“Bakının yaddaşımda öz yeri olacaq”

İskəndər Pala: Tarixi, əslində, neytral insanlar yazmalıdır, hadisələrə yaxından-uzaqdan ilgisi olmayan tarixçilər

Sentyabr ayının 16-dan 18-dək Bakıda səfərdə olmuş ədəbiyyatşünas alim, Türkiyənin tanınmış yazıçısı professor-doktor İskəndər Pala “Yeni Azərbaycan”ın suallarını cavablandırıb:

- Ustad, biz Sizinlə Bakı səfərinizin son günü, son saatlarında söhbət edirik. Səfərinizin ilk saatlarından bir yerdə olsaq da, hesab edirəm, söhbət üçün ən münasib vaxt məhz indidi - artıq görüşlər, ziyarətlər başa çatıb, bir neçə saatdan sonra Bakını tərk edəcəksiniz. Öncə, təəssüratlarınızı bilmək istərdim...

- Bəli, doğru buyurursunuz, bu saatda söhbət etməyin öz anlamı var. Hesab edirəm, çox yoğun, amma çox da maraqlı iki gün yaşadıq. Görüşdüyümüz, fikir mübadiləsi apardığımız bütün insanlar üçün bu iki günün yaddaqalan olacağına ümid edirəm. Şəxsən mən və həyat yoldaşım, çox böyük məmnunluq və deyərdim, sürprizlər dolu bir səfərdən dönürük... Örnək verim, mən professor-doktor olsam da, ilk dəfə burda - Azərbaycanda - çalışdığım ali təhsil ocağından kənarda “fəxri doktor” ünvanı ilə təltif olundum. Eyni zamanda, sizin dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi və “Avrasiya Beynəlxalq Araşdırmalar İnstitutu” İctimai Birliyi tərəfindən özəl plaketlə təltif olundum. Habelə hər nə qədər 8 il öncə Bakıda olmuş olsam da, məhz bu səfərim sırf ədəbiyyatçı olaraq, yazar olaraq dəvət olunduğum və burada nəşr edilmiş kitablarımın təqdimatına qatıldığım bir özəl səfər oldu; burada çoxsaylı oxucularımla təmas qurmaq, onların əsərlərim haqqında düşüncə və fikirləri ilə yaxından tanış olmaq fürsətim oldu və s.

Mən də ilk dəfə Azərbaycanda olan xanımım da qardaş ölkənizdən, Bakıdan zəngin təəssüratlarla ayrılırıq. Fürsətdən yararlanaraq, görüşdüyümüz, söhbət etdiyimiz hər kəsə, özəlliklə bizim bu səfərlə bağlı zəhmət çəkmiş dostlara təşəkkürlərimi yetirirəm.

- İskəndər bəy, Bakıya daha öncəki səfərinizlə bu səfərinizdə gördüklərinizi, şahid olduqlarınızı müqayisə etsək, hansı dəyişiklikləri qeyd edərdiniz?

- Dediyim kimi, Bakıya bundan səkkiz il öncə gəlmişdim. O zaman paytaxtınız mənə hüznlü görünürdü, şəhərin üz-gözündən qəm-kədər tökülürdü. Bu dəfə isə şəhərinizi, insanınızı təbəssümlü gördüm. Şəhərin gur işıqları, özəlliklə gecə mənzərələri ayrı bir aləmdi. Mən dünyanın bir çox şəhərlərində olmuşam, deyim ki, Bakının yaddaşımda öz yeri olacaq. Bu, yəqin ki, həm qardaş ölkənin paytaxtı olmaqdan, həm də özünəməxsus gözəlliyindən, tarxiliklə modernliyi bir arada yaşatdığı üçündür.

Şəhərinizin, insanlarınızın simalarında solğunluğun öz yerini gözəl duyğuların, ümidin təcəllasına buraxmasını görmək çox xoşdu. Artıq şəhərinizdə mürəkkəb yol qovşaqları, körpülər, keçidlər, gözəl tikililər, qəlboxşayan yeniliklər var. Dünyanın ən hündür bayraq dirəyini tikmisiniz. Qardaş Azərbaycanın gələcəyinə olan ümidlərim çox yüksəkdir.

- Siz Bakıya gələrkən, yəqin, daha çox “Şah və Sultan”la bağlı suallarla üzləşəcəyinizi təxmin etmişdiniz. Artıq oxucuların, məsləkdaşlarınızın, həmkarlarınızın münasibətləri ilə bilavasitə tanış oldunuz, - bu mövzuda nə deyərdiniz?

