“MİRZƏ CƏLİL AZƏRBAYCAN ÜÇÜN QARANLIQDAN DOĞAN İŞIQDIR”

Azərbaycanın dilini, coğrafiyasını əsərlərində təbliğ edən, cəmiyyətdəki nadanlığı qamçılayan ədibin ev muzeyindən reportaj

Azərbaycanda söz sahibi olaraq yaşayıb, yaradıb bu dünyadan gedən şəxsiyyətlərin mənəvi irsi onların ev muzeylərində qorunub saxlanır. Bəs bu irs cəmiyyətə necə təqdim olunur? Dünya fikir üzərində mövcuddur. Azərbaycanın fikir adamlarının ev muzeylərinə gələnlər özləri ilə nə aparırlar? Bu məqsədlə növbəti dəfə yolumuzu Azərbaycan xalqının böyük oğlu, yazıçı- dramaturq, xalq müəllimi, ictimai xadim, publisist, fədakar jurnalist, Şərqdə ilk şəkilli - satirik “Molla Nəsrəddin» jurnalının yaradıcısı Cəlil Məmmədquluzadənin ev-muzeyindən saldıq.

Qeyd edək ki, C.Məmmədquluzadə 1869-cu il fevralın 22-də Naxçıvan şəhərində anadan olub. İlk təhsilini mollaxanada alıb. 1887-ci ildə Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirib. 1903-cü ilədək müəllimlik edib. 1903-cü ildən Tiflisdə nəşr edilən “Şərqi-Rus” qəzetində işləyib. Onun yazıçı və jurnalist kimi püxtələşməsində qəzetin redaktoru M.A.Şahtaxtlının mühüm rolu olub. “Poçt qutusu” adlı ilk mətbu əsəri bu qəzetdə dərc olunub. 1906-cı il “Molla Nəsrəddin” satirik jurnalı çapa başlayıb. 1920-ci ildə o, ailəsi ilə birlikdə Təbrizə köçüb. 1921-ci ildə Təbrizdə jurnalın 8 nömrəsini nəşr etdirir. İrandan qayıtdıqdan sonra Bakıda yaşayıb yaratdığı (1921-1932) bu mənzil ədibə Nəriman Nərimanov tərəfindən verilib. 1978-ci ildə Azərbaycan SSR-nin rəhbəri Heydər Əliyevin qərarı ilə ev muzeyi açılıb. Mənzil muzeyi 5 otaqdan ibarətdir. Muzey əməkdaşları indiyədək ədiblə bağlı oraya 5 minədək eksponat toplayıblar.

Muzeyin fəaliyyəti və Mirzə Cəlillə bağlı digər məlumatları bizə, muzeyin böyük elmi işçisi Yeganə Məmmədova verdi. Y.Məmmədovanın dediyinə görə, Mirzə Cəlil 1932-ci ildə dünyasını dəyişdikdən sonra həyat yoldaşı Həmidə xanım 1955-ci ilədək bu mənzildə yaşayıb. Muzey açılanadək isə başqa adamlar yaşayıblar. Odur ki, vaxtilə onun tələbəsi olan Əziz Şərif ədibin əşyalarını qorumaq üçün bir çoxunu özü ilə Moskvaya aparıb. Bəzi eksponatlar isə Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyindən götürülüb. 1981-ci ildən muzeyə Pərixanım Mahmudova rəhbərlik edib. Muzey əməkdaşı onu da vurğuladı ki, sovet hökuməti dövründə mənzil uzun müddət təmirsiz qalıb, P.Mahmudova bir çox yerlərə müraciətlərdən sonra muzeyin təmirinə nail olub: “Bizi bura Mirzə Cəlilə olan sevgimiz toplayıb. Təəssüf ki, yaşayan doğmalarından heç kimlə əlaqə saxlamaq mümkün deyil”.

Mirzə Cəlil ədib olaraq dünyanın əksər ölkələrində tanınır. Yeganə xanım bildirdi ki, yaxın günlərdə “Molla Nəsrəddin”in jurnalının redaksiya otağındakı xəritədə onun tanındığı ölkələrin adları da qeyd olunacaq. Y.Məmmədova: “Bizim 150, 190 saylı, Nərimanov rayon 45 saylı orta məktəblərlə daim əlaqələrimiz var. Bu il respublika Mərkəzi Turizm İdarəsində Mirzə Cəlillə bağlı tədbirlərimiz keçirilir. Gənc turist və diyarşünaslıq mərkəzi ilə daim əlaqə saxlayırıq. Paralel olaraq Mirzə Cəlillə yanaşı, Mirzə Ələkbər Sabir və o dövrün digər klassikləri haqda məlumatlar veririk, tədqiqatçı alimləri dəvət edirik. Yazda səyyar sərgi ilə Bibiheybət Mədəniyyət Mərkəzinə getdik və ”Cəlil Məmmədquluzadə və Molla Nəsrəddin" adlı sərgi keçirdik. Sanki Bibiheybətdə toy-bayram oldu. Biz qəzetiniz vasitəsilə müəllimlərə səslənirik ki, Mirzə Cəlildən dərs keçəndə buyurub muzeyimizə gəlsinlər".

