Milyonlar səltənəti...

Məlumdur ki, Azərbaycan dünyada özünün zəngin neft-qaz yataqları ilə tanınıb. Təsadüfi deyil ki, ötən il ümumi daxili məhsulun (ÜDM) 55,7%-i neft-qaz sektorunun payına düşüb. Ölkəmizin təsdiq edilən qaz ehtiyatlarının həcmi 2 trilyon kubmetr təşkil edir. Qeyd edək ki, bu, dünyadakı ümumi qaz ehtiyatlarının təqribən 1%-i deməkdir. Təsdiq olunan neft ehtiyatlarımızın həcmi isə dünyadakı ümumi ehtiyatların təqribən 0,8%-nə (1,5 milyard ton) bərabərdir. Lakin ölkəmizin təbii sərvətləri təkcə neft və təbii qazdan ibarət deyil. Azərbaycan ərazisində sənaye ehtiyatları təsdiq olunan çoxsaylı zəngin faydalı qazıntı yataqları mövcuddur. Ölkəmiz qara, əlvan, nadir və nəcib (qızıl) metallar, həmçinin qeyri-filiz faydalı qazıntıları və tikinti-inşaat materialları ilə də zəngindir.

Rabitə Kutusu

Qara metallar əsasən dəmir filizi və xromit filizi təzahürləri (digər faydalı qazıntıların tərkibində) şəklində mövcuddur. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatına görə, hazırda ölkə ərazisində 3 dəmir filizi yatağının ehtiyatları təsdiq edilib. Bunlar Daşkəsən rayonunda yerləşən “Daşkəsən”, “Cənubi Daşkəsən” və “Dəmir” yataqlarından ibarətdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Daşkəsən qrupuna daxil olan yataqların bazasında son illərə qədər Filizsaflaşdırma Kombinatı fəaliyyət göstərib. Belə hesab olunur ki, əgər Daşkəsən filizsaflaşdırma kombinatının fəaliyyəti bərpa edilərsə, bu yataqlar onu 70-80 il müddətində ehtiyatla təmin edəcəkdir. Xromit filizi təzahürləri isə Kəlbəcər (Göydərə qrupu) və Laçın rayonu (İpək qrupu) ərazisində yerləşir. Göydərə xromit təzahürləri 350 m-dən çox məsafədə yayılıb və onların qalınlığı 0,5 m-dən 15 m-ə qədərdir. İpək xromit təzahürlərinin yayılma sahəsi 500 kv. km-ə, qalınlığı 0,5 m-dən 3-5 m-ə qədərdir.

“Filizçay” - Avropanın ən nəhəng polimetal yatağı

Böyük və Kiçik Qafqazın Azərbaycan ərazilərinə düşən hissəsində əlvan metallardan mis, qurğuşun, sink, kobalt, civə, sürmə filizlərinin yataq və təzahürləri geniş yayılıb. Mis ehtiyatları əsasən Balakən-Zaqatala, Gədəbəy, Qarabağ və Ordubad filiz rayonlarında cəmlənib. Qarabağ mis-porfir yatağının ehtiyatları ümumi filiz ehtiyatlarının 4,7%-ni təşkil edir. Polimetal filiz (qurğuşun və sink) yataqları isə əsasən Balakən, Qazax və Ordubad rayonları ərazisində yerləşib. Avropada ən nəhəng yataq hesab olunan və dünyanın ən iri yataqları sırasına daxil olan “Filizçay” kolçedan-polimetal yatağının (Balakən rayonu) dəqiq kəşfiyyatı başa çatdırılıb və sənaye ehtiyatları təsdiq edilib. Yataq 95 milyon ton filiz ehtiyatına malikdir. Filizdə əsas qiymətli komponentlər mis (filizdə orta miqdarı 0,59%), sink (3,63%), qurğuşun (1,43%), gümüş (44,2 q/t), bismut, kadmium, kobalt, selen, tellur, indium və s. ibarətdir. Hesablamalara görə, “Filizçay” yatağının ehtiyatları dağ-mədən müəssisəsinin yüksək rentabelli fəaliyyətini 60 ildən artıq müddətə təmin edə bilər. Kobalt ehtiyatları Daşkəsən filiz rayonunda - “Hamamçay” və “Dəmir” dəmir filizi yataqlarında və “Filizçay” kolçedan-polimetal yatağında cəmlənib. Qeyd etmək lazımdır ki, uzun illər ərzində Daşkəsən yatağının istismarı nəticəsində Qoşqarçayın dərəsində 30 mln. tondan artıq tullantı yığılıb ki, bu tullantıların tərkibində külli miqdarda qiymətli kobalt vardır.

