Böyük ədibə məhəbbətlə
28 sentyabr - Mir Cəlal
Paşayevin əbədiyyətə qovuşduğu
gündür
Böyük vətəndaş kimi sevdiyim Mir Cəlal Paşayevin əsərlərinin xeyli hissəsini mütaliə etmişəm. Bunlardan çox şey öyrənmişəm. İndi də öyrənməkdə davam edirəm. Ədibin mənəvi tariximizdə əbədi yaşayan məqalələrini, xalqımızın istedadlı, bacarıqlı, zəhmətkeş, qəhrəman övladlarına, gənclərin həyat yoluna, bəşəri simalara həsr etdiyi yazılarını bu gün də dönə-dönə oxumaqdan zövq alıram. Çünki Mir Cəlal yaradıcılığının gücü həm də ondadır ki, bu ədəbi sərvətimizdə əsl azərbaycançılıq, əsl xəlqilik, dünyəvilik və təbiilik var. Alim-yazıçı, vətənpərvər ictimai xadimin - Mir Cəlal Paşayevin əziz ruhunu bir daha yad etmək üçün bu məqalələrdən və həzin xatirələrdən bəzi məqamlara bir daha ziyarət etmək istəyirəm.
Mir Cəlal unudulmaz dövlət
və mədəniyyət xadimi Nəriman Nərimanova hörmətlə
yanaşırdı. Onun xüsusilə ədəbiyyatımız
sahəsindəki xidmətlərini mütəmadi nəzərdən
keçirirdi. Ədib bu barədə 1956-cı il, aprelin 15-də
N.Nərimanovun anadan olmasının 85 illiyi
münasibəti ilə qələmə aldığı
“Görkəmli realist ədib” məqaləsində (“Ədəbiyyat
və incəsənət” qəzeti) yazırdı:
“...İnsan və onun yaradıcı zəhməti, mənəvi
qüdrəti Nərimanovun əsərlərində həmişə
yüksək tutulur. Şəxsiyyət azadlığı,
vicdan və fikir azadlığı, insani heysiyyət və
şərəf ucalığı Nərimanovun əsərlərində
də, şəxsi həyatında da böyük ideal və zəruri
tələb olmuşdur... Nərimanovun ədəbi irsində
publisist məqalə və çıxışları
mühüm yer tutur. O,
usta bir dramaturq, mahir bir nasir olduğu kimi, alovlu bir publisist idi.
Mədəniyyət, maarif, sənət, ədəbiyyat,
dil, əlifba və imla məsələlərinə aid onun
bir sıra maraqlı əsərləri və fikirləri var
ki, bunlar vaxtilə mühüm rol oynamış, indi öz əhəmiyyəti
və təravətini itirməmişdir.
N.Nərimanov ədəbiyyata məhz mübarizə
silahı, tərbiyə vasitəsi, xitabət
kürsüsü, “insanşünaslıq” kimi baxırdı. Buna görə
də, onun əsərlərinin məzmununu həmişə
demokratik, inqilabi ideyalar təşkil edir. O, teatrı tərbiyə
məktəbi sayırdı.
...1922-ci
ildə Bakıda füqəra şairi M.Ə.Sabirə ilk heykəl
qoyulmuşdur. O zaman bəzi ziyalılar, hətta məsul
işçilər Sabiri yaxşı tanımır, onun ədəbiyyatımızda
böyük inqilabi xidmətlərini qiymətləndirə
bilmirdilər. Nəriman Nərimanov belə adamlara cavab verərək,
“Bəzi yoldaşlara cavab” adlı məqaləsində
yazırdı: “Azərbaycan uşaqlarının həqiqi
füqəra şairi doğma Sabirin mübariz və
döyüşkən şeirlərini və xalq şairləri
Vaqif, Zakir və Vidadinin əşarını öyrənib
bilmələri, eləcə də, nəinki Puşkinin, hətta
Şekspirin və Şillerin də şeirlərini öyrənib
bilmələri lazımdır...”
