QARABAĞDA MƏHV EDİLƏN MƏDƏNİ İRS VƏ...

Bakıdan gec də olsa başlayan kampaniya: ölkədə mövcud olan tarix və mədəniyyət abidələri pasportlaşdırılacaq

Mədəniyyət və turizm nazirinin müvafiq tapşırığına əsasən ölkədə mövcud olan tarix və mədəniyyət abidələrinin pasportlaşdırılması işinə başlanılıb. Xəbəri Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin saytı yayıb. Bildirilir ki, bu məqsədlə «Azərbərpa» Elmi-Tədqiqat Layihə İnstitutu tərəfindən beynəlxalq standartlara cavab verən yeni pasport nümunələri hazırlanıb. İlkin mərhələdə 234 tarix və mədəniyyət abidəsinin pasportlaşdırılması nəzərdə tutulub. Ölkədə mövcud olan tarix və mədəniyyət abidələrinin ilk dəfə kütləvi şəkildə pasportlaşdırılması işi 1970-1980-ci illərdə aparılıb.

Bu müddət ərzində 1000-dən artıq abidənin sənədləşdirilməsi həyata keçirilib. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli 132 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş dövlət siyahısında dünya, ölkə və yerli əhəmiyyət dərəcələrinə görə qruplaşdırılan 6308 tarix və mədəniyyət abidəsi yer alır. Bundan əlavə, təxminən 2000-ə yaxın yeni aşkar olunmuş abidə vardır ki, hazırda onların siyahılarının dəqiqləşdirilməsi aparılır.

Xəbərdə pasportlaşdırma işinin işğal altındakı Azərbaycan ərazilərində qalan tarix-mədəniyyət abidələrinə də şamil olunub-olunmayacağı, əgər olunacaqsa bunun üçün hansı mexanizm düşünüldüyü barədə məlumat yer almır. Bununla belə, Azərbaycanda tarix-mədəniyyət abidələrinin pasportlaşdırılmasına dair gec də olsa başlayan iş bir daha Qarabağda ermənilər tərəfindən dağıdılaraq izləri yer üzündən silinən, yaxud saxtalaşdırılaraq “erməni abidəsi” kimi pasportlaşdırılan misilsiz tarix-mədəniyyət abidələri ilə bağlı ağrılı problemi gündəmə gətirir. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin yaydığı məlumatda deyildiyi kimi, Azərbaycanda tarix və mədəniyyət abidələrinin ilk dəfə kütləvi şəkildə pasportlaşdırılması işi 1970-1980-ci illərdə aparılıb. Üstəlik, bu proses Dağlıq Qarabağda yerləşən abidələri əhatə etməyib, yaxud çox məhdud şəkildə əhatə edib. Nəticədə həmin əraziləri işğal edən ermənilər orada qalan tarix-mədəniyyət abidələrini “erməniləşdirmək” üçün yaxşı fürsət əldə ediblər.

Erməni mənbələrində ayrı-ayrı vaxtlarda yer alan məlumatlara, peyk çəkilişlərinə, ATƏT-in işğal olunuş ərazilərdəki vəziyyəti araşdıran missiyasının hesabatına, habelə digər mənbələrdən toplanan məlumatlara görə, bu ərazilərdə indiyədək yüzlərlə tarixi abidə tamamilə dağıdılıb. Digər abidələr isə erməni abidələri adı altında pasportlaşdırılır. İşğal altındakı Azərbaycan ərazilərində tarix-mədəniyyət abidələrinin kütləvi məhvi və saxtalaşdırılması hərbi konfliktlər zamanı mədəni dəyərlərin qorunması haqqında 1954-cü ildə qəbul edilmiş Haaqa Konvensiyasına ziddir. Bu konvensiya hərbi münaqişələr zamanı hər bir dövlətin öz ərazisində və rəqib tərəfin ərazisində yerləşən mədəni dəyərlərin qorunması, arxitektura, incəsənət, tarixi abidələr, arxeoloji qazıntılar kimi daşınan və daşınmaz mədəni dəyərlərin müdafiə edilməsini iştirakçı dövlətərin qarşısında vəzifə kimi qoyur. Həmçinin işğal ərazilərində tarix-mədəniyyət abidələrinin dağıdılması və saxtalaşdırılması YUNESKO-nun “Ümumdünya mədəni və təbii irsin qorunması haqqında” konvensiyasının pozulmasıdır. Azərbaycanın tələbi əsasında ATƏT iki dəfə işğal altındakı ərazilərdəki vəziyyəti öyrənmək üçün missiya təşkil edib, bu zaman tarixi abidələrin vəziyyəti də qismən araşdırılıb. Bununla belə, Ermənistan YUNESKO-nun işğal altındakı ərazilərdə tarixi abidələrin vəziyyətini öyrənmək üçün bitərəf missiya göndərməsini əngəlləyib. Azərbaycanın Mədəniyyət Nazirliyi bir il əvvəl işğal altındakı ərazilərdə tarix-mədəniyyət abidələrinin dağıdılmasına dair hesabat hazırlayaraq YUNESKO-ya təqdim edib.

