Makroiqtisadi göstəricilər ölkənin dinamik inkişafını və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldiyini əks etdirir

Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatları əsasında Azərbaycan sosial-iqtisadi inkişafının yeni keyfiyyət mərhələsinə qədəm qoyub. Artıq bu inkişaf qarşısıalınmaz bir prosesdir. Hətta dünyanı bürüyən maliyyə böhranları da bu gün ölkəmizə elə bir təsir göstərə bilmirsə, onda əminliklə deyə bilərik ki, ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən Azərbaycanın uzaq gələcəyə hesablanmış inkişaf strategiyası daha uğurla, müasir dünya düzəninin tələblərinə cavab verən bir formada davam etdirilir və müstəqil dövlətimizin bütün maraqlarına cavab verir.

Fikrimizi əsaslandırmaq üçün konkret statistik rəqəmlərə nəzər salaq. Bəri başdan bildirək ki, 2008-ci ildə iqtisadi və sosial sahələrdə baş vermiş dəyişiklikləri əks etdirən makroiqtisadi göstəricilər ölkənin dinamik inkişafını və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldiyini göstərir.

İqtisadi və sosial tərəqqinin əsas keyfiyyət göstəricisi olan ümumi daxili məhsul istehsalı 11 faizdən çox və ya müqayisəli qiymətlərlə 3,6 milyard manatdan çox artaraq 34,7 milyard manata çatmışdır. Əlavə dəyər məhsul istehsalı sahələrində 73 faiz, xidmət sahələrində 19,5 faiz, məhsula və idxala xalis vergilər üzrə 7,5 faiz çoxalmışdır.

Ümumi daxili məhsulun 60,3 faizi sənaye sahələrində, 7,3 faizi tikinti kompleksində, 5,4 faizi aqrar sahədə, ovçuluq və meşə təsərrüfatında, 5,5 faizi nəqliyyatda, 5,8 faizi ticarət və pullu xidmət sahələrində, 1,6 faizi rabitədə, 6,6 faizi digər sahələrdə istehsal olunmuşdur.

Adambaşına 4051,5 manatlıq (4922,3 ABŞ dolları), yaxud keçən ildəkindən 10,3 faiz çox belə məhsul istehsal olunmuşdur.

Ümumi daxili məhsulun formalaşmasında aparıcı rol oynayan sənaye sahəsində məhsul istehsalı keçən illə müqayisədə 6,8 faiz artmışdır. Sənaye məhsulunun 77,5 faizi və ya 20,7 milyard manatı mədənçıxarma bölməsində, 18,1 faizi, yaxud 4,8 milyard manatı emal bölməsində, 4,4 faizi və ya 1,2 milyard manatı elektrik enerjisi, qaz və suyun istehsalı və bölüşdürülməsi bölməsində istehsal olunmuşdur.

Mədənçıxarma bölməsində məhsul istehsalı 6,2 faiz, o cümlədən neft hasilatı 5,5 faiz, qaz hasilatı 52,1 faiz, digər faydalı qazıntılar hasilatı 22,8 faiz artmış, 40,9 milyon ton neft, 14,6 milyard kubmetr əmtəəlik qaz hasil olunmuşdur.

Emal bölməsində məhsul istehsalı 8 faiz, o cümlədən qida məhsulları istehsalı 0,6 faiz, neft məhsulları istehsalı 8,4 faiz, dəri, dəridən məmulatlar və ayaqqabı istehsalı 32,5 faiz, sellüloz-kağız istehsalı, nəşriyyat işi 3,2 faiz, kimya sənayesi məhsulları istehsalı 37,4 faiz, rezin və plastik kütlə məmulatları istehsalı 16,2 faiz, metallurgiya sənayesi və hazır metal məmulatları istehsalı 27,9 faiz, maşın və avadanlıqlar istehsalı 10,1 faiz artmışdır.

