Məni Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinə çağırdılar...

Diplomatım ağzınacan araqla doluydu

Müslüm Maqomayevin son müsahibəsi

EPOXA

(İXTİSARLA)

- Hmmm... Bəs Vişnevskaya və Rastropoviç, o cümlədən sizin digər sənət yoldaşlarınız xaricdən siyasi sığınacaq istəyəndə hansı hisləri yaşayırdınız? Sizin onlara qarşı münasibətiniz necə oldu? Axı siz, səhv etmirəmsə, kiminsə əleyhinə yazılmış donos məktublarına heç vaxt imza atmamısız!

- (Ləyaqətlə). Nə mən, nə də Tamara İliniçna. Heç vaxt! Bu, çirkin işdir!

- O vaxt o cür məktublara imza atanlar indi özlərinə bəraət qazandırırlar: “Mən nə edə bilərdim ki? Mənə elə təzyiq göstərirdilər ki, hünərin var imtina elə!” Bəs necə oldu ki, siz bu məktublara imza atmaqdan imtina elədiniz?

- Şəxsən mənim özümə heç kim təzyiq etməyib, heç kim mənə təklif də etməyib. Çünki gözəl bilirdilər ki, bu işdən uzaq adamam. Bu işlərlə bir qrup adamcığaz məşğul olurdu, dəridən-qabıqdan çıxırdılar ki, bir-birilərinə pislik etsinlər...

- Onların istedadı çatışmırdı?

- Yox, əksinə, istedadları bəs qədər vardı, hətta daha artıq idi. Ağlıma belə gətirə bilmirəm - necə olur ki, bu cür böyük vergili admlar öz yoldaşlarını satırlar, özü də bəzən özlərindən də az istedadlı yoldaşlarını! Bax, bunu heç vaxt anlaya bilmirəm! Xaricə gedib qayıtmayan adamlara qarşı münasibətim necəydi? Əlbəttə, onları başa düşürdüm. Başqa cür necə ola bilərdi axı? Götürək elə Rudolf Nuriyevi. Əgər insanı ev özünə çəkmirsə, deməli, burada nəsə var - evdə adamı qoymurlar özünü realizə etsin...

- Bəyəm Nuriyevi qoymurdular özünü realizə etməyə?

- Zaman çox pis zaman idi, buna görə də bura onun üçün qaranlıq görünürdü. Əgər o, qastrollar zamanı “aradan çıxmasaydı”, indi onu dünyada kim tanıyardı?

- O, böyük rəqqasdı?

- Bəli, şübhəsiz! Amma indi Rusiyadan kənarda o qədər çox istedadlı insanlar var ki! Dəmir örtük daha yoxdu, xaricə getmək azaddır, elə həmin o “Metropoliten-Opera”da indi nə qədər rus familiyası eşidirəm, qadın, kişi müğənnilər... Təəssüf ki, onlar şöhrəti orada qazandılar, bura da böyük sənətkarlar kimi gəlirlər. Bizdə, nə qədər çalışırsan, nə qədər əlləşirsən, vuruşursan, istedadı maliyyə cəhətdən təmin edə bilmirlər. Buradakı şəraitlə oradakı şəraiti necə müqayisə etmək olar axı! “Metropoliten”də artist işləyən qadınlardan biri (adını çəkməyəcəm!) gedən kimi oturub bir qədər gözləyib; hansısa müğənni xəstələnir, işə çıxmır, onu götürürlər, üç min dollar verirlər, özü də hər tamaşaya görə! Özü də elə belə, heç bir şey də eləmir... Böyük Teatrda belə şeylərə ümid bəsləmək olarmı? Nə qədər ki, bizdə sənət bax bu cür həyat sürür, adamlar buradan çıxıb gedəcək...

- ... və onları da buna görə mühakimə etmək olmaz...