Muzeyin əməkdaşı deyir ki, ora əsasən yay aylarında daha çox qonaqlar gəlir: “İran, Türkiyə, yaxud hər hansı Avropa ölkəsindən, Azərbaycanın hər bir bölgəsindən bura gələnlər var. Xalq sevəni xalq da sevir. Burada həftədə ən azı 2-3 ekskursiya aparılır”.

C.Məmmədquluzadənin xidmətlərindən danışanda onun ana dilimizin qorunmasında, cəmiyyətdəki nadanlığın, xurafatın qamçılanmasında, cəmiyyətin maariflənməsində olan xüsusi rolundan bəhs etmək də yerinə düşər. Y.Məmmədova ədibi “Qaranlıqdan doğan işıq” adlandırdı: “Onun dövründə ən çox Axundovdan, Zərdabidən gələn bir maarifçilik hərəkatı vardı. Eyni zamanda cəmiyyətdə cahillik, nadanlıq, savadsızlıq hökm sürürdü. Bu dövrdə ”Molla Nəsrəddin" zəruri olaraq meydana çıxdı . Mirzə Cəlilin ideyalarını jurnaldakı karikaturalarda ilk olaraq alman karikaturaçılar Rotter və Şmerlinq canlandırıb. Sonra bizim sevimli rəssamımız Əzim Əzimzadə davam etdirib. Onun şagirdi olan mərhum salnaməçimiz Qulam Məmmədli deyirdi ki, Mirzə Cəlil şəkillərə ona görə çox üstünlük verirdi ki, cəmiyyəti ayıltsın. Karikaturaların birində bir azərbaycanlı oturub, rus, fars, ingilis hərəsi kənardan onun ağzına bir dil soxur. O da öz dilini çıxarıb göstərir və deyir ki, mənim öz dilim var.

Mirzə Cəlil çox sadə, axıcı, xalqın başa düşdüyü dildə yazan nasir olub. “Anamın kitabı” sözsüz ki, dilə aiddir. Azərbaycan ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq Mirzə Cəlil öz əsərlərində Azərbaycanın çox geniş xəritəsini Naxçıvan, Ərdəbil, Dərbənd, Xoy, Bakı və sair əraziləri təqdim etməklə göstərib".

Mirzə Cəlil sovet dövründə bəzi hallarda dinsiz, inamsız kimi də təqdim olunub. Amma Y.Məmmədova bununla qətiyyən razılaşmır: “Bu tamam səhv fikirdir. Onun saf inamı, Allaha böyük sevgisi olub. Sadəcə, xurafatın, Şeyx Nəsrullahların əleyhinə çıxıb. Sovetlər dövründə ”Molla Nəsrəddin"i Allahsız elan etmək istəyiblər. Amma o buna yol verməyib. Hətta onu zorla bir rus qadınla evləndirmək istəyiblər, razılaşmayıb".

Y.Məmmədova bir arzusunun qəzetimizdə dərc olunmasını xüsusilə xahiş etdi. O, Mirzə Cəlilin əsərlərinin, xüsusən “Ölülər”in fəlsəfi baxımdan tam açılması üçün tədqiq olunmasını arzulayır: “Bu əsər böyük bir mübarizə yolu oldu. ”Ölülər"in fəlsəfəsini açmaq üçün həm də görünür, filosof olmaq lazımdır. Çox arzu edərdim ki, tədqiqatçılar Mirzə Cəlilin əsərlərinin mahiyyətini bizlərə açsınlar".

Qeyd edək ki, bu il Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin əmri və YUNESKO-nun Azərbaycan Komitəsinin qərarı ilə Molla Nəsrəddinin 105 illiyi keçirilib. Y.Məmmədova hesab edir ki, “Molla Nəsrəddin” ciddi obrazdır: “Molla Nəsrəddin Ömər Faiq Nemınzadə , Ordubadi, Sabir, Şahtaxtı, Əli Qəmküsar, Firudin Köçərli kimi ziyalıların obrazıdır. Tarixi Molla Nəsrəddinlə bunu eyniləşdirmək olmaz. Həqiqətən Mirzə Cəlilin yumoru düşündürəndir. Jurnalı çap etdirəndə nə qədər çətinliklərlə üzləşib. Tiflisdə onun öldürülməsi üçün başına pul da qoyulub. Təbrizdə nəşr etdirdiyi 8 nömrəyə görə, İranda o vaxtın mətbu orqanları yazıb ki, böyük bir odunun görmədiyi işi felyetonlar görüb. Qələminin gücü o qədər böyük idi ki, Mirzə Cəlilin bir felyetonu çap olunan günün sabahısı Təbrizdə vaxtilə açılan fahişəxanalar yığışdırılıb”.

C.Məmmədquluzadənin əsərləri bir çox dillərə tərcümə edilib. Onun xatirəsini əbədiləşdirmək üçün adına rayon, kənd, küçə, məktəb, xatirə muzeyləri, abidələr var. Bu il həyat yoldaşı Həmidə xanımın da doğulduğu Ağcabədi rayonunda ev muzeyi açılıb. Bütün bunlar təqdirəlayiq olsa da, Mirzə Cəlilin dərk olunması üçün təbliğinə ehtiyac çoxdur.

Sevil HİLALQIZI

Yeni Müsavat.- 2011.- 13 noyabr.- S.13.