İlin əvvəlindən ölkənin elektrik stansiyalarında 18,1 milyard kv.saat elektrik enerjisi istehsal olunmuş, artım 8,8 faiz olmuşdur. Onu da əlavə edək ki, dekabrın 24-də “Səngəçal” elektrik stansiyası istifadəyə verildi. Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev açılış mərasimindəki nitqində demişdir: “Azərbaycan dövləti elektroenergetika sahəsinə çox böyük diqqət yetirir. Son illər ərzində bu sahədə görülən işlər ölkəmizin iqtisadi baxımdan inkişafı üçün çox müsbət rol oynamışdır. Bu stansiya son dörd il ərzində Azərbaycanda tikilən altıncı modul tipli stansiyadır.”Səngəçal” elektrik stansiyası onların arasında ən güclüsüdür, burada 300 meqavat elektrik enerjisi istehsal olunacaqdır”.

Aqrar bölmədə bitkiçilik məhsullarının yığımı başa çatmaq üzrədir. Dekabrın 1-nə kimi qarğıdalı da daxil olmaqla 2497,9 min ton taxıl, 1076,9 min ton kartof, 1203 min ton tərəvəz, 52,7 min ton pambıq, 698,1 min ton meyvə və giləmeyvə, 407,6 min ton bostan məhsulları, 108,9 min ton üzüm, 166,4 min ton şəkər çuğunduru, 2,5 min ton tütün, 307,4 ton yaşıl çay yarpağı toplanmış, diri çəkidə 277,5 min ton ət, 1268,8 min ton süd, 906,1 milyon ədəd yumurta və 14,3 min ton yun istehsal olunmuşdur. Tərəvəz, bostan məhsulları, pambıq, tütün və yaşıl çay yarpağı istisna olmaqla qalan bitkiçilik məhsullarının və heyvandarlıq məhsullarının istehsalı keçən illə müqayisədə artmışdır.

Dəyər ifadəsində bitkiçilik məhsulları istehsalı 7,5 faiz, heyvandarlıq məhsulları istehsalı 3,9 faiz və kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu 6,2 faiz artmışdır. 2009-cu ilin məhsulu üçün 1 milyon hektardan çox şum qaldırılmış, təxminən 1 milyon hektar sahəyə buğda və arpa səpilmişdir.

İqtisadi və sosial sahələrin inkişafı üçün bütün maliyyə mənbələrindən əsas kapitala 8 milyard manat həcmində investisiya yönəldilmiş, 4,9 milyard manatlıq tikinti-quraşdırma işləri görülmüşdür. Keçən illə müqayisədə istifadə olunmuş investisiyanın məbləği 38,8 faiz, tikinti-quraşdırma işlərinin həcmi 56,2 faiz artmışdır. Əsaslı vəsaitin 74,3 faizini və ya 5,9 milyard manatını daxili investisiyalar təşkil etmiş və ötən ilki səviyyəni 74,6 faiz üstələmiş, xarici investisiyanın həcmi isə 12,8 faiz azalmışdır. İstehsal təyinatlı obyektlərin inşaasının aparılmasına investisiyanın 74,3 faizi, yaxud 5,9 milyard manat sərf olunmuşdur.

Əsas kapitala yönəldilmiş sərmayənin çox hissəsini (47 faizini) müəssisə və təşkilatların vəsaitləri, 40 faizini büdcə vəsaitləri təşkil etmişdir.

İlin əvvəlindən ümumi sahəsi 1259,9 min kvadratmetrə bərabər yaşayış evləri, 60575 şagird yerlik ümumtəhsil məktəbləri, 237 çarpayılıq xəstəxana, növbədə 628 nəfərə xidmət etməyə imkan verən ambulator-poliklinika müəssisəsi, 3835 yerlik məktəbəqədər uşaq müəssisəsi, 840 yerlik klub, Ağdam, Salyan, Kürdəmir, Oğuz, Sabirabad, Biləsuvar və Qusar rayonlarında Olimpiya idman kompleksləri, Bakı şəhəriində məişət soyuducuları zavodu, pambıq emalı fabriki, metronun “Nəsimi” stansiyası, Zaqatala və Lənkəranda hava limanları, Şamaxı şəhərində məişət soyuducuları zavodu , Bərdə rayonunda asfalt-beton, Qazax rayonunda bentonit gili, Sabirabad rayonunda sement, Kürdəmir rayonunda konserv, Qəbələ, Lənkəran və Biləsuvar rayonlarında süd emalı, Saatlı rayonunda biyan emalı, Balakən rayonunda yem istehsalı zavodları, Ağstafa rayonunda tikiş fabriki, Şəki rayonunda kolbasa məmulatı və pendir istehsalı sexləri, Babək rayonunda “Düzdağ” fizoterapiya və Naxçıvan şəhərində əyləncə idman, Lənkəran rayonunda uşaq sağlamlıq və “Qafqaz” turist istirahət mərkəzləri, Gəncə, Qazax, Qəbələ və Zaqatalada müalicə diaqnostika mərkəzləri, Qəbələdə “Qafqaz” turizm istirahət və “Yengicə istisu” sağlamlıq və istirahət kompleksləri, Balakən rayonunda avtovağzal binası, bölgələrdə avtomat-telefon stansiyaları və s. istismara verilmişdir.

