“ÖLÜM HÖKMÜ ƏN UCUZ CƏZADIR”

(əvvəli ötən sayımızda)

İlham Rəhimov: “Bir ölkənin mədəniyyətini, mənəviyyatını öyrənmək üçün həm də orada tətbiq olunan cəzalara baxmaq lazımdır”

Parlamentin ötən iclaslarından birində Azərbaycanda ölüm cəzasının bərpası ilə bağlı təkliflər səsləndirildi. Bundan sonra hüquq aləmində bu məsələ ətrafında müzakirələr başlayıb. Belə bir vaxtda mübahisələrə aydınlıq gətirməsi üçün əməkdar hüquqşünas, dünyaca məşhur azərbaycanlı iş adamı, professor İlham Rəhimovdan müsahibə götürdük.

- İlham müəllim, Macarıstanda ömürlük həbs cəzası alan zabitimiz Ramil Səfərovla bir müddət öncə görüşünüz olub. Siz onun cəzasını Azərbaycanda çəkməsi üçün çalışırsınız. Bir şans varmı?

- Mən buna çox ümid bəsləyirəm. Ona görə ki, bununla çox ciddi məşğulam, müəyyən bir proses gedir. Çox şeyi açmaq istəmirəm, sadəcə deyim ki, proses gedir. Çox istəyirəm ki, Ramil Səfərov cəzasını burada çəksin. Düzdür, o, cinayətkardır, cinayət törədib, heç kim onun hərəkətinə bəraət qazandıra bilməz. Amma hüquqi nöqteyi-nəzərdən onun haqqı var ki, cəzasını gəlib öz vətənində çəksin.

- Bəzən belə arqumentlərə də rast gəlinir ki, bütün ölkələrdən tələb edildiyi halda, Amerikada da ölüm hökmü var.

- Səhv etmirəmsə, orada cəmi 3 ştatda ölüm hökmü qalır. Bir qədər əvvəl əgər 37 ştatda var idisə, indi bir neçə ştatda qalıb. Bu da birbaşa ştatın özündəki ağır cinayətlərin xarakteri ilə bağlıdır. Amerikada hər ştat ölüm cəzasının qalıb-qalmamasını özü müəyyən edir. Hesab edirəm ki, qısa müddətdə onlarda da götürüləcək.

Bilirsiniz, sovet dövründə ən çox ölüm cəzası məhkumluğu say etibarı ilə SSRİ-də olub. Amerika yaranandan - 1776-cı ildən 1985-ci ilə qədər 14 min cinayətkar haqqında ölüm cəzası çıxıb. Keçmiş SSRİ-də isə 1962-ci ildən 1990-cı ilə qədər 25 min insan haqqında ölüm cəzası çıxarılıb. O dövrdə iqtisadi cinayətlərə görə də ölüm cəzası var idi. 10 min rubldan yuxarı məbləğdə mənimsəməyə görə ölüm cəzası verilirdi. Özü də nə qədər günahsız adamlar bu cəzaya məhkum olunublar. Amerikada çox az cinayətlərə görə ölüm hökmü mövcud olub. Xüsusi amansızlıqla adam öldürməyə, yaxud bir neçə nəfəri öldürməyə görə və digər bu kimi xüsusi ilə ağır cinayətlər üçün. SSRİ-də isə 10 min rubla görə də ölüm hökmü var idi. Amma bu, yenə də cinayətləri azaltmırdı. Təsiri yoxdursa, bunu tətbiq etməyin nə mənası var idi? Ölüm cəzasının yalnız bir üstünlüyü var ki, insanı həyatdan məhrum edirsən, bununla da bitir, yəni o adam daha heç vaxt cinayət törədə bilməyəcək və çox ucuz cəzadır. Yəni bir var insana ömürlük cəza verirsən, axı onu yedizdirməlisən, digər xərclərini çəkməlisən. Ölüm cəzası ilə hər şey bitir.

- Professor, sizcə cinayət baş verdikdən sonra şəxsi cəzalandırmaqla və bununla digərləri üçün qorxu yaratmaqla deyil, hansısa başqa metodlar ola bilərmi ki, ümumiyyətlə insanları bununla cinayətdən yayındırmaq mümkün olsun, heç cəzaya da ehtiyac qalmasın və ya daha az olsun?

