20 Yanvar faciəsi Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq salnaməsidir

1990-cı ilin 20 Yanvar faciəsindən-müasir Azərbaycan tarixinin həm kədərli, həm də qəhrəmanlıq səhifəsinin yazıldığı gündən 22 il ötür. Məlum olduğu kimi, həmin il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə xalqın azadlıq və istiqlal mübarizəsini “beşikdə” boğmaq məqsədilə Sovet imperiyası fövqəladə vəziyyət elan edilmədən, Bakı şəhərinə böyük hərbi qüvvə yeritdi, günahsız insanlar qanına qəltan edildi, misli görünməmiş vəhşiliklər törədildi. Rəsmi məlumata görə, həmin gün təkcə Bakı şəhərində 130-dan çox insan xüsusi amansızlıqla qətlə yetirildi, 744 nəfər yaralandı, 841 nəfər isə həbs olundu. Həlak olanlar arasında qadınlar, uşaqlar, qocalar da vardı. Əsasını ermənilər təşkil edən vəhşiləşmiş hərbçilər tərəfindən 200 ev və mənzil talan edilərək yandırıldı, 80 avtomaşın, o cümlədən, təcili yardım maşını, külli miqdarda şəxsi və dövlət əmlakı məhv edildi. Üstündən 22 il ötməsinə baxmayaraq 20 Yanvar faciəsi bu gün də öz aktuallığını saxlayır. Bu faciə bir xalqın azadlıq mübarizəsinin təməli oldu. Təəssüf ki, həmin dövrdə xalqın bu azadlıq istəyindən öz maraqları üçün sui-istifadə etməyə çalışanlar da tapıldı. Məhz, bütün bunları müzakirə etmək üçün “Yeni Azərbaycan” qəzeti dəyirmi masa keçirib. Dəyirmi masanın qonaqları millət vəkili, Yeni Azərbaycan Partiyasının (YAP) İcra katibinin müavini, politoloq Mübariz Qurbanlı, millət vəkili, Ana Vətən Partiyasının (AVP) sədri Fəzail Ağamalı və politoloq Cümşüd Nuriyevdir.

- Bildiyiniz kimi, 20 Yanvar faciəsinin 22-ci ildönümüdür. Ümumiyyətlə, 20 Yanvar faciəsinin əsası haradan qoyuldu və həmin dövrün siyasi situasiyasını nəzərə alaraq baş verənlərdən yayınmaq, qanlı qarşıdurmadan çəkinmək mümkün idimi?