- Heç bir halda! Allaha şükür ki, sovet epoxası keçmişdə qaldı, o zaman səni hədələyirdilər: yalnız burada oxu, belə oxu-filan! Axı bu sənin səsindir, bu səsi sənə partiya və hökumət yox, bütün dünya-aləmin tək hakimi Allah verib; deməli, sənin öz səsindən istədiyin yerdə istifadə etmək haqqın var. Bu sənin şəxsi işindir. Əsas məsələ budur ki, öz ata yurdunu, ocağını yaddan çıxarmayasan, öz evini, doğma həyətini, yaxınlarını və dostlarını unutmayasan. Gəl, təmasda ol, yenidən qayıt ora, işlə, harda rahat və sərfəlidirsə, orada işlə! Düz demirəm?

“OBXSS”dən OLAN UŞAQLAR DƏRHAL BAŞA DÜŞDÜLƏR Kİ, MƏN TƏMİZƏM, MƏNƏ SADƏCƏ TOR QURUBLAR”

- Tamam düz deyirsiz! Yeri gəlmişkən, İosif Kobzon mənə dedi: “Elə bilirsən, Müslümün həyatı hamar olub? Onu az qala gözdən salmışdılar, Andropov olmasaydı, məlum deyildi taleyi necə olacaqdı...”

- Hə, sarsaq bir oyun idi... Bir solo konsertə görə mənim rəsmi qonorarım təxminən 200 rubldan bir az çox idi; impresario Leonidov 45 minlik tamaşaçısı olan stadionda çıxışıma görə mənə bundan üç dəfə çox qonorar təklif elədi. O, məni inandırdı ki, SSRİ Mədəniyyət Nazirliyinin qərarına əsasən, çoxminlik auditoriya qarşısında iki-üç mahnı oxumağa görə üçqat qonorar verilir, deməli, mənə də düşür 600 rubl. Sadə hesabdır, lakin... Məlum oldu ki, Mədəniyyət Nazirliyinin bu barədə heç bir əmri yox imiş, axı mən bunu bilmirdim. Buna görə də Rostova getdim və konsertdə oxudum... Beləliklə, o dövr üçün əməlli-başlı məbləğ qazandım, daha sonra “Penza işi” ortaya çıxdı; orada konsertin administratoru mənim familiyamı cədvələ salmışdı, özü qol çəkib pulu götürmüşdü. Məni “OBXSS”-ə (sosialist mülkiyyətini oğurlayanlara qarşı mübarizə şöbəsi) çağırdılar. “Axı mən Penzada bircə dəfə də olmamışam!” dedim, o zaman şahidlər dəvət elədilər, canlı üzləşdirmə qurdular. “OBXSS”dən olan uşaqlar dərhal başa düşdülər ki, mən təmizəm, sadəcə mənə tor qurublar, Fursovanın məndən xoşu gəlməyən müavinlərindən biri bu məsələyə görə ayağını iki başmağa soxub dirəndi: “Bu oğlanı gərək nümayişkaranə cəzalandırasan, çox göynən gedir!” Çingiz Sadıxovun da başını ağrıtdılar. “Yaxşı, deyək ki, Maqomayev hələ cavandı, bu incəlikləri bilməyib, axı siz bilirsiniz ki, belə şeylər etmək olmaz!” demişdilər ona. Bizə elə baxırdılar ki, guya biz əməlli-başlı oğru, qulduruq və dövlətin sonuncu rublunu çırpışdırmışıq! Tələb edirdilər ki, bütün pulları qaytaraq...

- ... pullar isə çoxdan sovrulub getmişdi, hə?

- Məsələ heç bunda da deyildi. Əgər mən o pulları qaytarsaydım, deməli, belə çıxırdı ki, günahkaram, səhvimi boynuma alıram. Belə oldu ki, evə, Bakıya getdim, Azərbaycanın Baş Prokuroru ilə məsləhətləşdim, o, hüquqi məsələlər üzrə ən yaxşı mütəxəssis idi. Məndən soruşdu: “Cədvələ qol çəkib pulu götürmüsən?” “Əlbəttə,”- dedim. “Tamam, bir qəpik də qaytarma! Əgər sadəcə pulu alıb cibinə qoysaydın, onda iş başqa yön alardı, belədə aldığın pul sənin təmiz zəhmət haqqındır!” Nə isə... Mədəniyyət Nazirliyində anladılar ki, mənə bir şey edə bilmirlər, o zaman mənə Rusiyada oxumağı bir il qadağan elədilər: qastrollara gedə bilməzsən, radio və televiziyada çıxış edə bilməzsən! Moskvada olmaz, Piterdə olmaz, Azərbaycanda isə mümkündü, buyur, get ora, oxu! “Lap yaxşı!” sevindim,”nəhayət, mən də Konservatoriyanı bitirə bilərəm!”(saysız-hesabsız hökumət tədbirləri və ora-bura qastrol səfərləri ucbatından təhsilimi heç cür başa çatdıra bilmirdim)...

