Sürix razılaşmasının görünən və görünməyən tərəfləri

Oktyabrın 10-da İsveçrənin paytaxtı Sürix şəhərində Türkiyə ilə Ermənistan arasında diplomatik əlaqələrin qurulmasını nəzərdə tutan protokolların imzalanması mərasimi keçirildi. Türkiyənin müxalifət təmsilçilərinin “qara gün”, iqtidar yetkililərinin isə “işıqlı sabah” kimi dəyərləndirdikləri həmin proseslə bağlı ilkin reaksiyalar özünü çox gözlətmədi. Məsələyə münasibət bildirən Azərbaycanın Xarici İşlər Nazirliyinin (XİN) bəyanatında “Ermənistan qoşunları işğal olunmuş torpaqlardan çıxarılmayana qədər Türkiyənin Ermənistanla münasibətlərini normallaşdırması Azərbaycanın milli maraqları ilə birbaşa ziddiyyət təşkil edir” sözləri öz əksini tapdı. Bəyanatda, həmçinin, deyilir: “Məsələ ilə bağlı Azərbaycan tərəfinin mövqeyi birmənalıdır. Türkiyə 1993-cü ildə Ermənistan ilə sərhədlərini Ermənistan tərəfindən Azərbaycan torpaqlarının işğalına və Azərbaycana qarşı həyata keçirilən təcavüzə etiraz əlaməti olaraq bağlayıb. Ermənistanın təcavüzü nəticəsində Azərbaycan torpaqlarının 20 faizi işğal olunmuş, etnik təmizlənməyə məruz qalmış 1 milyona yaxın Azərbaycan vətəndaşı öz doğma torpaqlarından qaçqın və məcburi köçkün düşmüş və işğal olunmuş ərazilərdə Azərbaycanın tarixi-mədəni irsi məhv edilmişdir. Bu müddət ərzində BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası və Baş Məclisi, ATƏT, AŞ PA, İKT və digər beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən qəbul edilmiş Ermənistanın təcavüzkar siyasətini pisləyən, Ermənistan qoşunlarının işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərindən çıxarılması və məcburi köçkünlərin öz doğma torpaqlarına qayıtmasını tələb edən çoxsaylı qətnamələrə və sənədlərə Ermənistan məhəl qoymamış və bu təcavüzün nəticələrinin aradan qaldırılması istiqamətində heç bir irəliləyiş əldə olunmamışdır. Azərbaycan tərəfi məsələ ilə bağlı Türkiyə Respublikasının yüksək rəsmilərinin, həmçinin, Baş nazir cənab Rəcəb Tayyib Ərdoğanın çoxsaylı açıqlamalarına, xüsusilə də onun 2009-cu il mayın 14-də Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisində “Türkiyə Ermənistan ilə sərhədləri Azərbaycan torpaqları Ermənistan tərəfindən işğal edildikdən sonra bağlamışdır. Bu işğal ortadan qalxandan sonra sərhədlər açıla bilər. Biz azərbaycanlı qardaşlarımız razı qalmadığı müddətdə bu nöqtədən irəli bir addım atmarıq. Bunlar bir-biri ilə bağlıdır, ayrı salına bilməz”, habelə, 2009-cu il sentyabrın 17-də Türkiyə kütləvi informasiya vasitələrinin nümayəndələri ilə iftar süfrəsində “Azərbaycan-Ermənistan arasındakı sıxıntılar aşılmadığı müddətdə biz qapıları aça bilmərik... Bu problemi həll etmədən bizim o addımı atmağımız mümkün deyil” kimi səsləndirdiyi fikirlərə əsaslanır. Dəfələrlə qeyd etdiyimiz kimi, hər bir dövlətin digər dövlətlərlə münasibətlərini müəyyənləşdirməsi prinsip etibarilə onun suveren hüququdur. Lakin Ermənistan qoşunları Azərbaycanın işğal olunmuş torpaqlarından çıxarılmayana qədər Türkiyənin Ermənistanla münasibətlərini normallaşdırması Azərbaycanın milli maraqları ilə birbaşa ziddiyyət təşkil edir və Azərbaycan ilə Türkiyə arasında tarixi köklərə söykənən qardaşlıq münasibətlərinin ruhuna kölgə salır. Regionda bütün sərhədlərin və kommunikasiyaların açılmasının vacibliyini nəzərə alaraq Azərbaycan hesab edir ki, birtərəfli qaydada Türkiyə-Ermənistan sərhədlərinin açılması regional sülh və təhlükəsizlik arxitekturasını sual altına qoyacaqdır”.

