Qədim diyar müasir inkişaf mərhələsində

Yaxud Azərbaycanın mühüm aqrar-sənaye rayonlarından olan Qax eyni zamanda, regionun cəlbedici turizm mərkəzlərindən biri kimi tanınır

Bu gün Azərbaycan dünya miqyasında ən sürətlə inkişaf edən ölkələr sırasında avanqard yerlərdən birini tutur. Bu inkişafın əsasında isə uğurla reallaşdırılan daxili və xarici siyasət kursu dayanır. Belə ki, Ulu öndər Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu quruculuq və inkişaf siyasətinin Prezident İlham Əliyev tərəfindən davam etdirilməsi, həmçinin, regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət proqramlarının reallaşdırılması nəticəsində Azərbaycanın hər bir bölgəsi inkişaf edib. Və bu inkişafdan qədim tarixə malik Qax rayonuna da pay düşüb.

Qədim yurd yeri - Qax

Qax nəinki Azərbaycanın, ümumilikdə regionun qədim yurd yerlərindən biridir. Qaxın adı və tarixi barədə ayrı-ayrı mənbələrdə müxtəlif məlumatlar verilir. Bəzi mənbələrdə Qax sözünün 3000 il bundan əvvəl yaşamış qədim qaq tayfasının adından gəldiyi deyilir, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Milli Münasibətlər İnstitutunun elmi işçisi, filologiya elmləri namizədi Rəşid Təhməz oğlu isə Qax sözünün iki kökdən ibarət olduğunu qeyd edir. O, “qa” - yaşayış yeri, “ax” - çay yeri, çay məskəni kimi ifadə etməklə bu rayonun ilkin adının “Qaax” olmasını mümkün hesab edir. İ.Lineviç “Keçmiş İlusu sultanlığı” adlı əsərində İlusu sultanlığının Qax kəndinin qədim adının Torağay adlandırılmasını qeyd edib. Qıpçaq-latın lüğətində “Torağay” sözü çökəklik, Mahmud Kaşğarlının “Divani-lüğəti-türk” əsərində “Torağay” , “Toruq” kimi verilib və dağlarla əhatə olunmuş gizlin yer, yaxud dağlar arasında gizlənmək üçün yer kimi açıqlanıb. Həqiqətən də, Qax rayonu üç tərəfdən dağlarla əhatə olunub və Qaxın Qıpçaq kəndinin mövcudluğu bu ərazidə V əsrdən qıpçaq türk tayfalarının məskunlaşdığını sübut edir.

Bugünkü Qax rayonuna gəlincə, Azərbaycan Respublikasının şimal-qərbində yerləşən Qax inzibati rayon kimi 1930-cu ildə təşkil edilib. 1963-cü ildə ləğv edilərək ərazisi Zaqatala rayonuna verilib, 1964-cü ildə yenidən müstəqil rayon olub. Hazırda əhalisi 54,8 min nəfər olmaqla 59 yaşayış məntəqəsini (1 şəhər, 58 kənd) özündə birləşdirən rayonun ərazisi 1494 km2-dir. Şimal-şərqdən Dağıstan Respublikası, cənub-qərbdən Gürcüstan Respublikası, şimal-qərbdən Zaqatala və cənub-şərqdən Şəki inzibati rayonları ilə həmsərhəddir. Rayonun şimal və şimal-şərq hissəsi Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamacına, mərkəzi hissə Qanıx-Həftəran vadisinə, cənub hissəsi isə Acınohur ön dağlığına daxildir. Ərazinin hündürlüyü cənubda Acınohur gölü sahilində təqribən 100 m, şimalda Baş Qafqaz silsiləsinin yalında 3480 m-ə çatır.

Rəngarəng iqlim, zəngin fauna, şirinsulu bulaqlar...

Qeyd etmək yerinə düşər ki, Prezident İlham Əliyevin qeyri-neft sektorunun inkişafı ilə bağlı apardığı siyasət Qaxda da öz bəhrəsini verib və rayon hazırda regionun turizm mərkəzlərindən birinə çevrilib. Rayonun turizm məkanı kimi məşhurlaşmasından danışarkən Qaxın rəngarəng iqlimə malik olduğunu xüsusi vurğulamaq yerinə düşər. Belə ki, rayonun iqlimi cənub hissədə quru subtropik, mərkəzi hissədə mülayim isti, yarımrütubətli subtropik, yüksək dağlıqda soyuqdur. Orta temperatur yanvarda düzənlik ərazidə 2 dərəcədən yüksək, dağlıq ərazidə mənfi 10 dərəcəyə qədər, iyulda müvafiq olaraq 26 dərəcə və 50 dərəcədir. İllik yağıntı cənubda 300 mm, şimalda 1600 mm-ə qədərdir. Qaxda temperaturun dəyişmə həddi çox böyükdür, dağların zirvəsində mənfi 40 dərəcədən Acınohur gölunun yaxınlığında müsbət 40 dərəcəyə qədər temperatur müşahidə olunur. Belə bir iqlim şəraiti isə Qaxı həm yay, həm də qış turizmi üçün əlverişli məkana çevirib.

