“ALTMIŞINCILAR” - BƏDİİ-ESTETİK HADİSƏDİR

Xalq yazıçısı Elçinlə ədəbiyyat söhbəti

Elçin İlyas oğlu Əfəndiyev. 1943-cü ildə doğulub. İlk hekayəsi 16 yaşında olarkən, 1959-cu ildə “Azərbaycan gəncləri” qəzetində dərc edilib. “Min gecədən biri” adlı ilk hekayələr kitabı 1965-ci ildə çapdan çıxıb. Bundan sonra Elçinin dünyanın müxtəlif dillərində 100-ə yaxın kitabı nəşr olunub, əsərləri ingilis, rus, fransız, alman, ispan, türk, macar, bolqar, ərəb, fars, çin, çex, slovak, polşa, xorvat, gürcü, litva, moldav, türkmən, özbək, qazax, tacik, serb və sairə dillərə tərcümə edilib. On beş kinossenarinin müəllifidir.

Hazırda Azərbaycan Respublikası Baş nazirinin müavini, eləcə də, Xarici Ölkələrlə Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti - “Vətən” Cəmiyyətinin sədri vəzifələrində çalışır. Bakı Dövlət Universitetinin professorudur.

Bu gün onun doğum günüdür. Təsadüf elə gətirib ki, onunla söhbətimiz də belə əlamətdar bir günə düşüb. Ona görə də, bu yazını təbrik yazısı da hesab etmək olar. Həmsöhbətimiz “Mahmud və Məryəm”, “Ölüm hökmü”, “Ağ dəvə” romanları, onlarla povest və hekayələri ilə təkcə Azərbaycan deyil, dünya oxucusuna da yaxşı tanışdı - Elçin Əfəndiyev.

- Ədəbiyyatımızın “qızıl dövrü”... Elçin müəllim, necə bilirsiniz, bu xoşbəxtlik hansı nəslin payına düşüb və ya düşəcək?

- Ədəbiyyatla bağlı “qızıl dövr” nisbi anlayışdır. Misal üçün, XIX əsr fransız ədəbiyyatını bu ədəbiyyatın “qızıl dövrü” adlandırırlar. Doğrudan da söhbət Balzak, Stendal, Hüqo, Flober, Zolya kimi nəhənglərdən gedir. Ancaq gəlin, indi də XX əsr fransız ədəbiyyatına nəzər salaq: Rollan, Prust, Dyu Qar, Moriak, Morua, Kamyu, Bekket, İonesko, Sartr... Nə üçün bu - fransız ədəbiyyatının “qızıl dövrü” deyil? Yaxud XIX əsr rus ədəbiyyatının “qızıl dövrü”: Puşkin, Qoqol, Lermontov, Dostoyevski, Lev Tolstoy... Həqiqətən, “qızıl dövr”ə layiq imzalardır. Ancaq nə üçün Qorkinin, Buninin, Kuprinin, Şoloxovun, Pasternakın, Axmatovanın, Bulqakovun, Platonovun, Nabokovun yazıb-yaratdığı XX əsr - rus ədəbiyyatının “qızıl dövrü” olmasın?

- Çox şablonlaşmış bir deyimi təkrar etməyə məcburam: “İngilis ədəbiyyatı ölkəsi üçün ingilis siyasətçisindən daha çox iş görüb”. Bu mənada Azərbaycan ədəbiyyatının hansı xidmətləri var?

- Bu yerdə “ingilis ədəbiyyatı” sözlərini çox asanlıqla “fransız ədəbiyyatı”, yaxud “türk ədəbiyyatı”, yaxud da “alman ədəbiyyatı” və s. sözlərlə əvəz etmək olar, çünki söhbət “ədəbiyyat” dediyimiz məfhumun missiyasından gedir. Bir küll halında götürsək, milli ədəbiyyat mənsub olduğu xalqı ifadə edir və sənin, - uzağa getməyək, elə XX əsri götürək - Mirzə Cəlilin, Sabirin, Hadinin, Cavidin, Müşfiqin və b. varsa, onların əsərlərinin yalnız bədii-estetik yox, siyasi-ictimai əmsalı da çox yüksəkdir. Əli bəy Hüseynzadənin, Nəriman Nərimanovun, Əhməd bəy Ağayevin, Üzeyir bəyin, Ömər Faiqin və başqalarının publisistikasını da bura əlavə etsək, o zaman əmsalın çəkisi daha da ağır olar.