Bakıda yaşadığım müddət ərzində Konservatoriyanın bütün kurs imtahanlarını ekstern verdim və keçdim. Hələ musiqi texnikumunda oxuyarkən aldığ?m biliklərin faydası oldu, harmoniyadan, ümumi fortepianodan... imtahanları asanca verdim. Ən pisi Sov.İKP tarixi fənniylə bağlı oldu: bir-iki dəfə mühazirələri dinlədikdən sonra anladım ki, yox, bu, mənlik deyil, buna dözümüm çatmayacaq. Bəxtim gətirdi ki, müəllimlərim yaxşı çıxdı, onlar da mənim pərəstişkarım idilər... Yadımdadı ki, onlardan biri soruşdu: “Əmtəə” nə deməkdir? Başladım ki, “əmtəə - o deməkdir ki...” dalını deyə bilmədim, nəsə, özümü birtəhər toparladım, dedim: “Əmtəə o deməkdir ki, onu satırlar və alırlar”. Gördüm professor səmimiyyətlə heyrətləndi. “Haradan bilirsən bunu?” soruşdu. “Necə yəni, har?dan?” dedim,- “”bu ki təbii haldı!” Professor güldü, dedi: “Amma futbolçu Eduard Markarov deyir ki, əmtəə “şmotka”dır, yəni pal-paltar, əski-üskü!”

Nə isə, mən bir aya bütün imtahanları verdim və bir qədər istirahət etməyə qərar verdim; birdən məni hara olsa yaxşıdı, Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinə çağırdılar. O zaman sədr Heydər Əliyev idi. Məni sədrin müavini qəbul elədi, elə kandardaca dedi: “Müslüm, səni Moskva tələb edir!” “Tələb edir nədi? Yenə mühakimə edəcəklər?”. “Yox, “KQB”nin yubiley konsertində oxumaq üçün!” dedi. Dərhal burnumu salladım, dedim: “Mən heç hara getməyəcəm! Onlar məni cəzalandırıblar. Mən hələ məzuniyyətdəyəm!” Sədr müavini dedi: “Getməli olacaqsan. Bu Andropov yoldaşın şəxsi xahişidir.” “İstəmirəm”, deyə tərslik elədim, o isə sakitcə, lakin qətiyyətlə bildirdi: “Müslüm Məhəmmədoviç, noolub, sakitləşin! Belə olmaz... Siz Mədəniyyət Nazirliyi ilə dava-şavada olmusuz, “KQB” ilə aranı pozmağı, özü də şəxsən Yuri Vladimiroviç Andropovla münasibətləri korlamağı məsləhət görmürəm...” Razılaşmalı oldum: “Yaxşı...”, o isə mənim əlimi sıxıb dedi: “Yaxşı yol. Elə günü sabah biz sizi təyyarəyə oturdub yola salacağıq”. Bununla da mənim “türmə həyatım” uğurla başa çatdı...

- Gəlin Furtsovaya qayıdaq... Bir dəfə siz onunla necə tanış olmanızı xatırlatmışdınız... Bir tədbirdən sonra Xruşov onu sizə tərəf itələyərək deyib: “Get, Katya, get, komsomolçulara züy tut!”

- Yeri gəlmişkən deyim ki, mən komsomolçu olmamışam...

- ... amma Nikita Sergeyeviç bunu bilmirdi. Deyilənə görə, çox güclü SSRİ Mədəniyyət naziri iki artistdən ötrü ölürdü: Yefremov və Maqomayev. Sizə isə nəvazişlə “Oğlan” və “Musik” deyirmiş...

- Yox, yalnız “Oğlan” deyirdi mənə. Mən yalnız uşaqlıq dostlarım üçün “Musik” olmuşam...

