Azərbaycan mətbuatının inkişaf tarixi

Milli mətbuatımızın “Əkinçi”dən bu günə keçdiyi yol

Ölkəmiz ötən əsrdə növbəti dəfə müstəqillik əldə etdikdən, daha doğrusu, Ulu öndər Heydər Əliyevin ikinci dəfə siyasi hakimiyyətə qayıtmasından sonra Azərbaycanda bütün sahələrdə inkişaf qeydə alınıb. Təbii ki, bu inkişafdan ölkə mətbuatına da pay düşüb. Əsası Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan və Prezident İlham Əliyev tərəfindən davam etdirilən siyasət nəticəsində mətbuatımız özünün yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyub desək, yanılmarıq. Ötən il Prezident İlham Əliyevin Fərmanı ilə yaradılan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun (KİV DF) həyata keçirdiyi layihələr və elan etdiyi qrant müsabiqələri isə KİV-in fəaliyyətinə əsaslı stimul verir. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən sonra hər il iyulun 22-si, yəni, ilk milli mətbuatımız olan “Əkinçi” qəzetinin işıq üzü gördüyü tarix Milli Mətbuat Günü kimi qeyd olunur. Bu il isə Azərbaycan milli mətbuatının 135 illiyidir və Prezident İlham Əliyev iyunun 10-da “Azərbaycan milli mətbuatının 135 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” Sərəncam imzalayıb. Sərəncama əsasən, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasına tapşırılıb ki, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondu və Azərbaycan Mətbuat Şurası ilə birlikdə Bakı şəhərində və respublikanın bölgələrində yubiley tədbirlərinin keçirilməsini təmin etsin. Həmçinin, bir ay müddətində jurnalist təşkilatlarının və redaksiyaların təklifləri əsasında Azərbaycan milli mətbuatının inkişafında xüsusi xidmətləri olan jurnalistlərin mükafatlandırılması haqqında təklifləri Azərbaycan Prezidentinə təqdim etsin. Öz növbəsində, sözügedən Sərəncam əsasında Prezident Administrasiyasının rəhbəri Ramiz Mehdiyev tərəfindən xüsusi tədbirlər planı təsdiqlənib və artıq icraya yönəldilib.

Beşinci yazı

Sovetlər dövründə nəşr edilməsinə baxmayaraq, bir sıra qəzetlər var ki, onların ümumilikdə Azərbaycan mətbuatının inkişaf tarixində böyük xidmətləri olub. Belə mətbuat orqanlarından biri də “Ədəbiyyat qəzeti”dir. Tarixi məlumatlardan da bəlli olduğu kimi, bu qəzetin çap edildiyi ərəfədə, yəni, 1933-cü ildə mətbuat sahəsində müəyyən geriləmələr müşahidə edilib. Belə ki, Sovet hökumətinin təkidi ilə “Hücum”, “Kommunist maarifi”, “Allahsız”, “Mədəni hücum” jurnallarının nəşrinin dayandırılması, “Firqə işçisi”, “İnqilab və mədəniyyət”, “Müəllimə kömək” jurnallarının isə il ərzində cəmi 2-3 sayının çıxması yazıçıların narahatlığına səbəb olub.