- Bu sual ömür boyu hamını maraqlandırıb. Əgər siz istəyirsinizsə ki, Avropanın, yaxud da ayrıca hansısa bir ölkənin tarixini biləsiniz, onların mədəniyyətini, mənəviyyatını öyrənəsiniz, bunun üçün həm də orada tətbiq olunan cəzalara baxmaq lazımdır. Yəni hansısa dövrdə tətbiq olunan cəzalarla həmin cəmiyyətin mədəniyyətini, mənəviyyatını, inkişafını da bilmək olur. O nöqteyi-nəzərdən Çezari Bekkarianın bir sözü var idi ki, hansısa bir millətdə vəhşilik daha çox qalıbsa, onlara daha güclü cəza tətbiq eləmək lazımdır. Amma getdikcə inkişaf edirsə, mənəviyyatı zənginləşirsə, cəza da yüngülləşməlidir. Ona görə də indi biz ölüm cəzasını bərpa etməklə faktiki olaraq demiş olarıq ki, geriyə qayıdırıq, mənəviyyatımız, tariximiz irəliyə getmir. Bu, bizi dünyanın gözünün qarşısında çox pis vəziyyətdə qoya bilər. O ki qaldı cəzaya, elə dövr olub ki, çalışıblar cəzanın heç bir rolu, funksiyası olmadığını, heç nəyin qarşısını almadığını sübut etsinlər və yeni yol - cəzaya alternativ axtarsınlar. Cəzaya alternativ nə tapmaq olar? Həmişə bu sualı qoyan kimi, digər bir sual ortaya çıxıb: yaxşı, biz cinayətin qarşısını almaq istəyiriksə nə etməliyik? Həkimlər xəstəyə öncə diaqnoz qoyur, xəstəliyin səbəbini tapandan sonra dərman verilir, müalicə olunur. Cinayətkarlığa qarşı mübarizə də belədir. Cinayətkarlıq da sosial xəstəlikdir. Əgər onunla mübarizə aparmaq istəyirsənsə, öncə səbəbi tapmalısan ki, bu haradan gəlir, haradan qaynaqlanır? Ömür boyu hamı bu suala cavab axtarıb. Səbəbi tapandan sonra qarşısını almaq çox asan olacaq. Bəlkə cinayət törətmək heç insanın özündən asılı deyil, bunun bioloji, genetik bir səbəbləri var? Əgər genetik səbəb varsa, bu mənim öz ağlımdan, hərəkətimdən asılı deyilsə, hərəkətimə nəzarət edə bilmirəmsə, onda məni niyə cəzalandırırsan? Nə günahım var, axı bu mənlik deyil, özümə kontrol edə bilmirəm. Bu sual həmişə ortada olub. Yəni özüm özümə nəzarət edə bilirəm, ya yox. Bir italiyalı psixiatr alim var idi - Çezare Lombrzo, “Cinayət adamı” adlı bir kitab yazmışdı. Araşdırma aparmışdı, məsələyə hüquqşünas kimi yanaşmamışdı. Türməyə cinayətkarların içinə girib onları bioloji nöqteyi-nəzərdən öyrənməyə, normal insanlarla fərqlərini müəyyənləşdirməyə çalışmışdı. İlk olaraq belə qənaətə gəlib ki, fərq var. Sonra isə şok bir kitab yazıb. İddia qoyub ki, mən insana baxıb deyərəm, bu, cinayətkar ola bilər, ya yox. Düzdür, sonra başa düşüblər ki, bu məsələlərə çox dərin gedib, o öz mövqeyindən kənara çəkilib deyib ki, insan cinayət törədəndə bunun ondan asılı olmadığını sübuta yetirib. Yəni cinayətkarın içərisində elə bir bioloji elementlər var ki, onu bu hərəkətə məcbur edir. Ona görə də deyir ki, gəlin axtaraq ki, bunun atası, babası cinayətkar olub, ya yox, əgər olubsa, hansısa bir cinayəti törədəcək. Belə bir reaksiya da var idi. Düzdür, bu, qəbul olunmadı, indiyədək də hüquq aləmində hamı üçün qəbul olunub ki, cinayətin törənməsinin başlıca səbəbi sosioloji səbəblərdir. Yəni hansı cəmiyyətdə yaşayırsansa, o cəmiyyətə xarakterik olan sosial, iqtisadi, siyasi səbəblər cinayət törətməyə səbəb olur. Ən çox cinayətlər haradadır? O ölkələrdədir ki, orada yoxsulluq, işsizlik çoxdur, kasıbla zənginin arasında böyük bir məsafə var. Amma təkcə sosial səbəblər deyil, insanın özündə də nəsə var. Necə ola bilər eyni şəraitdə olasan, eyni sosial problemlər hər ikimizdə olsun, amma ayrı-ayrı münasibətlər göstərilsin. Elə fakt da var ki, əkiz qardaş olub, eyni ailədə böyüyüblər, biri gedib qatı cinayətkar olub, biri akademik. İnsanın özündə olan bəzi xüsusiyyətlər, üstəgəl şəraitin özü insanı cinayət törətməyə sövq edir. Eləsi var törədir, eləsi də var törətmir, özünə yox deməyi bacarır. Amma eləsi də var ki, özü ilə bacara bilmir. Cinayətkarlığın səbəbləri həddən artıq çoxdur. Ona görə də cinayətkarlıqla mübarizə aparanda bunları nəzərə almaq lazımdır. Cəza sosial problemləri həll edə bilməz ki. Halbuki əsas səbəb sosial problemlərdir. Biz cəza ilə təkcə ona nail ola bilirik ki, digərlərinin hərəkətinə müəyyən qədər nəzarət eləyək. O cümlədən qorxu ilə. Cəza insanın davranışına müəyyən qədər nəzarət etmək imkanına malikdir. Bu, müəyyən qədər qorxu yaratmaqdır ki, olmaz, baş versə cavabı bu olacaq. Bəziləri risk edir buna gedir. Ona görə nə qədər ağır cəzalar olsa da, cinayətkarlıq yenə var. Məşhur sosioloq Dyu Geym deyirdi ki, cəmiyyətdə cinayətkarlıq normal bir hadisədir. Yəni cəmiyyət varsa, mütləq cinayət olacaq. O demək istəyirdi ki, nə qədər mübarizə aparırsınız aparın, hər bir cəmiyyətdə özünə xas cinayət olacaq. Görürük ki, bu doğrudan da belədir. Hər bir cəmiyyətin özünə xas olan cinayətkarlığı var. Orta əsrlərdə olan cinayətkarlıqla indiki dövrün cinayətkarlıqları arasında da təbii ki, böyük fərq var. Məsələn, kompüterlə bağlı cinayətkarlıq yox idi, indi var. Ortaya elə hərəkətlər çıxır ki, dövlət onu cinayət elan eləməyə məcburdur. Buna qadağa qoyur. Cinayətkarlıqla mübarizənin, cəzanın məqsədi o deyil ki, bunu kökündən ləğv eləsin. Bu, mümkün olan iş deyil. Cəza ilə heç zaman buna nail ola bilmərik. Cəzanın funksiyası ondan ibarətdir ki, imkan verməyək bunlar artsın, vəssalam. Buna nail ola bilsək, böyük işdir.

