31 mart soyqırımı tarixi faktlarla

“Erməni məsələsi və türk-müsəlman soyqırımı” kitabının müəllifi dövlət idarələrinin laqeydliyindən gileylidir

1918-ci il 31 mart qırğınları XX əsrdə Azərbaycan tarixinin ən faciəli və dəhşətli səhifələrindəndir. Bu tarix 1998-ci ilin 31 martından Azərbaycanlıların soyqırımı günü kimi dövlət səviyyəsində qeyd edilir.

31 mart soyqırımına dair dəhşəti faktlar “Erməni məsələsi və türk-müsəlman soyqırımı” adlı tarixi araşdırma kitabında geniş əks olunub. Arxiv sənədlərinə və ciddi elmi istinadlara dayanan bu kitabda son yüzillikdə İran, Türkiyə və Qafqaz bölgəsində ən əhəmiyyətli tarixi hadisələrin xronologiyasına toxunulub.

31 mart soyqırımı ərəfəsində kitabın müəllifi, yazıçı-jurnalist Xaqani İsmayıl və kitabda “Diplomatik mübarizəmiz üçün universal silah” başlıqlı məqaləsi dərc edilən Qarabağ Ağsaqqallar Şurasının sədri Asif Məmmədovla söhbət etdik.

X. İsmayıl öncə dedi ki, kitabı rus və ingilis dillərində tərcümə edilməsini istəsə də, bu məsələ ilə bağlı dövlət orqanları tərəfindən biganəliklə qarşılaşıb. Kitabda ermənilərin Qafqazda xəyanətkar siyasəti, azərbaycanlılara qarşı soyqırım və terroruna geniş yer ayrılıb. Müəllifi I Dünya müharibəsi zamanı və ondan sonrakı dövrdə türklərin soyqırımını dair arxiv sənədlərini təqdim edib. Bu tədqiqatlarının özəlliyi həm də ondan ibarətdir ki, müəllif yeni arxiv sənədləri təqdim etməklə yanaşı, bütün bölgələrdə türk-müsəlman soyqırımının təfsilatını araşdırıb.

X.İsmayıl dedi ki, “Erməni məsələsi və türk-müsəlman soyqırımı” kitabında indiyədək heç yerdə dərc edilməyən faktlar toplanıb. X. İsmayıl: “Erməni məsələsi və türk-müsəlman soyqırımı” kitabı son 10 ildən artıq bir dönəmdə Azərbaycan, Türkiyə, Pakistan, eləcə də dünyanın bir çox ölkələrində saxlanılan arxiv materialları və tarixi qaynaqlar əsasında yazılmış ensklopedik araşdırmadır. Kitabda Qafqaz, Qərbi və Şimali Azərbaycanın bütün əraziləri və Orta Asiyada baş vermiş türk-müsəlman soyqırımı barədə araşdırmalar yer alır. Kitabda sənədlərin fotosurətləri də yayımlanıb. Bu sənədlərdən ən önəmlisi 1918-ci il hadisələrinin “qəhrəmanlarından” olan Stepan Lalayanla bağlı olanlardır. Kitabda dərc etdiyim sənədlərin surətini və arxivdə saxlanma şifrələrini də dərc etmişəm. Biz sözdə sərsəm “soyqırım” iddiaları ilə dünyanı təngə gətirən ermənilərdən fərqli olaraq sənədlərlə, istintaq tərəfindən tərtib və təsbit olunmuş faktlara əsaslanmışıq.

Azərbaycanlılara qarşı soyqırım faktlarla sübuta yetirilib. Azərbaycanlıların soyqırımının qurbanlarının siyahısı var. Bəs, ermənilər görək, qondarma soyqırım iddialarını sübut edəcək siyahı verə bilərlərmi?! Biz 1918-ci ildə soyqırıma məruz qalan azərbaycanlıların siyahısını verə bilərik. Lalayanın cinayətlərini sübut edən materialları mən 2002-ci ildə tapmışam və ilk dəfə olaraq dərc etmişəm. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ermənilərin hərbi cinayətlərini araşdıran Avropa İstintaq Komissiyasının yaradılmasını tələb etmişdi. Soyqırıma dair sənədlərin, ermənilərin Zəngəzurda, Göyçədə, ümumilikdə Qafqazda xalqımıza qarşı soyqırım faktlarının toplayaraq Avropa istintaq Komissiyasına verilməsi təklif olunmuşdu. Bununla bağlı yazışmaları ilk dəfə mən aşkara çıxartmışam. Sadaladığım və kitabımda əks etdirdiyim faktlar sadəcə məlumatlar deyil, həm də istintaq materiallarıdır".

X.İsmayıl dedi ki, kitabda toplanan materiallar Tarix İnstitutu tərəfindən təqdir olunub. X.İsmayil: “Bu kitab Xarici İşlər Nazirliyinin əlində bir nömrəli silaha çevrilməlidir. Təəssüf ki, Xarici İşlər Nazirliyi bu kitabdakı sənədləri tərcümə edərək dünyada yaymaq əvəzinə gözləmə mövqeyi tutur. Bildiriblər ki, əgər səfirliklər razılaşsa, kitabı tərcümə etdirib səfirliklərə verəcəklər”.

Asif Məmmədov da XİN-in bu mövqeyini anlaşılmaz hesab edir: “Xarici İşlər Nazirliyi deyir ki, kitabın tərcümə edilib yayılması üçün səfirliklərlə məsləhətləşirik. Axı bu necə ola bilər? Bu tarixin üzə çıxarılması və həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması XİN-in vəzifəsidir. Biz kitabı iki il əvvəl xarici işlər nazirinin müavini Araz Əzimovun köməkçisinə çatdırmışıq. Araşdırmalar şöbəsində kitaba baxış keçirilib. Ancaq indiyədək bir xəbər yoxdur. Hətta teleqramda vurmuşuq. Ancaq cavab yoxdur”.

Söhbəti X.İsmayıl davam etdirir: “Biz 2013-cü ildə tarix elmləri doktoru Qela Xuçaşvilinin təşəbbüsü ilə keçirilən tədbirdə kitabın məzmunun və bəzi önəmli faktları onlara çatdırdım. Azərbaycan arxivində olan mart soyqırımı ilə bağlı bilgiləri çatdıranda onlar şoka düşdülər ki, belə bir materiallar olduğu halda Azərbaycan və Türkiyə niyə sussun?! Mənə dedilər ki, kitabda ciddi arqumentlər olduğu üçün Ermənistan tərəfi də müzakirəyə qoşulmağa məcbur olacaq. Xarici İşlər Nazirliyi bu kitabı yayımlamaqda maraqlı olmalıdır. Xarici İşlər Nazirliyinin özünün tərcümə idarəsi var. Avropa Azərbaycan Assosasiyasının rəhbəri Taleh Heydərovun burdakı nümayəndəliyini də müraciət etdik və kitabdan bir nüsxə verdik. 1 ildən artıqdır ki, onlardan da cavab yoxdur. Mədəniyyət Nazirliyi kitaba diqqət ayırdı və Azərbaycanın xarici ölkələrdəki sərgilərinə təqdim etdilər. Mədəniyyət Nazirliyi kitabın ingilis dilində dərc edilməsini istədi və bu onların layihələrində nəzərdə tutulub. Ancaq başqa qurumların bu məsələdə diqqətsizliyi üzücüdür”.

Günel MANAFLI

Yeni Müsavat .- 2014.- 31 mart.- S.15.