- Ədəbiyyat bütün dövrlərdə tarixin çağırışlarına cavab verir. Bugünkü cəmiyyətin çağırışları necə, Azərbaycan ədəbiyyatında öz əksini tapa bilirmi?

- Bu, maraqlı sualdır. Ancaq gəlin görək, sizin dediyiniz həmin “bugünkü cəmiyyətin” neçə yaşı var? Böyük bir imperiya dağıldı. Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdi. Özünü doğrultmayan sovet sistemi bazar iqtisadiyyatı ilə əvəz olundu. Cəmiyyətdə böyük, son dərəcə mürəkkəb və ziddiyyətli dəyişmə prosesi başladı. Bu prosesin iyirmi yaşı var, elə deyilmi? İyirmi il ədəbiyyat üçün kiçik zaman göstəricisidir. Bu prosesi bədii təxəyyülün materialına çevirmək üçün vaxt lazımdır.

- Az qala bir əsri əhatə edən zaman kəsiyində çox böyük tarixi proseslər baş verib və Azərbaycan üçün bu proseslərin bir baş qəhrəmanı var: Ümummilli lider Heydər Əliyev. Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycan ədəbiyyatı üçün kimdir? Azərbaycan ədəbiyyatının hamisi, yoxsa bu ədəbiyyat var olana qədər müraciət ediləcək real qəhrəman?

- Heydər Əliyev Azərbaycan ədəbiyyatının hamisi idi və bu, aydın məsələdir. Ancaq eyni zamanda, bu da şəksizdir ki, Heydər Əliyev öz şəxsiyyətinin və fəaliyyətinin nəhəng miqyasına və Azərbaycan xalqının taleyində oynadığı müstəsna rola görə, həm də bu xalqın ədəbiyyatının qəhrəmanı olacaq real və tarixi dövlət xadimdir. Azərbaycan ədəbiyyatı Onun şəxsiyyətinə çox müraciət edəcək, mənim buna heç bir şübhəm yoxdur.

- “60-cı” illər xatırlananda göz önünə SİZ - bu gün Azərbaycan ədəbiyyatının canlı klassikləri gəlirsiniz. Onların atalara münasibəti, bugünkü xələflərinizin sizə münasibətindən kəskin fərqlənir. Niyə?

- “60-cılar”ın özlərindən əvvəlki ədəbiyyata münasibətini onların, yəni, “60-cılar”ın yaradıcılığı ortaya qoyub və “60-cılar”ı fərdi toplumdan daha artıq bədii-estetik hadisəyə çevirən əsas cəhət də elə bundadır. Güman edirəm ki, sizin sualınıza cavab verdim. Necə deyərlər, hərə öz payını götürsün. Sənətdə və sənətə münasibətdə ən acınacaqlı cəhət imkan ilə iddia arasındakı təzaddır.

- Ədəbiyyat ədəbi tənqidsiz yolunu itirmiş şəxsə bənzəyir. Ədəbi tənqid niyə yaxasını kənara çəkib?

- Mən ədəbi tənqidlə bağlı son illərdə çox yazmışam, ona görə də, təkrar etmək istəmirəm. Maraqlananlar son illərdə mənim mətbuatda dərc olunmuş silsilə məqalələrimi və müsahibələrimi oxuya bilər.

- Fərman Kərimzadə “Qarlı aşırım” əsərində yazırdı ki, Kərbəlayi hər dəfə ocağı qurdaladımı, bir hadisə baş verirdi. Siz də hər dəfə ədəbi aləmə “diqqət yetirəndə”- məqalə və müsahibələrinizdən biri mətbuatda dərc olunanda böyük səs-küy qopur.

