Ürəklərə yazılan əbədiyyət nəğməkarı

Mikayıl Müşfiq-115

Özünəməxsus poetik aləmi olan, çılğın ,coşğun ehtiraslı, parlaq, kövrək və nikbin təbiətli şair Mikayıl Müşfiq az ömür yaşasa da, hər zaman sevilən, oxunan, qüdrətli, qüvvətli ustad sənətkar kimi ölməzlik qazanmışdır. Bu ölməzlik onun özündən sonra real həyatı, gerçəkliyi müasirləşdirən, daha da gözəlləşdirən, rövnəqləndirən, son dərəcə incə, xəfif şair ruhlu yaradıcılıq sevinci, eşqi ilə dolu, zəngin alovlu, parlaq lirik sənət incilərini bizə miras qoymasındadır.

Akademik Məmməd Arif Dadaşzadənin təbirincə desək, Müşfiqin siması qələm yoldaşlarının xəyalında atəşin təbə malik səmimi bir şair, çağlayan ilhamı ilə xalqa xidmət etməkdən yorulmayan gözəl bir vətəndaş, nəcib bir insan kimi yaşamaqdadır. Əlbəttə ki, bu fikirlər bəxtiyarlıqdan xəbər verir:

Xalqilə titrəyən, xalqilə gülən,

Vətənçin yaşayan, vətənçin ölən

Səmimi bir insan nə bəxtiyardır.

Klassik irsimizdən məharətlə bəhrələnən, şeirimizin ənənəvi təsvir və ifadə vasitələrindən ustalıqla istifadə edən Müşfiq canlı, şux, şaqraq xalq dilində sənət nümunələri yaradır və bu zəngin melodik dilin incəliklərini, şirinliyini şeirimizə gətirərək fikirlərinin bədiiliyini, təsir gücünü artırırdı. Əsərlərində şifahi xalq ədəbiyyatı ruhunda yazılmış bayatı janrından da məharətlə istifadə etmişdir:

Bağçada güllər,

Sarı bülbüllər,

Duyğusuz ellər,

Bu balama qurban.

Dünyanın malı,

Cahı-cəlalı,

Şövqü-vüsalı,

Bu balama qurban.

Yeni məzmun kəsb edən,yeni tərzdə cilvələnən əsərləri ilə diqqət mərkəzində olan Müşfiq tükənməz həyat eşqi ilə sənət elmi ilə daima çırpınan, sanki köksündən çıxacaq böyük bir ürək sahibi idi. O, xalqının sənətkarı olmağı ilə fəxr edər, şeirlərində sevə-sevə təsvir edərdi:

Ah, nə böyük şərəfdir sənətkar olmaq,

Könüllər dünyasından xəbərdar olmaq.

Nə xoşdur bir hiss kimi qəlblərə girmək

səssiz-sorğusuz.

Bütün fənalıqları yıxıb devirmək

qara-qorxusuz.

Yuxusuz gecələrin, gərgin zəhmətin hesabına özündən artıq sevdiyi xalqına zəngin və ölməz sərvət bəxş edən Müşfiq sənətə gələnləri öz peşəsinin vurğunu və ona layiqli olmasını misralarının dili ilə onlara çatdırırdı:

İstər bəstəkar ol, istər nəqqaş ol,

Şair ol, rəssam ol, heykəltəraş ol.

Yaratdığın şeyi sevərək yarat,

Hamıdan yüksək ol, hamıdan baş ol.

Təpədən dırnağa, anadan şair kimi doğulan Müşfiq sənətə təsadüfi gələnlərdən xoşlanmaz, baş vurduqları meydandan çəkilmələrini tərcih edərdi:

Şairə ilhamdan maya gərəkdir!

Anasız çocuğa daya gərəkdir!

Şairəm söyləyir yerindən duran,

Adamın üzündə haya gərəkdir!

Çoxşaxəli vəznə malik Müşfiq poeziyası bu baxımdan digər qələmdaşlarından fərqlənirdi. Onun əruz, heca vəznində yazdığı şeirlərlə yanaşı, heca ilə sərbəst vəznlərinin vəhdətindən doğan nümunələrə də rast gəlinir ki, bu da onun novatorluğundan xəbər verirdi. Xalq yazıçısı Gülhüseyn Hüseynoğlunun təbirincə desək, bu vəzn Müşfiq vəznidir və bu vəznin poeziya tariximizdə yeganə nümunələrini Müşfiq yaratmışdır. Ona qədər belə nümunələrə rast gəlinməmişdir:

Sən varlığın eynisən, buna sözmü var?