- Bəli, Türkiyədə olduğu kimi, burada da tənqidlər olacağını bilirdim və normal da yanaşırdım. Sizə deyim, öz ölkəmdə “Şah və Sultan”la bağlı təqribən hər yüz insanın 90-ı olumlu, 10-u olumsuz münasibət göstərir. Olumlu, olumsuz münasibət göstərənlərin də yarıbayarısı, kitabın məzmunu baxımından yanaşsaq, sünni və ələvilərdir. Amma mən fikir mübadiləsindən qaçan insan deyiləm. Bu tarixi romandı və mən tarixi faktları saxtalaşdırmadığımı düşünürəm, çünki əlim çatdığı qədər tarixi qaynaqlara istinad etmişəm. Hə, ola bilər, mənim baxdığım sənədlə bir başqasının əlində olan sənəd fərqli bilgi verir, bu artıq mənim problemim deyil. Bilirsiz, “Şah və Sultan” yazıldığı andaca - dərhal nəşr edilmiş bir əsər deyil. Mənim əsərimə rəy verənlər içində həm ələvi, həm də sünni məzhəbinin tanınmış biliciləri var. Başqa fikir bildirən mötəbər insanlar da var. Demək istəyirəm, əlinizə ovuc içi boyda bəlgə keçdisə, siz artıq nə irad, nə tənqidlə üzləşsəniz də, haqlısız, güvənlisiz. Onu da əlavə edim ki, mən tarixi roman yazarı olaraq, bir tarixi roman yazmağın sevgi romanı yazmaqdan daha asan olduğunu deməliyəm. Tarixdə olub-bitən hadisələr var, tarix mazidi - keçmişdi... Romanlar isə bu hadisələrin arasına daxil etdiyimiz süjet xəttindən, obrazlara yaxınlaşma biçimimizdən, yazıçı fəndindən asılıdı. Dünən bir görüşdə də vurğuladığım kimi, sevgi, eşq romanları yazanda, hətta yazar öz yaşamından, təcrübəsindən, olsun ki, yaxın dostlarının yaxud ayrı bir qaynaqdan yararlana bilər, ancaq tarixi romanda bunu edə bilmirsən. Bu baxımdan, tarixi roman yazmaq mənimçün daha asandır. Çünki tarix tarixdi, bəlgəli, arxivli... Bizə qalan da o bəlgələrin, arxivlərin üzərində necə çalışmaq, faktları necə ətə-sümüyə doldurmaqdı...

- Rəşid Behbudov adına Dövlət Mahnı Teatrında keçirilən “fikir gecəsi”ndə millət vəkili Qənirə Paşayevanın “Şah İsmayıl Xətai də, Sultan Səlim də mənim babamdı” deməsindən sonra bir oxucunuz “İskəndər bəy, Siz də eyni şəkildə “Sultan Səlim də, Şah İsmayıl Xətai də mənim babamdı” deyə bilərsizmi” deyə sual etdi və siz “maraq etməyin, mən “Şah İsmayıl Xətai də mənim babamdı” sözünü çox demişəm” cavabını verdiniz. Bu mövzuda əlavə etmək istədiyiniz bir söz varmı?

- Bilirsiniz, hadisələrə birtərəfli baxmaq olmaz. Yenə deyirəm, tarixi roman yazarına bəlgələrə istinad etmədiyi şeyi yazmağa haqq vermirəm. Bir də, “kültür” və “mədəniyyət” dediyimiz iki qavram var - biri keçmişi, biri bu gün və gələcəyi anladan, ifadə edən. “Kültür” dediyinizdə, insanoğlunun keçmişdə yaratdıqları gözönündə tutulursa, “mədəniyyət” dedikdə insanoğlunun bugünkü quruculuğu, yapdıqları, gələcəyə necə boylanması, baxışlarının təcallası gözönündə tutulur. Bu anlamda, Şah İsmayıl Xətai ilə Yavuz Sultan Səlimin yanlışlıqlarına tarixi baxımdan qiymət vermək, tarix üçün, onların yanlışlarından dərs almaq gələcək üçün önəmlidir. Biz mədəniyyəti kültürün üzərindən qururuqsa da, gələcəyimizi gözəl, layiqli şəkildə qurmağa borcluyuq. Özəlliklə də, tarixi yazan aydın, tarixi roman yazarı keçmişdə ilişib qalmamalı, ulusuna doğru yol göstərməlidir. Mən çox istərdim, insanlar “Şah və Sultan”ı oxuyaraq, oradakı ideyanı, fəlsəfəni idrak edərək düşüncə və fikirlərini bölüşsünlər. Bax, o zaman bir yazıçı olaraq mənə haqq verəcəklərinə inanıram. Çünki mən özümə inanıram, yalan, riya peşində olmadığımı bilirəm. Eyni zamanda, onu da anlayır və müdafiə edirəm ki, mənim yazdığımdan daha səlis yazan ola bilər və olmalıdır, başqa sözlə, mənimlə razı olmayanlar, buyursunlar daha gözəl bir roman yazsınlar, özlərini bu şəkildə ifadə etsinlər. Bu daha yaxşı olmazmı?