- Təəssüf ki, bu “səs-küy” həmişə sağlam ədəbiyyat “səs-küyü” olmur, “obıvatel” mahiyyətli dedi-qodu, xəstə ajiotaj, çayxana söhbətləri, “şok açıqlamalar” da az olmur. Nə etmək olar? Mən yuxarıda dedim ki, cəmiyyətdə dəyişmə prosesi gedir. Ədəbi proses də bu ictimai-psixoloji keyfiyyət dəyişməsinin tərkib hissələrindən biridir. Eyni zamanda, bir cəhət də var: bütün dövrlərdə, ictimai quruluşlarda istedadlı ədəbiyyatla istedadsız ədəbiyyat, yəni, ədəbiyyatla, estetik baxımdan antiədəbiyyat qoşa addımladığı kimi, ədəbiyyata və ümumiyyətlə, sənətə münasibət də ikili xarakter daşıyıb: bədii-estetik münasibət və cahil-naşı münasibəti.

- Lirika ilə sərt realizm, fantastika ilə romantika, sürrealzm ilə satira, bədbinlik ilə optimizm.... Mənim üçün çox maraqlıdır, yaradıcılığı birmənalı yox, zəngin və estetik baxımdan çox rəngarəng olan Elçin bir yazıçı kimi özünü hansı cərəyana aid edir?

- Doğrusu, mən bu suala cavab verə bilməyəcəyəm. Ona görə yox ki, cavabdan imtina edirəm. Ona görə ki, bu sualın cavabını bilmirəm və bu barədə düşünmürəm də. Yazıçı yazmalıdır, onun hansı cərəyana mənsub olduğunu isə nəzəriyyəçilər müəyyən etməlidirlər, bu tipli sualların cavabını ədəbi tənqid, savadlı oxucular verməlidir.

- “Savadlı oxucu” deyəndə kimləri nəzərdə tutursunuz?

- Yadıma gəlir, mən əvvəllər də yazmışam ki, istedadlı və istedadsız yazıçılar olduğu kimi, istedadlı və istedadsız oxucular da var. İstedadlı oxucu nə deyən sözdür? Yəni, savadlı oxucu, mütaliəsinin coğrafi və estetik miqyası geniş olan oxucu, zövqünü klassik və müasir ədəbiyyatın ən yaxşı nümunələrinin formalaşdırdığı oxucu. Yalançı patriotluğa varmadan deməliyəm ki, bu baxımdan bizim böyük oxucu problemimiz var. Bu, həqiqətdir və həqiqətdən qaçmaq lazım deyil. Məhz həmin oxucunu yetişdirməkdən ötrü mən həmişə sağlam ədəbiyyat mücadiləsinə çağırmışam.

- “Ədəbiyyat mücadiləsi”... Bu il aprel ayında Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sonuncu qurultayından 6 il ötdü. Birliyin nizamnaməsindəki beş ilin belə çox uzanması nəylə bağlıdır? Axı, qurultay keçən il olmalı idi...

- Güman edirəm ki, bu il keçirilər.

- Yazıçılar Birliyinin qurultayından gözləntilərinizi mətbuata açıqlamısınız. Necə bilirsiniz, onları həyata keçirmək çətin olacaq?

- Mən inanıram ki, yazıçıların növbəti qurultayı ötən dövrdə yaranmış ədəbiyyatımızı və həmin dövrün ədəbi prosesini dərindən və hərtərəfli təhlil edəcək, özünün nüfuzlu sözünü deyəcək. Bu inamı məndə yaradan Yazıçılar Birliyinin rəhbərliyində çalışan dostlarımızın istisnasız olaraq, hamısının - Anarın, Fikrət Qocanın, Çingiz Abdullayevin, Arif Əmrahoğlunun, Rəşad Məcidin ədəbiyyat təəssübkeşi, görkəmli ədəbiyyat xadimləri olmalarıdır.

- Elçin müəllim, “525-ci qəzet”dəki sonuncu müsahibənizdə Yazıçılar Birliyinin bu il keçiriləcək qurultayı ilə bağlı “vaxt tapıb bu barədə ayrıca danışarıq” demişdiniz. Vaxtınız varsa, bu haqda söhbət edək, lütfən.