Mövcud şərait yeni ədəbi orqanın yaradılmasını zəruri edirdi

Məhz belə bir vəziyyət, yəni, mətbuat həyatında olan bu uğursuzluq hər şeydən əvvəl Azərbaycan yazıçılarını yeni bir ədəbi orqan yaratmaq haqqında düşünməyə vadar edirdi. Beləliklə, Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının İdarə heyəti və yazıçılar uzun müzakirələrdən sonra daha operativ bir orqan - “Ədəbiyyat qəzeti” yaratmaq qərarına gəldilər. Ümumi rəyə əsasən Hacıbaba Nəzərli redaktor, Əvəz Sadıq məsul katib təsdiq olundu. Qəzetin birinci nömrəsinin çıxması 1933-cü il dekabr ayının 5-də nəzərdə tutulmuşdu. Lakin mətbəədə texniki çatışmazlıq üzündən qəzet nəzərdə tutulduğu vaxtda çıxa bilmədi. Təxminən bir aydan sonra, 1934-cü il yanvarın 1-də xalqımızın həyatında böyük təsiredici mənəvi dayağa çevrilmiş “Ədəbiyyat qəzetəsi” adlı qəzetin yaranması oxucuların rəğbəti ilə qarşılandı. “Ədəbiyyat qəzetəsi”nin redaksiya heyəti tərkibinə M.Hüseynov, M.Cuvarlı, H.Nəzərli, M.S.Ordubadi, H.Mehdi, S.Hüseyn və A.Popov daxil idilər. Ədəbi mühitdə meydana çıxan son yeniliklərdən xəbər verən qəzet ədəbiyyat aləminin, eləcə də, bədii dilin zənginləşməsində böyük rol oynayıb. Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələri olan və daha sonra “Ədəbiyyat qəzeti” adlanan mətbu orqanın ən fəal əməkdaşlarına çevrilən Ü.Hacıbəyov, Y.V.Çəmənzəminli, S.Hüseyn, Ə.Əbülhəsən, M.İbrahimov, Ə.Cəmil, Z.Xəlil, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, H.Cavid C.Cabbarlı, M.S.Ordubadi, S.Vurğun, R.Rza, M.Müşfiq, M.Rahim, Ə.Vəliyev, İ.Qasımov, Ə.Məmmədxanlı, S.Rüstəm, S.Rəhimov, Mir Cəlal, S.Rəhman, N.Rəfibəyli, M.Dilbazi, İ.Əfəndiyev və onlarla yazıçı, şair və dramaturqların, rəssam və heykəltəraşların, sənətşünasların yeni əsərləri çox zaman bu qəzetin səhifələrində öz əksini tapırdı.

Yeni yazarlar üçün meydan

Bu qəzet həm də yeni-yeni yazarların ədəbi mühitə daxil olması, yaradıcılıqlarının ilk məhsullarının qəzetin səhifələrində yer alması üçün meydan funksiyasını yerinə yetirirdi. “Azərbaycan mətbuat tarixi” adlı kitabda qeyd edilir ki, 1934-1957-ci illərdə “Ədəbiyyat qəzeti”, 1957-ci ilin aprelindən etibarən isə “Ədəbiyyat və incəsənət” adı ilə Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının, Azərbaycan SSR Kinematoqrafiya Nazirliyinin və Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında İncəsənət İşləri İdarəsinin orqanı kimi öz vəzifəsini şərəflə yerinə yetirərək ədəbi və mədəni həyatımızın güzgüsünə çevrildi. Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyat və incəsənətinin tarixində elə bir mühüm hadisə göstərmək olmaz ki, bu qəzetin səhifələrində öz əksini tapmasın.

1934-cü ildə “Ədəbiyyat qəzeti”nin cəmi 19, 1935-ci ildə 29, 1936-cı ildə isə 35 nömrəsi çap edilib. İlk dövrdə qəzet on gündən bir nəşr olunduğu halda, 1935-ci ildən etibarən altı gündən bir çıxmağa başladı. Bununla da 1959-cu il yanvarın 31-də qəzetin 1000-ci, 1968-ci il dekabrın 8-də 1500-cü, 1982-ci il mayın 21-də 2000-ci sayı çapdan çıxdı. 1934-1966-cı illərdə qəzet dörd səhifə olduğu halda, 1967-ci il yanvarın 7-dən 1976-cı il yanvarın 24-dək on altı səhifədə kiçik və 1976-cı il yanvarın 31-dən səkkiz səhifədə böyük formatda çap olundu. O zaman ədəbi tənqid də nəzəriyyə sahəsində fəal çalışan Ə.Nazim, H.Zeynallı, M.K.Ələkbərli, S.Mümtaz, A.Musaxanlı, Ə.Abid, B.Çobanzadə, İ.Xəlil, M.Rəfili, M.Arif, Ə.Ə.Səidzadə, Ə.Şərif, M.Rzaquluzadə, Ə.Sultanlı, Ə.Hidayət və digərləri yazdıqları bir sıra prinsipial tənqidi məqalələri, Ü.Hacıbəyovun, Q.Qarayevin, F.Əmirovun Azərbaycan musiqisinə dair qiymətli mülahizələri məhz bu qəzetin səhifələrində çap olunub.