Mübariz Qurbanlı: 20 Yanvar faciəsi Azərbaycanın ən yeni tarixində şanlı yerə malik qəhrəmanlıq səhifəsidir. Azərbaycan xalqı məhz bu gün öz suverenliyi, bütövlüyü uğrunda ayağa qalxıb. Bu faciənin baş verməsinin bir sıra səbəbləri və məqsədləri vardı. Təbii ki, 20 Yanvar günü Bakı şəhərinə qoşun yeridilməsində ən əsas məqsədlərdən biri Azərbaycan xalqını istiqlalı, müstəqilliyi uğurunda apardığı mübarizəni dayandırmağa məcbur etmək, millətimizi qorxutmaq və bu cür qanlı vasitələrlə bizə təzyiq göstərmək idi. Bu hadisələrin anatomiyasına baxsaq, görərik ki, bu məsələ ilə bağlı ilkin və tarixi qiymətlər var. Fikrimcə, bu hadisələr Qərbdə hazırlanan böyük ssenarinin tərkib hissəsi idi. Qeyd edim ki, o dövrlərdə SSRİ-ni dağıtmaq üçün müxtəlif ssenarilər işlənib hazırlanmışdı. Bu prosesin əsası isə Mixail Qorbaçov və ətrafındakıların hakimiyyətə gətirilməsi ilə qoyulmuşdu. Amma Sovet İttifaqını konkret olaraq yox etmək, çökdürmək üçün üç əsas sütun darmadağın edilməli idi. Bunlar Kommunist Partiyası, Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi və ordu idi. Yeri gəlmişkən, Sovet sisteminin mahiyyəti hər zaman gücə əl atmaqla müşahidə olunub. Yəni, Sovet sistemi istəsəydi 20 Yanvar günü qanlı qarşıdurma baş verməzdi. Digər tərəfdən, o zaman Azərbaycanın siyasi rəhbərliyində güclü, iradəli rəhbərin yoxluğu məhz bu cür qanlı qarşıdurmanın baş verməsinə yol açdı. Bununla yanaşı, bir sıra daxili qüvvələr də vardı ki, onlar vəziyyəti gərginləşdirmək üçün xalqı qəsdən qarşıdurmaya çəkdilər. Həmin dövrdə ortada olan problemi həll etmək, Ermənistanın torpaq iddialarının qarşısını almaq əvəzinə qarşıdurma dərinləşdirilirdi. Qeyd edim ki, Bakıda o zamanlar Sovet İttifaqının kifayət qədər hərbi qüvvəsi vardı və kənardan hərbi qüvvə gətirilməsinə ehtiyac yox idi. Sadəcə, daha çox qan tökülməsi üçün aralarında ermənilərin çoxluq təşkil etdiyi hərbi qüvvələr Bakıya yeridildi. Bu, Sovet rəhbərliyinin kütləvi qırğına qərar verməsini göstərirdi. Bir daha qeyd edirəm ki, SSRİ artıq dağılmağa məhkum idi, sadəcə, həmin dövrdə ordunu gözdən salmaq üçün bir sıra planlar işlənib hazırlanmışdı. 20 Yanvar qırğını da bu planın tərkib hissəsi idi. Biz hədəf seçilmişdik və Dağlıq Qarabağ məsələsi, ermənilərin torpaq iddiası bu məsələdə detanator rolunu oynadı. Biz bu ssenaridə zəif həlqə rolunda iştirak etməyə sürükləndik və bunun da səbəbi həmin dövrdə ölkə rəhbərliyində dayananların maymağlığı, səriştəsizliyi oldu.

- 20 Yanvar hadisələrində imperiya rəhbərlərinin rolu bəllidir və onların bu addımı hansı səbəblərə görə atdığı da ortadadır. Bəs, o zaman prosesləri daxildə faktiki olaraq öz nəzarətinə götürmək və istədiyi istiqamətə yönəltməyə çalışan Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin bu faciədə məsuliyyəti hansı dərəcədədir?

Fəzail Ağamalı: Baş verən hadisənin miqyasının ağırlığından asılı olmayaraq, mən də bu fikirdəyəm ki, 20 Yanvar hadisəsi Azərbaycan xalqının tarixinin şanlı səhifələrindən biridir. Bu emosional vəziyyətdən Kreml və SSRİ-ni dağıtmaq istəyən qüvvələr, o cümlədən, Azəbaycanda milli azadlıq mübarizəsinin içində olan və başqa məqsədlərə xidmət göstərən bir sıra qüvvələr istifadə edə bildilər. 1989-cu ilin dekabr və 1990-cı ilin yanvar aylarında, həmin dövrdə Azərbaycanın xalq hərəkatının önündə gedən və onun idarəetmə missiyasını üzərinə götürən Xalq Cəbhəsində (XC) böhran yaşanırdı. XC radikallara və liberallara bölünmüşdü. Bunun nəticəsi olaraq indiki Prezident Administrasiyasının qarşısında keçirilən mitinqləri XC rəhbərliyi deyil, DTK-nın agentləri idarə edirdilər. Onlar isə xalqı meydana çıxarıb onun qarşısından çəkildilər, faktiki olaraq xalqı idarəolunmaz vəziyyətə saldılar. Həmin insanlar lokal şəkildə ayrı-ayrı yerlərdə güya xalqı geri çəkməyə çalışırlar görüntüsü yaradırdılar. Əslində isə xalqı qırğına yönləndirdilər. Onlar hadisələrin daha da drammatik şəkildə inkişafına “stimul” vermiş oldular. “Qurd qapı”sından tutmuş, aeroport yolundan Şıxov yoluna qədər bütün keçidlərdə təşkil olunmuş bir vəziyyətdə tələbələr tərəfindən keşiş çəkilirdi. Onların təbliğ etdiyi məntiq isə ondan ibarət idi ki, milli azadlıq hərəkatı qansız ötüşmür. Bu mübarizədə Azərbaycan xalqının qanının tökülməsinin milli azadlıq hərəkatının dönməz xarakter daşıyacağında həllidici rol oynayacağını deyənlər baş verəcək qarşıdurmada bu və ya digər şəkildə maraqlı idilər. Bu kimi ifadələri XC rəhbərlərinin hamısının dilindən eşitmək mümkün idi. Qarşıya qoyulan məqsədlərdən biri isə siyasi hakimiyyətə gəlmək idi. Sonradan bunun nəticəsi olaraq da Demblok yarandı.

