BAKI MİLYONÇUSUNUN MALİKANƏSİNDƏ BİR GÜN..

İstilər düşüb, şəhərdə nəfəs almaq mümkün deyil... Maşın tüstüsü, göydələnlərin toz-torpağı, yaşıllığın da vəziyyəti göz qabağında - ağacların soyqırımı davam edir. “Hara getməli, nəylə nəfəs almalı” sualının əlində girinc qalanlarçün çox vaxt Azərbaycanın səfalı guşələri, bir çox hallarda isə xarici ölkələr dərdə dərman olur. Bəs maddi imkanı, vaxtı, şəraiti olmayanlar neyləsin?

Özümü turizm şirkətinin nümayəndəsi saymasam da, istirahət günlərində bol-bol oksigen almaq istəyənlərçün yaxşı bir məkan tövsiyə edə bilərəm. Çox uzağa getmədən, "Əzizbəyov" metrosu həndəvərindəki Mərdəkan avtobuslarına minib, üz tutun Mərdəkan dendrarisinə. Flora bir tərəfdən, fauna o biri tərəfdən. Bir az da beyninizi dincəldə biləcəyiniz sakitlik (hər halda, mən elə təsəvvür edirdim)... Oldumu sizə babat istirahət? Amma hər şey dediyim üç cümlə ilə məhdudlaşmır.

Ziyarətçiləri zibillərin tüstüsü qarşılayır

Bir bazar günü yolu əlimə alıb, üz tutdum Mərdəkan dendrarisinə. 8 il əvvəl olduğum bu məkanda hər şeyin əvvəlki, yəni yuxarıda təsvir etdiyim kimi gözəl olması təsəvvürü ilə məkana çatıram. Girişçün 1 manat ödəyir (xarici turistlərçün bu məbləğ 4 manatdır), içəri girirəm və bir anda ətrafı bürüyən natəmizlik iyi burnuma dolur. Məlum olur ki, bu, qıraqdakı zibil qalaqlarının tüstü qoxusudur. Tüstünün bir hissəsi ziyarətçilərə, bir hissəsi isə o gözəlim bitkilərə tərəf yönəlir və hər ikimizin “ciyərlərinin” çəkəcəyi ziyanı təsəvvür belə etmək istəmirəm. Nəsə, “ilkin təəssürat aldadıcı ola bilər” deyib, optimist əhvalla içəriyə doğru yol alıram.

Milyonçunun bağ evi necə dendrariyə çevrildi?

Öncə bilənlər və bilməyənlər üçün bu məkan barədə qısa arayış. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Mərdəkan dendrarisinin yerləşdiyi ərazi 1895-1920-ci illərdə məşhur xeyriyyəçi və neft milyonçusu Murtuza Muxtarovun şəxsi bağı olub. Bağın ümumi sahəsi 24 hektardır. Abşeron yarımadasının şimal-şərqində, Xəzər dənizindən 3,2 km, şəhərin mərkəzindən isə 40 km məsafədə yerləşir. Dendraridə növ zənginliyinin artırılması istiqamətində aparılan tədqiqat işlərində bitkilərin suya olan tələbatını təmin etmək məqsədilə 50-70 metr dərinlikdə olan yeraltı su yataqlarından istifadə edilir. Bağda su hovuzları ilə yanaşı, 6 süni şəlalə də inşa edilib ki, bu da onun ümumi kompozisiyasında çox gözəl görünür. Dendrarinin tarixini əks etdirən, hələ də inşası hansı əsrə aid olduğu məlum olmayan 4 ədəd yeraltı su kəhrizi var. Bu yeraltı su kəhrizləri keçid və mağaralarla zəngindir. Quyuların diametri 8-13 metr olub, 36 metr dərinlikdədir. Bu yolların hara qədər uzandığı hələ bu günədək məlum deyil.

Bitkiləri də cəbhə hakimiyyəti məhv edib?

Zəruri qeyd: Mərdəkan dendrarisinə aid internet saytda diqqətimi maraqlı bir detal cəlb etdi. Deməli, rəsmi məlumatlarda göstərilib ki, 1966-1988-ci illərdə bağda 420 növ, forma və sorta yaxın ağac və kol bitkisi, 100-ə qədər otaq, istixana və bəzək gülləri, respublika florasını təmsil edən 50-yə qədər cır halda bitən bitki nümunələrinin öyrənilməsi istiqamətində tədqiqat işləri aparılmışdır. Növbəti cümlə: “1988-1993-cü illərdə respublikada baş vermiş məlum hadisələr(?!-S.T.) Mərdəkan dendrarisində də özünü göstərmişdir ki, nəticədə bir çox ağac və bitki növləri məhv olmuş, tikililər dağılmışdır. Son 10 il ərzində bağda yenidənqurma işləri aparılıb"...

