M.Ə. Rəsulzadənin Rumıniyadakı fəaliyyəti

1939-cu il sentyabrın əvvəlində Polşanın almanlar, sentyabrın 18-də isə sovet ordusu tərəfindən işğalından sonra M.Ə.Rəsulzadənin burada yaşaması artıq qeyri-mümkün idi.

1939-cu ilin avqustunda o, dincəlmək üçün Rumıniyanın Köstəncə (Konstansa-Rumıniyanın Dobruca bölgəsində şəhərdir) bölgəsinə getmişdi. Həmin zamanda Varşavada olan Rusiya Türklərinin siyasi mühacirləri Ayaz İshaqi, Əli Azərtəkin, Balo Bilatti, Edige Mustafa Krıməl, Səid Şamil, Mirzə Bala Məmmədzadə almanların və rusların əlinə düşməmək üçün1939-cu il sentyabrın 6-da təcili Rumıniyaya, oradan Türkiyəyə getmişdilər.

M.Ə.Rəsulzadə isə 1940-cı ilin 23 iyununda Köstəncədə Türkiyədən gələn dostu Həmdullah Sübhi Tanrıövəri qarşılamış, onunla birgə Buxarestə getmiş və onun maddi dəstəyi ilə savaşın sonunadək orada “Kiryazi” hotelində qalmışdı.

Buxarestdə olduğu dövrdə o, zamanının çoxunu Türkiyənin buradakı Böyükelçiliyində keçirir, böyük Azərbaycan şairi olan Nizami Gəncəvi haqqındakı araşdırmasını tamamlayırdı.

1944-cü ildə almanlar Stalinqradda məğlub olduqdan sonra sovet ordusu Rumıniyaya doğru irəliləməyə başladı. 1944-cü ilin aprelində amerikalılar Buxaresti bombaladılar. 1944-cü il avqustun 23-də Buxarestdə hökumət çevrilişi baş verdi. Yeni hökumətin sovetlərə atəşkəs elan etməsindən sonra M.Ə.Rəsulzadə Almaniyanın Mittenvald bölgəsindəki qaçqın düşərgəsinə getdi.

Gürcüstandakı fəaliyyəti

M.Ə.Rəsulzadənin Gürcüstanda olması ilə bağlı ilk məlumat 1915-ci ilə aiddir. 1915-ci ilin fevralında o, Tiflisdə olur və ayın 8-də Gürcüstanın böyük şairi Akaki Seretelinin dəfn mərasimində iştirak edir, orada nitq söyləyir.

M.Ə.Rəsulzadənin Gürcüstandakı əsas fəaliyyəti isə 1918-ci ilin əvvəllərindən başlayır.

1918-ci il martın 6-da Rusiyada - Petroqradda Millətlər Məclisinin buraxılması haqqındakı dekretin verilməsindən sonra 1918-ci il yanvarın 22-23-də Tiflisdə Zaqafqaziyadan Müəssisələr Məclisinə seçilənlərin toplantısı keçirildi. Rusiyadakı vəziyyətin anarxiya və xaos olduğunu nəzərə alıb, üç Zaqafqaziya xalqının nümayəndəsi yerli qanunverici orqan olan Zaqafqaziya Seyminin yaradılması haqqında qərar qəbul etdilər. Azərbaycan siyasi partiyaları Seymdə 44 yer (30-u Müsavat olmaqla) aldı. Ümumi saya görə Seymdə bu ikinci yer idi.

Seymin ilk toplantısı 1918-ci ilin 23 fevralında keçirildi və Zaqafqaziya Seymində Müsavat fraksiyasının lideri M.Ə.Rəsulzadə, onun müavinləri isə N.Yusifbəyli və M.Y.Cəfərov təsdiq olundu.

Bu dövrdən başlayaraq M.Ə.Rəsulzadənin Gürcüstanda fəal siyasi həyatı başlayır.

1918-ci il martın 5-də M.Ə.Rəsulzadə Seymin iclasında konstitusiyanın işlənib hazırlanması məsələsini irəli sürür.

1918-ci ilin martın 14-də Trabzonda keçirilən Sülh Konfransında M.Ə.Rəsulzadə də iştirak edir və burada Türkiyə nümayəndələri artıq Zaqafqaziya nümayəndələrindən respublikaların siyasi quruluşları haqqında qətnamə tələb edirlər.

1918-ci ilin 31 mart hadisələri ilə bağlı isə M.Ə.Rəsulzadə aprelin 1-də Tiflisdə keçirilən Seymin toplantısında bildirirdi: “Əgər Zaqafqaziya hökuməti lazımi qəti addımlar atmasa, bizim burada oturub həmrəy iş aparmağımız qeyri-mümkün olacaq”.