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin məlumatına əsasən işğala qədər Azərbaycan tərəfi hazırda işğal altında olan ərazilərdə 8 dünya, 166 ölkə və 588 yerli əhəmiyyətli abidə qeydə almışdı. Dağlıq Qarabağ və ona bitişik rayonlarda mövcud olan minlərlə tarixi abidə isə rəsmi qeydiyyatdan kənarda qalıb. Nəticədə ermənilər bu abidələri öz adlarına rəsmiləşdirmək üçün fürsət əldə ediblər. İki-üç ildir ki, Ermənistanın və erməni diasporunun, xarici ölkələrdən cəlb edilmiş erməni tarixçilərinin köməyi ilə işğalçılar Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonlarda qalan tarix-mədəniyyət abidələrinin pasportlaşdırılmasını həyata keçirməkdədir. Dağlıq Qarabağdakı qondarma separatçı rejimin “turizm idarəsi”nin rəhbəri Sergey Şahverdiyanın 2011-ci ildə erməni KİV-lərinə verdiyi açıqlamaya görə, işğal altındakı ərazilərdə o vaxta qədər 4 minə qədər tarixi abidə qeydiyyata alınıb. Bu açıqlamaya əsasən təkcə 2011-ci ildə 289 tarixi abidə sənədləşdirilib. Erməni qaynaqlarında yer alan məlumatlara görə, son illərdə Qarabağda alban dövrünə aid 100-ə yaxın ibadətgaha erməni kilsəsi statusu verilib. Təkcə 2006-cı ildə ermənilər tərəfindən Şuşa şəhəri ətrafında 500-dən çox abidə “erməni abidəsi” kimi qeydiyyata alınıb.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun topladığı faktlara əsasən işğal olunmuş ərazilərdə qalan və islam dövrünə aid tarixi abidələr xüsusi amansızlıqla dağıdılır. Çünki bu abidələrin üzərində müsəlman epiqrafiyası ilə yazılar olduğundan onları erməniləşdirmək və qeyri-Azərbaycan abidələri kimi təqdim etmək mümkün deyil. Bura qəbirüstü abidələr, türbələr və məscidlər daxildir. İnstitutun araşdırmalarına görə, 1994-cü ildə atəşkəsin əldə edilməsindən sonrakı 18 il ərzində işğal altındakı ərazilərdə dağıdılan tarix-mədəniyyət abidələrinin sayı hərbi münaqişə zamanı dağıdılmış abidələrin sayından çoxdur.

Ermənilər işğal edilmiş ərazilərdə qalan tarixi abidələri dağıtmaqla və saxtalaşdırmaqla kifayətlənməyib bu ərazilərdə arxeoloji qazıntılar da aparmaqdadır. Məqsəd ermənilərin Qarabağa 19-cu əsrin əvvəllərindən etibarən köçürüldüyünə dair təkzibolunmaz tarixi faktları ört-basdır etmək, ermənilərin guya min illər boyu bu torpaqlarda yaşadıqlarına dair saxta tarixi dəlillər ortaya çıxarmaqdır. Arxeoloji qazıntılar əsasən 2000-ci illərin əvvəllərindən başlayıb. Həmin vaxt Ermənistan Ekspedisiya, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun bir qrup əməkdaşı arxeoloq Hamlet Petrosyanın rəhbərliyi altında işğal altındakı Ağdam rayonu ərazisində, vaxtilə Qarabağ xanlarının yay iqamətgahlarının yerləşdiyi Şahbulaq yaylağına ezam edilib. Erməni arxeoloqlarının Şahbulaq yaylaqlarında apardıqları arxeoloji qazıntılar Ermənistandakı “Erkir” ictimai təşkilatı və qondarma “DQR hökuməti” tərəfindən maliyyələşdirilib. Onların qarşısında mifik “Böyük Ermənistan” dövlətinin paytaxtı “Tiqranakert”in izlərini tapmaq vəzifəsi qoyulub. 2006-cı ilin avqust ayında Ermənistan Ekspedisiya Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu daha bir qrup əməkdaşını Şahbulaq yaylağına ezam edib. Burada onlar Hamlet Petrosyanın qrupu ilə birləşərək Şahbulaq yaylağının şimal hissəsində qazıntılara başlayıblar və qısa mddət sonra uydurma “Tiqranakert” şəhərinin qalıqlarını aşkar etdikləri barədə xəbər yayıblar. Lakin çox keçmədən erməni arxeoloqlarının bu “kəşfi” biabırçı faktla üzləşib, məlum olub ki, ekspedisiya üzvləri qazdıqları çalalara müasir texnikanın köməyi ilə yonulmuş mişar daşları düzüblər və onları “tarixi dəlillər” kimi təqdim ediblər. Qazıntılarda iştirak edən xarici ölkə arxeoloqları bu biabırçı faktdan sonra ekspedisiyanı tərk ediblər. Buna baxmayaraq, erməni arxeoloqları Şahbulaq yaylaqlarında, tikintisi 1751-1752-ci illərdə başa çatan və Qarabağ xanlarının iqamətgahı olan Qıfıl xan sarayı kompleksi ərazisində qazıntı işlərini hələ də davam etdirməkdədir.

Yeni Müsavat.- 2013.- 23 yanvar.- S.11.