Ulu öndər “Ədəbiyyat qəzeti”nə xüsusi diqqət və qayğı göstərib

Qəzetin hazırki baş redaktoru Ayaz Vəfalı yazılarının birində qeyd edir ki, “Ədəbiyyat qəzeti”nin tarixində yadda qalan rəsmi yubileyi onun 50 yaşı olanda keçirilib: “Bu unudulmaz hadisənin təntənəli mərasimi Ulu öndər Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Həmin günlərdə o, məlum olduğu kimi, Moskvada işləyirdi. Yaxşı yadımdadır ki, təntənəli yubiley tədbirinin iştirakçıları Heydər Əlirza oğlunun “Ədəbiyyat qəzeti”nin yarıməsrlik yubileyi münasibəti ilə göndərdiyi təbrik teleqramını böyük qürurla dinləyib, sürəkli alqışlarla qarşıladılar. SSRİ Ali Sovetinin sədri A.Andropovun 5 yanvar 1984-cü il tarixli fərmanı ilə “Ədəbiyyat qəzeti” (“Ədəbiyyat və incəsənət”) “Xalqlar dostluğu” ordeni ilə mükafatlandırıldı”.

Ümumiyyətlə, Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev istər sovet Azərbaycanına rəhbərlik etdiyi 1969-1982-ci illərdə, istərsə də 1993-cü ildən sonrakı dövrdə bütün sahələrə olduğu kimi, yazarlar, mətbuat işçilərinə, qələm əhlinə xüsusi diqqət və qayğı göstərib. Bu diqqət və qayğı, eyni zamanda, Ulu öndərin şəxsən “Ədəbiyyat qəzeti” üçün yaratdığı geniş imkanlar barədə növbəti saylarımızda geniş söhbət açacağıq.

Yeri gəlmişkən, bu qəzet Azərbaycanın görkəmli şəxsləri tərəfindən daim yüksək qiymətləndirilib. Məsələn, 100-cü sayında qeyd olunan nömrədə görkəmli ədib Mir Cəlal yazırdı: “Gəncliyinə baxmayaraq, o, bütün respublikamızda özünü tanıtmış, ədəbiyyat maraqlılarının diqqətini cəlb etmişdir. Yeni başlayanlarla işin ilk təşkilatçılarından olmuşdur. Yazıçıların tanınmasında və ədəbiyyat qələbələrimizin möhkəmləndirilməsində böyük rol oynamışdır. Lakin ədəbiyyat hərəkatımızın həqiqi təşkilatçısı olmaq üçün “Ədəbiyyat qəzeti” çox işləməlidir. O, üzünü yaradıcılıq məsələlərinə, ayrı-ayrı yazıçıların həyat və yaradıcılığına, görkəmli əsərlərin təhlil və tənqidinə, ədəbi praktikamızın rolunu nəzəri cəhətdən işıqlandırmağa çevirməlidir. O, yazıçıları öz ətrafına toplamalıdır... Xalqımıza layiq həqiqi sənət əsərləri yaradılması uğrunda çalışmalıdır. Sənətin nüfuzunu qaldırmağa çalışmaqla öz nüfuzunu da artırmalıdır”.

Ayaz Vəfalının yazdığına görə, “Ədəbiyyat qəzeti”nin (“Ədəbiyyat və incəsənət”) 1500-cü sayı münasibətilə çıxan nömrədə zəmanəmizin böyük bəstəkarı Qara Qarayev müasir dövrdə ciddi mətbuatın cəmiyyətin mənəvi həyatında əvəzsiz rolunu xüsusi vurğulayaraq göstərirdi ki, müasir zəmanədə qəzetsiz yaşamaq musiqisiz yaşamaq kimi bir şeydir və mən deyərdim ki, qeyri-mümkündür.

“Maarif və mədəniyyət”dən “Azərbaycan”a qədər...

Sovetlər dönəmində Azərbaycanda qəzetlərlə bərabər, müxtəlif səpkidə jurnalların nəşri də geniş vüsət almışdı. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində çap olunan jurnallar sırasında “Füqəra füyuzatı” (1920-1921), “Xalq maarifi” (1920), “Yeni yıldız” (1921-1922), “Azərbaycan Ali İqtisadi Şurasının Əxbarı” (1921-1924), “Kooperativ işi” (1921-1925), “Gələcək” (1922) və başqalarının adını çəkmək olar. Bu jurnallarda ictimai həyatın müxtəlif sahələri ilə bağlı bir çox məqamlar öz əksini tapsa da, müntəzəm olaraq ədəbi-bədii, elmi və əxlaqi-tərbiyəvi mövzularda yazıların nəşr edildiyi, irihəcmli, ictimai-siyasi və elmi jurnala ehtiyac hiss olunurdu. Odur ki, Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Şurasının sədri Nəriman Nərimanov, Maarif komissarı Mustafa Quliyev və komissar müavini Tağı Şahbazi (Simurq), maarif xadimləri və ədiblər müstəqil ədəbi jurnal yaratmaq təşəbbüsünü irəli sürdülər. Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığı 1922-ci ilin oktyabr ayının 14-də olan iclasında respublikada maarif işçilərinə, müəllimlərə kömək etmək, ədəbiyyatın, elmin, incəsənətin inkişafına yardım göstərmək məqsədi ilə “Maarif” adlı aylıq jurnalın nəşr olunmasını qərara aldı.