Cümşüd Nuriyev: Həqiqətən də o dövrdə Sovet imperiyasını dağıdılması planlaşdırılırdı. İstər Kissencerin, istərsə də Bzejinskinin əsərlərində bu məqam yer alır. Mən hazırda 20 Yanvar faciəsinə gedən yolla bağlı araşdırma aparıram. Hər kəsə maraqlıdır ki, 90-cı ildə SSRİ-ni dağıtmaq üçün hazırlanan layihədə nə üçün zəif həlqə, məhz, Azərbaycan seçildi?! 1987-ci ildə Heydər Əliyevi Mərkəzi Büro üzvlüyündən çıxardılar. Daha sonra Aqambekyan - Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri bəyanat verdi ki, Dağlıq Qarabağ iqtisadi cəhətdən Ermənistana daha yaxındır. Artıq Yakovlevin razılığından sonra ermənilər bu addımı reallaşdırmağa başladılar. Bu fakta diqqət yetirmək lazımdır ki, Xankəndində Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi ilə bağlı vilayətin deputatlarının qərarı çıxarılandan dərhal sonra Bakıda “Dağlıq Qarabağ Ermənistana birləşdirilməsin” şüarı altında “Yurd” tərəfindən mitinqlər başlanılır. Hələ heç kimin xəbər tutmadığı bu informasiyanı “Yurd” haradan almışdı?! Bəli, ortada bir ssenari vardı və 20 Yanvar da bu ssenarinin son nöqtəsi idi. Ermənilər və SSRİ rəhbərliyi görürdü ki, onların layihəsi tam həyata keçə bilmir. Bu səbəbdən də, Movsesiyanın təkidi ilə 1988-ci ildə Qafandan 200 azərbaycanlını qatara oturdub Bakıya yola salırlar. Çünki Sumqayıtda törədiləcək hadisələrə siyasi don geyindirmək lazım idi. Əslində, bunu bacardılar da. Yanvar ayının 12-13-ü Bakıda keçirilən mitinqlərdə Əlikram Hümbətovun əlində bir siyahı vardı. Bu siyahıda Bakı şəhərində yaşayan, ermənilərin fonduna pul ödəməyən, Azərbaycan qanunlarını qəbul edən və yaşı 65-i ötən ermənilərin ünvanları yazılmışdı. Burada məqsəd Ermənistandan gələn köçkünlərlə Bakıda yaşayan ermənilər arasında qarşıdurma yaratmaq idi və buna da nail oldular. 20 Yanvar faciəsi baş verməli idi, bundan qaçmaq mümkün deyildi. Sadəcə, miqyas bu qədər böyük olmaya bilərdi. Diqqət edək ki, 20 Yanvar faciəsi günündə qətlə yetirilən insanların arasında bir nəfər də olsun AXC idarə heyətinin üzvü yox idi. Amma onlar hər zaman xalqın önündə olduqlarını deyirlər. Öndə idilərsə, niyə onlara heç nə olmayıb? Mən bunu həm də araşdırmışam. Orada öldürülənlər xalqın səsinə gəlmiş insanlar idi. Birmənalı şəkildə 20 Yanvar faciəsinin miqyasının bu qədər geniş olmasının məsuliyyəti XC-nın üzərindədir.