Ürəyisən, beynisən, buna sözmü var?

Gecələr ay sənindir, gündüzlər günəş

kainat kimi!

Hər şey gözəlləşmədə, sən də gözəlləş

bu həyat kimi!

Büllur kimi saf, axıcı misralar müəllifi olan Müşfiq Azərbaycan poeziyasında şəfqətin, işığın, nurun, sevincin, şadlığın,sevginin, gözəlliyin rəmzi, tərənnümçüsü kimi səciyyələndirilir.

Məhəmməd Füzuli Azərbaycan ədəbiyyatında ən kədərli, Mikayıl Müşfiq isə ən sevincli şair kimi dəyərləndirilir. Keçən əsrin əvvəllərində klassik irsimizə, əruza, qəzələ köhnəlik damğası vurub hücum ediləndə Füzuli aşiqi olan Müşfiq sinəsini qabağa verib, böyük cəsarətlə Füzulinin müdafiəsinə qalxdı:

Özümüzü öyməyəlim!

Füzuliyə dəyməyəlim!

və ya

Füzuli yüksəldi əsrinin fövqünə

Sığmadı dəhası Bağdadın üfüqünə.

Hüseyn Cavid əfəndinin ,,Gələcək şeirimizin tacidarı, ,,Poeziyamızın yetişən nəhəngi” adlandırdığı Mikayıl Müşfiq klassik ədəbiyyatı, xüsusilə də əruza daha çox bağlı olub, həm də onu sazla, aşıq ədəbiyyatı ilə sintez edən, ortaq nöqtəyə gətirən qüdrətli söz ustadıdır. Hiss olunmaz keçidlərlə heca ilə əruzun sintezini yaratmaqla Müşfiq ədəbiyyata yenilik gətirmişdir.

M.Müşfiqin “Ana “ şeiri öz lirizmi, zərifliyi, kövrəkliyi ilə diqqət çəkir. Şair qəlbində çağlayan, coşan, heç bir zaman hiss etmədiyi, görmədiyi ana sevgisini qəlbinin atəşi ilə, məhəbbətlə qələmə alır, həyatda ananın yerini verə biləcək bir varlığın olmadığını xüsusi vurğulayır:

Ana, ana!.. Bu kəlmənin vurğunuyam əzəldən,

Onu gözəl anlatamaz düşündüyüm satırlar.

Ana olmaz bizə hər bir “yavrum” deyən gözəldən,

Çünki onun xilqətində ayrıca bir füsun var.

İnandığım bir qüvvə var, o da hər gün, hər zaman

Yorulmayan qollarımla düşünərək yapdığım

Bir aləmdir, bir aləm ki, səmaları qıpqızıl,

Yüksəkləri, almaqları, fəzaları qıpqızıl!

Azərbaycan ədəbiyyatında ən dəyərli lirik, romantik şeir nümunəsi hesab edilən “Yenə o bağ olaydı” şeirində bir daha Müşfiqin çılğın, hər yeni söz üçün qağayıtək dənizə şığıyan sənətkar olduğunun şahidi olursan.

Şair ustalıqla ülvi məhəbbət, unudulmayan sevgini, xoş intizarı, sevgilisini təkrar görmək istəyini, mavi Xəzərin şahə qalxan dalğalarını, qəlbində qopan fırtınaları, qasırğaları, ləpələr üzərində üzən yelkənləri, gecələr ay işığında baş tutan gizlin söhbətləri və s. böyük ustalıqla, ülvi hisslərlə, romantik duyğularla, poetik notlarla qələmə almışdır.

Şeirdə diqqət çəkən məqamlardan biri Müşfiqin lirik qəhrəmanının sevdiyi qızı qısqanmasıdır. Şair poetik boyalarla bunu belə təsvir edir:

Yenə o bağ olaydı, yenə o qumlu sahil,

Sular ötəydi dil-dil.

Saçın kimi qıvrılan dalğalara dolaydım,

Dalıb ilham alaydım.

