Görkəmli alim, bacarıqlı elm və təhsil təşkilatçısı

Bu günlərdə akademik Abel Məhərrəmovun 60 yaşı tamam olub. Onu mən 30 ildən artıqdır ki, tanıyıram. Həmin dövrdə o, tədris hissəsinə rəis təyin olunanda mən də kafedra müdiri işləyirdim. Onun universitetin tədris prosesinə gətirdiyi ab-hava, möhkəm intizam, qayda-qanunların ciddi qorunması kimi müsbət cəhətlər bütün universitet kollektivində ona qarşı rəğbət yaratmışdı. Abel Məhərrəmov gənc olmasına baxmayaraq, hələ o vaxtlar, çox istedadlı təhsil təşkilatçısı idi və bu xüsusiyyəti onun sonrakı fəaliyyətində də özünü göstərdi.

Mən Bakı Dövlət Universitetinin elmi işlər üzrə prorektoru işləyərkən (1994-2004) Abel müəllim kimya fakültəsinin dekanı vəzifəsində çalışırdı, odur ki, mənim onunla tez-tez ünsiyyətim olurdu. Digər fakültələrdən fərqli olaraq elmi hesabatların çox səliqə-sahmanla təqdim edilməsi, işgüzar olması ona qarşı rəğbətimi artırırdı. Həmin dövrdə keçirilən Elmi Şuralarda və digər toplantılarda Abel Məhərrəmov dəqiq mülahizələri və məntiqli təklifləri ilə seçilirdi.

Bakı Dövlət Universitetinin rektoru, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, Əməkdar elm xadimi, “Şöhrət” ordenli, kimya elmləri doktoru, akademik Abel Məmmədəli oğlu Məhərrəmov 1950-ci il yanvarın 5-də Ağdam rayonunda müəllim ailəsində anadan olmuşdur. 1966-cı ildə Qərbi Azərbaycanın (indiki Ermənistan) Amasiya rayonunun Güllübulaq kənd orta məktəbini medalla bitirmiş və Bakı Dövlət Universitetinin kimya fakültəsinə daxil olmuşdur. 1971-ci ildə universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirdikdən sonra təyinatla Ümumittifaq Elmi-Tədqiqat Olefinlər İnstitutuna göndərilmişdir. 1973-cü ildə “Üzvi kimya” ixtisası üzrə M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin əyani aspiranturasına qəbul olunmuş və 1976-cı ildə görkəmli kimyaçı alim akademik N.S.Zefirovun rəhbərliyi ilə “İkiqat rabitələrə birləşmə reaksiyalarında sulfenilxloridlərin elektrofilliyinin artırılmasının yeni metodu” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Həmin ildən başlayaraq universitetdə böyük elmi işçi, tədris hissəsinin müdiri və “Üzvi kimya” kafedrasında baş müəllim, dosent vəzifələrində çalışmışdır. 1984-cü ildən 1993-cü ilədək kimya fakültəsində dekan müavini vəzifəsində işləmişdir. 1991-ci ildə “Alkenlərin, üçüzvlü karbo və heterotsiklik birləşmələrin elektrofil reaksiyaları əsasında yeni sintetik yanaşmalar” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmiş və həmin ildən ona “Üzvi kimya” ixtisası üzrə professor adı verilmişdir. 1993-cü ildən 1999-cu ilədək kimya fakültəsində dekan vəzifəsində işləmişdir.

Yüksək elmi səviyyəsini, islahatlara meyilliliyini, işgüzarlığını, idarəçilik keyfiyyətlərini nəzərə alaraq Ulu öndərimiz Heydər Əliyev 1999-cı il yanvarın 11-də Abel Məhərrəmovu Bakı Dövlət Universitetinin rektoru vəzifəsinə təyin etmişdir. Əsl ziyalı kimi universitetin rektoru vəzifəsini məsuliyyətlə daşıyan Abel müəllim, kadr seçimində heç zaman yanılmayan Ulu öndərimizin ona göstərdiyi etimadı doğruldur və bütün fəaliyyəti ilə bunu sübuta yetirir.