İnşasına əvvəlki illərdə başlanmış və tikintisinə cari ildə başlanacaq obyektlərin tikintisinin davam etdirilməsi üçün dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş 4326,3 milyon manat vəsaitin on bir ay ərzində 3039,3 milyon manatından, yaxud 70,3 faizindən istifadə olunmuşdur.

Ölkə iqtisadiyyatının sürətli inkişafı və ölkələrarası nəqliyyat əlaqələrinin genişlənməsi nəqliyyat kompleksinin işinə də müsbət təsir göstərir. Nəqliyyat müəssisələri və avtomobil nəqliyyatı sahəsində fəaliyyət göstərən fiziki şəxslər tərəfindən 165,2 milyon ton yük və 1128,3 milyon nəfər sərnişin daşınmış və keçən illə müqayisədə yük daşınması 10,4 faiz, sərnişin daşınması isə 8 faiz artmışdır.

Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizi ilə yanvar-oktyabr aylarında 39,7 milyon ton yük daşınmış, bu fəaliyyətdən əldə olunmuş 217,8 milyon manat gəlirin 62,3 faizi dəmir yolu, 18,3 dəniz, 19,4 faizi avtomobil nəqliyyatının işi hesabına yaranmışdır. Bakı—Tbilisi—Ceyhan neft kəməri ilə 30,1 milyon ton neft nəql etmişdir.

Ölkənin iqtisadi və həm də sosial həyatında sürətlə inkişaf edən sahələrdən biri də rabitədir. Sahənin əməkçiləri ilin əvvəlindən əhaliyə, müəssisə və təşkilatlara 8284 milyon manatlıq, yaxud keçən ilin müvafiq dövründə olduğundan 29,7 faiz çox rabitə xidməti göstərmişlər. Xidmətlərin 75,8 faizi və ya 617,9 milyon manatı əhaliyə göstərilmiş və 31,9 faiz artmışdır.

İl ərzində 12,6 milyard manat məbləğində istehlak malları satılmış və pullu xidmət göstərilmişdir. İstehlakçılara ticarət şəbəkəsindən keçən ildəkindən 15,6 faiz çox və ya 9,6 milyard manat həcmində əmtəə satılmış və 29,6 faiz çox, yaxud 3 milyard manatlıq pullu xidmət göstərilmişdir. İstehlak bazarında satılmış malların 6,2 milyard manatını və ya 64,5 faizini ərzaq məhsulları, 3,4 milyard manatını qeyri-ərzaq malları təşkil etmişdir.

Əmtəə dövriyyəsinin 16,2 faizi hüquqi şəxs kimi fəaliyyət göstərən ticarət təşkilatları, 43,9 faizi bazarlar və yarmarkalar, 39,9 faizi isə hüquqi şəxs yaratmadan fəaliyyət göstərən fiziki şəxslər tərəfindən həyata keçirilmişdir.

Ölkənin dövlət və qeyri-dövlət təşkilatları və ayrı-ayrı fiziki şəxsləri yanvar-oktyabr aylarında 137 dövlətdə 51,9 milyard ABŞ dolları məbləğində xarici ticarət əməliyyatları aparmışlar.