Sənədin imzalanma mərasimində iştirak edən Türkiyənin xarici işlər naziri Əhməd Davudoğlu isə növbəti dəfə ölkəsinin mövqeyini açıqlayıb. Türkiyə KİV-ə açıqlamasında nazir Azərbaycanın heç bir zaman tək buraxılmayacağını bəyan edib.

“Ermənistan işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarından çəkilməsə, Türkiyənin normal münasibətinin olması mümkün deyil”. APA-nın xəbərinə görə, bunu Türkiyə ilə Ermənistan arasında münasibətlərin normallaşmasının əsasını qoyan protokolların imzalanmasına münasibətini açıqlayan Baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğan bildirib.

Ərdoğan deyib ki, problemlər həll olunacağı təqdirdə bütün sahələrdə geniş əməkdaşlıq imkanları yaranacaq: “Biz hökumət olaraq belə bir yolun önünü açdıq. İndi istəyimiz odur ki, Azərbaycan ilə Ermənistan arasında Dağlıq Qarabağ problemi həll olunsun. Bu problem həll edilsə, xalqımız əlaqələrin normallaşmasını daha çox dəstəkləyəcək. TBMM-in protokolları təsdiqləməsi də asanlaşacaq. Biz bu protokolu TBMM-ə göndərəcəyik. Amma TBMM Azərbaycanla Ermənistan arasındakı problemin həlli prosesinə mütləq baxacaq. Biz 2003-cü ildən bəri bəzi mesajlar verdik, addımlar atdıq. Ermənistan vətəndaşlarının asan viza almalarını təmin etdik. 2005-ci ildə mən həmin vaxtkı Ermənistan prezidentinə iddialardan əl çəkməyi, tarixçilərdən ibarət bir komissiya yaratmağı, araşdırma aparmağı, arxivlərə baxmağı, mütəxəssislərin verəcəyi rəyi dəyərləndirib, sonra qərar verməyi təklif etdim”.

Ərdoğan deyib ki, Ermənistan işğal altındakı torpaqları boşaltmadığı təqdirdə Türkiyənin normal bir tərzinin olması mümkün deyil.

Türkiyə prezidenti Abdullah Gül isə Türkiyənin qonşuları ilə inam və sabitliyə əsaslanan bir əməkdaşlıq mühiti yaratmaq istədiyini deyib. Qafqazda böyük mənada sülh və sabitliyin təmin edilməsinə çalışdıqlarını söyləyən Gül bu arzunu ifadə etmək üçün Türkiyənin “Qafqaz Əməkdaşlıq Platforma”sı”nı da ortaya qoyduğunu xatırladıb. Türkiyə prezidenti imzalanma mərasimində ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədr ölkələrinin xarici işlər nazirlərinin də iştirak etdiyini vurğulayıb və bildirib ki, Qafqazdakı problemlərin həlli istiqamətində Türkiyə, Azərbaycan və Ermənistandan savayı, bu ölkələrin də üzərinə mühüm vəzifə düşür.

Bütün bunlar məsələnin daha çox ictimaiyyət tərəfindən müzakirə olunan və rəsmi şəkildə bəyan edilən detallarıdır. Bununla yanaşı, prosesin gedişatında bəzi diqqətdən yayınan, amma üzərində xüsusi dayanılması vacib olan məqamlar da yox deyil. Bu yazıda məhz həmin məqamlara toxunmaq niyyətindəyik.