Akademik A.M.Məhərrəmov Bakı Dövlət Universitetində kimya elmi sahəsində özünəməxsus elmi məktəb yaratmışdır. Onun elmi tədqiqatlarının əhatə dairəsi çoxşaxəli və geniş olmaqla, kimyanın müxtəlif maraqlı və mürəkkəb sahələrini əhatə edir. Elmi-tədqiqatlarının ən əsas nailiyyətlərindən biri “dopinq-birləşmə” adı ilə zərif üzvi sintez sahəsində məşhurlaşmış elektrofil birləşmə reaksiyalarının yeni sintetik istiqamətlərinin müəyyən edilməsi olmuşdur. Belə ki, o, müəyyən etmişdir ki, qüvvətli elektrolitlərdən və onlara uyğun polyar həlledicilərdən istifadə etməklə reaksiyaların istiqamətini kəskin dəyişmək mümkündür. Apardığı məqsədyönlü elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsi olaraq müəyyən edilmişdir ki, müxtəlif əvəzli tiiranlar və oksiranlar “dopinq-şəraitində” bir mərhələdə uyğun ditiiranlar və dioksiranlara çevrilirlər ki, bunun da müasir üzvü kimya və neft kimyasının inkişafında xüsusi əhəmiyyəti vardır.

İlk dəfə olaraq 12 üzvlü tsikllərin konformasiyon analizi araşdırılmışdır. Bu məqsədlə, əvvəlcə o, nəzəri olaraq Kremer-Popla parametrlərinə əsasən kvant mexaniki hesablamalar aparmış, sonra isə 12 üzvlü tsikllərin doymuş və doymamış törəmələrini sintez edərək, rentgen-struktur analizi vasitəsilə onların molekulyar və kristallik quruluşlarını öyrənmişdir.

Üçüzvlü heferotsikllərin sintezi və onların elektrofil və nukleofil reagentlərlə qarşılıqlı reaksiyaları tədqiq edilmişdir. İlk dəfə olaraq tərkibində çoxflüorlu tiiranlar alınmışdır. Aparılan tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, sintez edilmiş tiiranlar və onların çoxflüorlu törəmələri transmissiya yağının yeyilmə və siyrilmə xassələrini yaxşılaşdırır.

Abel Məhərrəmovun rəhbərliyi altında hidrogen peroksidin parçalanması və substartın oksidləşməsi kimi sinxron qarşılıqlı təsirdə olan reaksiyalardan ibarət heteroaromatik birləşmələrin heterogen istiqamətdə monooksidləşməsinin reaksiya sistemi təcrübi yolla işlənib hazırlanmış və nəzəri əsaslandırılmışdır. Nəticədə tiofenin törəməsi olan S-monooksidin alınması, ayrılması və identifikasiya problemi həll olunmuşdur. Onun tərəfindən müəyyən edilmişdir ki, karbon turşularının hidroksil qrupu saxlayan birləşmələrlə termiki efirləşməsi mürəkkəb efirbrin və onların funksional əvəzli törəmələrinin sintezi üçün bir sıra hallarda effektiv və səmərəli metod sayıla bilər. Butilkauçukun, poliizobutilenin, polibutadienin, poliviniltrimetilsiların xlorlaşma, fosforxlorlaşma və xlorkarboksilləşməsinin effektiv üsulları işlənib hazırlanmışdır. Alınan yüksək xlorlu, xlorkarboksil və fosforxlorlu polimerlər rezin qarışıqların tərkibində, superfosfat istehsalında, neftin ayrılmasında və həmçinin, ağır metalların sorbsiyasında geniş tətbiq edilir.

Akademik A.M.Məhərrəmov neft kimyası sahəsində mühüm tədqiqat işləri aparır. Onun rəhbərliyi altında alkenilfenolların yeni funksionaləvəzli törəmələrinin sintezi istiqamətində sistematik tədqiqat işləri həyata keçirilir. Bakı Dövlət Universitetində nanohissəciklərin alınması və onların müasir tələblər səviyyəsində tətbiqi sahəsində ciddi elmi tədqiqatlar aparan “Nanoaraşdırmalar mərkəzi” təşkil etmiş və hal-hazırda həmin elmi mərkəzə rəhbərlik edir. Neftçıxarma problemləri ilə əlaqədar apardığı elmi işlər xüsusilə diqqətəlayiqdir. Mərkəzdə öz supermaqnetik xassələri və qiqant maqnit müqaviməti ilə fərqlənən polimer nanokompozisiyalar, katalitik xassələrə malik müxtəlif metal nanohissəciklər əldə edilmiş və onların əsasında yeni bentonit nanokompozisiyalar yaradılmışdır. Bu materialların tətbiq edilməsi ilə laylararası neftin sıxışdırılıb çıxarılması gücləndirilmişdir.

