TariİXİMİZ, MİLLİ-MƏNƏVİ DƏYƏRLƏRİMİZ

Hər bir xalqın öz tarixi, adət-ənənələri, milli-mənəvi və dini dəyərləri vardır. Biz öz milli-mənəvi dəyərlərimizlə, dini dəyərlərimizlə, adət-ənənələrimizlə fəxr edirik. Xalqımız yüz illərlə, min illərlə adət-ənənələrimizi, milli-mənəvi dəyərlərimizi yaradıb, qoruyub saxlayıb. Bunlar indi xalqımızın mənəviyyatını təşkil edən amillərdir, milli ideologiyamızın - azərbaycançılığın mühüm tərkib hissəsidir. Ana dilimiz və mənəvi-əxlaqi mentalitetimiz milli-mənəvi dəyərlərimizin vacib hissəsini təşkil edir.

Milli ideologiyamızın mühüm tərkib hissələrindən biri ümumbəşəri dəyərlərdir. Bu barədə Ümummilli lider Heydər Əliyev demişdir: “Mən bu gün bir azərbaycanlı kimi, özündə həm milli-mənəvi dəyərləri, həm də ümumbəşəri dəyərləri cəm edən bir insan kimi deyirəm ki, bizim xalqımızın mənəvi-əxlaqi mentaliteti onun ən böyük sərvətidir, milli sərvətidir. Bizdə nə qədər gözəl əxlaqi qaydalar var, bunlar əsrlər boyu formalaşıb, məsələn, kiçiyin böyüyə hörməti, böyüyün kiçiyə qayğısı, övladın valideynlərinə hədsiz hörməti, valideynlərin də öz övladlarına olan qayğısı və məhəbbəti. Bu, bizim xalqımızın mentalitetidir. Ümumbəşəri dəyərlər konstitusiyamızda öz əksini tapıbdır. Biz hüquqi, demokratik, dünyəvi dövlət quruculuğu prosesi aparırıq. Bax bu bir cümlədə ümumbəşəri dəyərlərin ifadəsi öz yerini tapıbdır. Ümumbəşəri dəyərlərlə milli-mənəvi dəyərlərin vəhdəti, sintezi bizim milli ideologiyamızın bu günü və gələcəyidir”.

Keçən əsrin 20-ci illərinin əvvəllərində qanuni Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətini işğal edib, əvəzində sovet hakimiyyəti qurmuş 30 minlik işğalçı rus qoşunlarının rəhbərləri, Moskvadan respublikaya rəhbər təyin edilmiş yadelli qruplar milli-mənəvi dəyərlərə əhəmiyyət vermir, dövlət orqanlarında ancaq rusdillilər çalışır, dini mərasimlərdə iştirak edənlər cəzalandırılır, milli bayramlar yasaq, milli hisslər təhqir edilirdi. Bakı nefti gecə-gündüz vəhşicəsinə talan edilib, Rusiyaya göndərilirdi. Bütün bunlar az imiş kimi, Rusiya Kommunist Partiyasının Qafqaz bölgəsinin əlaqələndiricisi Orconikidze və Moskva tərəfindən Azərbaycana rəhbər göndərilmiş Kirov Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan ayrılıb, Ermənistana birləşdirilməsi haqda qərar da qəbul etdilər. Rəhbərlikdə çalışan az sayda azərbaycanlılar vəziyyəti dəyişmək gücündə deyildilər.

Bütün bu neqativ hallara və kəslərə qarşı Kommunist Partiyasının və Sovet dövlətinin görkəmli xadimi, Leninin yaxın silahdaşlarından biri, Azərbaycanın böyük oğlu Nəriman Nərimanov təkbaşına və axıra qədər ölüm-dirim mübarizəsi apardı .

1894-cü il avqustun 1-də Bakıda Nəriman Nərimanovun rəhbərliyi ilə müsəlman tarixində ilk kitabxana - qiraətxana açıldı və tezliklə bütün Qafqaz müsəlmanlarının maarifləndirmə mərkəzinə çevrildi. Amma sonradan çoxminli oxucuları olan kitabxana - qiraətxana siyasi mülahizələrə əsasən hakimiyyətin göstərişi ilə bağlandı.