- Əvvala, həqiqətən, mənim vaxtım çox məhduddur. İkincisi də, ədəbiyyatla bağlı söhbətin mövzusu yalnız Yazıçılar Birliyinin keçirəcəyi qurultaydan ibarət deyil ki...

- Məsələ bundadır ki, ədəbiyyatı dəyərləndirmək kriteriyaları itmiş kimi görünür. Bir tərəfdə guya ədəbi mühitə, ayrı-ayrı məşhur yazıçıların yaradıcılığına qiymət verən, əslində isə, şəxsi intriqalarda boğulanlar, digər tərəfdə AYB üzvlərinin həmişə müzakirə mövzusu olan say məsələsi. Ümumiyyətlə, ədəbi zövq korlanmış kimi görünür.

- Mən Yazıçılar Birliyi üzvlərinin sayı barədə də fikrimi ətraflı demişəm və güman edirəm ki, bu yerdə də təkrara ehtiyac yoxdur. O ki qaldı kimlərinsə mətbuata yol tapmasına, yazıçıların yaradıcılığına qiymət verməsinə, burada da təəccüblü bir şey yoxdur. Hər bir mətbuat orqanı öz siyasətinə və səviyyəsinə uyğun müəllif tapır və ədəbiyyata verilən həmin “qiymətin” arxasında nəzəri-estetik hazırlıq dayanırsa, effektli olur, yox, əgər sizin dediyiniz kimi, “şəxsi intriqalar” burulğanından xəbər verirsə, ona fikir vermək lazım deyil. Bunda da təəccüblü bir şey yoxdur.

- Ədəbiyyat və ideologiya və yaxud sifarişli ədəbiyyat. XX əsrdə ölkəmizin tarixində çox böyük hadisələr baş verib. Müstəqillik və Qarabağ hadisələrinin heç biri insanların - təkcə Azərbaycan oxucusunun deyil, dünya oxucusunun müraciət edəcəyi şəkildə ədəbiyyatda öz əksini tapa bilməyib. Təbii ki, istisnalar var, misal üçün sizin “Bayraqdar” povestiniz, “Qarabağ şikəstəsi” hekayəniz, yaxud İlyas Əfəndiyevin pyesinin motivləri əsasında yazdığınız “Hökmdarın taleyi” kinopovesti. Ancaq bunlar, dediyim kimi, istisnadır. Ədəbiyyat yoxdursa deməli teatrdan, kinodan da danışmağa dəyməz. Bəlkə sifariş lazımdır?

- Bilirsiz, necədir? Motsart operalarının çoxunu sifarişlə yazıb. Yaxud Verdinin “Aida”sı kimi bir şedevr sifariş nəticəsində yaranıb. Başqa klassik nümunə: Firdovsinin “Şahnamə”si. Bədii qələbəni sifariş, ya da sifarişsizlik yox, istedad əldə edir. Sənətdə hər şey istedada bağlıdır. O ki qaldı konkret olaraq Qarabağ hadisələrinə, müstəqilliyimizin bərpasına, bunlar şübhəsiz ki, sizin dediyiniz yüksək bədiiliklə qələmə alınacaq. Bu baxımdan da, güman edirəm ki, hər şey zamana, vaxta bağlıdır.

- “Hökmdarın taleyi” filmindən, son iki-üç ildə tamaşaya qoyulmuş “Qatil”, “Şekspir”, “Arılar arasında”, “Cəhənnəm sakinləri” pyeslərinizdən sonra tamaşaçılarla hansı görüşləri planlaşdırırsınız?

- Türkiyədə “Mahmud və Məryəm” romanı əsasında filmin çəkilişinə hazırlıq başa çatıb. Bu günlərdə çəkiliş başlamalıdır. Bu geniş bir proyektdir. Filmin yaranmasında Azərbaycan, Almaniya, ABŞ iştirak edir. İstanbul Böyük Bələdiyyə Teatrı, Ankara Dövlət Teatrı yeni pyeslərimi tamaşaya hazırlayır. Akademik Milli Dram Teatrımıza da “Teleskop” adlı yeni pyes təqdim etmişəm.

