Nizami Cəfərov: Azərbaycanşünas alim

Alim və ictimai xadim Nizami Cəfərov Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin direktoru, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatıdır. O, Əməkdar elm xadimi, akademikdir. Nizami müəllim Azərbaycan dili tarixi, Ümumi türkologiya, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, Azərbaycan türkcəsinin milliləşməsi və Azərbaycanşünaslığın əsasları, inkişaf tarixi, Qədim türk və türk xalqları ədəbiyyatı tarixi və müasir ədəbi proses problemləri ilə ardıcıl məşğul olur. Bu baxımdan alimin 500-dən artıq elmi əsəri, habelə, monoqrafiyaları qeyd oluna bilər.

Nizami Cəfərov “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin şöbə müdiri, BDU-nun filologiya fakültəsinin dekanı olub. Filologiya fakültəsində “Dədə Qorqud” elmi-tədqiqat laboratoriyasını yaradıb və ona rəhbərlik edib. AAK-da filologiya elmləri üzrə Ekspert Şurasının sədri işləyib.

Akademik 5 cilddə seçilmiş əsərlərini çap etdirib, elmi redaktoru Əməkdar elm xadimi, AMEA-nın həqiqi üzvü, professor Tofiq Hacıyevdir. Birinci cilddə alimin Azərbaycan dili tarixinə həsr edilmiş əsərləri: “Ön söz, yaxud Azərbaycan dili tarixinin metodoloji problemləri”, “Azərbaycan türkcəsinin təşəkkülü tarixinə dair”, “Azərbaycan dilində cümlənin struktur-semantik təkamülü”, “Kitabi-Dədə Qorqudun dili”, “Füzuli dili”, “Azərbaycan türkcəsinin milliləşməsi tarixi”, “Azərbaycan ədəbi dili: Şimalda və Cənubda”, “Ədəbiyyatşünasın dilçilik görüşləri”, “Azərbaycan dili, türk dili, yoxsa Azərbaycan dili və Heydər Əliyevin dil siyasəti”, “Professor Tofiq Hacıyev” məqalələri toplanıb. Bu məqalələrdən ciddi bir problem qırmızı xətlə keçir: milli dilin metodologiyası, təşəkkül tarixi, milliləşməsi tarixi, funksional üslubların öyrənilməsi və bütün səviyyələrdə Ümummilli Lider Heydər Əliyevin dil siyasəti.

Akademik Nizami Cəfərov üçün ədəbiyyatşünaslıq problemlərinin tədqiqi həmişə aktualdır. Bu sahədə o, 40-dan artıq kitabın müəllifidir.

Akademikin seçilmiş əsərlərinin ikinci cildi (Bakı, “Elm”, 2007, 352 s.) bütövlükdə milli ədəbiyyatşünaslıq problemlərinə həsr olunub. Nəşrin elmi redaktoru akademik İsa Həbibbəylidir. Bu cilddə akademikin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə həsr edilmiş əsərləri, məqalələr və monoqrafiyaları toplanıb.

Alim Azərbaycan ədəbiyyatının mənşəyini, dövrləşdirilməsini, intibahını, müasir Azərbaycan ədəbiyyatının başlanğıcını, Şimallı-Cənublu təzahürlərinin ideya-məzmunu və tipoloji xüsusiyyətlərini “Ön söz”, yaxud “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” məqaləsində izləyib.

Azərbaycan xalqının şah əsəri “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarına xeyli enerji, vaxt-zəka yandırıb. İntibah dövrünün Nizamisindən başlamış (“Nizami Gəncəvi”), Qazi Bürhanəddin, Mirzə Cahan şah Həqiqi, Ş.İ.Xətai (“Üç hökmdar, üç şair”), habelə, Kişvəri (“Kişvəri”), Füzuli və Vaqif (“Füzulidən Vaqifə qədər”) irsinin oxşar və fərqli təzahürləri, onların poetik dil xüsusiyyətlərinə əhatəli diqqət yetirib. N.Cəfərov Şərq, Azərbaycan intibahı problemləri ilə məşğul olub (“Azərbaycan intibahı: problemlər, mülahizələr”). Hesab edib ki, Səfəvilər dövlətinin təzahürü olaraq XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan mədəniyyətinin inkişaf tarixində intibah, milli özünüdərketmə dövrü, humanizm və renessans mədəniyyəti dövrüdür.

Akademik ədəbiyyatşünaslıq elminin bəzi problemlərinin poetikası ilə bağlı da tədqiqatlar aparıb. Məs: “Koroğlunun poetikası” monoqrafiyası, yaxud janr texnologiyalarının inkişafı ilə bağlı “Vidadidən Vaqifə qədər” məqaləsi... N.Cəfərov Azərbaycan ədəbiyyatının Şimalda və Cənubdakı mövcud təzahürlərindən də yazıb (“Azərbaycan ədəbiyyatı: Şimalda və Cənubda”). Şimalla Cənub arasında ədəbi-mədəni əlaqələrin intensivləşdirilməsi, yeni səviyyəyə qaldırılması məsələlərini aydınlaşdırıb.