Beləliklə də, 1923-cü il yanvarın 28-də xalqımızın fikir tərcümanı və Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının orqanı “Azərbaycan” jurnalının sələfi olan “Maarif və mədəniyyət” jurnalının birinci nömrəsi çapdan çıxdı. Jurnalın birinci nömrəsində “Bir-iki söz” adlı redaksiya məqaləsində etiraf edilirdi ki, vətəndaş müharibəsindən sonrakı ağır illərin bütün çətinliklərinə baxmayaraq, yeni jurnalın meydana gəlməsi bir zərurət idi. İndi respublikamızın sərhədlərindən xeyli uzaqlarda məşhur olan “Azərbaycan” jurnalı müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif adlar altında 1923-1927-ci illərdə “Maarif və mədəniyyət”, 1928-ci ilin yanvarından 1936-cı ilin mayınadək “İnqilab və mədəniyyət”, 1936-cı ilin iyunundan 1941-ci ilin mayınadək “Revolyusiya və kultura”, 1941-ci ilin iyunundan 1946-cı ilin aprelinədək “Vətən uğrunda”, 1946-cı ilin may-iyunundan 1952-ci ilin dekabrınadək yenə də “İnqilab və mədəniyyət” adı ilə nəşr edilib. “Azərbaycan” adını jurnal 1953-cü ilin yanvarından daşımağa başlayıb.

“Maarif və mədəniyyət” adını daşıdığı dövrdə jurnalın redaktoru 1923-1924-cü illərdə Tağı Şahbazi Simurq, 1924-1927-ci illərdə Cəlil Məmmədquluzadə, 1927-1928-ci illərdə Ruhulla Axundov olub. 1928-ci ildən “İnqilab və Mədəniyyət” adlanan jurnalda R.Axundovdan sonra Mustafa Quliyev (1929-1932), Müseyib Şahbazov (1932-1933), Hacıbaba Nəzərli (1933-1934), Məmməd Kazım Ələkbərli (1934-1936) redaktor kimi çalışıblar. Jurnal “Revolyusiya və kultura” adı ilə çap olunduğu illərdə M.K.Ələkbərli (1936-1937) və Mirzə İbrahimov (1938-1941), “Vətən uğrunda” adlandığı dövrdə 1941-1946-cı illərdə isə Məmməd Arif redaktor səlahiyyətlərini icra edib. II Dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra jurnalın əvvəlki adı yenidən özünə qaytarıldı. Jurnal “Azərbaycan” adlandığı 1953-cü ildən isə Ə.Vəliyev, Ə.Əbülhəsən, Ə.Cəmil, Q.Musayev, C.Məmmədov və başqaları redaktor vəzifəsində çalışıblar. Jurnalın hər nömrəsi təsdiq edir ki, o hansı adla çıxmasından asılı olmayaraq, həmişə öz vəzifəsini şərəflə yerinə yetirməyə çalışıb, ədəbi və mədəni həyatımızın salnaməsi olub.

“Molla Nəsrəddin” ənənəsini davam etdirən “Kirpi”

Ötən saylarımızın birində də qeyd etdiyimiz kimi, sovet hökuməti zaman-zaman istər “Əkinçi”nin, istərsə də “Molla Nəsrəddin”in ideyalarından yararlanıb, bu ideyaları yeni dövrə uyğun formada daha da inkişaf etdiriblər. İlk sayı 1952-ci ildə nəşr olunan “Kirpi” satirik jurnalını da həmin siyasətin nəticəsi kimi dəyərləndirmək olar. Daha dəqiq desək, bu jurnal cəmiyyətdəki nöqsanları üzə çıxarmaqda, ədalətsizliyə yol verənlərin, rüşvətxorların ifşa edilməsində istifadə olunan satirik üsluba görə “Molla Nəsrəddin” ənənələrinin davamçısı kimi çıxış edirdi.