O, ictimai xadim kimi Azərbaycanda maarif və mədəniyyətin yayılmasına ciddi təsir göstərirdi.

1900-cü ilin yanvar ayında yüksək səviyyəli pedoqoji xidmətlərinə görə Nəriman Nərimanov “üçüncü dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordeni” ilə təltif edildi. Qafqaz təhsil dairəsi müdirinin rəsmi məlumatlarında deyilirdi: “Cənab Nərimanov öz qulluq vəzifələrini can-başla və diqqətlə icra etməsi, sağlam fikirliliyi, ruslara məhəbbəti və hökumətə sədaqəti ilə həmişə fərqlənmişdir”.

Nərimanov 1902-ci ildə Odessada Novorosiyski universitetinin tibb fakültəsinə daxil olur. Universitet xərclərini Bakı milyonçusu, xeyriyyəçisi Tağıyev boynuna götürür. Nərimanov 1908-ci ildə universiteti bitirib Bakıya dönür. Odessa onun dinc həyat və fəaliyyəti haqda düşüncələrini inqilabi dünyagörüşü ilə əvəz etmişdi. Odessadan qayıdışından cəmi üç ay keçmiş Nərimanov beynəlxalq inqilabçı statusunda Tiflisdə 1909-cu il fevral ayının 28-də yeddi aylıq həbs edilib Metex qalasına salındı. O, Cənubi Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatının rəhbərləri Səttərxanın və Bağırxanın inqilabi ordusuna pul, adam, silah və partlayıcı maddə (barıt) göndərməkdə ittiham edilirdi. İttiham müddəti bitdikdən sonra ona Tiflisdə yaşamağa icazə verilmədi, beş illik Həştərxana sürgün edildi.

1918-ci il aprelin 25-də Bakı Xalq Komissarları Soveti yaradıldı. Nəriman Nərimanov şəhər təsərrüfatı komissarı seçildi. Xəstələndiyinə görə Həştərxandakı məşhur “Tinaki” palçıq müalicəsinə göndərildi. Nərimanov müalicəsi ilə yanaşı, partiya fəaliyyətindən də qalmır. Bakının peşəkar inqilabçıları vaxtaşırı onun yanına məsləhətə gəlirdilər.

Nəriman Nərimanovun Şərqdə milli-azadlıq hərəkatındakı coşqun siyasi fəaliyyəti barədə Leninin xəbəri vardı. O, Nərimanovu 1919-cu ilin baharında Həştərxandan Moskvaya dəvət edir.

Nəriman Nərimanov 1919-cu ilin iyulunda Moskvada RK (b) P MK-da Azərbaycanın siyasi vəziyyəti və Sovet hakimiyyətinin qələbəsinin təşkili haqqında məruzə etmişdir. Bu məsələ Lenini çox maraqlandırırdı. Nəriman Nərimanov məruzəsində Azərbaycanda müstəqil Sovet Sosialist Respublikası yaradılması ideyasını irəli sürür. Təklif bəyənilir. Leninin təklifilə Nərimanov bir müddət Rusiya Xarici İşlər Komissarlığında işlədi, 1919-cu il noyabrın 4-də Leninin sədrlik etdiyi Xalq Komissarları Sovetinin növbəti iclasında o, Rusiya Xalq Milli işlər komissarının - Stalinin müavini vəzifəsinə təyin edildi. Stalin hesab etdi ki, Lenin onun üzərinə nəzarətçi təyin edib. Nəriman Nərimanov sonralar yazılarından birində qeyd etmişdi ki, Stalin bic-bic gülümsəyərək, hiyləgərcəsinə mənə dedi: “Əgər bizim yaxşı yoldaşlarımız cəbhələrdə ölürlərsə, sənin kimilər kabinetlərdə ölə bilərlər”.