N.Nərimanov həm bədii əsərləri, həm məqalə
və çıxışları ilə Azərbaycan dilinin
inkişafı, tərəqqisi, təmizliyi, saflığı
uğrunda ən fəal mübarizə aparan ədiblərdəndir. Onun dili ərəb-fars, osmanlı tərkiblərindən təmiz, sadə,
aydın xalq dilidir... Ana dilinə xor baxan, firəngcəni ana
dilindən üstün tutan mənsəbpərəst, xalqa yad
ziyalılara Nərimanov nifrət bəsləyirdi... XX əsr ədəbiyyat tariximizi, mədəniyyət
tariximizi Nərimansız təsəvvür etmək çox
çətindir. Onun bədii əsərləri ədəbiyyatımızın
ən qiymətli incilərindəndir...”
Mir Cəlal Paşayev Azərbaycanın böyük bəstəkarı,
dramaturqu, ictimai xadimi Üzeyir Hacıbəyovun da fəaliyyətini
yüksək dəyərləndirirdi. Bəstəkarın ölüm xəbərindən
son dərəcə məyus olan yazıçı
özünün “Ürəklər fatehi” məqaləsində
kövrək duyğularını oxucuları ilə
paylaşırdı: (“Ədəbiyyat” qəzeti, 28 noyabr,
1948-ci il) “...Üzeyir öz sənəti
ilə qəlbləri fəth etməyi bacaran, dərin və həqiqi
demokratik fikirləri, saf və yüksək insani hissləri zərif,
təbii, mənalı səs dalğalarında gözəl, bədii
ifadə edən bir sənətkardır... Qırx il əvvəl yazdığı ilk Azərbaycan
operası olan “Leyli və Məcnun”da böyük bəstəkar
zülm və zorakılıq dünyasında alovlu bir
eşqin qüssəli sərgüzəştini dərin lirika
ilə bəstələyir. Üzeyir Hacıbəyov musiqinin mənasında
ancaq kədər və məhzunluq axtaran köhnə, mürtəce
Şərq ənənəsinə qarşı
çıxaraq, “Arşın mal alan” əsərində
hər bir kəsə aydın olan sadə dil ilə nikbin xalq
yumorunu, gülüşünü ifadə etmişdir...
Coşqun ilhamın parlaq məhsulu olan “Koroğlu”
operasında isə Azərbaycan xalqının zülmə, əsarətə
qarşı tarixi mübarizə ənənələri,
hünər və qəhrəmanlıq dastanı bütün
əzəməti ilə əks olunmuşdur... Azərbaycan
musiqisi dedikdə, nəzərimizdə hər kəsdən əvvəl
Üzeyir Hacıbəyov canlanır. Üzeyir Azərbaycanda
birinci dəfə olaraq musiqi, şeir, dram sənətinin ahəngdar
sintezini yaratmışdır...
Mərhum ilə vidalaşmağa gələnlərin
sayı-hesabı yox idi və arası kəsilmirdi. Ən gec vaxtda işdən
çıxan fəhlələr də yorğunluqlarına
baxmayaraq, gecə vaxtı evlərinə getməzdən əvvəl
böyük sənətkar ilə vidalaşmağa, öz vətəndaşlıq
borclarını verməyə gəlirdilər... Belə
ümumxalq sevgisi hər sənətkara müyəssər
olmur... Bu səadətə nail olanlara heç bir zaman
ölüm yoxdur. Onların şöhrəti əbədidir.
Üzeyir Hacıbəyov da belə xoşbəxt
sənətkarlardandır”.
1961-ci il, 6 may tarixli “Ədəbiyyat və incəsənət”
qəzeti. Bu nömrədə də Mir Cəlalın
parlaq imzası görünür. “Qoca
Şərqin qocaman filosofu” məqaləsini birnəfəsə
oxuyuram. Ədib yazır:
- Taqor
Bakıya gəlir!
Hələ sağlığında şöhrəti
dünyaya yayılan hind filosofunun Azərbaycana səfəri
eşidənlər üçün çox maraqlı bir xəbər
idi. Bu, həmin
illər idi ki, Qərb müstəmləkəçiləri
Çini, Hindistanı və bütün Şərqi inqilab
işığından məhrum eləmək
üçün hiylə qalmırdı işlətməsinlər...
Hələ 1905-ci ildə ingilis lordu Gerzonun
Benqaliyanı parçalamaq tədbiri Hindistanda Svadeşi deyilən
azadlıq hərəkatını alovlandırmışdı.
Paytaxtda nümayişə çıxan kütlələr
Taqorun şeirini oxuyaraq addımlayırdılar.