Eyni zamanda, rayonun faunası çox zəngindir. Rayon ərazisində yaşayan heyvanlardan Azərbaycan Respublikası “Qırmızı Kitab”ına düşmüş vaşaq, çöl pişiyi, qarapaça, quşlardan iri qırğı, berqut, toğlugötürən, Qafqaz tetrası, kəklik, bəzgəgkimilər var. Bunlarla yanaşı rayonun dağlıq ərazisində ayı, canavar, çaqqal, tülkü, qamışlıq pişiyi kimi yırtıcı heyvanlar, maral, cüyür, Dağıstan dağkeçisi, çöl donuzu, cütdırnaqlı ov heyvanları və s. yayılıb.

Bundan başqa, bir çox çaylar, uca dağlar, İlisu kəndində 25 metr hündürlüyə malik Ramramay şəlaləsi, Ləkit kəndində öz unikallığı ilə seçilən, 2006-cı ildən Nazirlər Kabineti tərəfindən təbiət abidəsi kimi qeydə alınan və mühafizə olunan şəlalə, İlisu kəndi ərazisində Beşbulaq, Səngərbulaq, Hamambulaq, Qaşqaçay kəndində Gövrüc bulaq, Ləkit-Kötüklü kəndində Qotur bulaq və s. bulaqlar, həmçinin, kurort resursları cəhətdən zənginliyi Qaxı turistlər üçün cəlbedici məkana çevirib.

Turizmin inkişafı üçün dövlət tərəfindən mühüm addımlar atılıb

Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, qeyri-neft sektorunun inkişafı siyasətinin uğurlu nəticələri özünü Qaxda da göstərir. Daha dəqiq desək, “Azərbaycan Respublikasında 2010-2014-cü illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın qarşıya qoyduğu tələblərə uyğun olaraq Qaxda da yüksək standartlara uyğun turizm infrastrukturunun yaradılması istiqamətində məqsədyönlü iş aparılıb. Rayonda artıq 11 turizm obyekti fəaliyyət göstərir ki, buraya respublikamızdan və xarıcdən gələn turistlərin sayında artım müşahidə olunur. Belə ki, 2013-cü ildə rayona istirahət məqsədilə 20573 nəfər turist gəlmişdirsə, 2014-cü ildə bu göstərici 23630 nəfər, bunların da 395 nəfəri xarici vətəndaş olub. Bu, ilk növbədə rayonun ərazisində tarixi abidələrin çoxluğu, coğrafi mövqeyinin turizm üçün əlverişli olması ilə əlaqədardır. Rayonun tarixi və görməli yerlərinə gəzintilərin təşkili məqsədi ilə rayon Mədəniyyət və Turizm Şöbəsi tərəfindən 6 istiqamətdə marşrut müəyyənləşərək fəaliyyət göstərir.

Son dövrlər rayonda beşulduzlu “El Resort” hotel kompleksinin, habelə Qax şəhərində “İçəribazar” Turizm Mədəniyyət Mərkəzinin istifadəyə verilməsi turistlərin əsrarəngiz təbiəti və iqlimi ilə seçilən Qax rayonuna marağını daha da artırıb. Rayonda 2 mehmanxana, “Şəfa” istirahət və müalicə pansionatı, İlisu pansionatı, “Yaşıl park”, “Ulu”, “İmproteks”, “Ulu dağ” turizm və istirahət mərkəzləri və “Eden” Park hotel, “Səngər qala” istirahət mərkəzi, “El Resort” beşulduzlu hotel turistlərə xidmət işini həyata keçirir. Hazırda “El Resort” hotel kompleksinin ərazisində yeni 4 mərtəbəli hotel, İlisu kəndində “Səngər qala” istirahət kompleksində 5 mərtəbəli mansarlı mehmanxana və Ağçay kəndində 3 mərtəbəli hotel binalarında tikinti işləri davam etdirilir.