- Dramaturgiya sizi nəsrdən uzaqlaşdırmır ki? Son illərdə çap etdirdiyiniz hekayələr - “Qırmızı qərənfil gülləri “Pera Palas” otelində qaldı”, “Sarı gəlin”, “Qarabağ şikəstəsi”, “Qızıl diş”, “Araba” bu janra yeniliklər gətirdi, onu XXI əsrin yüksəkliyinə qaldırdı. Sonuncu hekayəniz - “Canavarlar” böyük əks-səda doğurdu. “Bayraqdar” povestinizi mən, ümumiyyətlə, müasir nəsrimizin zirvəsi hesab edirəm. Bəs roman? “Mahmud və Məryəm” də, “Ağ dəvə” də, “Ölüm hökmü” də keçən əsrdə yaranıb...

- Sağlıq olsun... Bu əsrin də romanı oxuculara təqdim olunar...

- İndi isə, belə bir sual vermək istəyirəm: Elçin müəllim, necə bilirsiniz, ədəbiyyatın toplulardan qəzetlərə daşınması prosesi niyə başladı? Gündəlik mətbuat divident yığmaq üçün bu üsulu kəşf etdi, yoxsa başqa səbəb vardı: məsələn, ədəbiyyat öz oxucusunu itirmək istəmirdi.

- Ola bilsin ki, nəhəng sovet imperiyasının çox qısa zamanda tarmarı ilə yaranmış siyasi, ictimai, milli-mənəvi kataklizm dövründə - 90-cı illərin əvvəllərində - ədəbiyyat sövq-təbii, təhtəlşüur olaraq, oxucunu itirmək istəmədi. Bir sıra ciddi qəzetlərin öz səhifələrində istedadlı ədəbiyyata yer vermələri, əlbəttə, müsbət hadisədir. Bu məsələnin bir tərəfidir. Ancaq güman edirəm ki, məsələnin başqa tərəfi də var. Məsələ ondadır ki, dediyim həmin kataklizm istedad üçün yox, istedadsızlıq üçün münbit zəmin, əlverişli şərait yaratdı və bayağı ədəbiyyat, sizin dediyiniz kimi, “qəzetlərə daşındı”. Bayağı ədəbiyyat hansı mətbuat orqanına isə divident gətirirsə, bu özü də elə həmin mətbuat orqanının səviyyə göstəricisidir.

- “Ədəbi proses xəstədir, ona virus düşüb və sözə hörmət edən hər bir kəs öz imkanları daxilində onu sağaltmağa səy göstərməlidir.” Sizin sözlərinizdir. Bu sitat “dərdini bilən dərmanın da bilər” deyimini adamın yadına salır.

- Dərman nədir? Yüksək elmi-nəzəri səviyyəli məqalələr. Gurultulu çıxmasın, ədəbiyyat uğrunda vətəndaş mücadiləsi. Ədəbi prosesin xəstəliyi oxucu zövqünü yox, zövqsüzlüyünü formalaşdırır və ən qorxulusu da elə budur. Ona görə də, mən “vətəndaş” sözünü işlədirəm. Zövqsüzlüyü formalaşmış oxucu üçün dünya ədəbiyyatı klassikləri də, Mirzə Cəlil və Sabir də, ciddi müasir ədəbiyyat da maraqsız olacaq. Belə davam etsə, nəticə nə ola bilər? Millətin deqredasiyası. Buna görə də, mən bütün son məqalələrimdə, müsahibələrimdə qələm dostlarımı, əlaqədar təşkilatları ədəbi prosesdə fəal iştirak etməyə, ədəbiyyatın maraqlarını qorumağa çağırıram. Yazıçıların qurultayından da məhz bunu gözləyirəm. Düzdür, bu çağırış bir sıra qəzetlərdə bəzən obıvatel dedi-qodularına, naşı münasibətinə düçar olur. Ancaq bu cür dedi-qodular, münasibətlər həmişə olub və bundan sonra da olacaq. Bundan çəkinmək lazım deyil.

- Ötən əsrin 60-cı illərində də “Nobel” kəlməsi belə dəbdəydi?