Vanadium və qallium kimi metallarımız da var

Ordubad filiz rayonunda geoloji-axtarış işləri nəticəsində bir sıra mis-kobalt təzahürləri aşkar edilib. Bu təzahürlərin yer səthində qalınlığı 20-80 m, filizləşmə zonası isə 2,5 km məsafədə yayılıb. Filizləşmə daxilində kobaltın miqdarı 0,06-0,3%, nikel 0,1%, mis 0,3-1,12% arasında dəyişir. Bundan başqa, 1993-cü ilə qədər ehtiyatları qismən istismar edilən “Şimali Daşkəsən” kobalt yatağında axtarış işləri nəticəsində kobaltın yüksək miqdarı tapılıb. Molibden ehtiyatları əsasən Ordubad rayonunda yerləşən “Parağaçay” yatağında cəmlənib. Alüminium xammalı hesab olunan alunit filizləri isə “Zəylik” yatağında aşkar edilib. Yataq Daşkəsən rayonunda yerləşir. Alunit filizləri əsasən alunitdən və kvarsdan ibarətdir. Alunitin miqdarı 10-80% arasında dəyişməklə, yataq üzrə orta miqdarı 53%-dir. Alunit filizləri ölkə üzrə ümumi filiz ehtiyatlarının 29,7% -ni təşkil edir. Zəylik alunit yatağı Gəncə Gil-Torpaq Kombinatının mineral-xammal bazası kimi 1964-cü ildən istismar olunur. Sovetlər Birliyi dönəmində hər il alunitdən 200 min ton gil-topraq, 385 min ton sulfat turşusu, 78 min ton kalium gübrəsi alınıb. Bu yatağın ən cəlbedici amillərindən biri də odur ki, alunit filizlərinin tərkibində nüvə reaktorlarında, təyyarə və raket texnikasında, ərinti birləşmələrində istifadə edilən vanadium və qallium metalları var. Kəlbəcər filiz rayonunda yerləşən “Levçay” yatağında isə civə mövcuddur. Həmin rayonda yerləşən digər civə yatağının (“Ağyataq”) ehtiyatları istismar nəticəsində tükənib. “Levçay” civə yatağında filiz kütlələrinin uzunluğu 20 m-dən 70 m-ə qədər, qalınlıqları isə 2,5 m-dən 6,5 m-ə qədərdir. Filizdə civənin orta miqdarı 0,261-0,497% arasında dəyişir.