Niyə məhz Sürix?

Bu gün bəzilərini məhz yuxarıdakı sual maraqlandırır. İmzaatma mərasimi üçün məhz İsveçrə paytaxtının seçilməsi heç də birmənalı qarşılanmır. Lakin istər müqavilə tərəflərindən biri olan Türkiyənin, istərsə də bu anlaşmanın “xaç atalar”ının “Niyə məhz Sürix” sualına özlərinəxas şəkildə cavabları var. Məsələn, Qərb politoloqları protokolların imzalanma məkanı kimi şimalında Almaniya, qərbində Fransa, cənubunda İtaliya, şərqində isə Avstriya və Lixtenşteynlə qonşu olan İsveçrə konfederasiyasının seçilməsini bu ölkənin bloklara qoşulmaması, yəni, bitərəf dövlət kimi tanınması ilə əsaslandırıblar. Onların iddiasına görə, Türkiyə-Ermənistan razılaşmasının NATO-nun üzvü olmayan İsveçrədə imzalanması Rusiyanın da həmin mərasimə qatılmasını təmin etmək məqsədini daşıyıb. Yəni, İsveçrə uzun müddətdir siyasi və hərbi tərəfsizlik ənənəsinə malikdir. Bu səbəblərdən bir çox beynəlxalq təşkilatların məclisləri bu ölkədə kecirlir. Sözügedən mərasimin də İsveçrədə keçirilməsi dünyaya hökm edən tərəflərin hamısının bu prosesdə bərabər şəkildə maraqlı olmasına dair fikir formalaşdırmaq məqsədini daşıyıb.

Türkiyənin izahına gəlincə, Ankarada bunu daha çox “erməni soyqırımı” amili ilə bağlayırlar. Daha doğrusu, bu gün İsveçrə “erməni soyqırımı”nın olmadığını deyən kəslərə qarşı cəzanın tətbiq edildiyi ölkələrdən biridir. Türkiyədə belə hesab edirlər ki, sözügedən mərasimin bu ölkədə baş tutması rəsmi Sürixin “erməni soyqırımı” siyasətinə yenidən baxmasına səbəb ola bilər. Lakin əksər ekspertlərin də qeyd etdikləri kimi, bu, indiki mərhələdə yalnız türklərin arzusu ola bilər və prosesin rəsmi Ankaranın istədiyi formada yekunlaşmasına olan ümidlər, demək olar ki, sıfır faizdir. Hər halda, Ermənistan prezidenti Serj Sərkisyanın mərasimdən dərhal sonra verdiyi açıqlama rəsmi İrəvanın və ermənilərin beynəlxalq havadarlarının “soyqırımı” siyasətindən əl çəkmək niyyətində olmadığına işarə edir. Beynəlxalq havadarlardan söz düşmüşkən, oktyabrın 10-da Sürixdə baş tutan imzalanma mərasimində çəkilən fotoşəkillərə baxarkən onların necə məmnun qaldıqlarını sezmək mümkün olur.

Tarixi fotoşəkildəki simalar nədən xəbər verir?

İmzalanma mərasimi zamanı çəkilən fotoşəkildə ilk diqqəti çəkən arxa sırada dayananlardır. Yəni, burada söhbətin ABŞ dövlət katibi Hillari Klinton, Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrov, Fransanın xarici işlər naziri Bernar Kuşner, İsveçrənin xarici işlər naziri Mişel Kalmi Rey, Avropa Şurasının Nazirlər Komitəsinin sədri, Sloveniyanın xarici işlər naziri Samuel Zboqar, eləcə də Avropa Birliyinin xarici siyasət məsələləri üzrə ali nümayəndəsi Havyer Solananı görürük. Onlar həyəcanqarışıq narahatlıqla sənədlərə imzaların atılması prosesini izləyirlər. Və bu zaman ABŞ-ın dövlət katibi Hillari Klintonun sifətindəki tələskənlik cizgiləri xüsusi olaraq nəzərə çarpır. Fotoşəklə baxan hər kəsdə sanki belə bir təsəvvür yaranır ki, xanım Klinton tərəflərdən hansınınsa prosesi yarımçıq qoyub qaçacağından narahatdır. Avropa Birliyinin xarici siyasət məsələləri üzrə ali nümayəndəsi Havyer Solana isə bu fonda sanki həmin qaçacaq adamı tutub saxlamağa hazır olan əsgər təsirini bağışlayır.

