Atasına layiqli oğul – Səməd Ağaoğlu

Görkəmli yazıçı, jurnalist, mədəniyyət xadimi Əhməd Ağaoğlunun övladı Səməd Ağaoğlunun (1909-1981) bu yaxınlarda Bakıda çapdan çıxmış ilk kitabı "Hekayələr, memuarlar" adlanır. Türkiyədə çağdaş memuar ədəbiyyatının və psixoloji nəsrin görkəmli nümayəndələrindən biri kimi tanınan Səməd Ağaoğlu 1909-cu il aprelin 23-də Bakıda anadan olmuş, bir neçə aylıq körpə olarkən Türkiyəyə köçmüşdür.

O, Türkiyədə daim Azərbaycan, ata yurdu Qarabağ ab-havası içində böyümüş, Azərbaycan türkü olduğunu heç bir zaman unutmamışdır. Ailənin dostları sırasında Azərbaycan əsilli insanlar üstünlük təşkil edirdilər. İstər Səmədin, istərsə də Ağaoğlu ailəsinin digər üzvlərinin fikri inkişafında türkçülüyün kölgədə qalan ideoloqlarından olan Əli bəy Hüseynzadə mühüm rol oynamışdı. Ə.Hüseynzadə Əhməd bəy Ağaoğlunun Malta sürgününə göndərildiyi 1919-1921-ci illərdə bu ailənin ən yaxın simsarı, mənəvi dayağı olmuş, öz ideya dostunun övladlarının təlim-tərbiyəsinə əlindən gələn yardımı göstərmişdi. İlk gənclik illərindən başlayaraq Səməd bəy atası vasitəsilə Türkiyə siyasi və ədəbi elitasının bir sıra parlaq simaları ilə ünsiyyət qurmaq imkanı qazanmış, məktəbli ikən Atatürkün əlini öpmək şərəfinə nail olmuşdu. Türkçülüyün banilərindən olan Ziya Gökalp, məşhur şair Mehmed Emin Yurdaqul, dövrün baş nazirlərindən Rəcəb Pekər və Fəthi Okyar, təhsil naziri Rəşid Qalib, "İctihad" dərgisinin sahibi Abdulla Cövdət, yazıçı və ictimai xadim Xalidə Ədib Adıvar, əski ittihadçılardan doktor Nazim bəy, professor-general Esad paşa, ədəbiyyatşünas və dövlət xadimi Fuad Köprülüzadə, yazıçı Həmdullah Sübhi və b. böyük həyata qədəm qoyduğu ərəfədə Səmədin istər siyasətdə, istərsə də ədəbiyyatda müəllimləri və yol göstərənləri olmuşlar.

O, ilk təhsilini İstanbulda, Fevziyyə məktəbində almışdı. Sonra ailənin ölkənin yeni paytaxtı elan olunmuş Ankaraya köçməsi nəticəsində Ankara liseyində oxumuşdu. Özünü ədəbiyyata, bədii yaradıcılığa həsr etmək qərarına gəlsə də, atasının təkidi ilə Ankara Universitetinin hüquq fakültəsinin tələbəsi olmuş (1926-1931) və ali təhsilini uğurla başa çatdırmışdı. "İstəyimin əksinə olaraq atam məni hüquq sahəsinə yönəldirdi... Mən də Konstitusiya hüququnun əsasları müəlliminin - "bu kəskin sözlü, tox gözlü, qəribə şivəli professorun" tələbələri sırasında yer aldım və həmin andan etibarən onun yeni bir zabitə və hakimiyyətinin dairəsinə düşdüm", - deyə, Səməd Ağaoğlu sonralar xatırlayırdı.

Hüquq təhsili alsa da, ədəbiyyata, bədii yaradıcılığa məhəbbət onu heç zaman tərk etməmişdi. Hələ universitetin birinci kursunda ikən tələbə yoldaşları ilə birlikdə "Yalnız gənclik!" adlı bir dərgi buraxmağa başlamışdılar. Sonra gələcəyin görkəmli şairləri Behcet Kamal Çağlar, Əhməd Mühip Dranas və Hifzi Oğuz Bekata ilə birlikdə "Gənc türk ədəbiyyatı birliyi" adlı cəmiyyət qurmuşdular. Gənclərin xahişi ilə türk ədəbiyyatının canlı klassiki, "milli şair" Mehmed Əmin Yurdaqul böyük məmnunluq hissi ilə bu cəmiyyətin fəxri sədri vəzifəsini öz üzərinə götürmüş, birliyin toplantılarında iştirak edib gənclərə tövsiyələrini vermişdi. Səməd Ağaoğlu həyatının birinci mərhələsində daha çox publisist və tədqiqatçı kimi çıxış etmiş, "Türkiyədə kiçik sənət məsələləri" (1939), "Türkiyədə iş hüququ tarixi" (1939), "Türkiyənin iqtisadi təşkilatında iş odaları, ticarət odaları və ticarət borsaları" (1943), "Qüvveyi-milliyyə ruhu" (1944), "Türkiyədə suçlu cocuqlar" (1947), "İki partiya arasında siyasi fərqlər" (1947) kimi broşüra və kitablarını çap etdirmişdi.