- Ulu öndər Heydər Əliyev 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı bu faciəni törədən imperiyanın paytaxtından öz etiraz səsini ucaltdı. Sizcə, Ulu öndər Heydər Əliyev həmin dövrdə Azərbaycanda, Bakıda olsaydı proseslər fərqli məcrada inkişaf edərdimi?

Mübariz Qurbanlı: Çox maraqlı bir müzakirədir. Təbii ki, 20 Yanvardan zaman etibarı ilə nə qədər uzaqlaşsaq da, bu mövzuya təkrar qayıtmaq vacibdir, yaxın tariximizdəki hadisələri öyrənib ondan ibrət dərsi almalıyıq. Mən bir daha o fikrə qayıtmaq istəyirəm ki, 20 Yanvar hadisələrinə siyasi qiymət verilib. 1990-cı ildə Heydər Əliyev Naxçıvana gəldikdən sonra Naxçıvan MR-nın Ali Məclisində bu faciəyə siyasi qiymət verildi. 1993-cü ildə Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Milli Şurası tərəfindən bu hadisəyə qiymət verilib. Lakin bu qiymətlər məsələnin mahiyyətini tam aça bilmədiyi üçün Ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1994-cü ilin martın 29-da 20 Yanvar hadisələri ilə əlaqədar təkmil bir sənəd qəbul olunub. Bu sənədlə 20 Yanvar hadisələrinə hüquqi-siyasi qiymət verilib. Burada hüquqi, siyasi, mənəvi məsuliyyət öz əksini tapıb. Geriyə boylandıqda etiraf edirik ki, Sumqayıtda törədilən hadisələr, 90-cı ilin yanvarın əvvəllində Bakıda törədilən faciələr DTK-nın fəaliyyətinin nəticəsi idi. Məqsəd isə aydın idi. İqtisadi cəhətdən dizi üstə olan Sovet İttifaqını birdəfəlik yox etmək üçün mütləq böyük hadisələrə ehtiyac vardı. Müxtəlif münaqişələr törədilməli idi. Həmin ssenarilər arasında həm Sumqayıt, həm də Fərqanə, Almatı, Vilnüs və 20 Yanvar faciəsi vardı. Sovet İttifaqı istəsəydi “Krunk”u və buna rəvac verənləri bir anın içində yerində oturdardı. Amma etmirdi, çünki bu plan qəsdən həyata keçirilirdi. Bakıda da istəsəydilər əhalini sakitləşdirərdilər. Televiziyanın enerji bloku təsadüfən partladılmadı. Bu o məqsədlə partladılmışdı ki, əhalini geri çağırmaq imkanı olmasın. Qaldı ki, Ulu öndərin Moskvadakı Azərbaycan daimi nümayəndəliyinə gəlişi, əlbəttə Heydər Əliyev bu hadisələrə biganə deyildi, böyük siyasətdə idi, prosesləri diqqətlə izləyirdi. Ulu öndərin bu fəlakətə münasibət bildirməsi böyük itkilərlə üzləşmiş xalqımız üçün həm böyük təsəlli oldu, həm də xalqa ruh verdi, eyni zamanda, bu 20 Yanvar hadisələrinə verilən ilk qiymət idi. Qeyd edim ki, Azərbaycanda xalq hərəkatı 2 mərhələyə bölünür. Birincisi, 1987-ci ildən 1990-cı ilə qədər olan hərəkatdır ki, bu xalq hərəkatı idi. Həmin hərəkatda cəmiyyətin bütün qüvvələri iştirak edirdi. Sadəcə həmin dövrdə siyasi rəhbərlikdə oturanlar satqın mövqedə idilər və bu fəlakətdən xilas yolu axtarmaq əvəzinə xalqı daha yüksək sürətlə uçuruma yaxınlaşdırırdılar. Təbii ki, bu məsələdə xalq hərəkatının rəhbərlərinin də mənəvi məsuliyyəti var. Məsələnin əslinin ortaya çıxması üçün Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin və digər kəşfiyyat orqanlarının arxivləri əldə olunmalıdır. Xalq hərəkatının ikinci mərhələsi isə məhz 20 Yanvardan sonra bu hərəkatın milli azadlıq hərəkatına çevrilməsidir. Heydər Əliyevin 20 Yanvar faciəsinə verdiyi qiymət xalq hərəkatından milli azadlıq hərəkatına keçiddə böyük rol oynadı. Əgər o zaman Azərbaycanda Heydər Əliyev kimi bir lider olsaydı yəqin ki, xətalardan xilas ola bilərdik. Vəzirov həmin vəzifəyə zəif həlqə yaratmaq üçün gətirilən zəif fiqur idi. Bundan da istifadə olundu. Amma Kommunist Partiyasında elə adamlar vardı ki, vəziyyətin fəlakətə doğru getdiyini görüb öz etiraz səslərini ucaldırdılar. Təəssüf ki, xalq hərəkatının rəhbərliyində olan adamların təcrübəsizliyi, bəzilərinin isə məqsədyönlü şəkildə irəli sürülən layihədə iştirakı vəziyyəti daha da drammatikləşdirirdi. Bütövlükdə isə xalq öz suverenliyi uğrunda mübarizə aparırdı.