Qaxa gələn turistlər tarixi məkanlarla tanış ola bilərlər

Təbii ki, hazırda əcnəbi turistləri ən yaxşı şəraitə malik hotellərlə yanaşı, qədim tarixi məkanlar da maraqlandırır və Qax bu baxımdan da fərqlənir. Məsələn, Qaxa gələn xarici turistləri heyran edəcək məkanlardan biri də “İçəribazar”dır. Bugünkü “İçəribazar” tarixi abidə kimi Azərbaycanın ən cəlbedici və maraqlı turizm mərkəzlərindən biri sayılır. “İçəribazar” keçmiş yüzilliklərin memarlığını yeni ideya və məzmunda duymaq, müasir reallığı hiss etmək mümkündür. Burada şimal və cənub istiqamətindəki qapılar bərpa olunub, turistlərə xidmət göstərəcək dükanlar tikilib, bazar meydanında isə yaşıl teatr fəaliyyət göstərir.

Ümumiyyətlə, Qaxda dünya və ölkə əhəmiyyətli 60-dan çox abidə qeydə alınıb. Arxeoloji abidələr, kurqanlar burada məskunlaşmanın paleolit dövrünə gedib çıxdığından xəbər verir. Ləkitdə dairəvi alban məbədi (V əsr - Bizans memarlığı üslubunda tikilib), Qum kəndində bazilika (V əsr), Sırt qalası (VII əsr - həm müdafiə, həm də müşahidə qalası kimi tikildiyi ehtimal edilir), 7 kilsə (VI-VII əsrlər - 2 bazilika və 5 kiçik sövmədən ibarətdir), XVII əsr abidəsi olan və Kürmük çayı üzərində salınmış Ulu körpü, inşa tarixi XVII-XVIII əsrlərə aid edilən Sumuq qala, Cümə məscidi (XVIII əsr), Alaverdi kilsəsi ( XIX əsr) tarixə səyahət üçün ideal məkanlardır. Amma bu, hələ hamısı deyil. Elə təkcə məşhur İlisu kəndində 11 tarixi abidə qeydə alınıb. Deyilənə görə, dağlardakı yüksəkliklərdə elə möhtəşəm abidələr var ki, hətta isti yay aylarında belə oralara gedib çıxmaq müşkülə dönür. Hündürlüyü 10 metrə çatan Qacır qalası (IX əsr), Cinliqala (VII-IX əsrlər) buna nümunədir.

Bildirmək yerinə düşər ki, hazırda qədim abidələrlə yanaşı müasir memarlıq nümunələri də Qaxa gələn yerli və xarici qonaqların diqqətini cəlb edir. Qaxdakı Heydər Əliyev Mərkəzi isə belə memarlıq nümunələri içərisində xüsusilə fərqlənir. 2013-cü ilin avqustunda Prezident İlham Əliyevin də açılışında iştirak etdiyi Heydər Əliyev Mərkəzi milli memarlıq ənənələrini saxlamaqla ən müasir üslubda tikilib. Yerli inşaat materiallarının istifadə edildiyi tikinti işləri rayonun daxili imkanları hesabına həyata keçirilib.

Qax öz mətbəxi ilə də sevilir

Məlum olduğu kimi, istənilən məkanı turistlər üçün cəlbedici edən məqamlardan biri də orada təqdim edilən mətbəx nümunələridir və Qax bu baxımdan da fərqlənir. Yəni, bu gün öz mətbəxi ilə seçilən Qaxın sürhüllü, hingili, girs (ala girsi, ət girsi, çürümtək girsi) kimi ləziz təamları var. Qaxın bu 3 milli xörəyinin hamısı xəmir əsaslı olsa da, dadları tamam fərqlidir. Yeməyin yanındakı əlavələr çətin həzm olunmanın qarşısını alır. Turistlər əsasən Qaxın mərkəzində, Ağçay, Sarıbaş, İlisu kəndlərində daha dadlı, spesifik sürhüllü, hingili, girs yeyə bilərlər. Rayona bir dəfə gəlib bu təamları yeyən turist ikinci dəfə də gəlməyi arzu edəcək.

İnkişafın Qax nümunəsi...

Heç şübhəsiz, ötən müddətdə həyata keçirilən ardıcıl tədbirlər Qaxın bütün sahələrində inkişafa da təkan verib. Daha dəqiq desək, Azərbaycanın mühüm aqrar-sənaye rayonlarından biri olan Qax bu gün inkişaf nümunəsidir. İqtisadiyyatın əsasını kənd təsərrüfatı təşkil edən rayonda 2003-cü ildən ötən dövr ərzində iqtisadiyyatın bütün sahələrində dinamik inkişafa nail olunub.