Bir söz də deyim, - “Şah və Sultan” nəşr olunduqdan sonra, bir ələvi aydını mənə bir qaynaq gətirdi - orada Sultan Səlim Təbrizdə ikən Şah İsmayılın ona məktub yazdığı və Taclı xatun əlindəsə, onun azad edilməsini istədiyi yazılırdı. - Açığı, mənim daha öncə tanış olduğum qaynaqlar fərqli bilgi verirdi və mən də əsərimi ona görə yazmışdım, ancaq haqqında bəhs etdiyim digər bəlgə əlimdə olsaydı, bəlkə süjet ona görə qurula bilərdi. Yaxud bu gün sizin də iştirakınızla Azərbaycan Yazıçılar Birliyində keçirilən görüşdə, hörmətli Anar dedi ki, onun çox dəyər verdiyi, güvəndiyi tarixçi alim Oktay Əfəndiyev Şah İsmayılın öz anasını öldürməsi fikrinə kəsinliklə qarşı olaraq, belə bir tarixi faktın olmadığını deyir, amma mənim baxdığım bəlgələr başqa şey deyirdi. Bu da ondan irəli gəlir ki, tarixçilər tarixi bəlkə öz hökmdarlarının siyasətinə, istək və arzularına uyğun yazıblar. Mən deyirəm, tarixi, əslində neytral insanlar yazmalıdır, hadisələrə yaxından-uzaqdan ilgisi olmayan tarixçilər. ...Belə şeylər olur, o üzdən deyirəm ki, mənim əsərimlə razı olmayanlar başqa bir əsərdə özlərini ifadə etsələr, daha məntiqli olardı.

- İskəndər bəy, siz yetərincə çox dəvət alan yazıçılardansınız. İstərdim, bir qədər də Azərbaycana budəfəki gəlişinizə səbəb olan dəvət barədə danışasınız.

- Mən çalışmağa, yazmağa, öz doğma iş otağımdan uzaq durmamağa diqqət göstərən bir insanam. Lakin elə dəvətlər var ona cavab verməmək mümkün deyil. Bakıda “Şah və Sultan” romanım işıq üzü gördüyü zaman əsərin tərcüməçisi Nəriman Əbdülrəhmanlı ilə birlikdə bura gəlməyim üçün çox danışıqlar aparmışdıq, Türkiyənin Azərbaycandakı səfirliyi də bu işdə maraqlı idi, ancaq gəlmək üçün uyğun zaman tapa bilmədiyim üçün onların təkliflərinə müsbət cavab verə bilmədim. Sonra da İstanbulda hörmətli millət vəkili Qənirə Paşayeva ilə görüşümüz oldu. O, “OD” romanımı azərbaycancaya çevirməyi təklif etdi, mən də razılaşdım. Beləliklə, ard-arda iki kitabım nəşr olununca Azərbaycana gəlmək şərt oldu və ikigünlük də olsa bir tarix müəyyənləşdirərək, Qənirə xanımın, Nəriman bəyin və təbii, səfirliyimizin dəvətlərini ümumiləşdirərək, Bakıya gəldik. - Türkiyədəki üç günlük proqramımı təxirə salmaq bahasına olsa da, artıq deyə bilərəm ki, yaxşı ki, gəldik.

- Bakıda keçirdiyiniz görüşlər, ziyarətlər haqqında oxucularımız bir də Sizin özünüzdən bilgi alsınlar...

- Sentyabrın 16-da Bakıya gəldik. Öncə, bizi dəvət edən “Azərbaycan Beynəlxalq Araşdırmalar İnstitutu” İctimai Birliyinin (ABAİ İB) başqanı xanım Paşayeva və rəhbər heyətin üzvləri ilə görüşdük. Sonra Fəxri Xiyabanda Ümummilli lider Heydər Əliyevin və Onun xanımı Zərifə Əliyevanın məzarını, Şəhidlər Xiyabanını, Bakı Türk Şəhidliyini ziyarət etdik. Daha sonra İçərişəhərlə, Şirvanşahlar Saray Kompleksi ilə tanış olduq.

Ayın 17-də ilk ziyarətimiz Azərbaycan Tarix Muzeyinə oldu. Muzeyin direktoru hörmətli Nailə Vəlixanlı xanıməfəndi ilə görüşdük. Qardaş Azərbaycanın zəngin mədəni irsini və qədim tarixini özündə əks etdirən muzeyin tarixi, ümumən Azərbaycan tarixşünaslığının dünəni və bu günü barədə bilgi aldıq.