Elə fotoşəklin ön planında da oxşar həyəcan və narahatlıqlar nəzərə çarpmaqdadır. Daha doğrusu, biz həmin fotoşəkildə ön planda nələrisə etmək zorunda qalan, sanki atacaqları imzalarla öz siyasi talelərinin üzərindən də qara xətt çəkdiklərini hiss edən kəslərin ağrıverici simalarını görürük. Bu sırada Türkiyənin xarici işlər naziri Əhməd Davudoğlunun üz cizgilərindəki ağrılıq daha qabarıq nəzərə çarpır. Hər halda, dünya diplomatları arasında daha çox gülərüzlü siması ilə yadda qalan Davudoğlunun bu mərasim zamanı üzündə təbəssüm işartıları yaratmaq üçün necə böyük çətinlik çəkdiyini sezmək olur.

Digər fotoşəkildə isə vəziyyət bir qədər fərqlidir. Daha doğrusu, burada istədiklərini alan, çoxəsirlik arzularını reallaşdıran güclərin təmsilçiləri arxayın bir şəkildə qələbə pozu verməkdən həzz alırlar. Əslində, onların bu sevincinin səbəbini anlamaq heç də çətin deyil. Çünki bu protokolların imzalanması ilə onlar, əvvəla, məhv olmaq mərhələsində olan Ermənistanı bataqlıqdan xilas edirlər. Digər tərəfdən, bununla qüdrətli Türkiyənin imicini ciddi şəkildə zədələmiş və Ankara-Bakı qardaşlığına azacıq da olsa soyuqluq gətirmiş olurlar. Həmin soyuqluğa və rəsmi Ankaranın Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində geri çəkilib-çəkilməyəcəyinə dair məsələlərə bir qədər sonra toxunacağıq. Hələlik isə onu qeyd etmək yerinə düşər ki, prosesin bu cür tamamlanması daha çox ABŞ-ın, Barak Obama administrasiyasının işinə yaradı.

ABŞ üçün İsveçrə labirinti

Lakin Vaşinqton bunun üçün xeyli tər tökməli oldu. Belə demək mümkünsə, əslində, oktyabrın 10-da ABŞ təmsilçiləri bir neçə saat ərzində dolaşıq bir İsveçrə labirintində çabalamaq zorunda qaldılar. Obama administrasiyasının əsas söz sahiblərindən biri Hillari Klintonun imzalanma mərasiminin baş tutması üçün çəkdiyi əziyyətin fonunda Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrovun prosesin ilk anlarında gözə dəyməməsi isə labirint sahibinin kimliyinə dair nəticə çıxarmağa müəyyən əsaslar verirdi. Görünən odur ki, Rusiya öz forpostu olan Ermənistanı asanlıqla kimlərəsə yem etmək fikrində deyil. Və İrəvanın Moskvanın əlindən almaq istəyənləri əzablı yollar, həmçinin, hələlik bəlli olmayan hansısa itki və güzəştlərə getmək məcburiyyəti gözləyir.