Dünyaya “Ayrım” brendli qızıl ixrac edirik

Hazırda dövlət balansında kəşfiyyatı aparılan və sənaye ehtiyatları təsdiq edilən üç qızıl yatağı - “Qızılbulaq”, “Vejnəli” və “Zod” (Söyüdlü) yataqları qeydə alınıb. Bundan başqa, “Filizçay”, “Katex” və “Kasdağ” polimetal, həmçinin “Qaradağ” mis-porfir yataqlarının filizlərində yanaşı komponent kimi qızıl ehtiyatları mövcuddur. Bunlardan əlavə, “Qoşa”, “Ağyurd”, “Pyəzbaşı”, “Dağkəsəmən”, “Gədəbəy” və “Ağduzdağ” yataqlarında da qızıl ehtiyatları var. Hazırda böyük ehtiyatları olan qızıl yataqlarından - “Zod”, “Qızılbulaq” və “Vejnəli” ermənilərin işğal etdikləri ərazilərdə yerləşir. Qeyd edək ki, ölkəmizdəki qızıl yataqlarının işlənməsilə bir neçə ildir ki, “R.V. İnvestment Group Services, LL USA” şirkəti məşğuldur. 1997-ci ildə bu şirkətlə “Azərqızıl” Dövlət Şirkəti arasında “Gədəbəy, Qoşa, Ordubad qrupu (“Piyazbaşı”, “Ağyurd”, “Şəkərdərə”, “Kələki”), “Söyüdlü”, “Qızılbulaq”, “Vejnəli” qızıl-filiz yataqlarının kəşfiyyatı, işlənməsi, hasilatın pay bölgüsü haqqında” saziş imzalanıb. Bu saziş 430 ton qızıl, 2,5 min ton gümüş və 1,5 milyon ton mis ehtiyatının hasilatını nəzərdə tutur. 2009-cu ildə “Gədəbəy” yatağının istismarı nəticəsində əmtəəlik qızıl əldə edilib və bu qızıl “Ayrım” brendi ilə beynəlxalq bazara ixrac edilir. Onu da bildirək ki, “R.V. İnvestment Group Services LL USA” şirkəti “Gədəbəy” yatağında qızıl hasilatı üzrə layihədə 51%, Azərbaycan tərəfi isə 49% paya sahibdir. Araşdırmalar göstərib ki, bu yataqda 22 tona yaxın qızıl var.

Tikinti-inşaat materialları və qeyri-filiz faydalı qazıntılarımız

Aparılan geoloji-kəşfiyyat işləri nəticəsində ölkəmizin bir sıra bölgələrində müxtəlif növ tikinti-inşaat materialları və qeyri-filiz faydalı qazıntı yataqları aşkar edilib. 2006-cı ilə qədər dövlət balansında 303 tikinti-inşaat materialları yataqları, o cümlədən 59 mişar daşı (48-i əhəngdaşı, 9-u tuf və tuf qumdaşı, 1 qumdaşı, 1 travertin), 22 üzlük daşı, 95 gil, 10 sement xammalı, 27 tikinti daşı, 71 qum-çınqıl, 14 qum, 3 bitumlu süxurlar və 2 perlit, pemza yataqları qeydə alınıb. Dövlət balansında qeydə alınan qeyri-filiz xammal ehtiyatları isə 31 yataqda cəmlənib. Bunlar əsasən gips, anhidrit, gəc (7 yataq - 5 gəc, 2 gips və anhidrit), bentonit gilləri (2 yataq), xörək duzu (4 yataq), dolomit (2 yataq), kvarsitlər (2 yataq), flyus və soda üçün əhəng daşı (2 yataq), keramika xammalı kimi çini daşı yatağı (1 yataq), mineral boya (2 yataq), kvars qumları (5 yataq), barit (2 yataq) və digər yataqlardan ibarətdir.

Təbii sərvətlərimiz də “işğal” olunub

Məlumat üçün bildirək ki, bu gün bir çox zəngin faydalı qazıntı yataqlarının mövcud olduğu ərazilərimiz erməni işğalı altındadır. Bunların arasında Laçın və Kəlbəcər rayonunda xromit filizi və civə, Ağdərə rayonunda (“Mehmana” yatağı) qurğuşun və sink, Zəngilan, Kəlbəcər və Ağdərə rayonlarında qızıl yataqları var. Eyni zamanda işğal olunan ərazilərimiz tikinti-inşaat materialları və çoxsaylı qeyri-filiz faydalı qazıntılarla da zəngindir. Hazırda işğal olunan rayonlarımızda əhəngdaşı, üzlük və tikinti daşları kimi qiymətli təbii sərvətlərimiz ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə talan edilir.

ALLAHVERDİ CƏFƏROV

Zaman.-2011.-8-9 fevral.- S.9.