Aprelin 9-da olan çıxışında isə M.Ə.Rəsulzadə Zaqafqaziyanın müstəqilliyinin vacibliyini xüsusi vurğulayırdı.

Onun təşəbbüsü ilə 1918-ci il mayın 3-də Azərbaycan fraksiyalarının toplantısında (Müsavat-30, “Müsəlman sosialist bloku”-7, bolşevik və “hümmət”-menşevik-4, “ittihad”-4) Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan və Şimali Qafqazın Konfederasiyası ideyasının müdafiəsi haqqında qərar da qəbul edildi.

1918-ci ilin 14-15 mayında M.Ə.Rəsulzadə Zaqafqaziya nümayəndə heyətinin tərkibində Batuma gedir və regionun siyasi gələcəyi ilə bağlı Almaniya və Türkiyə hökuməti təmsilçiləri ilə mürəkkəb danışıqlar aparır.

1918-ci il mayın 26-da Zaqafqaziya Seymi buraxılır və Seymin azərbaycanlı üzvləri Azərbaycanın idarə olunmasını üzərinə götürən Azərbaycanın Milli Şurasını yaradırlar. Gizli səsvermə yolu ilə (24 nəfərin iştirakı ilə 2 nəfər əleyhinə olmaqla) M. Ə. Rəsulzadə 22 səslə Milli Şuranın sədri seçilir.

Həmin il iyunun 4-də isə Batumda Osmanlı Türkiyəsi ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti arasında ilk dostluq Müqaviləsi imzalanır. Müqavilənin IV maddəsində Osmanlı hökumətinin Azərbaycana silahlı yardım göstərmək haqqının olduğu qeyd edilir. Müqaviləni Azərbaycan hökuməti adından M.Ə.Rəsulzadə və M.Hacınski imzalayır.

1918-ci il iyunun ortalarında Azərbaycan Milli Şurası başda M.Ə.Rəsulzadə və Azərbaycan hökuməti (F. Xoyskinin sədrliyi) Gəncəyə gəlir.

Rusiyadakı həyatı

M.Ə.Rəsulzadənin Rusiya mühitinə yaxınlığı gənclik illərindən başlayıb. Özü “Rus-müsəlman” məktəbində oxumuş, rus dilində təhsil almışdı. Bundan əlavə, onun rus dilindən əsərlər tərcümə etməsi də məlumdur. O, müxtəlif vaxtlarda F.M.Dostoyevskidən, M. Qorkidən, Blyumindən marqlı tərcümələr etmiş, Stalinin xahişi ilə yazdığı gənc türklər haqqında olan məqaləsini “Volna” jurnalında rus dilində çap etdirmişdi.

1917-ci il aprelin sonlarında isə ilk dəfə olaraq Moskvaya getmiş, orada mayın 1-11-də keçirilən Ümumrusiya müsəlmanlarının qurultayında iştirak etmişdi. Onun irəli sürdüyü “ərazi muxtariyyəti” ideyası qurultayda 271 səsə qarşı 446 səslə qəbul edilmişdi.

M. Ə. Rəsulzadənin Rusiyada uzunmüddətli yaşayış dövrü 1920-1922-ci illəri əhatə edir. Belə ki, 1920-ci ilin noyabrında İ.V.Stalin Bakıya gəlir, burada partiya tədbirində iştirak edir və M.Ə.Rəsulzadəni həbsdən azad edib Moskvaya aparır. Moskvaya o, əmisi oğlu - Müsavat Partiyasının qurucularından olan Məhəmməd Əli Rəsuloğlu ilə birgə aparılır. Onlar Moskvada ümumi nəzarət altında yaşayır. Moskvada M. Ə. Rəsulzadə İ. V. Stalinin başçılıq etdiyi RSFSR Millətlər Komissarlığının “Jizni natsionalnostey” - “Millətlər həyatı” jurnalı ilə əməkdaşlıq edir, bir müddət Şərq Dilləri İnstitutunda fars və rus dillərini tədris edir.

M.Ə.Rəsulzadə getdikcə sərtləşən bolşevik rejimində yaşamağın qeyri-mümkünlüyü qərarına gəlir. Digər tərəfdən də Müsavat Partiyasından olan dostları onun buradan getməsini vacib sayırdılar.

1922-ci ilin iyun-iyul aylarında M.Ə.Rəsulzadə elmi ezamiyyət adı ilə Sankt-Peterburqa gedir, oradan tatar maarifçisi Musa Bigiyevin köməyi ilə Finlandiyaya keçir. 15 gün ərzində fin əsgərlərinin nəzarətində qalır, bir müddət Helsinkidə yaşayır, oradan Fransaya, Almaniyaya, sonradan isə Türkiyəyə gedir.

Nəsiman YAQUBLU

Yeni Müsavat.- 2014.- 6 fevral.- S.10.