Əmtəə dövriyyəsinin 46 milyard dollarını və ya 88,6 faizini ölkədən ixrac olunmuş mallar, 5,9 milyard dollarını (11,4 faizini) ölkəmizə idxal edilmiş məhsullar təşkil etmişdir. 2007-ci illə müqayisədə ticarət əlaqələrinin ümumi dəyəri 5,6 dəfə, o cümlədən ixrac 9,5 dəfə, idxal 33,1 faiz artmışdır. Ticarət dövriyyəsinin 93,5 faizi və ya 48,5 milyard dolları uzaq xarici ölkələrlə, 6,5 faizi (3,4 milyard dolları) MDB üzvü dövlətləri ilə aparılmışdır.

Ölkəmizdən göndərilmiş malların 97 faizi uzaq xarici dövlətlərə, 3 faizi isə MDB üzvü ölkələrinə ixrac olunmuş və müvafiq olaraq 11,4 dəfə və 54 faiz artmışdır. İxracın əsas hissəsini mineral məhsullar, ərzaq məhsulları, azqiymətli metallar və onlardan hazırlanmış məmulatlar, quru, hava və su nəqliyyatı vasitələri, kimya və neft-kimya sənayesi məhsulları təşkil etmişdir.

Ölkəmizə idxal olunmuş məhsulların çox hissəsi (66,7 faizi) uzaq xarici ölkələrdən daxil olmuşdur. Ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə uzaq xarici ölkələrdən daxil olmuş malların məbləği 33,9 faiz, MDB üzvü dövlətlərindən gətirilmiş malların həcmi 31,7 faiz artmışdır. Maşın və mexanizmlər, elektrotexniki avadanlıqlar, ərzaq məhsulları, quru, hava və su nəqliyyatı vasitələri, azqiymətli metallar və onlardan hazırlanmış məmulatlar, kimya sənayesi məhsulları, mineral məhsullar idxal olunmuş mallar içərisində üstünlük təşkil etmişdir.

Beləliklə, il ərzində aparılmış idxal-ixrac əməliyyatları nəticəsində 40,1 milyard dollarlıq, o cümlədən, uzaq xarici ölkələrlə 40,7 milyard dollar məbləğində müsbət, MDB üzvü dövlətləri ilə isə 570,8 milyon dollar məbləğində mənfi ticarət saldosu yaranmışdır.

İstehlak mallarının qiymətləri və xidmət tarifləri noyabr ayında oktyabr ayı ilə müqayisədə 0,1 faiz, on bir ay ərzində keçən ilin müvafiq dövrünə nisbətən isə 21,4 faiz bahalaşmışdır. Oktyabr ayına nisbətən noyabr ayında ərzaq məhsullarının qiymətləri və xidmət tarifləri 0,1 faiz ucuzlaşmış, qeyri-ərzaq mallarının qiymətləri isə 1,1 faiz bahalaşmışdır. İlin əvvəlindən keçən vaxt ərzində ərzaq məhsullarının qiymətləri 29,5 faiz, qeyri-ərzaq mallarının qiymətləri və xidmət tarifləri 11,5 faiz bahalaşmışdır.

Yanvar-dekabr aylarında əhalinin gəlirləri keçən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 35,8 faiz artaraq 18,2 milyard manata, onun adambaşına düşən məbləği isə 34,2 faiz çoxalaraq 2124,7 manata çatmışdır. Gəlirlərin 65,8 faizi son istehlaka, 9,7 faizi vergilər, sosial sığorta və könüllü üzvlük haqqlarının ödənilməsinə, 24,5 faizi isə əmanətlərin və kapitalın artırılmasına sərf olunmuşdur. Əhalinin sərəncamında 16,4 milyard manat məbləğində gəlirləri qalmış və keçən ilin müvafiq dövrünə nisbətən 38,6 faiz artmışdır.

Ölkənin iqtisadi və sosial sahələrində muzdla işləyənlərin orta aylıq əmək haqqı 2007-ci ilin yanvar-noyabr ayları ilə müqayisədə 24,3 faiz çoxalaraq 265,1 manata, noyabr ayında isə 296,3 manata çatmışdır. Sənaye sahələrində çalışanların əmək haqqı on ayda 426,3 manat, tikinti kompleksində 405,8 manat, nəqliyyatda 300,2 maat, rabitədə 372,7 manat təşkil etmişdir.

