Nəsimi ili: klassik ədəbi irsə müasir baxış, milli və bəşəri ideyaların təbliği

Əsərlərində ümumbəşəri fikirləri yüksək poetik şəkildə ifadə edən mütəfəkkir-şair İmadəddin Nəsimi Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri kimi zamanında bədii söz sənətinin dəyərli incilərini ortaya qoyub. Nəsiminin ədəbiyyatımızın inkişafında misilsiz xidmətlərinə Azərbaycan dilində fəlsəfi qəzəlin banisi olmasını, yaratdığı şah əsərlərdə işlətdiyi söz, ifadə və anlayışlarla dilimizi zənginləşdirməsini aid etmək olar.

Təsadüfi deyil ki, ədəbiyyatımıza və xalqımızın mənəvi sərvəti olan ana dilimizə böyük diqqət və qayğı ilə yanaşan Prezident İlham Əliyev dilimiz və elmimizin inkişafında xüsusi rolu olan ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndəsi İmadəddin Nəsiminin xidmətlərini yüksək qiymətləndirib. Dövlət başçısı şairin 650 illik yubileyi şərəfinə “Böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında” 2018-ci il 15 noyabr tarixli və “Azərbaycan Respublikasında 2019-cu ilin “Nəsimi ili” elan edilməsi haqqında” 11 yanvar 2019-cu il tarixli sərəncamlar imzalayıb. Nəsimi irsinin müasir humanitar düşüncənin tələbləri kontekstində aktuallığını, milli mədəni-mənəvi dəyərlərin təbliği baxımından xüsusi əhəmiyyətini nəzərə alaraq imzalanan həmin sərəncamlara uyğun olaraq Nəsiminin yubileyi ölkəmizdə və onun hüdudlarından kənarda yüksək səviyyədə qeyd olunur.

Ümummilli Lider tərəfindən əsası qoyulan ənənə davam etdirilir

Bu məqamda qeyd etmək lazımdır ki, 2019-cu ilin Azərbaycan Respublikasında “Nəsimi ili” elan edilməsi Prezidentimizin, Azərbaycan dövlətinin ədəbiyyatımıza və mədəniyyətimizə böyük dəyər verməsinin və xüsusi diqqət göstərməsinin bariz nümunəsidir. Buna görə də “Nəsimi ili” çərçivəsində ədəbiyyatşünas və dilçilərlə yanaşı, Azərbaycan mətbuatının, ümumiyyətlə, KİV-in qarşısında Nəsiminin ədəbi irsini, fəlsəfəsini, onun milli və bəşəri xüsusiyyətləri seçilən ideyalarını, o cümlədən bütün bu məziyyətlərin əks olunduğu əsərlərini, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindəki yerini və əhəmiyyətini, dilimizin inkişafında, zənginləşməsində xidmətlərini ictimaiyyətə çatdırmaq kimi böyük vəzifələr durur.

Digər tərəfdən, Prezident İlham Əliyev tərəfindən 2019-cu ilin Azərbaycan Respublikasında “Nəsimi ili” elan edilməsinin əsası Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan ənənənin davamıdır. Belə ki, Ulu Öndər hələ Sovet İttifaqı dövründə Azərbaycanda hakimiyyətdə olduğu illərdə görkəmli şairimizin yaradıcılığına xüsusi diqqət göstərib. Ümummilli Lider 1969-cu ilin iyulunda Azərbaycanda birinci dəfə hakimiyyətə gələndə Nəsiminin yaradıcılığını dilimizdə və ədəbiyyatda oynadığı rolu nəzərə alaraq onun adını və xidmətlərini əbədiləşdirmək üçün mühüm təşəbbüslə çıxış edib, Onun ciddi təkidi sayəsində şairin 600 illik yubileyinin təntənəli şəkildə qeyd olunması 1973-cü ildə baş tutub. Azərbaycan ədəbi dilinin zənginləşməsində, onun tarixində böyük xidmətlərinə görə Nəsiminin adı 1973-cü ildə Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutuna verilib, Nəsimi haqqında bədii film çəkilib. Həmin xidmətlərin əbədiləşdirilməsinin davamı olaraq 1979-cu ildə Bakının mərkəzində şairin heykəli ucaldılıb.

Bundan əlavə, Ulu Öndər 1973-cü ildə Nəsiminin 600 illik yubileyinin UNESCO-nun tədbirlər planına daxil edilməsinə nail olub. Həmin tədbirlər çərçivəsində böyük söz ustadının əsərləri xarici dillərə tərcümə edilərək nəşr olunub. Bu kontekstdə Ümummilli Liderin həmin təşəbbüsünü o dövrdə müxtəlif ölkələrdə və sovet respublikalarında Nəsimini öz adına çıxmaq istəyənlərə cavab kimi yüksək qiymətləndirmək olar. Məhz bu baxımdan, Ulu Öndərin Nəsiminin Azərbaycan şairi, ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndəsi olduğunu UNESCO xətti ilə bütün dünyaya tanıtması doğrudan da uzaqgörən və müdrik siyasətinin nəticəsi idi.