Bakı Dövlət Universitetinin Üzvi kimya kafedrasının müdiri vəzifəsinə seçildikdən sonra onun rəhbərliyi altında “Zərif üzvi sintez” elmi-tədqiqat laboratoriyası təşkil olunmuşdur. Bütünlükdə elmin inkişafına xüsusi önəm verən akademik A.Məhərrəmovun şəxsi təşəbbüsü ilə Universitetin Elmi kitabxanası kompüterləşdirilmiş, elektron kataloq sistemi yaradılmış, “Bakı Universiteti” nəşriyyatı yenidən qurularaq müasir avadanlıqlarla təchiz olunmuşdur. İlk dəfə olaraq universitetdə bütün Cənubi Qafqazda analoqu olmayan “Nüvə maqnit rezonansı” (NMR) spektroskopiya laboratoriyası yaradılmış, xromato-kütlə spektroskopiya və rentgenstruktur analiz laboratoriyası təşkil olunmuşdur. Bu elmi sahələrdə nəzəri bilikləri qüvvətləndirmək üçün A.M.Məhərrəmov tərəfindən ilk dəfə Azərbaycan dilində ali məktəb tələbələri üçün “Nüvə maqnit rezonansı spektroskopiyasında müasir metodlar” adlı çox dəyərli dərslik yazılmışdır.

A.M.Məhərrəmov çox məhsuldar alimdir. O, 9 monoqrafiyanın, 44 dərslik və dərs vəsaitinin, 44 müəlliflik şəhadətnaməsinin, həmçinin, Azərbaycanda və xarici jurnallarda nəşr olunmuş 700-dən çox elmi əsərin müəllifidir. Onun əsas elmi nailiyyətləri “Tetrahedron”, “Sulfur Lett”., “Synth”. “Comunn”., “The Journal of American Science”, “Indian Journal of Chemistry”, “3KOpX”, “XTC”, “H3B”, “PAH” və s. kimi nüfuzlu jurnallarda öz əksini tapmışdır. Azərbaycan dilində ilk dəfə nəşr olunmuş “Kiçik kimya ensiklopediyası”nın müəlliflərindən biridir. Abel müəllim həm də yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanmasında fəal iştirak edir. Onun rəhbərliyi altında 26 kimya elmləri doktoru və namizədi hazırlanmışdır. O, dəfələrlə beynəlxalq elmi konfranslarda və simpoziumlarda ABŞ, Türkiyə, Yaponiya, İtaliya, Rusiya, İran, Bolqarıstan Macarıstan, və s. kimi ölkələrdə elmi məruzələrlə çıxış etmişdir.

Akademik A.M.Məhərrəmov Təhsil Nazirliyinin Vahid Elmi-Metodik Şurasının üzvü, “Üzvi kimya” ixtisası üzrə Bakı Dövlət Universitetinin nəzdində yaradılmış doktorluq Dissertasiya Şurasının sədri, millət vəkili, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının redaksiya heyətinin üzvü, Bakı Dövlət Universitetinin Elmi Şurasının sədri, “Bakı Universitetinin Xəbərləri” jurnalının baş redaktoru, Təhsil Nazirliyi kollegiyasının, bir çox nüfuzlu elmi qurumların üzvü və dünyanın bir neçə aparıcı universitetinin fəxri doktorudur.

Qeyd etmək lazımdır ki, akademik A.M.Məhərrəmov respublikadan kənarda - xaricdə də böyük nüfuza malikdir. Elm və texnologiya sahəsində səmərəli fəaliyyətinə görə Tehranda keçirilən İqtisadı Əməkdaşlıq Təşkilatının Qızıl medalına layiq görülmüşdür. Qara Dəniz Hövzəsi Ölkələri Universitetləri Assosiasiyasının prezidenti olmuş, 2004-cü ildən isə həmin Assosiasiyanın vitse-prezidentidir. Elm və təhsil sahəsində göstərdiyi təşəbbüskarlığa, milli təhsilin inkişafı və beynəlxalq təhsil məkanında inteqrasiya proseslərinə verdiyi töhfələrə görə 2004-cü ildə Rumıniyanın “KOMANDOR” dərəcəli ali Qızıl Ulduz ordeninə layiq görülmüş, Rumıniya Respublikasının Ovidius, Türkiyə Cümhuriyyətinin Kırıkkale Universitetlərinin “Fəxri doktoru” seçilmiş, Rusiyanın Həmkarlar İttifaqının 100 illiyinə həsr olunmuş yubiley medalı ilə təltif olunmuşdur.