Nəsə, hər şeyin siyasiləşdiyini görmüşdük, amma bitki və heyvanat aləminin də bunca siyasətin içinə atılmasının ilk dəfə şahidi olduq.

Çiçək, çiçək, ağ çiçəyim...

Bağın əsas sərvəti təxminən 1800 növədək ağac, kol və liana kolleksiyalarından ibarətdir. Burada Azərbaycanın Qırmızı Kitabına salınmış 141 növ ağacın 69-u var. Dendrarini landşaft memarlığının nümunəsi kimi milli sərvət hesab etmək olar.

Təkcə onu demək kifayətdir ki, bağda dünya florasından gətirilmiş 380 növ, o cümlədən 22 növ və 300 sort qızılgül, 9 növ və 35 sort nərgiz, 25 növ və 42 sort zanbaq, 6 növ və 12 sort süsən və s. müxtəlif gül-bəzək kolleksiyaları da toplanmışdır. Geniş yayılmayan çoxillik bitkilərdən 75 növ və 162 sort, 28 növ və 56 sort kaktus, eləcə də digər bitki kolleksiyaları növ müxtəlifliyi ilə xarakterizə olunur. Təkcə lalələrdən ibarət zəngin kolleksiyada təxminən 15 növ və 26 sort vardır.

Siyahını uzadıb, rəqəmlərlə və sizə yad olan bitki adları ilə baş ağrıtmaq istəmirəm. Bunlar tədqiqatçı olmayanlarçün o qədər də əhəmiyyət kəsb etmir - gözəl bir mənzərə, o qədər... Amma o da nə? Filmlərdə gördüyümüz və hətta “səhnədən belə izlədiyimiz” nilufər çiçəyi suyun üstündə məsum-məsum hərəkət edir. Bu mənzərinin zövqünə dalmaq üçün insan ən azı bir saatından keçməlidir.

Milyonçunun ilginc həyat hekayəsi - Səadət sarayını da o tikdirib, Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətini də

Yaxşı, bəs niyə bağa belə ad verilib? Dendrari adı yunan dilində işlənən “dendra” sözündən götürülüb, mənası “nadir ağaclar məskəni” deməkdi. Bir əsr yaşı olan park sovet rejimi qurulmamışdan əvvəl, 1890-1920-ci illərdə neft milyonçusu Murtuza Muxtarovun bağ evi olub. M.Muxtarov da Əmircanda arabaçı ailəsində anadan olub. Bir müddət Zabrat-Balaxanı neft mədənlərində fəhləlik edib. Muxtarov işlədikcə rus ustası Martov onun işinə fikir verib, marağı, qüvvəsi olduğunu görüb qazma quyularının sirlərini öyrədib. Qocalanda isə Martov öz sexini ona verib. M.Muxtarov burada çalışıb, savadını təkmilləşdirib və milyonçu səviyyəsinə çatıb. M.Muxtarov parkın ərazisini aldığı vaxt bura qayalıqlardan ibarət olub. O, parkın tonlarla torpağını Lənkərandan gətirdib. Bağın mərkəzində isə əsrarəngiz bina tikdirib. Binanın tikilməsini o, fransız memarı Plaşkoya tapşırıb. Bundan əlavə, Muxtarov Səadət sarayı və Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin binasının tikilməsini də Plaşkoya həvalə edib.

Quyunun qapısı bağlıdır

Bağın içində yerləşən kənardan gəmiyə bənzəyən bina italyan qotika üslubunda tikilib. Bu ev sovet rejimi qurulandan sonra dəfələrlə dağılmaq təhlükəsi ilə qarşılaşıb. Bağın içində 29 m dərinliyində quyu var. Quyunun içində 4 yol var. Bu yollardan biri Xəzər dənizinə, biri neft milyonçusu Şəmsi Əsədullayevin bağına, digəri isə binanın özünə çıxırdı. Hazırda quyunun 19 m-dən su başlayır. Əvvəllər Xəzər dənizi bağın yaxınlığında olduğundan Muxtarov burada liman tikdirmək istəyir. Amma müəyyən səbəblərdən liman tikilmir. Həmin ərazidə bitkilərin sulanması üçün arx düzəltdirir. Dendrari parkı 1965-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Botanika İnstitutuna tapşırılıb.

Gəzinti zamanı öyrəndik ki, artıq o quyunun da qapısına qıfıl vurulub. Buna suyun səviyyəsinin artması və nəticədə gəzinti imkanının minimuma enməsi səbəb olub.