- Ola bilirmi ki, cinayət edən adam tutulmayacağını, cəzadan yayına biləcəyini düşünüb də buna gedir?

- Əlbəttə. Cəzanın effektliyi onda deyil ki, bu nə qədər ağır və ya yüngüldür. Cəzanın effektliyi ondadır ki, cinayət etmək istəyən adam bilməlidir ki, mütləq tutulacaq, ifşa olunacaq. Amma heç də hamı belə düşünmür. Çünki imkanlar var ki, cəzadan qaçasan, kənarda qalasan. Birincisi, cinayəti törətməmişdən qabaq fikirləşir ki, tutulacam, ya yox? Baxırsan ki, tutulmamaq imkanı çoxdur. Bu bir. İkincisi, tutulacağı variantda istintaqda müəyyən qədər aradan çıxa və ya cəzasını nə cürsə yüngülləşdirə bilər. Məhkəmədə də həmin şey. Son variant kimi də düşünür ki, cəzaçəkmə müəssisəsində 2-3 il yataram, sonra özümü yaxşı apararam, vaxtından tez çıxaram. Bundan sonra düşünür ki, prezident əfv, Milli Məclis amnistiya verə bilər. Bu, planlaşdırılmış cinayətlərə aiddir. Biri də var ki, heç zaman beynində bu cinayəti törətmək düşüncəsi olmayıb, amma bir anın içərisində cinayət törədirsən.

- Müsahibə üçün vaxt ayırdığınıza görə minnətdaram.

- Buyurun.

Elşad MƏMMƏDLİ

Yeni Müsavat.- 2011.- 11 may.- S. 5.