- Qeyd olunduğu kimi, o zamankı xalq hərəkatının rəhbərlərinin arasında öz konyuktur maraqlarını güdənlər vardı. Təbii ki, Moskva planlaşdırırdı ki, gələcəkdə Qarabağ uğrunda mübarizə gedəcək. Bu mənada Kremllə həmin konyuktur marağa qulluq edənlərin əlaqələri hansı şəkildə tənzimlənirdi və uyğunlaşdırılırdı?

Fəzail Ağamalı: Həqiqətən də xalq hərəkatının önündə gedən, AXC-nin idarəçiliyində fəaliyyət göstərənlərin arasında DTK-nın agentura şəbəkəsinə daxil olan insanlar vardı. “Gənc alimlər klubu” başdan-başa onlardan ibarət idi. Bu klubdan bir neçə şəxs-İsa Qəmbər, Leyla Yunusova, Hikmət Hacızadə, Vurğun Əyyub, Tofiq Qasımov və s. AXC-nin İdarə Heyətinə üzv seçilmişdi. Onlar eyni zamanda, çalışırdılar ki, AXC-nin rəhbərliyinə o mətbəxtin içində olan adamlardan birini gətirsinlər. Lakin həmin dövrdə Xalq Cəbhəsini səmimi şəkildə yaratmaq istəyən insanlar buna imkan vermədi. Təsadüfi deyil ki, 20 Yanvar faciəsi baş verdiyi dövrdə həmin İdarə Heyətinin-XC-nin rəhbərlərinin birinin də evinə bir əsgər getmədi. Amma AXC Məclisinin üzvü Fəzail Ağamalının evinə 1990-cı ilin yanvar ayının 23-də 12 əsgər, 2 BTR gəldi, evi mühasirəyə aldı və məni həbs etmək istədilər. Düşünürəm ki, 20 Yanvar faciəsinin törədilməsində məhz AXC İdarə Heyətinə daxil olan şəxslərin bilavasitə iştirakı vardı. Sadəcə mən bir faktla razıyam ki, idarəolunmaz hala gələn xalq öz taleyini həll etdi və Azərbaycanda ümumxalq hərəkatının milli azadlıq hərəkatı mərhələsinə keçməsi təmin olundu. Beləliklə, 90-cı ildən Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatı dönməz, ardıcıl xarakter aldı. Bunun ardıcıl xarakter daşımasında isə heç şübhəsiz ki, əsas rolu Ümummilli lider Heydər Əliyevin Moskvada Azərbaycan nümayəndəliyində çıxış etməsi oynadı. 1990-cı il 20 Yanvar faciəsindən sonra Azərbaycanda kütləvi şəkildə Kommunist Partiyasından imtina başlanıldı. Sovet cəmiyyətinə nifrət açıq xarakter daşıdı və Azərbaycan xalqı birmənalı olaraq Sovet cəmiyyətində yaşamağın mümkünsüzlüyünü dərk edərək azadlıq uğrunda mübarizəni davam etdirdi.