Maliyyə Nazirliyinin məlumatlarına əsasən yanvar-oktyabr ayları ərzində dövlət büdcəsinə 8,7 milyard manat, yaxud keçən ilin müvafiq dövründə olduğundan 67,2 faiz çox vəsait daxil olmuşdur. Vəsaitin 5 milyard manatı Vergilər Nazirliyi, 935,7 milyon manatı Dövlət Gömrük Komitəsi tərəfindən köçürülərək, nəzərdə tutulmuş proqnozlara müvafiq olaraq 107,6 və 100,4 faiz əməl olunmuşdur.

Gəlirlərin 2704,7 milyon manatı və ya 30,9 faizi mənfəət vergisindən, 1587,3 milyon manatı (18,2 faiz) əlavə dəyər vergisindən, 497,1 milyon manatı (5,7 faiz) əhalidən tutulan gəlir vergisindən, 390,8 milyon manatı (4,5 faizi) xarici iqtisadi fəaliyyətlə bağlı vergilərdən, 364,2 milyon manatı (4,2 faizi) aksiz vergisindən daxil olmuşdur.

Bu vaxt ərzində büdcədən 7,6 milyard manat, yaxud 2007-ci ilin müvafiq dövründəkindən 3,2 milyard manat və ya 72,6 faiz çox vəsait xərclənmişdir. Büdcə xərclərinin 49 faizi və ya 3,7 milyard manatı iqtisadiyyatın inkişafına, 9 faizi (682,4 milyon manatı) təhsilə, 9 faizi (685,8 milyon manatı) sosial müdafiə və sosial təminata yönəldilmişdir.

Büdcənin gəlirləri ilə xərcləri arasında yaranmış 1137,9 milyon manatlıq profisit ümumi daxili məhsulun 3,5 faizinə bərabər olmuşdur.

Kənd təsərrüfatı istisna olmaqla ölkənin müəssisə və təşkilatlarının yanvar-sentyabr aylarındakı fəaliyyətlərində 3,4 milyard manat mənfəət, 712,9 milyon manat zərər yaranmışdır. Mənfəətin 68,1 faizi sənaye, 3,5 faizi nəqliyyat, 6,3 faizi rabitə sahələrində əldə olunmuş, zərərin isə 86,6 faizi sənaye, 2,9 faizi nəqliyyat, 4 faizi rabitə sahələrinin payına düşmüşdür.

Müəssisə və təşkilatların qarşılıqlı debitor borcları sistemdaxili nəzərə alınmamaqla oktyabr ayının 1-nə 6,2 milyard manat təşkil etmiş və əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 721,6 milyon manat artmşdır.

Noyabr ayının 1-nə əhalinin banklardakı əmanətləri keçən ilin müvafiq dövrünə nisbətən 34,3 faiz artaraq 1,8 milyard manat olmuşdur. Əmanətlərin 843,4 milyon manatı xarici valyuta ilə, 950,6 milyon manatı isə milli valyuta ilə qoyulmuş və müvafiq olaraq 3,3 və 82,7 faiz artmışdır.

Ölkənin maliyyə-kredit təşkilatları tərəfindən noyabrın 1-nə kimi 6,7 milyard manat məbləğində kredit verilmiş, onların 68,9 faizini uzunmüddətli kreditlər təşkil etmiş və 2,1 faizinin ödəmə vaxtı keçmişdir.

Dekabr ayında manatın 1 ABŞ dollarına orta məzənnəsi 0,81 manat, 1 Avroya 1,03 manat, 100 Rusiya rubluna 2,97 manat, ilin əvvəlindən isə müvafiq olaraq 0,82, 1,22 və 3,36 manat olmuşdur.