Yeri gəlmişkən, Türkiyə və Ermənistan arasında protokol imzalanan zaman pərdə arxasında gedən oyunların təfərrüatlarının üzə çıxması da Rusiyanın hansı qüdrətə malik olmasına işarə edir. Lent.az-ın “Kommersant” qəzetinə istinadən verdiyi məlumata görə, protokolları imzalamaqdan imtina edən Ermənistan xarici işlər naziri Edvard Nalbandyanı mərasimdə iştirak edən Rusiya xarici işlər naziri Sergey Lavrov yola gətirib. Nalbandyanla Türkiyə xarici işlər naziri Əhməd Davudoğlu arasında protokolun imzalanmasından sonra veriləcək bəyanatla bağlı problem yaranandan sonra işə ABŞ dövlət katibi Hillari Klinton qarışıb. O, tərəfləri işi qalmaqal səviyyəsinə çatdırmamaq üçün dilə tutub. Sergey Lavrov, onun fransalı və sloveniyalı həmkarları Bernar Kuşner və Samuel Zboqar, eləcə də Avropa Birliyinin xarici siyasət məsələləri üzrə ali nümayəndəsi Havyer Solana vaxtlarını Rusiya-Almaniya futbol oyununa baxmaqla öldürürmüşlər. Futbol bitəndən və gözləmə müddəti diplomatik çərçivədən çıxandan sonra, Nalbandyan və Davudoğluna sərt tələb irəli sürülüb-ya onlar dərhal problemi həll edərək protokolları imzalayırlar, ya da mərasim ləğv olunur. Bu zaman Lavrov qalmaqalın səbəbkarı olan Nalbandyana 6 sözdən ibarət qısa məktub yazıb: “Sakitcə protokolları imzala və çıx get!”.

Bu məktubu Lavrovdan əlavə Kuşner, Zboqar və Solana da imzalayıblar və sənəd erməni nazirə təqdim olunub. Bundan bir saat sonra Nalbandyan heç bir söz demədən protokolları imzalayıb və tərəflər heç bir bəyanat vermədən mərasimi tərk ediblər...

Uda bilməyəcəyin bibəri çeynəmək, yoxsa...

Tərəflər arasındakı qalmaqalın səbəbinə gəlincə, Türkiyə mətbuatı bunun Davudoğlunun çıxış mətnindəki Dağlıq Qarabağ probleminə aid ifadələrlə bağlı olduğunu iddia edir.

Məlumata görə, mərasimdən öncə Davudoğlu ilə görüşən İsveçrənin xarici işlər naziri Kalmi Rey ona erməni tərəfinin nazirin çıxışındakı ifadələrdən narahat olduğunu bildirib. Davudoğlunun çıxışında Qafqaza sülh və sabitliyin gəlməsi, buranın sabit bir bölgə olmasının lazımlılığı, bu çərçivədə də Dağlıq Qarabağ probleminin həllinin gərəkli olduğuna işarə verən ifadələr olub. Lakin münasibətlərin normallaşması ilə bağlı danışıqların əvvəlindən Türkiyə ilə əlaqələrin yaranmasında Dağlıq Qarabağ probleminə toxunulmasının əleyhinə olduğunu söyləyən Ermənistan bu dəfə də eyni tələbində israr edib. Türkiyə tərəfi isə bu tələbi qəbul etməyib və Nalbandyanın çıxışında tarixi hadisələrə işarə vuran ifadələrin çıxarılmasını istəyib. Bundan sonra isə üç saat ərzində imzalanma mərasimi dayandırılıb. Mərasimin baş tutması üçün danışıqlar başlanılıb və Türkiyə tərəfi, ümumiyyətlə, imzalanmadan sonra çıxış edilməməsi ilə bağlı güzəştli təklif irəli sürüb.

Doğrusu, prosesin bu cür tamamlanması Türkiyə baxımından olduqca acınacaqlıdır. O mənada ki, əgər yayılan xəbərlər doğrudursa, bu hal birbaşa Türkiyənin Azərbaycan siyasətinə mənfi təsir göstərə bilər. Başqa sözlə desək, əgər erməni tərəfi Davudoğlunun çıxışına məhz Dağlıq Qarabağ probleminə aid ifadələrin yer almasına görə etiraz edibsə və son nəticədə də həmin çıxış təxirə salınıbsa o zaman qarşıda da hansısa yeni təhlükələr yarana bilər. Məsələn, deyək ki, İrəvana Ankaraya qarşı “Dağlıq Qarabağ münaqişəsindən danışma, yoxsa, “soyqırımı” məsələsini yenə gündəmə gətirərəm” şəklində təzyiq edə bilər. Və o zaman Türkiyənin hansı mövqe nümayiş etdirəcəyi də maraq doğrurur. Əgər rəsmi Ankara ermənilərin “Dağlıq Qarabağ münaqişəsi=“soyqırımı” təzyiqinə tab gətirməyəcəkdisə o zaman Türkiyənin heç bir zaman Azərbaycanı tək qoymayacağına, işğaçılar torpaqlarımızdan çıxmayana qədər Türkiyə-Ermənistan sərhədlərinin açılmayacağına dair bəyanatların verilməsinə nə gərək vardı?

