Aqroekologiya - aqrar və ekoloji elmlər
carçısı
Ötən ilin son günlərində
işıq üzü görən “Aqroekologiya” dərsliyi nəinki
aqrar elmlər və ekologiya sahəsindəki müasir tələblərə
tam cavab verir, hətta bir çox hallarda həmin tələbləri
qabaqlayaraq, gələcək elmi tədqiqatlar
üçün yeni istiqamətverici bazis ola bilər
Ötən ilin son günlərində
“Elm” nəşriyyatı tərəfindən AMEA-nın
akademiki, biologiya elmləri doktoru, professor Qərib Məmmədovun,
coğrafiya elmləri doktoru Mahmud Xəlilovun və biologiya
elmləri doktoru Sara Məmmədovanın müəlliflikləri
ilə “Aqroekologiya” adlı dəyərli dərslik çap
edilib. Həyata vaxtında vəsiqə alan “Aqroekologiya”
kitabının tərtibində müəlliflər
Aqroekologiya sahəsində Rusiyada çap olunan kitablardan,
özlərinin ekologiya sahəsində çoxsaylı əsərlərindən,
şəxsi tədqiqat materiallarından, həmçinin,
elmin bu istiqamətinə aid xeyli sayda ədəbi və elmi
materiallardan istifadə ediblər. Dərslik nəinki aqrar elmlər
və ekologiya sahəsindəki müasir tələblərə
tam cavab verir, hətta bir çox hallarda həmin tələbləri
qabaqlayaraq, gələcək elmi tədqiqatlar
üçün yeni istiqamətverici bazis ola bilər.
Dərsliyin nəşr
olunması Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab
İlham Əliyevin Sərəncamı ilə “Ekologiya ili” elan
edilən 2010-cu ildə görülmüş işlərlə
həmahənglik təşkil edir.
Dərslik 552 səhifədən,
26 fəsildən və 114 yarımfəsildən ibarətdir.
Dərslik təkcə universitet tələbələri
üçün deyil, eyni zamanda, aspirantlar və doktorantlar
üçün də qiymətli tədqiqat
materialıdır.
Kitab haqqında öz fikirlərimizi
bildirməzdən öncə, bir qədər Aqroekologiya elmi
barədə söhbət açmaq istərdik.
Belə ki, Aqroekologiya -
kompleks el
mi fənn olub, ekologiya ilə
üzvi surətdə bağlı elm sahəsidir. Bu elmin bu
günə qədər ümumi qəbul olunmuş adı hələlik
yoxdur. Aqroekologiya, bəzən kənd təsərrüfatı
ekologiyası adlandırılaraq, tətbiqi ekologiya sahəsinə
aid edilir.
Ümumiyyətlə,
Aqroekologiya - kənd təsərrüfatı istehsalı
prosesində insanların ətraf mühitlə
qarşılıqlı əlaqəsini, kənd təsərrüfatının
təbii komplekslərə və onların komponentlərinə
təsirini, texnogen yük şəraitində aqroekosistemin
komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsiri
və onlara xas olan maddələr dövranının spesifik
xüsusiyyətlərini, enerji tutumunu, aqroekosistemin fəalliyyət
xarakterini öyrənir.
Aqroekologiya elminin məqsədi
keyfiyyətli bioloji məhsulun davamlı istehsalını,
aqroekosistemin təbii bioenerji potensialından maksimum istifadəni,
aqrar sektorun (bölmənin) təbii resurs bazasının
saxlanılmasını və bərpasını, ətraf (təbii)
mühitə neqativ təsirin kənarlaşdırılmasını
və ya minimuma endirilməsini təmin etməkdən ibarətdir.
Təqdim olunan kitabda
Aqroekologiyanın təbii-elmi aspektlərinə geniş yer
ayrılıb. Dərslik kənd təsərrüfatının
ekologiyalaşdırılması ilə bağlı olan aktual
problemləri ətraflı surətdə əhatə edir. Bu
elmi sahənin inkişafı üçün zəruri olan
yeni istiqamətləri müəyyənləşdirərək,
konkretləşdirir. Onu Aqroekologiya sahəsində Azərbaycan
dilində yazılmış ilk kitab adlandırmaq olar.