Rayon iqtisadiyyatının əsasını bitkiçilik (xüsusilə tütün və taxılçılıq üzrə ixtisaslaşıb), heyvandarlıq məhsullarının istehsalı təşkil edir. Yeyinti sənayesi bağçılıq, tütünçülük və heyvandarlıq məhsullarının emalına əsaslanır. Qax meyvə-tərəvəz konservi zavodları yeyinti sənayesinin əsas müəssisələridir. Burada istehsal olunan məhsullarının xeyli hissəsi başqa rayonlara göndərilir. Yağ-pendir, çörəkbişirmə, spirtli içkilər, Şərq şirniyyatı məhsulları istehsal edən kiçik müəssisələr də fəaliyyət göstərir. Onların məhsulları əsasən yerli tələbatı ödəyir. İqtisadi rayon bir sıra faydalı qazıntılarla zəngindir: kükürd, polimetal filizi. Dağlıq və dağətəyi yerlərdə, əsasən də çayların gətirmə konuslarında bol çınqıl, qum, gil və başqa tikinti materialları xammalı var.

Rayon İcra Hakimiyyətindən verilən məlumata görə, dövlət başçısının müvafiq tövsiyə və tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi, həmçinin, müvafiq Dövlət proqramlarının icrası nəticəsində 2014-cü ildə bütövlükdə respublikamızda olduğu kimi, Qax rayonunun iqtisadiyyatında da dinamik inkişaf təmin olunub, müvafiq sahələrdə bir sıra işlər görülüb. Belə ki, Prezident İlham Əliyevin 2 aprel 2014-cü il tarixli 358 nömrəli Sərəncamı əsasında rayonun sosial iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi məqsədi ilə 7 min nəfər əhalinin yaşadığı 8 yaşayış məntəqəsini birləşdirən Alatəmir-Marsan-Tasmalı-Zəyəm-Lələli avtomobil yolunun tikintisinin davam etdirilməsi məqsədi ilə 2014-cü il dövlət büdcəsindən dövlət əsaslı vəsait qoyuluşu xərclərinin bölgüsündə kəndlərarası avtomobil yollarının tikintisi və yenidən qurulması üçün nəzərdə tutulmuş vəsaitdən 3,8 milyon manat ayrılıb. Sərəncamın icrası ilə əlaqədar yolun 9 km hissəsinə asfalt-beton örtük salınıb və həmin yolun üzərində aşırımının uzunluğu 33 p/m olan körpünün tikintisi başa çatdırılıb.

Hesabat dövründə avtomobil yollarının əsaslı təmiri ilə bağlı büdcədə nəzərdə tutulmuş 1milyon 93 min manat vəsait hesabına rayonun Aşağı Malax kəndinə giriş yolunun 0,7 km, Zərnə kəndinə giriş yolunun 1,5 km və Tasmalı kəndinin daxili yollarına 1,7 km, o cümlədən şəhərin Qaxmuğal, Nəsimi küçələrinə və Heydər Əliyev prospektində döngə və keçidlərə asfalt-beton salınıb.

Ötən il ərzində mənzil fondunun əsaslı təmiri ilə bağlı büdcədə nəzərdə tutulmuş 298 min 540 manat vəsait hesabına şəhərin Ü.Hacıbəyov küçəsindəki 6a və 8a saylı, S.Vurğun küçəsində 2 və 3 saylı kommunal yaşayış binalarının dam örtükləri və fasadları əsaslı təmir olunub, Ş.Rustaveli küçəsindəki 14 saylı kommunal yaşayış binasının isə fasad hissəsində əsaslı təmir işləri aparılıb.

2014-cü ildə rayon büdcəsindən şəhərin abadlığı üçün ayrılmış 580 min manat vəsait hesabına “Şəhər” parkında abadlıq işləri aparılıb və uşaqların əyləncəsi üçün attraksionlar quraşdırılaraq istifadəyə verilib, şəhərin C.Cabbarlı, Ü.Hacıbəyov, A.Məmmədov və Okracanaşvili küçələrində, “Heydər bulağı”nın kənarında abadlıq işləri aparılıb.

Məişət tullantılarının zərərsizləşdirilməsi məqsədi ilə poliqon tikilib istifadəyə verilib, şəhərdə FHN-in Qax rayon Dövlət Yanğından mühafizə hissəsinin yeni inzibati binasının və Almalı kəndində FHN-in Qax rayon Dövlət Yanğından mühafizə hissəsinin 92 saylı Yanğından mühafizə bölməsinin inzibati binalarının tikintisi başa çatdırılıb, rayon Kənd Təsərrüfatı İdarəsi üçün, Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin rayon şöbəsi üçün inzibati binaların tikintisi davam etdirilir.