Nəriman Nərimanov hər zaman öz üzərində Leninin hüsn-rəğbətini hiss edirdi. O, inqilabi hərəkata sədaqətini milli-demokratik qüvvələrin Tiflisdə, Gəncədə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətini yaratdığı bir vaxtda, Bakıda ermənilərin, rusların qurduqları sovetlərə qoşulmasında, qısa müddətdə olsa da şəhər təsərrüfat komissarı vəzifəsində çalışması ilə nümayiş etdirmişdir. Sonra Nəriman Nərimanov sosialist inqilabının Şərqə və müsəlman ölkələrinə daha çox uyğun gələn nəzəri və praktiki prinsiplərini özünün çoxsaylı məqalələrində, o cümlədən “Biz Qafqaza hansı şüarla gedirik” adlı məşhur məqaləsində təhlil və təbliğ edirdi. Lenin məhz bu məqalə ilə tanış olduqdan sonra Nərimanovu Moskvaya dəvət etdi.

Nəhayət, Lenin Nəriman Nərimanovun şəxsində istedadlı, tapşırılan sahə üzrə geniş məlumatı, yüksək mədəniyyəti, intellekti, səmimiyyəti ilə seçilən təmiz qəlbli insanı - yaş adaşını tapmışdı.

1920-ci il aprelin 28-də Rusiya qoşunları Azərbaycanda demokratik yolla seçilmiş qanuni hakimiyyəti yıxıb, ölkəni işğal etdilər. Azərbaycanın azsaylı ordusunun başını Dağlıq Qarabağ ermənilərinin üsyanına qatmışdılar.

Nəriman Nərimanov 1920-ci il mayın 16-da Bakıya gəlir. 1922-ci ilin may ayının 6-na qədər Azərbaycan SSR-in Xalq Komissarları Sovetinin sədri vəzifəsində çalışır. Bakıda Nərimanovu çox çətin günlər, ağır imtahanlar gözləyirdi. Dövlət aparatının mühüm sahələrinə qeyri-azərbaycanlılar rəhbərlik edirdilər. Azərbaycan Kommunist Partiyası və 30 minlik işğalçı rus ordusu onların ixtiyarında idi. Leninlə razılaşdırılmış Şərq siyasətinin prinsiplərinə əməl edilmirdi. Prinsiplərin bəzilərilə tanış olaq.

1. Şərq ölkələrində inqilabi hərəkatı sürətləndirmək üçün Azərbaycanda nümunəvi müstəqil sovet sosialist respublikası yaradılmalı idi. Nərimanovdan başqa bütün rəhbər işçilər, bolşeviklər bu ideyanın əleyhinə çıxdılar.

Orconikidze Nərimanovla məsləhətləşmədən özbaşına rəhbər vəzifələrdə işləyənlər arasında sorğu keçirdi: “Azərbaycan Respublikası müstəqil mövcud olmalıdır, yaxud Rusiyanın bir hissəsi kimi ona daxil olmalıdır?” Nərimanovdan başqa, hamı Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə qatılmasına səs verdi. Sorğunun nəticəsi dərhal Moskvaya göndərildi.

2. Nümunəvi müstəqil sovet sosialist respublikasının yaradılması kadr siyasətində əsaslı dəyişiklik, reformalar aparılmasını tələb edirdi. Bu məsələ bütövlükdə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin və partiyanın Bakı komitəsinin səlahiyyətində idi. Bu təşkilatlara isə 1920-1933-cü illərdə qeyri-azərbaycanlılar rəhbərlik edirdilər, aralarında bir nəfər də olsa azərbaycanlı, müsəlman yox idi. Kadr siyasətinə rəhbərliyi Mərkəz həyata keçirirdi. Moskvanın Azərbaycana rəhbərliyə göndərdiyi şəxslər: Kaminski Qriqori Naumoviç (Qofman) - 1920-1921-ci illər, yəhudi, Sergey Mironoviç Kirov - 1921-1926-cı illər, rus, Levon İsayeviç Mirzoyan - 1926-1929-cu illər, erməni, Nikolay Fyodoroviç Qikalo - 1929-1930-cu illər, yəhudi, Polonski Vladimir İvanoviç (əsl adı Ruben Qerşeviç) - 1930-1933-cü illər, yəhudi, Ruben Qukasoviç Mkrtçyan - 1933-cü il, fevral-dekabr ayları, erməni.

Bu, Moskvanın, Leninin, Stalinin Azərbaycanda yürütdükləri milli kadr siyasətlərinin bariz nümunəsi idi.