Alim XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının dövrləşdirilməsi probleminə (“XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı”) məxsusi yanaşıb, mərhələli: XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərindən XX əsrin 30-cu illərinin ortalarına qədər; 1930-cu illərin ortalarından 1950-ci illərin sonu, 1960-cı illərin əvvəllərinə qədər; 1950-ci illərin sonu, 1960-cı illərin əvvəllərindən 1980-ci illərin sonu,1990-cı illərin əvvəllərinə qədər; 1980-ci illərin sonu, 1990-cı illərin əvvəllərindən sonra. Əsasən tarixilik prinsipini əsas götürüb.

Nizami müəllim tədqiqatlarında sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının klassiklərinə geniş yer verib: “Səməd Vurğunun İsmayıl Şıxlı, yaxud mənalı ömrün dastanı”, “Bəxtiyar Vahabzadə, yaxud millətin şairi”, “Hüseyn Arif dünyası”, “Akademik Bəkir Nəbiyevin yaradıcılıq yolu”, “Həyat dəryasının ədəbiyyat gəmiçisi”, “Seyfulla Əsədullayev haqqında”, “İsa Muğanna: məlumluqdan məchulluğa”, “İsa Hüseynov (Muğanna) və onun “İdealı”, “Azərbaycan ədəbiyyatı filosofu Yaşar Qarayev haqqında”, “Nəriman Həsənzadə: tariximizin taleyi, taleyimizin tarixi”, “Anar”, “Elçin”, “Fərman Kərimzadə... Düşünən tarix (və düşündürən) tarix”, “Yazıçı, publisist... və milli ictimai xadim” /Hidayət haqqında/, “Zəlimxan Yaqubdan yazanda”, “Vidadi Babanlıya açıq məktub” və başqaları. Bir sözlə, klassiklərdən müasirlərə qədər. Köklərdən budaqlaradək. Tariximizin taleyi, taleyimizin tarixi boyunca etnik-kulturoloji əsaslardan müasirliyə, milli-estetik normativliyə qədər. Milli mənlik şüuru və məfkurəsinəcən.

Tədqiqatçı-alim ədəbi tənqid və bədii prosesin problemləri ilə ardıcıl məşğul olur. Məsələn: ümumi və tarixi planda - “Genezisdən tipologiyaya”, “Azərbaycan xalqının ədəbi mədəniyyəti” və s. Xüsusi və çağdaş planda - “Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin gənc yazıçılarla görüşündə çıxış”, “Azərbaycan Yazıçılarının X qurultayında məruzə”, “Tənqidin tənqidi”, “Müasir ədəbi proses, yaxud “fövqəladə vəziyyətdə düşüncələr”, “Zaman ədəbiyyat adamlarına əsl yerini başa salır”, “Azərbaycan ədəbiyyat siyasəti”. Yaşar Qarayev, Elçin, Bəkir Nəbiyev, Seyfulla Əsədullayev ədəbi şəxsiyyəti və tənqidi. Nəhayət, açıq məktublar (“Cəza” müəllifinə açıq məktub”, “Vidadi Babanlıya açıq məktub”) və s.

Türkologiya, Azərbaycanın Türk dünyasındakı etnokultroloji, sosial-siyasi problemləri ilə sistemli tədqiqlər akademik Nizami Cəfərovun, deyərdim ki, həyat tərzidir. Bu baxımdan alimin III cilddə (Bakı, “Elm”, 2007, 324 s.) toplanmış əsərləri xeyli elmi müddəa deyir. Beləliklə: Alim türkologiyanın tarixinə yenidən baxış edir, ümumtürk ədəbi dilinin təşəkkülü, təkamülü və tənəzzülünü izləyir. Ümumtürk ədəbiyyatı tarixinin problemlərini, vəzifələrini göstərir, əsaslandırır. Eləcə də Azərbaycan türkcəsinin təşəkkülünü: differensiasiyası və inteqrasiyasını, türk-müsəlman mədəniyyətini, Tanrıçılıqdan İslama qədər olan mədəniyyəti izləyir və professor Yaşar Qarayev demişkən, meyar şəxsiyyətdir, - deyə milli şəxsiyyətlərini nişan verir: həm tarixi, həm də çağdaş gerçəklikdə. Məs.: Atatürk və Heydər Əliyev kimi! (“Türk dünyasının fəxri, yaxud böyük türklərdən biri”, “Azərbaycan atatürkçülüyü, yaxud Heydər Əliyev Atatürk haqqında”, “S.Nəzərlinin “Heydər Əliyev Atatürk haqqında” kitabına ön söz”, “Türkiyə Cümhuriyyətinin banisi, türk dünyasının iftixar mənbəyi”, “Türkiyə Atatürkün, Azərbaycan Heydər Əliyevin əsəridir”) və s.