Əndamını həvəslə qucaqlarkən dalğalar,

Qəlbimdə qasırğalar,

Fırtınalar coşaydı, qısqanclıqlar doğaydı,

Məni hirsim boğaydı;

Cumub alaydım səni dalğaların əlindən,

Yapışaydım belindən,

Xəyalımız üzəydi sevda dənizlərində,

Ləpələr üzərində

İlhamımın yelkəni zərrin saçın olaydı,

Sular xırçın olaydı.

Qərb şeirin poetik forması olan sonetə biganə qalmayan Müşfiq də sonetlər yazıb, özünün yeni poetik formalarını yaratmağa müvəffəq olmuşdur. M.Müşfiqin “ Gülüşlər” soneti Azərbaycan poeziyasında ilk dəfə tətbiq olunan mükəmməl kontaminasiya hadisəsi sayılır. Müşfiq bu sonetlə ilk dəfə olaraq poziyamızda sonet çərçivəsində rübai şeir şəklinin qafiyə xüsusiyyətlərinin sintezinə, tətbiqinə nail olmuşdur. Bununla da Müşfiq “sonet-rübai şeir tipinin kontaminasiya sayəsində poeziyamızda ilk nümunəsini yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Məsuliyyətlə demək olar ki, Müşfiqin sonetləri Qərb-Avropa mənşəli sonetin Azərbaycan tipini təşkil edir:

Gülüş vardır səslərində tunc əkslər yapdırır,

Gülüş vardır könülləri ruzgarlara qapdırır.

Bəzi tikər könüllərdə alovlardan bir məbəd,

İllər boyu atəşinə insanlığı tapdırır.

Fəqət onun gülüşləri bir qönçəyə yaslanan

Rəngsiz, parlaq jalələrdən nümunədir, hər zaman

Gənc ömrümə yüksəlyməkçin qanad verir, can verir.

Müşfiq yüksək musiqi duyumuna malik bir sənətkardır.O özü tarda, sazda, pianoda gözəl ifalar edirdi. Bəlkə elə bu səbəbdəndir ki, o, milli musiqimizə, alətlərimizə sevginin təzahürü kimi “Sındırılan Saz”, “Oxu tar” şeirlərini yaratdı. Tara məhkəmə quraraq, onu köhnəlik kimi dəyərləndirib, ləğv etmək istəyənlərə qarşı çıxan 21 yaşlı Müşfiq “Oxu tar” şeirini yazaraq onun müdafiəsinə qalxdı, həyatda qalmasına səbəb oldu :

Oxu, tar, oxu, tar!

Səsindən ən lətif şeirlər dinləyim.

Oxu, tar, bir kadar !...

Çarparaq “Cahargah”ın divardan-divara

Yolçunu yolundan eyləmiş avara.

Çalxanmış dərələr, təpələr,

Səs vermiş səsinə ləpələr.

Müşfiq bu şeirində həm də əruz ilə hecanın sintezini yaradıb. Bu, misralarda özünü açıq-aydın biruzə verir.

Sovet hakimiyyətinin “humanist” ideologiyasına sidqi ürəkdən inanan Müşfiq, quruluşun canavar siyasətini görüncə şeirlərində sətiraltı mənalarda azad, hürr bir cəmiyyətin tezliklə Azərbaycanda bərqərar olunmasını ustalıqla işarə edir:

Vaxtilə bir kölgətək hürr yaşamaq istəyən

Bu insan oğlu bilsən

Azadlıq ölkəsində daha şad olacaqdır,

Dünya dad olacaqdır.

Müşfiq Sovet rejimi adı altında hakimiyyət orqanlarına sızıb daşnak siyasəti aparan ermənilərə qarşı da haqq səsini qaldırırdı. Bunu “Tərtərhes nəğmələri” şeirində görmək olur:

Bu nə yoldur, daşnak yolu...

Hər dərəsi qanla dolu,

Nə acıdır bunun adı.

O dənizdən bu dənizə,

Deyib çıxdı sinəmizə,

Bir tapdadı, bir doğradı.

...Nə bağ qaldı, nə də bağban,

Qurşun, ölüm, atəş, duman.

Yaxamızı parçaladı.

Bilən bilir, bu zülmətə,

Bu uğursuz fəlakətə

Kim əl çaldı, kim ağladı.

Şeirdən görünür ki, burada hədəf ermənilər və onları himayə edən Moskva hökumətidir.