Elmi fəaliyyəti ilə yanaşı, akademik A.M.Məhərrəmov Bakı Dövlət Universitetində təhsilin müasir problemlərinin həlli üzərində durmadan çalışır. Son 10 ildə onun rəhbərliyi altında universitetdə təhsilin məzmun və formaca yeniləşdirilməsi, aparıcı ölkələrin təcrübəsinin mənimsənilməsi istiqamətində ciddi addımlar atılmışdır. Bu nüfuzlu ali təhsil ocağında ictimai fəallıq yüksəlmiş, gənclərin universitetin elmi həyatında və idarəçiliyindəki rolu yüksəlmişdir. Eyni zamanda, dünya miqyasında universitetin mövqeyi möhkəmlənmiş, elmi-pedaqoji kadrlarının beynəlxalq elmi konfranslarda və simpoziumlarda iştirakı həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət baxımından artmışdır.

Son illər uğurla həyata keçirilən islahatların yekun nəticəsi olaraq Bakı Dövlət Universiteti bu gün çağdaş dünyanın tələb və standartlarına uyğun savadlı, vətənpərvər mütəxəssislərin hazırlanması işini müvəffəqiyyətlə həyata keçirməklə, burada tətbiq edilən tədrisin keyfiyyətinə, universitetin müasir tələblərə cavab verən yüksək maddi-texniki bazasına, universitetdə təhsil alan tələbələrin sayına, intellektual səviyyəsinə, beynəlxalq əlaqələrinə, ölkə hüdudlarından kənardakı mövqeyinə görə bütün Qafqaz regionunda liderliyini qoruyur.

Hər bir elm-təhsil müəssisəsinin qarşısında konkret məqsədlər var: Bakı Dövlət Universitetinin əsas məqsədi də gələcəyin vətənpərvər, ziyalı vətəndaşını, yüksək səviyyəli mütəxəssisini hazırlamaqdan ibarətdir. Bu nüansı düzgün dərk edən Abel Məhərrəmov qarşıdakı məqsədə çatmaq üçün strateji istiqamətləri də dəqiq müəyyənləşdirmiş, bu yöndə səyləri səfərbərliyə almışdır. Bakı Dövlət Universitetinin rektoru gələcəyin yetkin gəncliyini formalaşdırmaq üçün əzmlə işləyir, xalqın sabahı naminə layiqli vətəndaşların, savadlı kadrların hazırlanması üçün tədris və təhsilin keyfiyyətini günü-gündən yüksəltməyə çalışır. Azərbaycan Prezidentinin qarşıya qoyduğu tələbləri həyata keçirmək üçün sivil dünyanın ən mütərəqqi yeniliklərinin Bakı Dövlət Universitetinə gətirilməsi, bu yeniliklərin Azərbaycanın elm, təhsil sahəsində tətbiqi də akademiki düşündürən başlıca məsələlərdəndir.

Ölkədə elm və təhsilin inkişafında yaranmış keyfiyyətcə yeni mərhələnin reallıqları, həyata keçirilən islahatların istiqaməti Bakı Dövlət Universitetinin fəaliyyətində də ciddiliklə nəzərə alınır. Universitetin professor-müəllim heyəti elm və təhsilin inkişafına xidmət edən bu və digər sərəncamları, dövlət proqramlarını rəhbər tutaraq respublika üçün layiqli milli kadrlar hazırlamaqla yanaşı, dünya elminə inteqrasiya istiqamətində də ardıcıl tədbirlər həyata keçirir. Sadalanan bu işlərin həyata keçməsində universitet rektorunun rolu əvəzsizdir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev akademik Abel Məhərrəmovun elm və təhsil sahəsindəki fəaliyyətini yüksək qiymətləndirərək onu “Şöhrət” ordeni ilə təltif etmişdir.

Hal-hazırda Abel müəllim ömrünün müdrik dövrünü yaşayır, coşqun elmi, pedaqoji və ictimai fəaliyyət göstərir. Görkəmli alim, bacarıqlı elm və təhsil təşkilatçısı akademik Abel Məhərrəmovu 60 illik yubileyi münasibəti ilə səmimi qəlbdən təbrik edir, ona uzun ömür və möhkəm can sağlığı, universitetdə elmin və təhsilin inkişafı üçün nəzərdə tutduğu planları yerinə yetirmək işində uğurlar arzulayırıq.

Bəhram ƏSGƏROV,

Akademik

Yeni Azərbaycan.- 2010.- 6 yanvar.- S.6.