Cəvahirləl Nehru deyir ki, Taqor Hidistan xalqını məhdud
təfəkkür yolundan çıxıb
insanlığı məşğul edən böyük
problemlər üzərində düşünməyə
çağırdı. Taqorun vətənpərvər şeiri sonralar
Hindistan Respublikasının himni oldu.
Taqor ədəbiyyatın rəsmi təntənə
stilini pozan, yazını danışıq dilinə
yaxınlaşdıran qüdrətli bir ədib idi. Onun əsərlərində
müasir cəmiyyət, xüsusən hind ictimai, ailə
münasibətləri başlıca mövzu idi... “Fəlakət” romanında məzlum Şərq
qadın və qızlarının hüquqsuz həyatı təsirli
və inandırıcı lövhələrlə göstərilir.
Ən adi insani hüquqlardan məhrum,
qapılarda bir tikə çörək üçün əsir
kimi yaşayan Kumula dəhşətli işgəncələrə
məruz qalır. Azərbaycan oxucusu bu nisgilli qız ilə
tanış olanda gülbaharları, sevilləri,
sonaları nəzərinə gətirir, bu məzlum, məhrum,
həm də məsum insanların düşməni olan
köhnə həyata, çürük ənənələrə,
istismar və bərabərsizliyə daha artıq nifrət
edir...
Mir Cəlalın nəinki Hindistanda, bu gün də
bütün dünyada əbədi şöhrət qazanan
Rabindranat Taqora, onun şəxsiyyətinə və
yaradıcılığına olan ehtiramı öz səmimiyyəti
ilə məqalədə əksini tapır.
Mir Cəlal
Azərbaycanın böyük şairi Səməd Vurğunu,
onun yaradıcılığını çox sevirdi,
şairlə dost idi. Yazıçının
şair dostu haqqında yazdığı məqalələrdən
birini ayırıb təkrarən oxuyuram. (“Ədəbiyyat
və incəsənət” qəzeti, 12 may, 1956-cı il). Yazıdan bəzi qeydləri təqdim edirəm:
“...Səməd Vurğun şeirinin qüdrəti onun xalqa,
müasir həyata, böyük ictimai ideallara möhkəm
bağlı olmasındadır. Şairin elə
bir şeiri yoxdur ki, orada xalqımızın, Vətənimizin
həyatı bu və ya başqa dərəcədə
görünməsin. Onun əsərlərində
milli kolorit, Azərbaycan xalqının həyatı, məişəti,
tarixi, ruhu, xüsusiyyəti bariz bir şəkildə
özünü göstərir. Səməd Vurğunun
şeir stili elə orijinal, müəyyən və
billurlaşmışdır ki, oxucu onun əsərlərini
imzasından tanıyır... Qəzet və
jurnallarda, natiqlərin dilində, ya mahnılarda imzasız gətirilən
şeir parçalarını biz dərhal
tanıyırıq. “Bu - Səməddir”, - deyirik. Səməd
şeirində xalq zəkası və idrakının gözəl
və səlis bir şəkildə, şirin və aydın
bir dildə, xoş və saf bir musiqidə daimi, təmkinli
ifadəsi vardır... Böyük Sabirdən
sonra xalq arasında ən çox oxunan, dillər əzbəri
olan şair Səməd Vurğundur. Bu isə
yazıçı üçün ən böyük səadətdir”.
Mir Cəlal Paşayev elə bir yazar-şəxsiyyət
idi ki, o, əsərlərinin mövzusunda bütün peşə
sahiblərinə eyni dərəcədə maraq göstərib
həssaslıq nümayiş etdirirdi. Onun yaradıcılığı
sanki hər sahədə seçilən insanların həyatı
ilə dost idi. Böyük Vətən
müharibəsi dövründə xüsusi diqqət göstərdiyi
əmək və müharibə cəbhəsi qəhrəmanlarının
zəhmətini tez-tez işıqlandırırdı. Öz yazılarında onların işlərinə
yüksək qiymət verir, bu şərəfli, ləyaqətli
yolu bütün insanlara, bütün cəmiyyətə
aşılayırdı. Qəhrəmanlıq
mövzusunda onun xeyli əsərləri, povest və hekayələri
vardı.
