Folklorşünas: “Novruz sırf müsəlmanların bayramı deyil”

“Kosa və Keçəlin pomadalı, kloun kimi səhnəyə çıxmasının əleyhinəyəm”

“Bu il yaz fəsli 20 mart saat 20:15:30-da daxil olacaq”

Qarşıdan Novruz bayramı gəlir. Novruz bayramının gəlişi ilə kosa, keçəl personajları, papaqatdı kimi bir sıra adət-ənənələrin müzakirəsi yenidən gündəmə gəlib. Həmçinin, ilaxır çərşənbə ilə bayramın üst-üstə düşməsi də insanlarda çaşqınlıq yaradıb. Hətta buna görə Naxçıvan bölgəsində Boz ayın girdiyi gün, yəni fevralın 20-si ilk çərşənbə - Su çərşənbəsi kimi qeyd edilib.

İnsanlarda sual yaradan bu kimi qaranlıq məqamlara aydınlıq gətirmək üçün Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutunun Mərasim folkloru şöbəsinin böyük elmi işçisi, fəlsəfə doktoru Atəş Əhmədliyə müraciət etdik.

- Novruz bayramının tarixinə nəzər salsaq, bunu sırf müsəlmanların bayramı adlandıra bilərikmi? Ümumiyyətlə, bu il bahar ölkəmizə nə vaxt qədəm qoyacaq?

- Bunun astronomik əsası var. Yerin Günəş ətrafındakı hərəkəti məsələsi var, bu 365-366 gün olur ki, bunun da müxtəlif formalarda astronomik hesablamaları var. Yaz bərabərliyi nöqtəsi var ki, bu 23 dərəcə 27 dəqiqədir. Amma yuvarlaq götürülərək buna bəzi hallarda 23 dərəcə 30 dəqiqə də deyirlər. Çünki yerin quruluşu elips formasındadır. Ona görə də Günəşin ekvator kəsişmə nöqtələrindən keçdiyi günlərin də sayı fərqlidir. Məsələn, ekvator xəttinin birinci dövriyyəsi 186 gündür. 365 günü yarı bölsək 186 gündən sonra ilin başlanğıcı sayılır. İlin başlanğıcını da qədim dövrlərdə martın 21-dən götürüblər. Bizim eramızın 325-ci ilində Nikey kilsə məclisində Yuri Sezarın təqvimi əsas götürülür və 21 mart ilin başlanğıcı hesab edilir. Sonrakı dövrlərdə də bu əsas götürülüb. Biz deyirik ki, bu bayram yeni il kimi müsəlman dünyasının bayramıdır. Xeyr, qədim zamanlardan dünya üzrə belə hesablanıb ki, 21 mart Yeni ilin başlanğıcıdır.

- Axır çərşənbənin bayramla üst-üstə düşməsi hadisəsi neçə ildən bir təkrar olunur? İnsanlar axır çərşənbə ilə bayramı birlikdə qeyd etməlidir, yoxsa...

- Bayram bəzən martın 20-nə, bəzən də 21-nə düşür. Axı fevral ayı da həmişə 29-dan olmur. 3 il 28 gün, 4-cü il isə 29 gündən ibarət olur. Bunun da məsələyə təsiri var. Hər ildən 5 saat 48 dəqiqə 46 saniyə yığılır. 4 dəfə bunu hesabladıqda bu 24 saat edir. Bu 24 saat 3- il ərzində yığılır və 4-cü ili fevral 29 gündən ibarət olur. Yəni bayramın axır çərşənbə ilə üst-üstə düşməsini heç kim müəyyənləşdirmir, bu sırf astronomik hadisədir. Bu il yaz fəsli ölkəmizə 20 mart saat 20:15:30 saniyədə daxil olacaq. Şamaxı rəsədxanasının alimi Xıdır Mikayılov dedi ki, bayramla çərşənbənin üst-üstə düşməsi heç bir əsas vermir ki, çərşənbələrin yeri dəyişilsin. Bu hesablamalar da səmanın birbaşa müşahidəsi əsasında aparılmış dəqiq hesablamalardır. Bilirsiniz ki, qış təqvimi xalq təqvimidir, bölgüləri xalq aparır. Bu il Boz ay fevralın 20-i çərşənbə axşamına düşdü və bunu Naxçıvanda su çərşənbəsi kimi qeyd etdilər. Bu da düzgün deyil. Bayramla axır çərşənbənin üst-üstə düşməsi heç bir əsas vermir ki, çərşənbələrin yeri sürüşdürülsün. 2008-ci ildə də bu baş verib. O zaman hətta bayramla çərşənbə ayın 21-ə düşmüşdü. 10 il keçdi və bu yenidən baş verdi. Yəni çərşənbə ilə bayramın üst-üstə düşməsi mümkündür.

- Çərşənbələrin adlarının və sıralanmasının zamanla dəyişdiyi və ünsürlərlə əvəz olunduğu deyilir. Bu, doğrudurmu?