- Duyurdunuzmu ki, o, sizi təkcə müğənni kimi yox, həm də bir kişi kimi xoşlayır?

- Bu barədə bizim söhbətimiz olmayıb; sadəcə, bir neçə hadisədən sonra hiss etmişəm ki, onun məndən xoşu gəlir... Bilmirəm, bunu demək olar, ya yox, bir dəfə “Krım şəfəqləri” festivalının bağlanış mərasimi ilə bağlı qəbulda Yekaterina Alekseyevna o qədər içdi ki, özünü pis hiss eləməyə başladı və sərbəst yeriyə bilmədi. Biz artıq üç nəfər qalmışdıq, hamı çıxıb getmişdi; Furtsova, mən və direktor (familİyasını unutmuşam)... Məncə, Zimina idi, hə, hə... Bax o qadın mənə dedi: “Müslüm, siz burada yeganə kişisiniz, onu aparmalı olacaqsınız”.

- Siz də apardınız, hə?

- Hə, əlbəttə. Qadın çox yüngül idi... Haradasa yolun ortasında birdən Yekaterina Alekseyevna gözlərini açdı və soruşdu: “Bə niyə mən sizin qucağınızdayam?”... Bir qədər baxandan sonra əlavə etdi: “Di yaxşı, yaxşı, sənə olar, özümüzünküsən!” O zaman mən anladım ki, onun mənə qarşı çox böyük iltifatı var. Bir müddət sonra biz birlikdə Kubaya uçduq. Onun ayrıca salonu vardı, salona lazım bildiyi adamları dəvət edirdi. Qonşular araya söz atdılar: “Bəlkə bir az kart oynayaq, hə?” O güldü, dedi: “Yaxşı deyil axı!”. Mən xahiş elədim: “Yekaterina Alekseyevna, noolar, xahiş edirəm, biz bir qədər başımızı qataq da...” Sonra da əlavə elədim: “Bəlkə bir az araqdan... azca vuraq, hə?” Qadın qızardı, dedi: “Oy, uşaqlar, siz məni lap məcbur edirsiz!”. Mənim diplomatım isə ağzınacan araqla doluydu, götürmüşdüm ki, gənc kubalıları qonaq edim. Və biz başladıq, nə başladıq, diplomat çantam boşalanadək içdik. Qısası, yaxşıca vurduq... Beş saatdan sonra təyyarəmiz hansısa xırda dövlətin ərazisində yanacaq doldurmaq üçün yerə endi, adını artıq yadıma sala bilmirəm. Bizim yanımızda oturanların hamısı gözlərini güc-bəla ilə açırdılar, o qədər içmişdilər ki...

- ... o isə dipdiriydi, eləmi?

- Əlbəttə, elə bil heç nə dilinə vurmamışdı, cəld təyyarədən düşdü, tələsə-tələsə yürüyürdü, sonra baxırıq ki, kiməsə müsahibə verir... biz isə güclə yeriyirdik. Budu bax, əsl partiya məktəbi! Onun sağlamlığı da yerindəydi...

- Yuxarılara görünür hər adam düşə bilməzdi, başa düşürsünüz də məni, yəni seçim-filan edirdilər...

- O, unikal qadın idi, əsl dəmir ledi...

“BREJNEV VƏ ÇERNENKO AĞLAMAĞA BAŞLAYANDA DÜŞÜNDÜM: “BƏLKƏ DAYANIM?” QOCALARA YAZIĞIM GƏLDİ”

- Müslüm Məhəmmədoviç, siz fantastik sıçrayış yaşamısız: 31 yaşında Sovet İttifaqının Xalq artisti olmusunuz, sizsiz bir dəfə də olsun “Qoluboy Oqonyok” keçmirdi. Bildiyimə görə, hökumət tədbirlərində konsertdən qabaq Brejnev həmişə soruşarmış ki...

- ...”MaQaamayev olacaq? “(gülür). O, Bakıya gələndə Heydər Əliyevə birbaşa demişdi ki, onun iki sevimli müğənnisi var -Zıkina və MaQaamayev.

- Sov.İKP MK-nın Baş Katibinin sevgisi necəydi, isidirdimi sizi?