“Azərbaycan
gəncləri” qəzeti, 25 aprel, 1958-ci il
tarixli nömrəsini vərəqləyirəm. Zəmanəmizin hər bir dövründə yeniyetmələrin,
gənclərin hərtərəfli tərbiyəsinə, əxlaqi
keyfiyyətlərinin zənginləşməsinə, ölkəsi
üçün yetkin vətəndaş kimi yetişməsinə,
doğru və haqq yolu ilə kamilləşməsinə xidmət
edən ağsaqqal sözünə ehtiyac olub. Gəlin
“Gənclərə sözüm” məqaləsində Mir Cəlal
Paşayevin bu müqəddəs məfkurəyə köklənən
ibrətamiz fikirlərinə diqqət yetirək: “Gənclik elə
bir zəruri yoldur ki, hamı onu keçməlidir.
Ömrün baharı! Bəzən gənclik həyatına
belə ad verirlər. Gənclik
bahardır, ancaq hər bahara bənzəməz. Bahar hər
il təkrar olunur. Gənclik
isə insanlara bir dəfə, yalnız bircə dəfə verilir.
Ona görə verilir ki, həyata yol açasan, gələcəyi
görəsən, əziz ömrün məqsədini təyin
edəsən... Müvəffəqiyyət
heç bir zaman çağırışla, arzu ilə gəlmir,
mübarizə, zəhmət, səylə əldə edilir.
Əngin fəzalara yol açan, zəngin
torpaqları kəşf edən, günəşi də,
havanı da, suyu da insanın səadətinə xidmət
üçün səfərbər edən yalnız arzu deyil,
ağır, şərəfli, ardıcıl, aydın məqsədli
zəhmətdir. Zehnin, ağlın, əlin
tükənməz inadla işləməyidir. Dünyada
zəhmətdən kənar səadət yoxdur...Əkdiyin
ağacın meyvəsini,oxutduğun
uşağın kamilləşdiyini, tikdiyin mənzilə
insanların köçdüyünü, yaratdığın
əsərin zehinlərə işıq verdiyini görməkdən
ləzzətli nə var? Ömür ötüb
keçəndir, yaranan isə qalandır. Gənclərimizin
amalı həmişə yarışmaq, yaratmaq
olmalıdır. Heç vaxt mən gücsüzəm, mənim
yaratdığım vecsizdir deməyin!.. Bu gün bir ağac bəsləyən uşaqda gələcəyin
bağbanı olmaq meyli güclənəcəkdir.
Ən qorxulusu budur ki, vaxtı hədər keçirəsən,
vaxtından əvvəl “ləzzətlər, keflər”
eşqinə düşəsən. Aydın gənclik fəzasını
tüstü-duman ilə örtənlər itirdikləri
günləri, illəri çətin qaytara bilərlər.
Vaxt qızıldır! Bu müdrik xalq
sözü əsrlərin imtahanından keçmişdir.
Mən istərdim ki, gənclərimiz yaradıcı əmək,
mütaliə və təhsil vaxtlarını ömürlərinin
ən məzmunlu saatları saysınlar...”
Mir Cəlal
Paşayevin tərbiyə mövzusunda, əsl ağsaqqal, ata
öyüd-nəsihəti ilə qələmə
aldığı (“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti,
19 sentyabr, 1964-cü il) “Gəncliyin qədrini bilək” məqaləsini
həyəcansız oxuya bilmədim. Oxudum və
kövrəldim. Düşündüm ki, doğrudan da,
Mir Cəlal kimi həyatın hər cür
enişini-yoxuşunu, hər cür sınaqlarını
görmüş əsl söz, fikir sahibinin, adı
böyük hərflə yazılan Ziyalının
bütün nəsihətləri, vəsiyyətləri,
tövsiyələri günü bu gün də, sabah da, qərinələr
keçsə də, son dərəcə əhəmiyyətli,
son dərəcə vacibdir və vacib də olacaqdır: “Ailə
və gənclik” məzmunlu və əbədi sözlərdir.
Dünyada elə bir normal adam tapılmaz
ki, bu məfhumlar ilə bağlı olmasın... Hər bir
xoş arzu və ideal yolunda olduğu kimi, sağlam ailə
uğrunda zəruri mübarizənin də çətinlikləri
var... Ailə qurmağa yüngül, ötəri
əyləncə kimi baxanlar həmişə yanılır və
bu səhvin ağrısını çəkir,
peşmançılığa, hətta fəlakətə
düşür, ömür boyu həsrətlə köks
ötürürlər.