“Kirpi” jurnalı uzun illər rüşvətxorların, el malını dağıdanların, mədəniyyətimizə biganə qalanların və s. ifşa edilməsi üçün qətiyyətlə mübarizə aparıb. Cəsarətli yazıları ilə oxucuların rəğbətini qazanmış S.Vurğun, S.Rüstəm, S.Rəhimov, Ə.Vəliyev, İ.Şıxlı, Ə.Vahid, N.Arif jurnalla yaxından əməkdaşlıq ediblər. “Kirpi” jurnalının redaktorluğunu müxtəlif illərdə Əvəz Sadıq, Qulam Məmmədli, Seyfəddin Dağlı, Salam Qədirzadə, Şamil Fərzəliyev, Eyvaz Borçalı və Polad Qasımov həyata keçiriblər. Məşhur “Bəxtiyar” filmində də epizodik də olsa, bu jurnaldan bəhs edilməsi sovetlər dövründə “Kipri”nin necə böyük nüfuza malik olmasından xəbər verirdi.

“Bakı” və “Baku” axşam qəzetləri mətbuat tariximizdə böyük rol oynayıb

Paytaxtımızda nəşr olunan kifayət qədər məşhur və geniş oxucu dairəsinə malik qəzetlərdən biri ilk sayı 1958-ci il yanvarın 10-da çıxan “Bakı” axşam qəzeti idi. Görkəmli jurnalist, dövlət xadimi, pedaqoq Nəsir İmanquliyevin baş redaktoru olduğu bu mətbu orqan elə ilk sayındaca Bakı sakinlərinin, sadə əmək adamlarının, ziyalıların qəzeti olacağını, şəhərimizin mübarizə ənənələrini davam etdirəcəyini vəd edirdi. Qəzet 1962-ci ildən, eyni zamanda, rus dilində də (“Baku”) çıxmağa başlayıb.

Mətbuat tarixini araşdıran mütəxəssislərin də qeyd etdikləri kimi, Nəsir İmanquliyevin yaratdığı və baş redaktoru olduğu “Bakı” və “Baku” qəzetləri ötən əsrin 60-90-cı illərində mətbuat tariximizdə böyük rol oynayıb. Sənət adamlarının - Abdulla Şaiqin, Süleyman Rüstəmin, Sabit Rəhmanın, Mirzə İbrahimovun, Rəsul Rzanın, Hüseyn Abbaszadənin, Qabilin qələmindən çıxan bədii nümunələr, publisistik yazılar qəzetə həm rəngarənglik gətirir, həm də oxucu marağını, rəğbətini artırırdı. “Bakı” qəzeti Azərbaycanın o dövrdəki təcrübəli jurnalistlərini, peşəkarları ətrafına toplamışdı. Onlardan bu qəzetdə müxbirlikdən redaktorluğadək yüksələn Şamil Şahməmmədov, habelə Manaf Süleymanov, Adil Cavadlı, Kazım Ələkbərov, Çingiz Ələkbərov, Cəmşid Əmirov, Şamil Qurbanov, Rəfael Nağıyev, Cabir Novruz, Səfər Məmmədov, Əhməd Rəşidov, Fazil Rəhmanzadə, Nüsrət Kəsəmənli, rəssam Arif Ələsgərov və başqaları qəzetdə çalışdıqları illərdə yorulmaz fəaliyyətləri ilə qəzetin uğurlarında əsas pay sahibləri olublar. İlk zamanlarda kiçik formatda çıxan “Bakı” qəzetinin tirajı tədricən artdı, daha sonralar isə reklam əlavələri ilə birlikdə çap olundu.

Onu da xüsusi olaraq qeyd etmək yerinə düşər ki, Azərbaycan mətbuatının inkişafında Nəsir İmanquliyevin çox böyük rolu var. O, Bakı” və “Baku” axşam qəzetlərinin yaradıcısı kimi mətbuat tariximizdə əbədi yaşayacaq. Görkəmli pedaqoq Nəsir müəllim, eyni zamanda, xeyirxah bir insan kimi də yaddaşlara həkk olunub. Məhz onun diqqət və qayğısı sayəsində neçə-neçə istedadlı gənclər jurnalistikamızın inkişafında öz xidmətlərini göstəriblər.

“Yeni Azərbaycan”

Yeni Azərbaycan.- 2010.- 10 iyul.- S.5.