Cənubi Qafqazın digər iki respublikasında - Gürcüstanda və Ermənistanda Sovet hakimiyyyətinin 70 ili ərzində özlərindən başqa heç kəs bu respublikalara rəhbər təyin edilməyib. Azərbaycanda isə rəhbərlikdə 6 nəfər qeyri-azərbaycanlı 14 il ərzində bir-birini əvəz etmişdilər. Bu, Moskvanın Azərbaycana bəxş etdiyi beynəlmiləl kadr buketi idi.

Nəriman Nərimanov yorulmaq bilmədən, səhhətinin qayğısına qalmadan Azərbaycanın inkişafı, intibahı, yenidən qurulması naminə çalışdığı bir vaxtda, partiya elitası Bakıda və regionlarda birləşərək, onun siyasətinə və fəaliyyətinə qarşı çoxsaylı əngəllər törədirdilər. Bu işdə Azərbaycan Kommunist Partiyasının Bakı komitəsi xüsusi fəallıq nümayiş etdirirdi. Partiyanın Bakı komitəsi erməni təşkilatı kimi tanınırdı. İki ildə üç erməni katib dəyişildi. Başqa işə keçməsilə Mikoyan estafeti Sarkis Danielyana verdi, Sarkis işdən və Azərbaycandan qovulduqda estafet Mirzoyana keçdi.

Mirzoyan və Sarkis uzun müddət Azərbaycandan kənarda partiya və dövlət işlərində rəhbər vəzifələrində çalışdılar. 1937-ci ildə hər ikisi əksinqilabi fəaliyyətdə ittiham olunaraq güllələndilər.

3. 1920-ci ildən 1934-cü ilə qədər qeyri-azərbaycanlıların Moskva tərəfindən Azərbaycan Kommunist Partiyasına rəhbər təyin edilməsi partiyanın Bakı komitəsinin ermənilərin inhisarında olması, bu səbəbdən kadrların seçilməsi, yerləşdirilməsində baş verən neqativ hallar Nəriman Nərimanovu çox narahat edirdi. Bakı soveti kimi çox vacib idarədə 715 nəfər məsul işçinin (qulluqçuların) cəmi 40 nəfəri, ilk partiya təşkilatının 70 üzvündən 20 nəfəri azərbaycanlı idi. Peşə-texniki məktəblərində oxuyan 1218 şagirddən 1192-si rus, 26 nəfəri azərbaycanlı idi. Bu məlumatlar Nəriman Nərimanovun əziz xatirəsinə həsr olunmuş, 2015-ci ildə Moskvada nəşr edilmiş “Smertelnaya sxvatka” adlı kitabdan götürülmüşdür.

Bakı komitəsi partiyada azərbaycanlıların sayını azaltmaq məqsədilə 500 nəfər iranlı azərbaycanlını partiya üzvlüyündən xaric etmişdi.

4. Nəriman Nərimanov partiyanın antimilli, anti-Azərbaycan siyasətinə qarşı bir sıra tədbirlər görmək məcburiyyətində qaldı. O, Moskvaya Stalinə göndərdiyi məktubda yazırdı: “Mikoyandan sonra Bakı təşkilatının katibi Danielyan Sarkis olur, Sarkisdən sonra Mirzoyan. Bütün ehtimallara görə, Mirzoyanın arxasınca Kasparov gələcək və s. Ona görə də işimin ilk günlərindən mən açıqca dedim: Bütün mülahizələrə görə, ilk vaxtlarda erməni yoldaşların məsul vəzifələrə təyin edilməsindən imtina etmək lazımdır”.

5. Sovet hakimiyyətinin ilk illərindən hakim dairələrin əhaliyə qarşı zorakılığı baş alıb gedirdi. Günahsız insanların güllələnməsi barədə İnqilab komitəsinə - Nərimanova çoxlu şikayətlər olurdu. Serqo Orconikidze və digər rəhbər inqilabçılar bu vəziyyəti inqilabi prosesin gedişi ilə əlaqələndirir və ona bəraət qazandırırdılar. Nərimanov Azərbaycanda inqilabi prosesin getmədiyini dedikdə, Serqo və ətrafı süni şəkildə inqilabi prosesin yaradılması, əyalətlərdə bəylərin evlərinin yandırılması, təsərrüfatlarının dağıdılması, şəhərdə sahibkarların əmlakının, pulunun müsadirə edilməsi ideyasını təklif etdilər. Nərimanov İnqilab komitəsinin razılığı olmadan güllələnmənin qadağan edilməsi təklifini irəli sürdü. Lakin təklif qəbul edilmədi. Çünki İnqilab komitəsinin Rəyasət Heyətinin digər iki üzvü Hüseynov və Qarayev təklifi qəbul etmədilər. Nərimanovun rəhbərlik etdiyi komitədə belə idisə, digər rəhbər orqanlardakı vəziyyəti təsəvvür etmək çətin olmaz.