Cavanlar
arasında, yəqin ki, yad təsirlər nəticəsində
müəyyən bir zümrə əmələ gəlib ki,
evlənmək işinə kostyum almaq kimi asan, ani
baxırlar... Başlıca səbəblərdən biri budur
ki, bəzi gənclər bu işə şüur, məsuliyyət
hissi ilə yanaşmırlar... Buna görə də “sevgilim”
dedikləri adamın xasiyyəti, mənliyi, əxlaqı,
insani keyfiyyətləri ilə maraqlanmağa ehtiyac duymur,
qaşdan, gözdən, zahiri yar-yaraşıqdan nəticə
çıxarır, hökm verirlər...
Sevgi, insan xarakterinin ən pak və gözəl
xüsusiyyətlərindən olan məhəbbət həyatında
yalnız ləzzəti, təminatı görmək düz
olmaz. Əsl
məhəbbət yolunda məcburiyyət, hətta məhrumiyyət
də var, onu görmək, qəbul etmək lazımdır...”
Vaxtilə Mir Cəlal müəllimlə bir yerdə işləmiş professor Firidun Hüseynovun xatirələrində maraqlı məqamlar çoxdur. Müəllif qeyd edir ki, Mir Cəlal bir insan, ədib, müəllim, alim, kafedra müdiri kimi həmişə, yaşının bütün çağlarında və hər yerdə bu cür görünən adam idi. O, sadəlik, səmimilik, təvazökarlıq timsalı bir adam idi. Ahıllığında da bir yazıçı məsumluğu, paklığı, kövrəkliyi duyulurdu. Əslində, böyük yazıçı, böyük alim, ustad müəllim olan, onu şəxsən tanıyanların dilində “yaxşı kişi” kimi ad qazanmış Mir Cəlalın ağzından “mən yazıçıyam”, “mən aliməm” sözlərini ömründə eşidən olmadı. O, bütün hallarda asta yeriyər, yavaş danışar, səsinin tonunu qaldırmazdı. Ancaq addımını sərrast atar, sözü mənalı, təsirli olardı. Onun sadəliyi, təmkini, dözümü, zahirən loru danışığı, fitrətən xəlqiliyi, bütün bunlarla yanaşı, dərinliyi, ciddiliyi, səmimiyyəti, suyuşirin adam olması haqqında çox şey demək olar. İncə təbəssümü, mənalı baxışları, duzlu yumoru, sümüyə işləyən kəsərli sözü, aydın məntiqi vardı. Obrazlı danışar, obrazlı yazar, az sözlə dərin fikir ifadə etməyə çalışardı. Yazıçılıqdan gələn bir həssaslığı, dəqiqliyi, ən başlıcası isə, incə və dərin müşahidə qabiliyyəti vardı. Müşahidəçiliyi lap heyrət doğururdu. Tanış küçələrdən keçib gedəndə ayrı-ayrı məşhur binaların divarlarında, qapılarında olan xırda detallara işarə edər, diqqəti yönəldərdi ki, adamın matı-qutu quruyardı.
Mir Cəlal üçün ədəbiyyat hava və su idi. Həmişə, hər yerdə, bütün söhbətlərində ədəbiyyatdan, sənətdən, bunların elmi təhlilindən uzağa getməzdi. Nizami, Füzuli, Mirzə Fətəli, Mirzə Cəlil, Sabir, Cavid, Səməd Vurğun kimi sənətkarlar haqqında danışmaqdan usanmaz, doymaq bilməzdi. Ədəbiyyat tarixi yazılanların tarixi deyil, oxunanların tarixidir deyərdi. Və öz sözləri ilə desək, “kiflənmiş ədəbiyyatı” üzə çıxarıb mübaliğəli şəkildə tərif edənləri sevməzdi. Ədəbiyyatda ən çox qiymətləndirdiyi həqiqət, müasirlik, xəlqilik, sadəlik və yığcamlıq kimi məziyyətlər, aydın dil və üslub idi. Bütün əsərlərindən ən çox istədiyi, övladları qədər sevdiyi “Bir gəncin manifesti” romanından tez-tez söhbət açsa da, bunu öz yazıçılığını gözə soxmaq üçün eləmirdi, roman janrında yığcamlığa əməl etmək baxımından nümunə göstərirdi.