- Mən ondan heç nə əldə etməmişəm və heç vaxt bundan da sui-istifadə etməmişəm. Bu sevgi məni heç məmurların özbaşınalığından da xilas etməyib. Bayaq dediyim o həmin nazir müavininin məni görməyə gözü yox idi, bütün qanıyla, canıyla mənə nifrət bəsləyirdi. Nəyin bahasına, hansı yolla olur-olsun məni ləkələmək istəyirdi. Əgər Heydər Əliyeviç ona təpinməsəydi, dayanmayacaqdı. Əliyev ona sərt şəkildə dedi: “Maqomayevlə işiniz olmasın, əl çəkin ondan!” Və yalnız bundan sonra o, iyrənc hərəkətlərindən əl çəkdi. Bəlkə də mənim yerimdə kim olsaydı, necə deyərlər, özünü ora-bura soxardı, girərdi, yaltaqlanardı, bəzi qadın həmkarlarım kimi nələrsə edərdi, amma mən heç vaxt...

- Görünür, tərbiyəniz yol verməyib... ayrı cür...

- Məni Bakıya “sürgün” edəndə birbaşa Leonid İliçə müraciət edə bilərdim, lakin o vaxtlar da onun mənə isti münasibətindən istifadə eləmədim. Və Allaha çox şükür! Bu gün deyirəm ki, məni “cəzalandıranlar” sağ olsunlar, yoxsa Konservatoriyadakı təhsilim çox uzana bilərdi.

- Eşitmişəm Bakıda Paxmutovanın “Kiçik torpaq” mahnısını oxuyanda - məncə çox unikal və dahiyanə mahnıydı - Brejnev və Çernenko hönkür-hönkür ağlayıblar...

- Yox, hönkür-hönkür yox... sadəcə gözlərindən yaş gəlirdi.

- Siz bunu görürdünüz?

- Əlbəttə. Hətta kinoxronikada kadrlar var, saxlanılıb...

- Bu mənzərəni görəndə özünüzü necə hiss edirdiniz?

- Düşünürdüm: “Bəlkə dayanım, oxumayım?” Qocalara yazığım gəlirdi. Axı göz yaşları elə-belə axmaz, onlar həqiqətən səmimiyyətlə həyəcan keçirirdilər, müharibə dərhal yadlarına düşmüşdü, həlak olan dostlarını xatırlayırdılar...

- Deyirlər Leonid İliç sizin ifanızda səslənən italyan partizanlarının “Bella, çao” mahnısını çox sevirmiş; bu mahnını eşidən kimi başlayırmış ayaqlarını yerə vurmağa və əl çalırmış...

- ... və həmişə də hamıdan bərk vururdu ayaqlarını yerə və əl çalırdı... Yadımdadı, Almaniya Demokratik Respublikasına getmişdik, Berlində böyük konsert oldu; səhnədən elan etdilər: “Müslüm Maqomayev. Bella, çao”. Birinci sırada əyləşən Brejnev Heydər Əliyevə sarı dönərək əli ilə işarə edib: hə, bax, indi işləməli olacağıq, əl çalıb, ayaq döyəcəyik! Heydər Əliyeviç özü də bu mahnını əzbər bilirdi... Leonid İliç çox nadir şəxsiyyət idi, xeyirxah və yaxşı insan idi...

- ... həm də çevik idi...

- Biz Yerevanda Yura Qulyayevlə birlikdə Leonid İliçə canlı qulaq asırdıq, bunu heç unuda bilmirəm. Heydər Əliyeviç Ermənistana səfər edəndə məni də Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibinə salmışdı. Ukrayna KP MK-nın birinci katibi Pyotr Yefimoviç Şelest isə Qulyayevi özüylə gətirmişdi.

Kiyev-Moskva-Kiyev

(Oktyabr-Noyabr, 2008-ci il.

Müsahibə Kiyevdə “Bulvar Qordona” həftəlik jurnalında dərc olunmuşdur)

Tərcümə etdi: Kamran Nəzirli

Bakı, 18 avqust 2022-ci il

Ardı növbəti sayımızda…

Dmitri Qordon,

Ukrayna jurnalisti

525-ci qəzet.- 2022.- 25 avqust.- S.5.