Nizami Cəfərov, eyni zamanda, Azərbaycanşünas alimdir. Cəmiyyətşünaslığın, Azərbaycanşünaslığın problemləri, onların sosial-siyasi fəlsəfəsi ilə məşğul olur. Problemin elmi-nəzəri və sosial-fəlsəfi, habelə, ədəbi-estetik əsaslarını alimin “Seçilmiş əsərlər”inin IV cildində izləyə bilirik. Nəşrin (Bakı, “Elm”, 2007, 328 s.) elmi redaktoru fəlsəfə elmləri doktoru, professor Həmid İmanovdur.

Alim Azərbaycanşünaslığın müasir problemlərini qabardıb, Azərbaycan haqqında tarixi-kulturoloji fikirlər söyləyib, Azərbaycanın etnik tarixinə aid olan problemləri göstərib. O, Azərbaycan xalqının təşəkkülü, milli dövlətçilik təfəkkürünün formalaşması, ölkədə milli mədəniyyətin təşəkkül mərhələsi, XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan mədəniyyətinin folklor tipologiyası, milli dilin - Azərbaycanın milli özünüifadəsi, türk dünyasının birlik strategiyası, onun iqtisadi-mədəni və siyasi birlik məramı, habelə, Azərbaycan diasporu, ölkədə türkşünaslığın müasir vəziyyəti, Azərbaycan mədəniyyətinin dünəni, bu günü və sabahından danışıb - problemləri, vəzifələri və onların həlli yollarını müəyyənləşdirib, tədqiqatçısı və təbliğatçısı olub.

Nizami Cəfərov həm də problemlərin həllində tarixi-milli və siyasi güc və səbatı epos, etnos və kitabda (Dədə Qorqud), Azərbaycan Respublikasının Ümummilli Lideri Heydər Əliyevdə, Onun dil, ədəbiyyat və mədəniyyət siyasətində görüb, müstəqil Azərbaycan idealı, ideologiyasının əsası olan Füyuzatçılıqda, Azərbaycançılıqda (həm də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ideoloji əsasında - N.C.), siyasət (Nəriman Nərimanov, Heydər Əliyev, İlham Əliyev, Azərbaycan və azərbaycanlılar!) və ən yeni tarixin fəlsəfəsində (“Ən yeni tarixin fəlsəfəsi, yaxud akademikin mübarizəsi”), Birinci Türkoloji Qurultaydan Atatürk Mərkəzinəcən olan dövrdə görüb.

Akademik Nizami Cəfərovun beşcildliyinin beşincisində onun elmi, elmi-publisistik və tədris məqalələri yığılıb (Bakı, “Elm”, 2007, 320 s.). Burada müxtəlif mövzu və problemləri görürük: Ədəbiyyatın siyasətini, müdrikliyin fəlsəfəsini, filosofların müdrikliyini, ədəbiyyatdakı siyasəti və siyasətdəki ədəbiyyatı, habelə, nizamişünas Rüstəm Əliyevi, Məsiağa Məhəmmədini, Qəvamər Maqsudini, İsmayıl Şıxlını, Mir Cəlalı, Nəriman Həsənzadəni, Hidayəti və başqalarını.

Nizami müəllim uzun müddətdir elmin tədrisi ilə məşğul olur, elmi-tədris fəaliyyəti və təşkilatçılığına önəm verir. O, vəzifə borcu olaraq elmi-nəzəri və metodik vəsaitlər hazırlayıb, tədris problemlərini yönləndirib, elmi layihələri tədris praktikasına, kitablara, vəsaitlərə, proqramlara tətbiq edib. Bu baxımdan xatırladıla bilər: “Ədəbiyyatımızın tədrisi: problemlər, mülahizələr haqqında”, “Ali məktub, tələbə və müəllim”, “Qiymətli tədris vəsaiti”, proqramlar, dərsliklər, dərs vəsaitləri və s.

Nizami Cəfərov BDU-nun dilçilik kafedrasının müdiri, türkologiya kafedrasının professorudur. O, Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodik Şurası “Azərbaycan dili və ədəbiyyatı” bölməsinin üzvü kimi orta məktəblər üçün Azərbaycan dili proqramları və dərsliklərinin hazırlanmasında iştirak edib, Elmi-Metodik Şuranın “Azərbaycan dili və ədəbiyyatı” bölməsinin, AAK-ın filologiya elmləri üzrə Ekspert Şurasının sədri, II, III, IV və V çağırış MM-in deputatı, habelə, Qazaxıstan, Qırğızıstan parlamentləri ilə əlaqələr üzrə işçi qrupunun üzvüdür. O, Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvüdür.

Bu il sentyabrın 21-də görkəmli alim və ictimai xadimin 60 yaşı tamam oldu. Elm, tədris və siyasətşünaslıq sahəsində böyük xidmətləri olan Əməkdar elm xadimi, AMEA-nın həqiqi üzvü, professor Nizami Qulu oğlu Cəfərovu 60 illik yubileyi münasibətilə ürəkdən təbrik edir, ona möhkəm cansağlığı və daha böyük uğrular arzulayırıq.

Əlizadə ƏsgərliAMEA Nizami Gəncəviadına Ədəbiyyat İnstitutunun

direktor müavini, filologiya elmləri doktoru, professor

Yeni Azərbaycan.- 2019.- 12 oktyabr.- S.7