- Çərşənbələrin qeyd edilməsi məhəlli və qlobal səviyyədə həyata keçirilir. Məsələn, 1-ci çərşənbəyə xalq arasında yalançı, əzəl, su çərşənbəsi deyilib. Bilirsiniz ki, dünyanın yaranmasında dörd əsas ünsür var. O ünsürlərlə çərşənbələrin bağlanması da çox maraqlı bir haldır. Məsələn, mifologiyada bununla bağlı kiçik bir rəvayət var. Bu mifdə deyilir ki, hələ dünyada Allahdan başqa heç kim yox idi və yer üzü başdan başa su ilə örtülü idi. Sonra Günəş, od, istilik çıxdı. Yavaş-yavaş su qurumağa başladı və torpaq üzə çıxdı. Sonra yellər əsdi və dünya cana gəldi.

İndi biz deyirik ki, 3-cü torpağın üzə çıxmasıdır. Amma hazırda torpaq çərşənbəsi axırıncı qeyd edilir. Bunun da müəyyən səbəbləri var. Təbiət qışda ölür, yazda dirilir. İnsan yazda təbiətin dirilməsini bu 4 cisimlə bağlayır. Hər çərşənbəni də bir cismin oyanması kimi izah edir. Qədim nəzəriyyəyə görə insan oddan keçirsə, özünü oda qurban verir. Oddan çıxırsa, artıq dirilib çıxmış olur. Bu indi simvolik bir şeydir. Amma qədimdə bu simvolik ola bilməzdi. İndi biz buna əyləncə kimi baxsaq da, vaxtilə insan inanırdı ki, oddan keçə bilsə, yeni gələn ilə təzə ruhla girəcək və ona uğur gətirəcək. Oddan tullananda deyir “sarılığın səndə, qırmızılığın məndə”, “ağırılığım, uğurluğum odda yansın”. Görürsünüz ki, insan ağırlığını da, uğurunu da oda qurban verir. Çünki od insanın həyatında elə bir element idi ki, insan o oddan paklığı götürür, yeni ilə yeni ruhla daxil olmaq istəyirdi. Ona görə də bu çərşənbələrin indi müxtəlif adlarla adlandırılması məhəlli məsələlərdir və bu mədəniyyətimizə heç bir xələl gətirmir. Bəzi alimlər çərşənbələrin bizi türk mədəniyyətindən, türk dünyasından ayırmağa xidmət etdiyini deyir. Çərşənbələrin ünsürlərlə bağlanması guya qədim türk ənənəsində olmayıb və bu 90-cı illərdə uydurulub. Hər il bununla bağlı müzakirələr olur. Bəzi alimlər deyir ki, qərb bölgəsində çərşənbələr yalançı, xəbərçi, ölü və ilaxır çərşənbə adlandırılıb. “Azərbaycanı öyrənmə” jurnalının 1928-ci ildə çapdan çıxan ikinci sayında Əhməd Paşabəylinin bu barədə bir məqaləsi var. O qeyd edir ki, Şirvan, Şəki, Qutqaşın ərazisi, Göyçay qəzası üzrə insanlar hər həftə çərşənbələrdə bir cismin adına tonqal qalayar və bunu qeyd edərdilər. Əhməd Paşabəylinin sıralanmasında belədir: 1-ci havaya, 2-ci suya, 3-cü torpağa, 4-cü isə ağaca. Ağac türk düşüncəsində çox müqəddəs hesab edilib və nəsil, inkişaf deməkdir. Ağac üçlü dünya modelini özündə ehtiva edir.

Kökü yeraltı dünyanı, gövdəsi yer üstü dünyanı, budaqları isə göyü, səmanı əks etdirir. Hər çərşənbədə tonqal qalanması odun olduğunu, ancaq çərşənbə kimi qeyd edilmədiyini göstərir. Axı bu bayramın qeyd edilməsi havanın isinməsi, günəşin şimal yarımkürəsinə keçməsi halı ilə qeyd edilir. Deməli, bu bayramın əsas atributu Günəşdir. Günəşin də yerdəki simvolu oddur. Məsələn bəzi adamlar deyir ki, bizim bölgəmizdə ilk çərşənbə od çərşənbəsidir. Naxçıvanda isə od axırıncı çərşənbə kimi qeyd edilir. Ancaq hazırda qeyd edilən 4 ünsür dünya tərəfindən qəbul edilib və dünyanın, insanın yaranmasında əsas bu 4 ünsür dayanır. Torpaq və yer çərşənbəsinin yerinin son dövrlərdə dəyişməsi əkinçilik həyatı ilə əlaqədar götürülüb. Bu sıralanmada müəyyən fərqlər olsa da, bu tarixdə, ədəbiyyatımızda olub. Məsələn, indi ikinci çərşənbəyə bəzi yerlərdə xəbərçi, Bakı ətrafında isə üskü çərşənbə deyirlər. Üskü od mənasındadır. Məsələn 3-cü çərşənbəyə bəzi yerlərdə ölü çərşənbə, Qarabağ zonasında isə gül çərşənbəsi deyirlər. Bu çərşənbədə qəbir üstünə gül apardıqları üçün bu cür adlandırırlar.