Daha sonra Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyini ziyarət etdik. Muzeylər kültürün, tarixin saxlanc yeridir və mən tarixlə, ədəbiyyatla məşğul olan bir yazar olaraq bu iki muzeydə olmağı çox anlamlı sayıram. Bunu ziyarət sonrası “rəy kitabı”na yazdığım ürək sözlərimdə də ifadə etdim.

Həmin gün Azərbaycanda Atatürk Mərkəzində olduq. Mərkəzin direktoru, Azərbaycan-Türkiyə Parlamentlərarası Dostluq Qrupunun sədri professor Nizami Cəfərovla görüşdük. Onunla daha öncədən tanışırdıq, bir-birimizin yaradıcılığına müəyyən bələdliyimiz var.

Axşam oxucularımızla görüş ortamında “ədəbi-fəlsəfi fikir gecəsi” keçirdik. Görüş gözləniləndən təqribən iki dəfə uzun çəkdi və nə xoşbəxtəm ki, qardaş ölkənin insanları məni sonunadək səbrlə dinlədi, təbii mən də onları dinlədim. Görüşdən öncə “Avrasiya Beynəlxalq Araşdırmalar İnstitutu”nun bir layihəsi çərçivəsində Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılaraq yenicə çapdan çıxımış mənim “OD” romanımın satışı həyata keçirildi. Satışı deyərkən, bu, bir xeyriyyə aksiyası idi - romanın satışından əldə edilən vəsait xeyriyyə məqsədi ilə Azərbaycan Qızıl Aypara Cəmiyyətinin xətti ilə Təbriz və ətrafında baş vermiş son dağıdıcı zəlzələdən ziyan çəkmişlərə göndəriləcək.

Gecədə sevgili dostum Əsgər Rəsulovun etdiyi çıxış məni çox təsirləndirdi. Nəhayət, sonda “OD”un imzalanma mərasimi oldu, oxucularımla qısa da olsa, könül söhbəti etmə, üz-üzə gəlmə fürsətim oldu, xatirə şəkilləri çəkdirdik.

Ağrılı, amma vacib ziyarətlərdən biri də Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsinə ucaldılmış “Ana harayı” abidəsini və Şuşada erməni vandalizminə uğramış “güllələnmiş heykəllər”i ziyarət etməyimiz oldu...

Odlar Yurdu Universitetində də maraqlı görüş keçirdik. Sağ olsunlar, söhbətin başında da vurğuladığım kimi, lütf edib, mənə “fəxri doktor” ünvanı verdilər. Universitetin kitabxanası ilə tanış olduq, biz də bir neçə kitabımızı universitet kitabxanasına hədiyyə etdik.

Sonra, sağ olsunlar, zaman ayırıb bizi Milli Məclis sədrinin I müavini cənab Ziyafət Əsgərov qəbul etdi. Cənab Əsgərovla da “bir millətin iki dövləti”ni təmsil edən elm və sənət adamları arasında işbirliyinin dünəni, bu günü və perspektivi barədə danışdıq, qardaş ölkələrimiz arasında parlamentlər səviyyəsindəki yüksək ilişkilər barədə bilgi aldıq.

Nəhayət, sizinlə söhbətdən bir xeyli öncə Yazıçılar Birliyində Birlik başqanlığı və bir qrup yazıçı, şairlə görüşümüz oldu. Göründüyü kimi, yetərincə zəngin və necə deyərlər, protokol kimi bir səfər olmuş, maraqlı görüşlər keçirilmişdir. Bax, işbirliyi, ilişki dediyimiz nəsnələr, hadisələr belə görüşlərlə, təmaslarla, belə deyim, könül bağı ilə daha da zənginləşir, möhkəmlənir, bir sözlə, məzmun qazanır.

- İstərdim, gələcək yaradıcılıq planlarınız barədə bilgi verəsiniz. Oxucularınız İskəndər Pala qələmindən çıxacaq hansı əsərə hazırlasınlar özlərini...

- Yeni romanım “Seyr dəftəri” adlanır, Barbaros Xeyrəddin Paşanın həyat və mübarizəsindən ilham alınaraq, bayaqdan söz etdiyimiz tarixi roman yazma texnologiyamıza uyğun olaraq yazılmışdır - yəni, bəlgələrə istinad edərək... Roman “Qapıyayınları”nda çıxacaq və 2013-cü il yanvarın 1-dən oxucuların ixtiyarına veriləcək. İnşallah, oxucularımın, azərbaycanlı oxucularımın da ilgisini çəkəcəyinə inanıram.

Əkbər QOŞALI

Yeni Azərbaycan.-2012.- 21 sentyabr.- S.6.