Ədəbiyyatdan canlı həyat qədər zövq alan, şeir və sənətdən danışmaqdan doymaq bilməyən, bədii əsərlərin, klassik irsin nəşri və ardıcıl təbliğini bir an belə unutmayan, həssas, tələbkar, qayğıkeş bir vətəndaş olan Mir Cəlal ədəbiyyatşünaslara ədəbiyyatımızın və dilimizin qeyrətini çəkməyi həmişə tövsiyə edərdi. Sabirdən daha çox misallar çəkər, xüsusilə, “Fəhlə” şeirindən misralar deməyi xoşlardı. Mirzə Cəlildən nə vaxt söhbət düşsəydi: “XX əsrdə Yaxın Şərqdə heç bir xalqın belə böyük adamı olmayıb”, - deyər və bu böyük həqiqəti dərk etməyənləri dünyadan xəbərsiz sayardı. Odur ki, Mirzə Cəlil yaradıcılığından dissertasiya mövzuları verməkdə səxavətini əsirgəmirdi. “Cəlil Məmmədquluzadə filosof yazıçıdır” fikrinə qarşı çıxıb “onun sistemi yoxdur” söyləyənlərə Mir Cəlal müəllim istehza ilə deyərdi: “Bəs sizin fəlsəfi sisteminiz var ki, diplomunuzda “ filosof” yazdırırsınız?”
Bədii yaradıcılıqda istedadın gücünə üstünlük verən ədib hər yazıçını bəyənməzdi. Füzuli, Mirzə Cəlil, Sabir, Lev Tolstoy, Çexov onunçün sənətkarlıq meyarı idi. “Biz Mirzə Cəlilin “Poçt qutusu”ndan çıxmışıq” fikri məşhur idi. Yazıçılar siyahısında adamların çoxluğu, əsl qələm sahiblərinin, yaxşı yazanların azlığı onu daim narahat edirdi. Ona görədir ki, tez-tez deyirdi: “Qardaş, küçədə kimi görürsən, qoltuğunda papka, deyir yazıçıyam, heç oxucuyam deyən yoxdur”.
Həm görkəmli bir ədib kimi çıxış və söhbətlərində, həm də ədəbiyyatşünas alim kimi qiymətli monoqrafiyalarında, məqalələrində tarixi və ədəbi şəxsiyyətlərə düzgün, obyektiv qiymət verən, ağı qaradan, yaxşını pisdən, güclünü zəifdən seçməyi bacaran Mir Cəlal başqalarından da bunu tələb edərmiş. Yaradıcılığını başa vurmuş hər hansı bir qələm sahibi haqqında mübaliğəli fikrə, məqalə və kitabçaya rast gələndə bunu ümumən ədəbiyyat və elm üçün zərərli hal kimi pisləyirmiş. Yazılı bir cavaba imkan tapa bilməyəndə həmkarlarına, cavan ədəbiyyatçılara öz fikrini şifahi olaraq, maraqlı bir ədəbi manera ilə çatdırmaq fürsətini əldən buraxmazmış: “Vallah, bu vəfat eləyən bəzi yazıçıları o qədər tərifləyirlər, adam lap peşman olur ki, niyə mən indiyəcən sağ qalmışam”.
Nizamidən tutmuş keçən əsrin 70-ci illərinə qədər Azərbaycan ədəbiyyatının elə klassiki yoxdur ki, Mir Cəlal onun ədəbi irsi haqqında sanballı yazılar yazmasın. Hüseyn Cavid, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəriman Nərimanov, Məmməd Səid Ordubadi, Səməd Vurğun, Mehdi Hüseyn, Sabit Rəhman, Süleyman Rəhimov, Rəsul Rza və başqalarının şəxsiyyəti, yaradıcılığı, hikmətli sözləri haqqında maraqlı fikirlər Mir Cəlalın söhbətlərini daha da şirinləşdirər, yapışıqlı edərdi. Ədib həmişə öz müəllimi saydığı böyük şair və dramaturq Hüseyn Cavidlə yaxınlığını, görüş və söhbətlərini vaxtaşırı yada salar və deyərdi: “Cavid peyğəmbər kimi adam idi”.