Dərsliyin əvvəlində
(I fəsil) dünyada və Azərbaycanda ekoloji elmlərin
tarixi inkişafı verilib. Bildiyimiz kimi, ekologiyanın tarixi
çox qədim zamanlara gedib çıxır. Canlı
orqanizmlərin həyatı, onları əhatə edən
üzvi və qeyri-üzvi mühitdən asılı
olması, heyvan və bitkilərin yayılması xarakteri
haqqında məlumatlara hələ eramızdan əvvəlki
zamanlarda rast gəlinir. Antik filosof Aristotelin (e.ə. 322-384) və
başqalarının əsərlərində
yaşayış mühitinin orqanizmlərin həyatında əhəmiyyəti
və onların müəyyən yaşayış yerində
məskunlaşması məsələlərinə toxunulur və
ona məlum olan 500-dən artıq heyvan növünü təsvir
edib, onların məskunlaşması haqqında yazıb.
Kitabın müəllifləri
ekologiyanın inkişaf tarixini üç əsas mərhələyə
bölməyi məsləhət görürlər.
Birinci mərhələ -
müəlliflər bu mərhələni XIX əsrin 60-cı
illərinə qədər olan dövrə aid edirlər. Bu mərhələ
ekologiyanın bir elm kimi yaranması və təşəkkül
tapması dövrü adlandırılır. XVI-XVII əsrlərdə
ekoloji məlumatlar ayrı-ayrı canlı orqanizmlərə həsr
olunur, onların bioloji təsvirləri verilir. Bunlardan -
A.Reomyurun (1734) əsərləri həşəratlara,
L.Tramblenin (1744) əsərləri isə hidra və
mşankalara həsr olunur. Bu mərhələdə ekoloji
yanaşmanın elementlərinə rus alimlərinin -
İ.İ.Lepexinin, A.F.Middendorfun, S.P.Kraşennikovun, fransız
alimi L.Byuffonun, isveç təbiətşünası
K.Linneyin, alman alimi Q.Yeqer və başqalarının əsərlərində
rast gəlinir.
İkinci mərhələ -
müəlliflər XIX əsrin 60-cı illərindən
sonrakı dövrü əhatə edən bu mərhələdə
ekologiyanın elmin müstəqil sahəsi kimi
formalaşdığını qeyd edirlər. Bu dövrün
başlanğıcının rus alimləri K.F.Rulye (1814-1858),
N.A.Severtsov (1827-1855) və V.K.Dokuçayevin (1846-1903) əsərləri
ilə əlamətdar olduğu bildirilir.
Ekologiya elmi birdən-birə
yaranmayıb və o, yalnız XIX əsrin sonunda ümumi təsdiqini
tapıb. Alman bioloqu-təkamülçü Ernst Hekkel
(1834-1919) ilk dəfə olaraq ekologiya elmini biologiyanın
müstəqil və mühüm sahəsi kimi ayıraraq ona
ekologiya adını verdi (1866). Görkəmli rus alimi akademik
V.İ.Vernadski biosfer haqqında fundamental təlim yaratdı.
1926-cı ildə onun “Biosfer” adlı kitabı çap olundu. Orada
ilk dəfə olaraq canlı orqanizmlərin bütün
növlərinin məcmusu - “canlı maddələrin” planetar
rolu göstərildi.
Üçüncü mərhələ
- müəlliflər bu mərhələni XX əsrin 50-ci illərindən
başlayaraq bu günə qədər olan dövrə aid
edirlər. Ekologiyanın dünyada inkişafının bu
dövrdə irəliləyişi xarici ölkələrin
alimləri Y.Odum, C.M.Andersen, E.Pianka, R.Riklefs, M.Biqon və b.
adları ilə bağlıdır. Rus ekoloq alimlərindən
İ.P.Gerasimov, N.N.Moiseyev, N.P.Naumov, Y.A.İzrael və b.
göstərmək olar.
Azərbaycanda ekologiya elminin
ayrı-ayrı sahələrinin tarixi müxtəlifdir. Müəlliflər
yuxarıda qeyd olunan dövrün müxtəlif illərində,
ayrı-ayrı Azərbaycan alimlərinin ekologiya elminin
coğrafiya, torpaqşünaslıq və meliorasiya, flora və
fauna sahəsində apardıqları tədqiqatlarının
nəticələrindən bəhs edirlər.