6. Azərbaycanlıların başlarına gətirilən bütün bəlaların, respublikamızın suverenliyinə - ərazi bütövlüyünə qarşı təhdidlərin özəyində dayanan, Bakıda və əyalətlərdə ağalıq edən iki əcnəbi, yadelli, işğalçı XI qırmızı ordunun başında Bakıya soxulmuş Orconikidze və Moskva tərəfindən Azərbaycan Kommunist Partiyasına katib təyin edilmiş Kirov idilər. Anti-milli mövqedə fəaliyyət göstərən qruplaşmaların başında bu iki şəxs dayanmışdı.

Orconikidzenin sədri olduğu Rusiya Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Qafqaz bürosu 1921-ci il iyunun 4-də plenum çağırıb Dağlıq Qarabağın ərazi mənsubiyyətini müzakirə edib, onun Ermənistan SSR-nin tərkibinə qatılması haqda qərar çıxardı. Azərbaycanda qərar tutmuş bu iki nəfər gürcü və rus Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan ayrılıb Ermənistana verilməsinə səs verdilər.

Nərimanov xüsusi diplomatik təşəbbüslə bu qərarın qarşısını aldı. O təklif etdi ki, Qarabağın ərazi mənsubiyyəti məsələsi Rusiya Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin iclasında müzakirə edilsin və son qərar qəbul edilsin. Nərimanov bu məsələni Leninin köməyilə Azərbaycanın xeyrinə həll edəcəyinə ümidvar idi.

Orconikidze Dağlıq Qarabağ barədə Nərimanovun planlarını başa düşdü, səhəri günü, yəni iyulun 5-də Qafqaz bürosunu yenidən yığdı, Nərimanovun təklifi əsasında qəbul edilmiş dünənki qərarı ləğv etdi, Dağlıq Qarabağı Azərbaycan hüdudlarında saxlamaqla ona geniş muxtar vilayət statusu verilməsi haqda qərar qəbul edildi. Bu qərar artıq Mərkəzi, Ermənistanı və Azərbaycanı qane edirdi.

1918-1919-cu illərdə ingilislər müharibədə qalib dövlətin nümayəndələri kimi 9 ay Azərbaycanda oldular. Qarabağa dair bütün mübahisəli məsələlərdə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin mövqeyini müdafiə etdilər. Qaniçən quldur Andronikin dəstələrini tərk-silah edib, Azərbaycandan qovdular. Üsyankar erməni dəstələrini Qarabağdan uzaqlaşdırdılar.

Kirov Sergey Mironoviç (1886-1934) 1921-1925-ci illərdə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin katibi işləyib. Daşnaklar birlikdə Nərimanovun fəaliyyətinə maneçilik törədib, Bakı neftini vəhşicəsinə talayıb Rusiyaya göndərib. Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan ayrılıb Ermənistana verilməsinə səs verib. Sonralar partiyanın Leninqrad vilayət komitəsinin katibi işləyərkən işçisi qadının namusuna qəsd etdiyinə görə əri tərəfindən güllə ilə vurulub öldürülüb.

Onun əzəmətli heykəli uzun onillər Bakının ən yüksək nöqtəsini zəbt etmişdi.

N.Nərimanovu müdafiə etməyən azərbaycanlı Ruhulla Axundovun, Ə.Qarayevin, M.Xanbudaqovun, M.Hüseynovun taleləri də faciə ilə nəticələndi.