Nəsimi Azərbaycan ədəbiyyatında fəlsəfi qəzəlin banisidir

Qeyd edək ki, Nəsimi yaratdığı əsərlərdə işlətdiyi söz, ifadə və anlayışlarla Azərbaycan dilini zənginləşdirib. Nəsimi yaradıcılığında dilimizin saflığı, ahəngdarlığı və musiqiyə uyğunluğu qabarıq şəkildə özünü göstərir. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik Möhsün Nağısoylunun sözlərinə görə, Nəsiminin ədəbiyyatımızın inkişafında ən böyük xidmətlərindən biri Azərbaycan dilində fəlsəfi qəzəlin banisi olmasıdır: “Nəsimi Azərbaycan ədəbiyyatında fəlsəfi şeirin, fəlsəfi qəzəlin əsasını qoyub. Ona qədər Azərbaycan dilində fəlsəfi qəzəl yazan olmayıb. Nəsimidən qabaq İzzəddin Həsənoğlu ana dilimizdə qəzəl yazıb, onun da bizə cəmi 3 qəzəli çatıb. Amma o qəzəllər fəlsəfi olmayıb”.

Nəsimi yaradıcılığına xas olan digər xüsusiyyət odur ki, Nəsimi bütün əsərlərini əruz vəznində yazıb. M.Nağısoylu deyir ki, Azərbaycan şeirinin əsas vəzni heca vəznidir: “Əruz vəzni bizə ərəb dilindən gəlsə də, dilimizdəki əruz vəzninin təkmilləşdirilməsində və formalaşmasında Nəsimi mühüm rol oynayıb. Məsələn, Nəsimidən qabaq Qazi Bürhanəddin, İzəddin Həsənoğlu kimi şairlər qəzəl və ya tuyuq yazıblar. Amma Nəsimi müxəmməs də, tərkibbənd də, tuyuq da yazıb. Yəni bununla ədəbiyyatımızı daha da təkmilləşdirib”.

Akademikin sözlərinə görə, Nəsiminin ən böyük xidmətlərindən biri Azərbaycan milli ədəbi dilini zənginləşdirməsi və saflaşdırması olub: “Onun dilini bugünkü oxucu da rahat başa düşür:

Düşdü yenə dəli könül

gözlərinin xəyalinə,

Kim nə bilir bu könlümün

fikri nədir, xəyali nə?

Bu cinas-qafiyədir. Bu şeir 600 il bundan qabaq yazılıb, amma anlaşılmayan heç nə yoxdur. Görün nə qədər saf, təmiz və axıcı şəkildə yaradıb. Həm də şairin elə qəzəlləri var ki, orada yalnız ana dilimizə xas olan sözlər işlədib:

Al ilə ala gözlərin

aldadı aldı könlümü,

Alini gör nə al edər,

kimsə erişməz alinə.

Burada, “a” saiti və “l” samiti bir növ assonans yaradır. Digər tərəfdən, bu beytdə heç bir əcnəbi söz yoxdur. Həmçinin burada “al” kəlməsi iki mənada - birinci sətirdə “al” sözü “hiylə”, ikinci sətirdə isə “qırmızı” mənasında işlədilir. Daha bir nümunə deyim:

Dilbər aydır,

ey Nəsimi, sabir ol, qılma fəqan,

Şimdi fəqan etməsən,

danla fəqanı neylərəm.

Burada artıq ana dilində olan əski iki kəlmə - “aydır” və “danla” işlədilib”.

Ümumiyyətlə, mütəxəssislərin qənaətinə görə, Nəsiminin dili melodikdir, zəngindir, onun qəzəlləri musiqi üzərində köklənib. Nəsiminin şeirləri o qədər oynaq və ahəngdardır ki, onu ifa etmək üçün ayrıca musiqiyə ehtiyac yoxdur.

Qeyd olunan faktlardan yola çıxaraq, birmənalı şəkildə demək olar ki, ədəbiyyatımızın ən böyük nümayəndələrindən olan Nəsimi ana dilimizi yüksək zirvəyə qaldırıb. Çünki milləti dünyada tanıdan onun dilidir. Dil də millətin varlığı və ən böyük milli-mənəvi sərvətidir. Bu sərvətimizin inkişafında Nəsiminin xidmətləri az deyil. Nəsiminin yaşadığı dövrdə savadlı adam üç dili mükəmməl bilirdi: ərəb, fars, türk. Onun yaradıcılığına qədər elmi əsərləri ərəb, şeirləri fars dilində yazırdılar. Nəsimi sübut etdi ki, Azərbaycan dili də şeir dilidir və ana dilimiz o dövrdə geniş yayılmış ərəb və fars dilləri ilə bir səviyyədə dayanan bir dildir.