Cümşüd Nuriyev: Dağlıq Qarabağın Sovet imperiyasının dəstəyi ilə ermənilər tərəfindən işğalına aparan yolda 20 Yanvar faciəsinin böyük “xidməti” var. 1987-ci ildə ermənilər tərəfindən ard-arda bir neçə hərəkat, o cümlədən, “Krunk” yaranır. Həmin ilin dekabrında Xankəndində Qarabağla bağlı ilk mitinq keçirilir. Bir haşiyə çıxım ki, Heydər Əliyevin 2002-ci ildə verdiyi müsahibələrinin birində qeyd olunur ki, Dağlıq Qarabağda vəziyyət ayrı istiqamətə yönəlirdi. Heydər Əliyev bildirir ki, mən belə olan təqdirdə orada azərbaycanlıların sayını çoxaltmağa çalışdım, institut açdım, 3 istiqamətdən ora azərbaycanlıları yerləşdirdim. Ən azı orada azərbaycanlıların xüsusi çəkisini artırmağa çalışdım. Təbii ki, bunu ermənilər də görürdü. Ermənilər 1988-ci ilin yanvarın 11-də SSRİ Mərkəzi Komitəsinin (MK) millətlər şöbəsinin müdiri Mixaylovun qəbuluna gedir. Orada Zori Balayanla Koputikyan güya toplanmış imzaları ona təqdim edirlər və Dağlıq Qarabağın bilavasitə Ermənistana məxsus olması barədə 74 sənəd təqdim edirlər. Mixaylov onlara cavab verir ki, “idite deystvuyte!”. MK-nın şöbə müdiri bu ifadəni özbaşına deyə bilməzdi.

- Mübariz müəllim, nədən Qərb dünyası bu faciəyə sükutla yanaşdı? Bunun özü göstərmirmi ki, demokratiyadan danışan, dünyaya demokratiya dərsi vermək istəyən Qərb dairələri bu faciənin törədilməsində ya iştirakçı , ya ssenari müəllifi idi?

Mübariz Qurbanlı: Bu suallar tək bunlarla yekunlaşmır. SSRİ o dövrdə ATƏM, BMT kimi nüfuzlu təşkilatların üzvü idi. Helsinki yekun aktını imzalamış ölkələrdən biri idi. Onun öz xalqına qarşı silah işlətməsi və ağır texnikadan istifadə edərək böyük sənaye şəhərinə müdaxilə etməsi, qırğın törətməsi niyə sükutla qarşılandı?! Niyə 1989-cu il Tbilisi hadisələri SSRİ Xalq Deputatları Qurultayında müzakirə olundu, Zaqafqaziya qoşunlarının baş komandanı Radionov məzəmmət olundu və müxtəlif təhdidlərə məruz qaldı, nə üçün Azərbaycanda baş verənlər sükutla müşayiət olundu. Demək kimlərəsə böyük qan, ordunu gözdən salmaq üçün bu cür faciə lazım idi. Yalnız Türkiyə öz səsini qaldıraraq etiraz etdi. Geridə qalan heç bir ölkə - İngiltərə, ABŞ və s. ölkələrin heç biri bu hadisəyə reaksiya vermədi. Hətta Qorbaçovu müdafiə edən çıxışlar oldu. Sonradan ona Nobel sülh mükafatı verildi. Burada bir məsələ var ki, bu hadisələri zəncirvari izlədikdə görürük ki, 90-cı ilin yanvar hadisəsi, daha sonra Vilnüs hadisələri 1991-ci ildə QKÇB-yə lazım idi. Nəyə görə o zaman artıq ordu 3-4 min nəfərlik mitinqin üzərinə getmədi və xalqla birləşdi? O zaman ordu xalqa qarşı silah işlətmənin nə qədər ağır nəticələr verəcəyini gördü və zabitlər silah işlətmək istəmədilər. Ona görə biz Azərbaycan xalqı bu şəhidlərimizi həm də SSRİ-nin dağılması yolunda verdik. 20 Yanvar sözün hər bir mənasında Azərbaycanın müstəqillik tarixində özünəməxsus yerə və çəkiyə malik bir qəhrəmanlıq səhifəsidir.

Sevinc NUR

Pərviz SADAYOĞLU

Yeni Azərbaycan.- 2012.- 20 yanvar.- S.7.