1923-cü il martın 6-da Lenin ağır xəstələndi, danışıq qabiliyyətini itirdi. Nərimanov Mərkəzdəki böyük hamisinin məsləhətlərindən, köməyindən məhrum oldu. Azərbaycanın rəhbər orqanları ilə münasibətləri daha da gərginləşdi. 1923-cü il iyunun əvvəllərində Moskvaya, Mərkəzi Komitəyə, Stalinə 47 vərəq həcmində “Ucqarlarda bizim inqilabımızın tarixinə dair” məruzə göndərdi. Məruzədə partiyanın mərkəzi orqanlarının adına, Azərbaycanın partiya - sovet orqanlarının rəhbərlərinə iradlar, kəskin tənqidi fikirlər yer almışdı. Stalinin tapşırıqlarına əsasən partiyanın Mərkəzi Nəzarət Komissiyası tərkibində Nərimanovun məruzəsini yoxlamaq üçün 3 nəfərdən ibarət qrup yaradıldı. Protokolların hər biri Nərimanova qarşı ittiham sənədi kimi səslənir. Bir qayda olaraq, protokolların hamısında Nərimanovun məruzəsində yazılanların öz təsdiqini tapmadığı qeyd olunurdu.

1923-cü ilin 12 iyulunda partiyanın Bakı təşkilatının və Mərkəzi Nəzarət Komissiyasının birgə iclasında Əli Heydər Qarayevin təklifilə Nərimanovun davranışının partiya üzvü adına uyğun olmaması haqda qərar qəbul edildi.

Nərimanovun məruzəsi də kamil bir sənəd deyildi. Hansı səbəbdənsə məruzə çox tələsik yazılıb, redaktə olunmayıb, təkrarlara yol verilib, ittihamlar əsaslandırılmayıb.

Mərkəzi Nəzarət Komissiyasının yoxlamaları düz beş ay çəkdi: 16 iyun 1923-cü ildən 15 noyabr 1923-cü ilə qədər - partiyanın Siyasi Bürosunun 46 nömrəli tarixi qərarına qədər.

1923-cü il Nəriman Nərimanov üçün dəhşətli yuxular ilinə çevrildi. Araşdırmalar gedişində ona qarşı protokollarda saysız-hesabsız təhqiramiz ifadələr tərtib edildi. Nəhayət, Nəriman Nərimanov Stalinə məktub yazdı, siyasi fəaliyyətdən əl çəkdiyini, Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi üzvlüyündən istefa verdiyini bildirdi, özünün və ailəsinin səhhətilə əlaqədar Bakıda yaşayıb, ədəbi və ictimai fəaliyyətlə məşğul olmasına icazə istədi. İcazə verilmədi, əvəzində partiyanın Siyasi Bürosunun Nərimanov barədə tarixi əhəmiyyət kəsb edən və bənzəri olmayan qərarı dərc edildi: “Partiyanın Mərkəzi Komitəsi Nəriman Nərimanova tam inanır və etibar edir”.

Bu qərar Nəriman Nərimanovun təkcə partiyanın Mərkəzi Nəzarət Komissiyası və Azərbaycanın partiya və sovet qaragüruhu üzərində deyil, həm də Siyasi Büro üzərində qələbəsi idi. Siyasi Büro və onun üzvləri 5 ay çəkən yoxlamaların gedişində Leninin yaxın silahdaşına qarşı az qala linc məhkəməsi tətbiq etmiş komissiyaya bir dəfə də olsun irad bildirməmişdilər. Bu qərardan sonra Serqo Orconikidze və MNK sədri Qubelman qəbul etdikləri qərarlarla daban-dabana zidd olan çıxışlar edib, Nərimanovun Azərbaycandakı bütün fəaliyyətini, onun şəxsi və dövlətçilik keyfiyyətlərini təriflədilər. Əziz Nesinin təbirincə desək, “yaltaqlığın Şərq variantından” həyasızcasına bəhrələndilər, özlərini təmizə çıxarmağa çalışdılar.

Bu qərar Nərimanovun fiziki həyatını və siyasi fəaliyyətini bir qədər - 15 ay uzatdı. Əks halda komissiyanın qərarları ilə Nərimanovun SSRİ MİK-ə sədrliyi bir araya sığmırdı, həm də ona qarşı repressiyaya yol açırdı.