Qeyd olunduğu kimi, ekologiya
elmi coğrafiya elmi ilə də üzvi surətdə
bağlıdır. Azərbaycanın coğrafiyasına aid məlumatlara
hələ yunan tarixçisi Strabonun “Coğrafiya” adlı əsərində
təsadüf olunur. Bundan başqa, Azərbaycanın coğrafi
şəraiti haqqında məlumatlara Əbdür Rəşid
Bakuvinin (XV əsr), Hacı Zeynalabdin Şirvaninin (XVIII-XIX əsrlər),
Abbasqulu Ağa Bakıxanovun (XIX əsr), Həsənbəy Zərdabinin
(XIX- XX əsrlər) əsərlərində rast gəlinir.
Azərbaycanda coğrafiya
elminin inkişafında Ə.M.Şıxlinski, Q.K.Gül,
S.H.Rüstəmov, B.A.Antonov, H.Ə.Əliyev, M.A.Müseyibov,
S.Y.Göyçaylı, Ş.B.Xəlilov və
başqalarının böyük rolu olub.
Azərbaycanda ekologiyanın əsas
qolu olan torpaqşünaslıq elminin əsasını Həsənbəy
Zərdabi qoyub. Sonrakı dövrlərdə (1911-1914-cü
illərdə) S.A.Zaxarov, V.A.Romanov və V.A.Kamenski Mil və
Şirvan düzlərində relyef, şorlaşma və
hidrogeoloji şəraitlə bağlı torpaqların müxtəlifliyini
öyrənərək müəyyənləşdiriblər.
Sonrakı illərdə Azərbaycan
torpaqlarının münbitliyinin artırılması, yeni
gübrə növlərinin tətbiqi, torpaqların xəritələşdirilməsi,
onların ekoloji baxımdan öyrənilməsi və bonitetləşdirilməsi
işində H.Ə.Əliyev, M.E.Salayev, V.R.Volobuyev,
C.M.Hüseynov, K.Ə.Ələkbərov, Q.Ş.Məmmədov,
M.İ.Cəfərov, S.Z.Məmmədovanın və
başqalarının böyük xidmətləri olub.
Bütün bunlar və digərləri haqqında müəlliflər
kitabın I fəslində geniş müzakirə
açıblar.
Müəlliflər təbii
mühit və ekoloji faktorların qanunauyğun təsiri,
populyasiyalar, biosenozlar (biotik qruplaşmalar), ekoloji sistemlər,
biosfer, kənd təsərrüfatı istehsalının təbii-resurs
potensialı və ərzaq problemi və kənd təsərrüfatı
ekosistemləri (aqroekosistemlər) haqqında çox ətraflı
II-VIII fəsillərdə geniş məlumatlar toplayıblar.
Texnogenez şəraitində
aqroekosistemin fəaliyyəti, torpaq biotik kompleksi aqroekosistemin əsasıdır,
intensiv aqrar istehsalı şəraitində suyun biogen
çirklənməsi, Araz və Kür çaylarının
ekoloji vəziyyəti, kimyalaşdırmanın (mineral gübrələr
və onların tətbiqi) ekoloji problemləri, torpağın
suvarılmasının və qurudulmasının ekoloji problemləri,
Azərbaycanda eroziyaya uğrayan torpaqların ekoloji problemləri,
şorlaşan və şorakətləşən
torpaqların ekoloji problemləri, heyvandarlıq kompleksləri
və təbiətin mühafizəsi, mexanikləşdirmənin
ekoloji problemləri və kənd təsərrüfatı
radioekologiyası haqqında daha ətraflı materiallar IX-XVI fəsillərdə
verilib. Burada müəlliflərin xüsusi xidmətlərini
“kənd təsərrüfatı radioekologiyası” fəslinin
(XVI fəsil) şərhində qeyd etmək istərdik. Kənd
təsərrüfatı radioekologiyası sahəsi, radiobiologia
və radiologiya sahələri kimi, Aqroekologiya nisbətən gənc
sahələrdən hesab olunur. Aqroekologiyanın mühüm
bölmələrindən sayılan kənd təsərrüfatı
radioekologiyası aqrar sənaye istehsalı sahəsində
radionuklidlərin miqrasiyası və radioaktiv şüalanmanın
bitkilərə və heyvanlara, həmçinin,
bütövlükdə aqroekoloji sistemlərə təsirini
öyrənir. Bu fəsildə müəlliflər
aqromühitdə radionuklidlərin mənbələrindən,
torpaqlarda radionuklidlərin davranış tərzindən,
onların bitkilərdə toplanmasından, radioaktiv
şüaların bitkiyə, heyvana və aqrosenoza təsiri, kənd
təsərrüfatı istehsalı sferinin radiasiya
monitorinqinin aparılmasından və radionuklidlərin yüksək
olduğu ərazilərdə kənd təsərrüfatı
istehsalının və kompleks mühafizə tədbirlərinin
aparılması prinsiplərindən geniş söhbət
açırlar.