Qoçaq, sən orda neynirsən?

Hə, bu da Sərvərin Gülnaz xanımla görüşdüyü yer - çarhovuzun qırağı. Məşədi İbadın çəpərin o biri yanından yana-yana “qoçaq, sən orda neynirsən” dediyi səhnə var ha, bax onu bu bağda çəkiblər. Eləcə də “Arşın mal alan”, “Qorxma, mən səninləyəm”, “Dərviş Parisi partladır”, “Başsız atlı” və digər filmlərin də bəzi səhnələri bu məkanda çəkilib.

Bu da bir müddət Mərdəkanda yaşamış rus şairi S.Yeseninin ev-muzeyi. Müəyyən müddət dendraridəki bu evdə yaşamış Yeseninin muzeyinə giriş bileti 1 manatdır. Ev-muzeyinin rəhbəri orda rus şairi barədə məlumat verir. Öyrəndiyimə görə, əsasən Rusiyadan gələn müxtəlif səviyyəli şəxslər buranı maraqla ziyarət edib, Yeseninin Azərbaycan xatirələri ilə tanış olurlar.

Hardasan, ay Məşədi Murtuza? - bağın çirkli lövhələri, ac heyvanları və pozulan qaydaları

Bu qədər tərif-təsvir yetər. Yazının girişində də yazdığım kimi, nadir bitkilərin və heyvanat aləminin bulunduğu məkanın qorunması standartlara uyğun deyil. Öncə ondan başlayım ki, gəzinti boyu tez-tez qarşıma çıxan lövhələrin vəziyyəti bərbad idi. Onların üzərində müxtəlif məlumatlar, kəlamlar yazılsa da, çirkdən və rəng töküntüsündən hərfləri oxumaq qeyri-mümkün idi.

Bağdakı qəfəslərdə ayı, qartal, çöl quşları və s. saxlanılsa da, onların natəmizliyi, bəzilərinin bu isti havalarda susuz saxlanılması bir canlı olaraq, insanı ağrıtmadan keçmir. Ziyarətçilərin əllərinə keçəni heyvanlara atdığını nəzərə almasaq, bu zavallıların ac qaldıqları ilk baxışdan bilinir.

Daha bir maraqlı detal. Bitkilərdən danışıb, onların saxlandığı istixanaları görmək maraqlı olsa da, əksərinin qapısından qıfıl sallanmışdı. Amma müşahidələrimiz imkan verdi ki, istixanaların şəffaf materiallı üst örtüklərinin xeyli köhnə, bəzi yerlərdə isə sınıq olduğunu görə bilək.

Dendrarinin girişinə asılmış, müdriyyət tərəfindən müəyyənləşdirilmiş qaydalara isə əməl edən yoxdur. Məsələn, “rəhbərliklə razılaşmadan bitkilərin şəklini çəkmək olmaz” qadağası burda keçərli deyil, gül-çiçəklərdən dərmək istəyənlərə heç kim “olmaz” demir. Yüksək səsli telefonlardan musiqiyə qulaq asanlar, yeri zibilləyənlər də həmçinin..

Və bir də. Yayın istisində, qışın soyuğunda bura gəzintiyə gələnlər istər-istəməz nəfəsini dərmək, dincəlməklə yanaşı, qidalanmaq da istəyir. Təəssüf ki, əslində dendraridə bir neçə kafe və çayxana fəaliyyət göstərsə də, oralarda yemək adına nəsə tapmaq mümkün deyil. Sadəcə, sınıq-salxaq stol-stullarda, aşağı standartlarda çay süfrəsinin qonağı ola bilərsiniz. Halbuki buraya çoxlu sayda turistin də gəldiyini nəzərə alsaq, həm gəlirlilik, həm də qonaqpərvərlik baxımından bu məsələ öz həllini tapmalıdır.

Milyonçunun bağ evinin qapısı da bağlıdır. Halbuki bu məkana gəlib, yaradıcısının evini görmək istəyənlərçün bu imkan əvəzsiz ola bilərdi.

Bu da bir dendrari gəzintisi. Hind filmləri kimi bizim yazımızın da əvvəli gülməli, axırı ağlamalı oldu, bilirəm. Amma neyləyək ki, təmiz hava axtarışı ilə üz tutduğumuz dendraridə bir qədər natəmizliyin də şahidi olduq. Yaxşı ki, təmiz hava az-çox qorunub. Məndən yazmaqdı - getmək istəyənlər yolunu Mərdəkan dendrarisindən sala bilər.

Sevinc TELMANQIZI

Yeni Müsavat.- 2009.- 8 iyul.-S. 13.