Müşfiqin maraq doğuran şeirlərindən biri də onun 18 yaşında qələmə aldığı “Ölkəm” şeiridir. Şeirdə maraq doğuran cəhət odur ki, o, əruzda, sinəzən (dini) ritmində yazılıb. Bu ritm oynaq olmaqla şeirin oxucular tərəfindən tez əzbərlənməsinə imkan verirdi. Bu arada belə bir müqayisə etmək məncə yerinə düşər. Dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyli “Leyli və Məcnun” operasını yazarkən əhali arasında əzbərdən deyilən mərsiyələrdən istifadə etmişdir. Bu, çox uğurlu olmuşdur. Bu baxımdan, Müşfiqin sinəzən ritmindən məharətlə istifadə etməsi şeirə uğur qazandırmişdır:

Dünyamızı seyr etdim min dürlü həvəslərlə,

Gördüm coşuyor dillər pək nəşəli səslərlə,

Baxdım doludur yerlər şən qəlbili kəslərlə,

Pək şad olaraq güldüm abad olan ölkəmdə,

Qəmlərdən, ələmlərdən azad olan ölkəmdə.

Mahir bir dalğıc kimi özünü söz ümmanına atan, yeni söz , yeni fikir və ifadə inciləri sorağında olan Müşfiqin yaradıcılığıını Vətən, torpaq, əmək, təbiət və s. mövzularda yazılan şeirlər də şairə uğur gətirmişdir.

Müşfiq doğma Qarabağa uzanan o mənfur əlləri görür, şeirlərində onu sevgi ilə vəsf edirdi:

Gözünü aç, dağlara bax,

Bir gözəldir bu Qarabağ

Təbiətin qucağında.

Doğmuş kimi ülviyyətin,

Gözəlliyin, məhəbbətin

Ən səfalı bir çağında .

Uzun saçlı qızlar kimi

Tərtər gümüş yatağında.

Burda versən can, yeri var

Qızılgülün yanağında.

Ürəyimdə sözüm qaldı,

Bu dağlarda gözüm qaldı

Bir maralın buxağında.

Və ya

Qarabağ dağları döşündə bir yol.

Bir yol ki, upuzun bir yol ki , qıvrıq,

Zümrüd ətəklərdə qapalı sağ, sol...

Qəlbində çağlayan söz sərvətini bizə ərmağan edən Müşfiqin poeziyası olduqca ritmik, ahəngdar, musiqili, emosional olmaqla həm də bəşəri hiss və duyğuları özündə ehtiva edir. Bir çox şeirində Müşfiqi həm də qəlblər mühəndisi, bəstəkar, rəssam kimi də görmək olur. Belə ki , “Yağış yağarkən” şeirini oxuyanda ilk növbədə sanki şairin rəssam təxəyyülü ilə çəkdiyi tablonu görmək olur. Eləcə də yağışın yağmasını melodik səslərlə duyur və mənzərənin şahidi olursan :

Yağış yağır, rəqs eyləyir gur damlalar,

Sıra-sıra, inci -inci nur damlalar.

Göydə iki qara bulud toqquşaraq

İldırımlar şaqqıldayır şaraq-şaraq ,

Quşlar uçur yuvasına fırıl-fırıl

Şırıldayır navalçalar şırıl-şırıl.

Müşfiq təbiət vurğunu idi. O, təbii mənzərələri, lirik peyzaj yaradan ustad sənətkarlardandır:

Bəzimiz qorxulu, bəzimiz qorxusuz,

Bəzimiz duyğulu, bəzimiz duyğusuz,

Bəzimiz uyğulu, bəzimiz uyğusuz,

Küləklər, küləklər, ey sərin küləklər

Sizdə var qoxusu hər yerin küləklər !

Və ya

Bəziniz çox kəsif,

Bəziniz pək xəfif

Buludlar, ey dolgun qədəhlər,

Göylərin ovcunda bir yel əsincə titrər,

Əsərsiniz Nədən siz?