- Papaqatdı adətinin ləğvi məsələsi də zaman-zaman səsləndirilir, bunun sonradan yaranmış bir ənənə olduğu və kişinin papağını yerə atmasının bir təhqir olduğu bildirilir.

- Qədim ənənədə papaqatma olmayıb. Qədimdə papaq yox, qurşaq, şal, torba atıblar. Papaq məsələsi bizim mədəniyyətimizə sonradan gəlib. Məsələn, Göyçay bölgəsində buna yaylıq atdı deyərdilər. Biz əl yaylığının dörd tərəfini düyünləyərdik və içərisinə daş qoyub atardıq. Naxçıvan zonasında da buna şal atdı, qurşaq atdı, şimal, qərb bölgəsində isə torba atdı deyirlər. Bu “Dəli Kür” filmində də var. Zaman keçdikcə etnoqrafik fon dəyişir. Yəni köhnə geyim vasitələrinin sıradan çıxması ilə bağlı yeni geyim növləri əmələ gəlir. Cavan oğlanlar o vaxt bellərinə qurşaq bağlayırdılar. İndi o qurşaq yoxdur. Hətta o vaxtlar kişilərin də şala bənzər çalma papaqları olub. Bu geyim növləri sıradan çıxıb. Hazırda papaq atma ənənəsinin heç 100 il tarixi yoxdur. Bəlkə də bu 30-50 ilin məsələsidir. Qədim dövrdə bu ənənəyə kasa saldı mərasimi də deyilib. Əllərində kasa tutan adamlar qara geyinər, üzlərini də örtərdilər. Əslinə qalanda papaq atanda insanın üz görünməməlidir. Amma indi bunun əhəmiyyəti itib və əyləncəyə çevrilib. Amma bunun ritual əsası ruhun imitasiya edilməsi idi. Həmin ili dünyasını dəyişmiş insanların payını yığmaq üçün gəlirdilər. Verilən pay da dənli bitkilərdən ibarət olardı - buğda, arpa, noxud və s. Bu paylar məhsuldarlıq bol olsun deyə, aparılıb yeni əkiləcək sahələrdə dualar oxunaraq səpilərdi. Həmçinin bu bayram təkcə dirilərin deyil, həm də ölülərin bayramı idi. Qədim təsəvvürdə onlar ölü deyildi, dünyasını dəyişmiş insanlar idi. Hazırda etnoqrafik fon dəyişib, məsələnin mahiyyəti itib və bu gün onu əyləncə şəklində həyata keçirirlər. Mən təklif vermişdim ki, bu papaqlar novruz torbaları ilə əvəz oluna bilər. Bir iş adamı bunu üzərinə götürsə, gəlir əldə edə bilər. Üzərində Novruz atributlarının şəkli əks olunan bu cür torbaların hazırlanması sifariş edilə və satışa çıxarıla bilər. Bunun qiymətini də ucuz edə bilərlər ki, insanlar ala bilsin. Bunu etsələ,r papaq atma yğışdırılar və əvvəlki ənənə yaşayardı.

- Şaxta baba pay verir, Kosa və Keçəl isə nimdaş paltarda pay yığır, bu personajların bizə utanc gətirdiyini, hətta onları dilənçi adlandıranlar var. Bu məsələyə münasibətiniz necədir?

- Əslində bu da məhsuldarlığın bir nişanəsidir. Məsələn, Diyarbəkirdə Kosa qapıya gəlməsə, insanlar narahat olur və düşünürlər ki, kosa gəlmədisə, xeyir bərəkət də olmadı. Kosanın qapıya gəlib pay aparması o qapıya ruzi-bərəkət arzulanması kimi anlaşılır. Bu rəmzlərin paltarlarının nimdaş olması məsələsi də qabardılır. Hər kəs bilir ki, qış yoxsulluğun, soyuğun simvoludur. Onun geyiminin də cır-cındır içində olması o yoxsulluğu ifadə edir. Keçəl obrazının ölüb dirilməsi məsələsi də imitasiya məsələsidir. Bu da təbiətin ölüb, qış fəslindən yaz fəslinə keçməsi məsələsidir. Bunu teatr vasitəsilə obrazlı şəkildə xalqa çatdırırlar. Burada arxaik və teatr mədəniyyəti var. Keçəlin burada funksiyaları çoxdur. Bəzən deyirlər ki, onun başının keçəl olması, işıq saçması günəşi təmsil edir. Kosa sanki o səhnəni qurur, Keçəl isə ona köməkçi olur. Buna qətiyyən utancverici bir ünsür kimi baxmaq olmaz. Bu bizim teatr mədəniyyətidir. Ancaq bu ünsürlərin pomadalı, rumiyanalı şəkildə kloun kimi səhnəyə çıxmasının mən də əleyhinə olmuşam. Burada təqdimat yerində olmalıdır. Məsələn “Yeddi oğul istərəm” filmində Kosa və keçəli gözəl klassik formada veriblər. Bu personajlar kloun formasında yox, insanlarda ikrah oyatmayacaq, düşündürə biləcək formada təqdim edilməlidir".

Günel Manaflı

Yeni Müsavat.- 2018.- 26 fevral.- S.13.