“Azərbaycan Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nda rayon üçün nəzərdə tutulmuş 22 bənddən ibarət tədbirlərin icrası 2014-cü ildə uğurla həyata keçirilib, ötən müddət ərzində şəhərdə Qarabağ müharibəsi əlilləri və şəhid ailələri üçün yaşayış binası, həkim məntəqəsi, kəndlərdə sahə baytarlıq məntəqələri tikilib, məktəblərdə, səhiyyə obyektlərində, kitabxana və klublarda əsaslı təmir işləri aparılıb, yeni körpülər salınıb, beton bəndlər tikilib istifadəyə verilib, yeni artezian quyuları qazılıb, respublika əhəmiyyətli, kəndlərarası və kəndlərin giriş yollarına asfalt döşənib. Görülmüş işlər nəticəsində hesabat ilində 472 daimi yeni iş yeri açılıb.

Hesabat dövründə əhalinin sosial müdafiəsini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə, həmçinin, rayon əhalisinin elektrik enerjisi, təbii qaz, içməli su və poçt-rabitə xidməti ilə təmini istiqamətində də mühüm addımlar atılıb, Dövlət Proqramına uyğun olaraq rayonun təhsil və səhiyyə müəssisələrinin əsaslı təmiri və tikintisi sahəsində də bir sıra işlər görülüb.

Sahibkarlığın və kənd təsərrüfatının inkişafı diqqət mərkəzindədir

Sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi, hüquqi bazanın möhkəmləndirilməsi və dövlət tərəfindən hərtərəfli dəstəyin verilməsi nəticəsində son illər rayonda bu sahədə də mühüm irəliləyişlər əldə edilib. Belə ki, 2003-cü ildə rayonda iqtisadiyyatın bütün sahələri üzrə kiçik sahibkarlıq obyektlərinin sayı 130 olmuşdursa, bu göstərici 1 yanvar 2015-ci il tarixə 1613 vahid artaraq 1743-ə çatdırılıb, sahibkarlıq subyektlərində çalışan muzdlu işçilərin sayı 2003-cü ildə 245 nəfər olmuşdursa, bu göstərici 1 yanvar 2015-ci il tarixə 2759 nəfər artaraq 3004 nəfərə çatıb. Bütün bunlara sahibkarlığın inkişafı sahəsində uğurlu dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi sayəsində nail olunub.

Məlumat üçün bildirək ki, indiyədək (2002-2014-cü illər) İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyinin Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu vasitəsi ilə 5,9 milyon manat, o cümlədən 2014-cü ildə 28 sahibkara 499 min manat dövlətin güzəştli kreditləri verilib. Bu kreditlərin hesabına rayonda 1000-dən çox, o cümlədən 2014-cü ildə 40 yeni iş yerinin yaradılması imkanı yaranıb.

Rayonda, eyni zamanda, dövlət başçısının “Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına dövlət dəstəyi haqqında” 2007-ci il 23 yanvar tarixli Sərəncamından irəli gələn vəzifələrin icrası təmin olunub, Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq olunmuş qaydalara ciddi əməl olunmaqla, lazımi sənədlərin tərtibatı təmin edilməklə 2007-ci ildən etibarən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına 6,2 milyon manat, o cümlədən, 2014-cü ildə 594,5 min manat məbləğində yardımın verilməsi təmin edilib.

Hesabat ilində rayonda bitkiçilik və heyvandarlıq məhsulları istehsalının və emalının inkişaf etdirilməsi, suvarılan torpaqların su təminatının yaxşılaşdırılması sahəsində tədbirlər davam etdirilib. Eyni zamanda, rayonun iqtisadiyyatında mühüm rol oynayan heyvandarlıq sahəsinin intensiv inkişaf etdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilib, aparılan işlər və həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində mühüm uğurlar əldə edilib.

Beləliklə, yuxarıda sadalananlar, rayonun bütün sahələrində həyata keçirilən quruculuq-abadlıq işləri, əldə edilən inkişaf göstəriciləri Azərbaycana gələn turistlərin bu gün istər turizm, istərsə də iqtisadi baxımdan inkişaf edən Qaxa baş çəkməsini zəruri edir, desək, heç də yanılmarıq. Və şübhə yoxdur ki, iyunda keçiriləcək ilk Avropa Oyunlarını izləməyə gələn xarici turistlər də həmin səfər çərçivəsində ölkəmizin bu qədim diyarına baş çəksələr, yalnız qazanmış olacaqlar.

Nadir AZƏRİ

Yeni Azərbaycan.-2015.- 3 mart.- S.6.