Müşfiqin maraq kəsb edən əsərlərindən biri də “Yalnız ağac” şeiridir.O, olduqcafəlsəfi, düşündürücü şeirdir. Şeiri həyəcansız oxumaq mümkün deyildir. Əslində şeirdə şair yalnız ağacın timsalında öz avtoportretini yaradıb. Yalnız ağac rəmzi məna daşıyır. Şeirdə şair dərin köklərə malik nəhəng ağacın təkliyindən, ətrafında heç bir ağacın qalmadığını təsvir edir. Sovet hakimiyyəti şüarçı robot insan yetişdirirdi. Azad fikirli Müşfiqin isə öz dünyası, öz həyat tərzi vardı. 1934-cü ildən başlanan təqiblər şairin ətrafında olan dostların ondan uzaqlaşması ilə müşayiət olunurdu. Müşfiq qarşıdan gələn repressiya dalğasını hiss edirdi. O, çox qayğılı, qəmli, sadə lakin nəhəng ağacın dağ başından baxmasını poetik boyalarla təsvir edərək onu gah sürüdən ayrılan ceyrana, anasından ayrılan yavruya, gah da qasırğalardan çıxmış yelkənə, səfalı qalın ormana bənzədir. Burada nəhəng sözü işlədərkən şairin klassik irsimizə yaxından bələd olan böyük söz ustadı, söz sərrafı olmasını nəzərdə tutmaq olar. Şair şeir yazılan zaman həqiqətən vaxtilə dost dediyi insanların hazırda yanında olmamasını ehtiva edirdi.

Eyni zamanda təkliyin yaxşı əlamət olmamasına da işarə edir, yalnız ağacla həmsöhbət olur:

Mən də sənin kimi yalnız ağacdan,

Təklikdən usanıb axırda qaçdım.

Qəlbimlə, ruhumla qoşuldum elə,

Düşüncəm sakitdir o gündən belə.

Azad fikirlərə, azad quşlara

Qəlbimin hər gözü bir aşiyandır.

Bədbəxt bu dunyada tək yaşayandır.

Müşfiqdə həyat eşqi vardı. O, gözəllik şairi, sevgi şairi, gənclik şairi idi. Şeirlərində saf, ülvi sevgini, müqəddəs məhəbbəti qəlbinin telləri ilə tərənnüm edirdi. O, insanları hürr, firavan, azad görmək istəyirdi. İstəyirdi insanların üzündən təbəssüm hec bir zaman əskik olmasın. Qaraqabaq insanlara da yazıq kimi baxırdı:

Cahan ki, solmayan bir bağça-bağdır,

Burda rəvamıdır gülmədən ölmək!

Yazıq o şəxsə ki, qaraqabaqdır

Nə qədər yaraşır insana gülmək!

“Həyat həm gülməkdir, həm ağlamaqdır”- deyən Müşfiqin ömrü gül ömrü kimi az oldu. Lakin şərəfli, ləyaqətli, parlaq bir ömür. O, həyatsevər idi. Mərd idi. Xalqını sevən əsl vətəndaş idi. Nikbin, xoşbəxt gələcəyə inanan şair idi. O, həyat ilə ölümün tərifini şeirlərində qələmə almışdır:

Həyat nədir? Sual verdim özümə,

Mənasını çiçəklərdən öyrəndim.

Yaşadıqca çarpışmayı, sevməyi

Qəlbimdəki diləklərdən öyrəndim.

Həyat nədir, ölüm nədir? Boş sual!

Sevda nədir, hicran nədir? Bir xəyal!

Mən bunların əsasını, iştə, al;

Həp çəkdiyim əməklərdən öyrəndim

Akademik Nizami Cəfərov deyirdi: “ …Müşfiq şeirlərində dediyi kimi yaşamağa çalışsa da, bacarmadı, daxilindən gələn təklik kompleksi ona imkan vermədi. Onu son mənzilə taleyinin özü heç kimlə məsləhətləşmədən gətirib çıxardı”.

Müşfiq yaratdığı sənət inciləri ilə əbədi ölməzlik qazanıb. Əbədiyyət nəğməkarı kimi qəlblərə köçüb. O, deyirdi:

Hər kəs bilir həyatın sonu ölümdür,

Ah bu qəmli dəyişmə yaman zülümdür.

Şeirim! Bu günlünc oyun bəllidir yarın,

bizi də bəklər,

Sən də öl mənim kimi, fəqət məzarın

olsun ürəklər!

Ustad deyirdin :”Şair yeni-yeni sözlər bulacaq, Kainat olduqca şeir olacaq”. Mən isə bu sözlərə aşağıdakıları əlavə etmək istəyirəm:” Şeiriyyət olduqca Müşfiq olacaq! ”.

Ruhun şad olsun, ey böyük sənətkar.

Qafar Əsgərzadə

Əməkdar jurnalist

Pedaqogika üzrə fəlsəfə

doktoru, dosent

Yeni təfəkkür.- 2023.- 23 iyun.- S.4.