Bu oyunda kim uduzdu, kim uddu?

Nəhayət, əsası İrəvana Ermənistan-Türkiyə futbol matçı ilə qoyulan bu diplomatik oyunun qalib və məğlubları haqqında danışmaq istərdik. Hörmətli politoloqumuz Vəfa Quluzadənin də qeyd etdiyi kimi, “bu oyunda Türkiyə tək, Rusiya, Ermənistan, Amerika isə birgə oynayır. Bu oyunda Türkiyə uduzacaq”. Türkiyənin uduzacağını, bəlkə də artıq uduzduğunu deməyə əsas verən digər məqam isə Ermənistan prezidenti Serj Sərkisyanın imzalanmadan dərhal sonra verdiyi bəyanatla bağlıdır. Ermənistan prezidentinin həmin bəyanatında aşağıdakılar öz əksini tapıb: “Türkiyə ilə qurulacaq heç bir əlaqə erməni xalqına qarşı törədilmiş “soyqırımı” müzakirəyə aça bilməz. Bu, bilinən bir həqiqətdir və dünyanın bütün xalqları tərəfindən qınanılmalıdır. Bununla bağlı qurulacaq hökumətlərarası komissiyada tarixçilər iştirak etməyəcəklər. Türkiyə ilə Ermənistan arasındakı mövcud sərhəd problemi beynəlxalq hüququn bəlli normalarına uyğun olaraq həll ediləcək. Protokollarda bundan irəli gedəcək hər hansı bir maddə yoxdur. Türkiyə ilə Ermənistan arasındakı münasibətlər heç bir şəkildə Dağlıq Qarabağ problemi ilə əlaqələndirilə bilməz. Ermənistan, protokollarda öz əksini tapan sərhədlərin dəyişməzliyi və ərazi bütövlüyü ilə bağlı maddələri heç bir şəkildə Dağlıq Qarabağ ilə əlaqələndirməz”.

Erməni prezidentinin aşağıdakı sözləri isə Türkiyənin aldadıldığını və necə bir çarəsiz duruma düşdüyünü deməyə əsas verir: “Bu gün, Osmanlı idarəsi zamanı millətimizin qətli və soyqırıma uğradılması siyasətlərini həyata keçirən bir ölkə ilə əlaqələrimizi normallaşdırmağa çalışırıq. “Soyqırımı” yaraları sağalmadı. Şəhidlərimizin xatirəsi və yeni nəsillərimizin gələcəyi bizə, sağlam və sabit bir dövlət, güçlü və rifah içində bir ölkə, bütün erməni xalqının xəyallarının yenidən doğacağı bir ölkə qurmağımızı diqtə edir”.

Göründüyü kimi, Sərkisyan dünyadakı erməni lobbisinə və qonşu ölkələrə açıq şəkildə mesajlar ötürüb. Bu mesajlar ondan ibarətdir ki, ermənilər “Böyük Ermənistan” ideyasının gerçəkləşəcəyi xəyalı ilə yaşamaqda davam edirlər. Və Türkiyədəki bəzi siyasətçilərin nəyi necə yozmasından asılı olmayaraq, onlar nə “soyqırımı” iddialarından əl çəkmək, nə də Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həll edilməsi üçün konstruktiv mövqe nümayiş etdirmək fikrindədirlər.

Nadir AZƏRİ

Yeni Azərbaycan.- 2009.- 13 oktyabr.- S.5.