Nəsiminin yaradıcılığında bəşəri ideyaların təbliği əsas yer tutur

Məlum olduğu kimi, 1369-cu ildə Şamaxıda anadan olan İmaməddin Nəsimi mükəmməl təhsil alıb, üç səmavi dinin kitablarını - “İncil”i, “Tövrat”ı və “Quran-i Kərim”i də dərindən mənimsəyib. Qədim dini və fəlsəfi təlimləri bilib və onun əsərlərinin hamısında bu dinlərə və təlimlərə istinadlar var. Məhz bu səbəblərdən bədii söz sənətinin ən dəyərli incilərini ortaya qoyan, əsərlərində ümumbəşəri fikirləri yüksək poetik şəkildə ifadə edən mütəfəkkir-şair Azərbaycan ədəbiyyatının nadir simalarından biridir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 15 noyabr 2018-ci il tarixli Sərəncamında deyilir: “Nəsimi dünya poeziyasının ən kamil nümunələri sırasında diqqətəlayiq yer tutan əsərlərində daim insanın əzəmətini, insani məhəbbəti və şəxsiyyətin azadlığını tərənnüm etmişdir”.

Eyni zamanda Nəsimi insana böyük dəyər verir, insanları qarşıda gözləyən təhlükələrdən qorumaq istəyirdi. Təəssüf ki, Sovet ideologiyası qəliblərə sığışdırmaq məqsədilə o dövrdə Nəsimini az qala ateist kimi təqdim edirdi. Amma fakt odur ki, Nəsiminin bütün əsərlərində “Qurani-Kərim”ə və hədislərə istinadlar var. Onun birinci qaynağı da müqəddəs kitab idi. Hətta şair öz fikirlərini “Qurani-Kərim” əsasında yayırdı. M.Nağısoylu deyir ki, Nəsimi “ən-əl həqq” deyəndə əslində özünün heç nə olduğunu, onun bədənindəkinin Allahın təcəllisi olduğunu göstərirdi: “Hurifilər də insanın sonunu Allaha qovuşmaqda görür, insanın özündə isə Allahın əlamətlərini görürdülər. Məsələn, burunu “əlif” hərfinə, gözü “əyn” hərfinə oxşadırdırlar. “Hürufi” hərf sözünün cəmidir. Ona görə də onlara “hürufilər” deyirdilər. Hürufilər hər şeydə hərf axtarırdılar”.

Məlum olduğu kimi, ərəb əlifbasında 28 hərf var. “Quran-i Kərim” də hərflərlə, yəni sözlər vasitəsilə nazil olub. Akademikin sözlərinə görə, məhz o 28 hərfin hər birinin əbcəd hesabı ilə rəmzi, simvolik əlamətləri var: “Nəsimi, ümumiyyətlə, hürifilər həmin əlamətlərə əsasən yozum aparırdılar. Nəsimi “vəhdəti-vücud” prosesi ilə insanı ucaltmaq istəyir, hətta insanı bir növ qoruyurdu. Çünki Allah-Təalanın yaratdığı ən uca, ən kamil varlıq da insandır. Hürufilərə görə, yalnız kamil insan Allahı dərk edə bilərdi”.

Bu baxımdan İmadəddin Nəsiminin dərin humanizm ifadə edən zəngin yaradıcılığında hürufilik təlimi, onun kamil insan konsepsiyası mühüm yer tuturdu. Alimlərimizin qənaətinə görə, məhz buna görə də Nəsimi bu dünyanı fani, müvəqqəti hesab edir, kamil insanın Allahı dərk edərək ona qovuşmağına inanırdı. Professor Hüseyn Həşimlinin fikrincə, insanın haqqa çatması vasitəsi kimi ilahi eşq yolunu simvollaşdıran sufilərdən fərqli olaraq hürufilər zəkaya, elmə daha çox üstünlük verir, kamil insan idrakının qüdrətini önə çəkirdilər: “Hürufilər bu fikirdə idilər ki, bəşəriyyətin səadəti, xoşbəxt cəmiyyət quruculuğu insanın mənəvi kamilliyi ilə bilavasitə əlaqədardır. Yaranmışların ən alisi, şərəflisi sayılan insan özünü dərk etməli, çirkin hisslərdən, nəfsdən, bəd duyğulardan uzaq olmalı, haqq yolunu seçməli, yüksək mənəvi dəyərlərə yiyələnməli, müdrikliyə çatmalıdır”.

Sadalanan fikirlərin yekunu olaraq, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində görkəmli yerə malik olan şairimizin şərəfinə Azərbaycan Respublikasında 2019-cu ilin “Nəsimi ili” elan edilməsini Nəsimi irsini, ideyalarını elmi şəkildə, o dövrün ideologiyasına, fəlsəfəsinə uyğun olaraq əsaslandırmaq, dərin fəlsəfi məna tutumunu araşdırmaq və olduğu kimi bütün dünyaya, Azərbaycan ictimaiyyətinə, o cümlədən elmi ictimaiyyətə çatdırmaq üçün fürsət kimi qiymətləndirmək mümkündür.

Qaşqay ZİYƏDDİNOĞLU

Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi və

Azərbaycan Respublikasının

Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin

İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi birgə

müsabiqəyə təqdim etmək üçün

Yeni Azərbaycan.- 2019.- 23 iyun.- S.7