S.Ağaoğlu Strasburq Universitetindəki on altı aylıq magistratura kursundan diplomsuz, lakin "Strasburq xatirələri" kitabının əlyazması ilə qayıtdı. Kitab ilk dəfə 1944-cü ildə çap olunsa da, orada hekayələrin qələmə alındığı ötən əsrin 30-cu illərinin ab-havası duyulmaqdadır. Bu illərdə Səməd mükəmməl bildiyi fransız dili vasitəsi ilə rus və Qərbi Avropa ədəbiyyatı klassiklərinin yaradıcılığı ilə yaxından tanış olmuşdu. S.Ağaoğlu böyük rus yazıçısı F.M.Dostoyevskiyə heyranlığını heç zaman gizlətməmişdi. Onun ömür yolunu, şəxsiyyətini, əsərlərini diqqətlə öyrənmiş, rus klassikinin üz tutduğu mövzuları və qəhrəmanları türk cəmiyyətində axtarıb tapmağa, eyni psixoloji gərginliklə, inandırıcılıqla təsvir etməyə çalışmışdı. İlk hekayələrindən yazıçı gördüyü hadisələri və tanıdığı əsərləri ədəbiyyata gətirməyə üstünlük verirdi. "Strasburq xatirələri"nin, eləcə də sonrakı illərdə çap edilən "Böyük ailə", "Məhəlləyə dönüş", "Öyrətmən Qafur", "Hücrədəki adam", "Onlardan bəziləri" və digər bədii əsərlərinin əksər qəhrəmanları müəllifin şəxsən tanıdığı, ünsiyyət qurduğu, gənclik həyatının kədərli və xoşbəxt anlarını birlikdə keçirdiyi tələbə dostlarıdır, məhəllə adamları, dustaq yoldaşları və başqalarıdır.

Tərtibçi - professor Vilayət Quliyev kitaba yazdığı ön sözdə yazıçının Türkiyə nəsrindəki rolu barədə yazır: "Ümumiyyətlə, çağdaş türk nəsrində ilk dəfə Səməd Ağaoğlu öz ədəbi istedadı və fitri müşahidəçilik qabiliyyəti sayəsində bədiiliklə memuar ədəbiyyatının ünsürlərini sintez etmiş, bir sıra orijinal, yaddaqalan nəsr nümunələri yaratmışdır. Onun müxtəlif illərdə qələmə aldığı "Atamdan xatirələr" (1940), "Atamın dostları" (1957), "Tanış üzlər" (1965), "Dostum Menderes" (1967), "Mərmərədə bir ada" (1972), "İlk mərhələ" (1978), "Həyat bir macəradır" (1981) kimi kitabları müasir Türkiyədə memuar janrının örnək əsərləri sayılır və bu gün də çox az kitab oxunan Türkiyədə diqqəti çəkirlər".

"Atamın dostları" və "Tanış üzlər" kitablarında Səməd Ağaoğlu heç bir ad çəkmədən haqqında bəhs etdiyi şəxsiyyətlərin elə dəqiq, aydın portretini yaradır ki, Türkiyənin ədəbi və siyasi həyatına müəyyən qədər bələdliyi olan hər bir oxucu çox da çətinlik çəkmədən söhbətin kimdən getdiyini başa düşür. Təbii ki, bu da müəllifdən güclü müşahidə qabiliyyəti, ümumiləşdirmə bacarığı, dövrün hadisə və insanlarına dərin bələdlik tələb edir.

Fikrimizcə, bu il ədəbi ictimaiyyətimiz görkəmli yazıçı, ictimai-siyasi xadim Səməd Ağaoğlunun 100 illik yubileyini mütləq keçirməlidir.

Kitaba yazıçının "Strasburq xatirələri", "Züryət", "Öyrətmən Qafur", "Böyük ailə", "Hücrədəki adam", "Atamın dostları", "Qatırın ölümü", "Həyat bir macəradır" kitablarından ayrı-ayrı hissələr daxil edilmişdir.

Kitabın redaktoru Asif Rüstəmlidir.

Xəzər.- 2009.- 7 fevral.- S. 17.