Azərbaycan Dövlət Universitetini Mir Cəlal müəllim öz doğma evindən, ocağından artıq sevirdi. Yeri gəldikcə deyirdi ki, universitet bizə təhsil verib, elmi dərəcə verib, iş verib, ad-sana çatdırıb, indi də uşaqlarımızı, nəvələrimizi qoynuna alıb, ona görə də bizim üçün ən müqəddəs yerdir. Dövlət Universiteti abırlı yerdir, onun qeyrətini biz çəkməsək, kim çəkəcək? Hər yerindən duranın yaradıcılığından diplom işi, dissertasiya mövzusu verib, universiteti hörmətdən salmayın. Özünüzü həmişə, hər yerdə Dövlət Universitetinə layiq adam kimi aparın.
Elmdə heç səriştəsi olmayan, bir təsadüf üzündən elm yoluna gəlib düşən başıboş, təkəbbürlü adamlara, əyilə-əyilə qalxıb ucalmaq istəyənlərə, bütün uşaqlarını, qohum-əqrəbasını “alimlik kürsüsü”nə qaldırmaq niyyətində olanlara qarşı da adamın yeddi qatından keçən kəskin sözləri vardı. Ancaq bu sözlər şəkərə qatılmış acı dərman kimi, şirin, dadlı-duzlu gülüşlə ifadə olunardı. Özünü həddən artıq dartan,elmi yığıncaqlarda yekə-yekə danışan bir adam haqqında, necə deyərlər, yağlı bir sual verərdi: “Bu, kimin kəmərbəstəsidir?” Yaxud: “Qardaş, uşaq anadan olanda, şəhadətnaməsinə yazsınlar “kandidat nauk”, vəssalam, onsuz da gec-tez hamısı müdafiə edəcək”.
Bu sözlər Mir Cəlal müəllimin elmə yersiz axına qarşı etirazının ifadəsi idi.
Mir Cəlal Paşayev mənəvi cəhətdən saf, təmiz bir insan idi. Tamah hissindən uzaq, aza-çoxa qane olan, gözü-könlü tox, ləyaqətli bir ziyalı idi. Səməd Vurğun da onu dost kimi sevirdi. Onun dərinliyini, paklığını, humanistliyini, insanpərvərliyini tərifləyəndən sonra zarafatla deyərdi: “Mir Cəlal, sənin bir böyük eybin var, sən slişkom poryadoçnı adamsan”.
Səməd Vurğun haqlı idi. Məzarı nurla dolsun! Mir Cəlal, həqiqətən, “slişkom poryadoçnı adam” idi. Elə buna görə də onun savadı və mənliyi, qüruru və şəxsiyyəti, alimliyi və ziyalılığı xarici ölkələrin elm adamlarına, tələbə və dissertantlarına da yaxşı məlum idi. O zamanlar Çexoslavakiyadan gəlmiş Tomaş Lane yazırdı: (“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 18 may, 1968-ci il) “Mən 30-cu illər Azərbaycan romanının inkişafını öyrənirəm. Elmi rəhbərim professor Mir Cəlal Paşayevdir. Mir Cəlal mənim üçün həm müəllim, həm alim, həm də yazıçıdır... Mir Cəlal Paşayevin bu işdə elmi rəhbərim olması mənim üçün çox qiymətlidir.
Azərbaycanda yaşadığım müddətdə bu gözəl ölkənin həyatına yaxından bələd olmağımda da Vətənini böyük məhəbbətlə sevən və sevdirən, orijinal yaradıcılıq simasına malik olan Mir Cəlal müəllimin məsləhətləri mənə həmişə kömək edir”.
Mir Cəlal müəllimin məsləhətləri vaxtilə yüzlərlə adama kömək olub. Bu gün də onun əziz ruhu pak mənəviyyat sahiblərinə dayaq olur. Belə mənəviyyat sahibləri nə qədər dürüst əqidəli, yüksək əxlaqi, böyük vicdani keyfiyyətlər yaşadırsa, Allaha bir o qədər yaxın olurlar... Mir Cəlal Allah adamı idi. Allah ona rəhmət eləsin!
Reyhan MirzƏzadƏ
Yeni
Azərbaycan.-2014.- 27 sentyabr.- S. 5.