Bütün bunlar bir daha bunu deməyə əsas verir ki, Azərbaycan nəinki regionda, dünyada sabit, inkişaf edən, sosial təminatlı, iqtisadi gücü daim artan bir ölkəyə çevrilib.Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyevin də dəfələrlə bildirdiyi kimi bu inkişaf qazanılmış uğurların, nail olunmuş tərəqqinin üzərində qurulduğundan onun sürət və keyfiyyəti nəinki ildən-ilə, aydan-aya daha səmərəli olur. Odur ki, qarşıdakı illərdə ölkəmizin daha qüdrətli, daha sosial rifahlı olacağı şəksizdir. Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev bu il oktyabrın 13-də Nazirlər Kabinetinin iclasında da bildirmişdir: “Mən bəyan etmişdim və indi hazırlıq işləri aparılır ki, 2009-2013-cü illər üçün regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı hazırlansın. Bu, mövcud proqramın məntiqi davamı olacaqdır. Bu proqrama bu vaxta qədər həll olunmamış məsələlərin hamısı salınmalıdır ki, növbəti beş il ərzində regionların bütün sosial, iqtisadi, infrastruktur problemləri həll edilsin. Buna bizim gücümüz çatar. Keçən beş ilin təcrübəsi onu göstərir ki, hansı məsələ qarşıya qoyulubsa, o, uğurla icra edilib, bəzi hallarda isə müəyyən edilmiş vaxtdan tez icra olunubdur. Ona görə də regionların inkişafı prioritet kimi qalır”.

Bu gün dünyanı maliyyə və iqtisadi böhran təhdid edir. İqtisadi gücə malik dövlətlər də bundan xilas ola bilməyib. Amma cənab İlham Əliyevin uzaq gələcəyə hesablanmış düzgün siyasəti Azərbaycanı bu risklərdən qoruyur və biz bunu gündəlik həyatımızda da hiss edirik. Dövlət başçısı Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin açılışındakı nitqində bu məsələyə də toxunmuşdur: “Biz öz siyasətimizi xalqın iradəsi əsasında qururuq. Bizim siyasətimiz açıqdır, aydındır və bir məqsədi güdür – Azərbaycan xalqının rifah halını yaxşılaşdırmaq, Azərbaycanda dövlətçilik prinsiplərini möhkəmləndirmək, Azərbaycanın hərtərəfli iqtisadi və sosial inkişafına nail olmaq və beynəlxalq mövqelərimizi möhkəmləndirmək. Bütün bunlara biz nail oluruq və uğurlu inkişafımız imkan verir ki, Azərbaycan daha da böyük addımlarla irəliyə getsin. Mən əminəm ki, növbəti illərdə, xüsusilə 2009-cu ildə nəzərdə tutulmuş bütün vəzifələr uğurla icra olunacaqdır. Bilirsiniz ki, 2009-cu il dünyada böyük narahatlıq doğurur. Dünyada hökm sürən maliyyə böhranı və iqtisadi böhran artıq öz mənfi təsirini göstərməyə başlamışdır. Biz Azərbaycanı bu böhranın mənfi fəsadlarından maksimum dərəcədə qorumalıyıq. Ümumiyyətlə, həmişə olduğu kimi, ölkəmizi qorumalıyıq. Ölkəmizin həm siyasi, həm də iqtisadi maraqlarını qorumalıyıq, xüsusilə 2009-cu ildə. Çünki Azərbaycan iqtisadiyyatı dünya iqtisadiyyatının bir parçasıdır və xaricdə baş verən proseslər istər-istəməz öz növbəsində Azərbaycana da təsir edə bilər.

Biz istər siyasi, istər iqtisadi müstəvidə həmişə çalışmışıq və hesab edirəm, buna nail olmuşuq ki, digər yerlərdə baş verən hadisələr Azərbaycana mənfi təsir göstərməsin. Biz öz ölkəmizdə gedən işlərlə məşğuluq. Bizi aparılan islahatlar, möhkəmlənən iqtisadiyyat, Azərbaycan xalqının rifah halının yaxşılaşdırılması məsələləri düşündürür. Biz bu məsələlərin həlli ilə məşğuluq. Ancaq bununla bərabər, əlbəttə, 2009-cu ildə əlavə tədbirlər görülməlidir ki, Azərbaycan xalqı dünyanı bürümüş iqtisadi və maliyyə böhranını hiss etməsin. Bunu etmək üçün bizim imkanlarımız var, iradəmiz, düşünülmüş siyasətimiz var".

Hazırladı:

Telman ƏLİYEV

Xalq qəzeti.-2009.-1 yanvar.- S.1-2.