Bundan başqa, XVII-XXV fəsillərdə
müəlliflər əkinçilik sistemlərindən,
xüsusilə də, meliorasiya olunmuş torpaqlarda aqroekoloji
monitorinqin aparılmasına, əkinçiliyin alternativ sistemi
və onun ekoloji əhəmiyyətindən, vermikultura və biohumus
hazırlanması və tətbiqinin ekoloji aspektlərindən,
aqroekoloji monitorinq, onun aparılmasının metodiki və təşkili
əsaslarından, ərazilərdə ekoloji vəziyyətin
qiymətləndirilməsi meyarlarından, seliteb ərazilərin
ekologiyasından, aqrolandşaftların optimallaşdırılması
və davamlı ekosistemlərin təşkili və kənd təsərrüfatının
təbiəti mühafizə fəaliyyətindən geniş məlumatlar
verilib. Bu bölmədə müəlliflər həm də
ekoloji təhlükəsiz məhsulun istehsalından, kənd təsərrüfatı
və qida məhsullarının və yemi çirkləndirən
maddələrin (ağır metalların, nitratların, nitritlərin,
pestisidlərin, dioksinlərin, benz(a)pirenlərin,
polixlorbiofenillərin) insan sağlamlığına təsirinin
öyrənilməsinə geniş yer ayırıblar.
Dərsliyin sonuncu, XXVI fəslində
kənd təsərrüfatında təbiətin mühafizəsi
fəaliyyətindən, ekologiyanın xüsusilə (sosial
ekologiyanın) qanunlarından, təbiətin mühafizə
olunması fəaliyyətində əsas istiqamətlər
haqda və təsərrüfatlar ərazisində təbiətin
kompleks mühafizəsinin təşkili üçün zəruri
olan tədbirlər sistemi haqda müfəssəl və hərtərəfli
biliklər verilib. Bu fəsildə həmçinin müxtəlif
istiqamətli ekoloji məsələlərin həllini təmin
etmək, yaranmış ekoloji vəziyyətin
reallığının və onun inkişaf meyililiyinin qiymətləndirilməsi
haqda genişhəcmli məlumatlar toplanıb.
Elmi cəhətdən
çox yüksək səviyyədə və böyük məsuliyyətlə
hazırlanmış “Aqroekologiya” dərslik kitabını bu
elm sahəsinə verilən böyük bir hədiyyə hesab
edirik.
Dərslik nəfis bir şəkildə
nəşr edilib və lazım gələn yerlərdə məlumatlar
cədvəllər, diaqramlar və xəritələr şəklində
izah edilib. Bu, müəlliflərin öz işlərinin
öhdəsindən bacarıqla gəlmələrinin bariz
sübutudur.
Hesab edirik ki, haqqında
söhbət açdığımız dərslik, ümumi
aqroekoloji problemlərlə yanaşı, respublikamızın
aqroekoloji vəziyyəti də nəzərə
alındığından, öz sələfi olan rus dili nəşrindən
daha mükəmməl və dolğun yazılıb. Dərsliyi
yüksək dəyərləndirərək, müəlliflərin
bu sahədəki fəaliyyətlərində daha yüksək
elmi zirvələri fəth edərək, Azərbaycan elminin
daha böyük nailiyyətlərinə imza atmalarını
arzulayırıq.
Mahmud ABDULLAYEV,
AMEA-nın Radiasiya Problemləri
İnstitutunun Radioekologiya
laboratoriyasının rəhbəri,
AMEA-nın müxbir üzvü,
kənd təsərrüfatı elmləri doktoru
Tubuxanım QASIMZADƏ,
AMEA-nın Botanika İnstitutunun
böyük elmi işçisi, biologiya elmləri
namizədi, Nyu-York EA-nın Patron-üzvü
Yeni Azərbaycan.- 2011.- 29 yanvar.- S.7.