Nəriman Nərimanov 1925-ci il martın 19-da Moskvada ürək çatışmazlığından vəfat etmişdir. Cənazə martın 22-də Kreml divarlarında dəfn edilmişdir. Nərimanov Qırmızı meydanda Kreml divarlarında dəfn edilən yeganə azərbaycanlıdır. Dəfn mərasimində mərkəzi orqanların, müttəfiq respublikaların nümayəndələri iştirak və çıxış etmişdilər. Mərasimdə Azərbaycandan iştirak edən olmamışdır.

Əgər 1923-cü ildə Nərimanovu Siyasi Büronun məlum qərarı ilə sərt cəza tədbirlərindən Lenin xilas etdisə, onun tarixi xidmətlərini özünə qaytaran, onun qısa həyat yolunu əbədiyyətə qədər uzadan Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyev oldu.

Nərimanov və Heydər Əliyevin hər ikisinin fəaliyyəti dövlətçilik baxımından Azərbaycanın suverenliyi, müstəqilliyi, ictimai-sosial baxımdan xalqın əmin-amanlığı və həyat səviyyəsinin yüksək dərəcədə təmin edilməsi prinsipinə əsaslanırdı. Nərimanovun bu sahədəki səyləri Moskvanın Azərbaycanda yürütdüyü müstəmləkəçilik siyasəti və idarəetmədəki kobud bolşevizm metodları ilə tam ziddiyyət təşkil edirdi. Nərimanov bu mübarizədə tək-tənha idi.

Ulu öndər Heydər Əliyev bu sahədə fəaliyyətində Nərimanovdan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdi. O, respublikaya rəhbər təyin edilməzdən əvvəl məsul vəzifələrdə çalışmış və idarəetmə sahəsində güclü təcrübə toplamışdı. Opponentlərini tərk-silah etməyi, bir-birindən ayırmağı yaxşı bacarırdı. Güclü arqumentləri, məntiqi, natiqlik istedadı vardı. Birinci hakimiyyəti illərində (1969-1982) gələcək müstəqil respublikanın güclü maddi-texniki bazasını yaratdı. İkinci hakimiyyəti dövründə (1993-2003-cü illər) qabaqcıl dünya təcrübəsinə əsaslanıb, müstəqil Azərbaycan Respublikasını qurdu, inkişaf etdirdi.

Hər ikisinə intizam cəzası vermək üçün partiyanın ali nəzarət komissiyasına göstəriş verilmişdi. Göstərişi Nərimanova qarşı Stalin, Heydər Əliyevə qarşı Qorbaçov vermişdi. Nəzarət Komissiyası Nərimanova qarşı 5 ay sərasər yoxlamalar təşkil etdi, bir dəfə onu partiya sıralarından azad etdi, bir dəfə ona şiddətli töhmət verdi və nəhayət, onun Azərbaycandan kənarlaşdırılması - sürgün edilməsi barədə qərar çıxardı.

Ulu öndər Heydər Əliyev Moskvada bütün vəzifələrindən azad edildikdən sonra Onun doğma yurduna - Azərbaycana qayıtmasına icazə verilmirdi. 1990-cı ilin may ayında növbəti dəfə Bakıya bron hesabına aviabilet sifariş verəndə Onu partiyanın Mərkəzi Nəzarət Komissiyasının sədri Puqo qəbul etdi, aralarında açıq, sərt danışıqlar oldu. Puqo seyfində yığılmış qovluqları Heydər Əliyevə göstərib dedi ki, Sizin haqqınızda Azərbaycandan yazılmış şikayət məktublarıdır. Əgər Bakıya getsən, onları işə salacağam. Puqo buna çox cəhd etmişdi, amma yazılanların heç biri təsdiqini tapmamışdı.

Nəriman Nərimanovun və Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlikdən azad edilib, Moskvada daha böyük vəzifələrə təyin edilmələri xoşniyyətli olmamışdı. Hər iki halda məqsəd Azərbaycanı başsız qoymaq və rəhbərliyə öz əlaltılarını gətirib siyasi avantüralarla məşğul olmaq idi. Bu məşğuliyyətin acı nəticələrini isə xalqımız öz çiyinlərində daşımalı olurdu.

Kərim Kərimov

Yeni azərbaycan.- 2016.- 21 aprel.- S.5