- “Nobel”lə bağlı 60-cı illərlə bu günün fərqi ondadır ki, o illərdə Nobel mükafatı almış əsərləri axtarıb, tapıb, oxuyurdular. Bu gün isə həmin əsərlərdən xəbəri olmayanlar Nobel mükafatı almadığı üçün tənə ilə ədəbiyyatımız haqqında səviyyəsiz yazılar yazırlar. Əlbəttə, Nobel mükafatı çox şərəfli bir mükafatdır, amma heç vəchlə ali bədii-estetik meyar deyil. 1901-ci ildə ilk Nobel mükafatını Lev Tolstoy yox, Sülli Prüdom aldı. Dediyim o tənəli və səviyyəsiz yazıların müəllifləri bu yazıçının adını eşidiblərmi? Qara təsginlik ondadır ki, onların heç Lev Tolstoydan da xəbərləri yoxdur. Tolstoyun, eləcə də, Anton Çexov kimi bir dramaturqun sağlığında sonrakı Nobel mükafatlarını alman Mommzen, ispan Mistral və Eysagirre, italyan Karduççi və b. aldı. Bu gün onları yalnız mütəxəssislər tanıyır. Böyük rus yazıçıları var ki, (Qorki, Paustovski, Bulqakov, Platonov, Svetayeva, Qorssman və b.) sırf bədiiyyat baxımından, elə bilirəm ki, Soljenitsinlə müqayisədə qətiyyən uduzmurlar, hətta əksinədir, amma onlar Nobeldən kənarda qaldılar. Orhan Pamuk Nobeli aldı, yaxşı da elədi və bu şəxsən məni çox fərəhləndirir, amma dəfələrlə bu mükafata nominant olan Yaşar Kamal kimi böyük yazıçı elə nominant kimi də qaldı. Bu tipli çox misal gətirmək olar... Təkrar edirəm, Nobel mükafatı çox şərəflidir, ancaq bu və ya digər səbəblərə görə Nobeldən kənar qalmış böyük ədəbiyyat da mövcuddur.

- Azərbaycan ədəbiyyatının korifeylərindən biri ilə bir evdə yaşamısınız. İlyas Əfəndiyevlə belə yaxın olmaq nə verib sizə? Yəni, ədəbi düşüncəyə ötürəcəyiniz miras mənasında.

- Doğrusu, miras barədə bir söz deyə bilmərəm, ancaq İlyas Əfəndiyevlə bir yerdə yaşamaq mənə lap uşaqlıq çağlarımdan etibarən bilavasitə yaradıcılıq prosesinin içində olmaq, bu prosesi bilavasitə müşahidə etmək imkanı verib. Mənə kitabın, sözün, qələmin mötəbərliyini, aliliyini aşılayıb, sənətin mahiyyətinin və missiyasının nədən ibarət olduğunu dərk etdirib. Hələ yeniyetməlik çağlarımda məni bədii təxəyyülün heç bir sosial-inzibati sərhəd tanımadığına, sərhədsiz və sonsuz olduğuna inandırıb.

- Elçin müəllim, mən çox təsadüfən orta məktəbdə sizin ədəbiyyat müəlliməniz olmuş Zəhra Əliyeva ilə həmsöhbət oldum. Danışdı ki, dərsə qulaq asmadığınızı görəndə inciyib sizdən. Dərs bitənə yaxın yaxınlaşıb və partanızın altından (təəssüf ki, müəllifi unutmuşam) böyük amerikan yazıçısının əsərini oxuduğunuzu görüb. Deyir ki, həmin illərdə o müəllifin yalnız adını eşitmişdik. Müəllimə utandığından sizə bir söz deməyib. Amma həmişə fəxr edib ki, siz onun şagirdisiniz. Siz necə xatırlayırsınız o illəri?

- Həyatımın çox gözəl çağları kimi...

- O illərin Elçini hansı əsərinizin qəhrəmanıdır?

- Bütün əsərlərimin qəhrəmanlarında o Elçindən nəsə var...

- Maraqlı söhbət üçün təşəkkür edirik.

KƏBUTƏR

Yeni Azərbaycan.- 2010.- 14 may.- S.7.