Məxdumqulu - türkmənin ruhu, qəlbi və döyünən ürəyi (2)

Məxdumqulu öz dərdlərini unutmaq üçün bir neçə dəfə səyahətə çıxıb. O, Manqışlaq yarımadasına, Həştərxana, Azərbaycana, oradan da Yaxın Şərq ölkələrinə səyahət edib. O, bu səyahətləri zamanı yaralı quşu xatırladırdı. Hara getsə, öz gülündən ayrı düşərək onun həsrəti ilə gecə-gündüz qəmli nəğmələr oxuyan bülbül kimi Mənli həsrəti ilə kədər dolu şeirlər yazırdı. Onun nakam eşqi üçün yazdığı şeirləri sanki göz yaşları ilə qələmə alınıb.

Məxdumqulunun türkmən şeirinə gətirdiyi ən böyük yenilik və xalqına göstərdiyi böyük xidmət onun xalq ruhunda, hər bir sadə türkmənin başa düşdüyü dildə yazmasıdır. Başlıcası isə bu idi ki, o, şeirlərində ərəb-fars sözlərini gen-bol işlətməkdən imtina etdi. Əvəzində xalqın başa düşdüyü ana dilində, özü də heca vəznində şeirlər yazdı. Xalq ruhunda, ana dilində yazdığı şeirləri ilə o bütünlüklə Yunus Əmrəni xatırladırdı. Sanki üstündən əsrlər ötəndən sonra Yunus Əmrə doğma vətənə qayıtmış, Məxdumqulunun simasında yenidən dünyaya gəlmiş, yazdığı ruhu oxşayan şeirləri ilə türkmənlərin azadlıqsevər qəlbinə bir məlhəm olmağa başlamışdı.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Məxdumqulu orta əsrlər Şərq sivilizasiyasının mərkəzlərindən biri olan Buxarada təhsil almışdı. Sonra isə o dövrdə Türk-İslam dünyasının elm və mədəniyyət ocağı sayılan məşhur Xivə şəhərindəki Şirqazi mədrəsəsində oxumuşdu. Şirqazi mədrəsəsində təhsil aldığı illər Məxdumqulunun həyatında böyük bir təsir buraxmışdı. O burada haqqın dərgahına gedən yolu tapmış və yazdığı həzin şeirləri ilə ruhən çoxlarına nəsib olmayan zirvəyə ucalmışdı. Sonradan o, Şirqazi mədrəsəsində keçirdiyi səadət dolu günləri həsrətlə xatırlayaraq, onu şeirlərində sevə-sevə tərənnüm edirdi:

Məkan tutub, üç il yedim duzunu,

Gedər oldum, xoş qal, gözəl “Şirqazi”.

Ötürdüm qışını, novruz-yazını,

Gedər oldum, xoş qal, gözəl “Şirqazi”.

... Məxdumqulu yığıb könül vəfasın,

Təzim etdi, kim çəkmişdi cəfasın,

Heç zaman unutmaz qözəl qapısın,

Gedər oldum, xoş qal, gözəl “Şirqazi.

(Şeirləri Azərbaycan türkcəsinə filologiya elmləri doktoru Ramiz Əskər uyğunlaşdırıb).

Məxdumqulu Xivə və Buxaradan elmi və ruhi dünyanın qapısını döyərək yazdığı şeirlərilə: “Mən də varam, gəldim, açın qapıları üzümə. Mən sizin bir parçanız, türkmənin qəlbində bulaq kimi çağlayan həyat nəğməsi, onun sazı və sözü, şirin nəğməsiyəm”, -deməyə başladı. Qəlbində həyat və uca ilahi eşq bulaq kimi çağlayan Məxdumqulu həmin dövrdə türkmənlərin haqq aşiqinə, nəğməkarına çevrilmişdi. Bu baxımdan o ruhən və mənən bir vaxtlar türkmən çöllərindən pərvazlanaraq Anadoluda qanad çalan və oranı özlərinə əbədi yurda çevirən türkmənlərin dünyaya bəxş etdikləri böyük insanı- Yunus Əmrəni xatırladırdı. Məxdumqulu da Yunus Əmrə kimi haqq aşiqidir. O da haqdan eşq badəsini alıb içib. Təsadüfi deyil ki, Məxdumqulunun həyatını tədqiq edən filologiya elmləri doktoru Ramiz Əskər məhz məsələnin bu tərəfinə, yəni Məxdumqulunun haqq aşiqi olmasına diqqəti cəlb edərək yazır:

“Məxdumqulu söz sənətinə aşıq kimi qədəm qoymuş, türkmən və ümumtürk folklorunu dərindən mənimsəyən və inkişaf etdirən bir haqq aşiqi səviyyəsinə yüksəlmişdir. O, digər haqq aşıqları kimi eşq badəsi içmişdir. Üstəlik, Məxdumqulu yeganə aşıqdır ki, onun həyatında badəiçmə doqquz dəfə baş vermişdir”.

Məxdumquluda ilahi bir sevgi, Allaha bağlılıq var. O, insanları bu dünyada yaxşılıq toxumu əkməyi, haqqın dərgahına üzüağ, alnıaçıq getməyi tövsiyə edir. Haqq aşiqi bu dünyanın fani, boş, keçici olduğunu dönə-dönə xatırladır. Bu halı ilə o, Haqq aşiqi Yunus Əmrəni yada salır, onunla ruhən qovuşur.

Məxdumqulu, eşq meydandır,

Bu meydana girən candır,

Canın bu təndə mehmandır,

Verən bir gün alasıdır

Adəm oğlu, fələk sənin

Bir gün donun biçər gedər.

Sənə vurar xəncərini,

Qızıl qanın saçar gedər

Onun bu şeiri müəyyən qədər Yunus Əmrənin:

Biz dünyadan gedər olduq,

Qalanlara salam olsun,

Namaz üçün üstümüzə

Duranlara salam olsun”,- şeirini xatırladır.

Məxdumqulu xalq arasında o qədər çox sevilirdi ki, bunu dillə təsvir etmək mümkün deyil. Təsadüfi deyil ki, Məxdumqulu hələ sağlığında ikən onun haqqında türkmənlər arasında saysız-hesabsız rəvayətlər dolaşırdı. Bu rəvayətlərin hamısında Məxdumquluya sonsuz bir sevgi və məhəbbət duyulur. Bu rəvayətlərdən birində Məxdumqulunun düşmənlərə əsir düşdüyü və yazdığı alovlu şeirlərinə görə azad edildiyi xüsusi vurğulanır. Rəvayətə görə, şeirlərini dinləyəndən sonra onun haqq aşiqi olduğunu anlayan şah bu böyük insanın qarşısında baş əyib, ona ən böyük hörmət və izzətini göstərib. Sonra da şah Məxdumqulunu azad edərək, onu layiq olduğu hörmətlə də Türkmənistana yola salmışdır. Haqq aşiqinin təxminən 1789-1792-ci illərdə haqqın dərgahına qovuşduğu ehtimal olunur. Vəsiyyətinə əsasən, atasının yanında dəfn edilib. Onun qəbri Şimali Xorasandakı Ak- Tokay adlı yerdədir. Bura türkmənlərin ən çox ziyarət etdikləri müqəddəs ziyarətgahlardan biridir. Məxdumqulunun şeirləri Qərbdə də böyük şöhrət qazanıb. 1842-ci ildə məşhur polyak alimi və ədəbiyyatşünası A.Xodzko- Boreyko Londonda ingilis dilində ön sözlə Məxdumqulunun 3 şeirini dərc etdirib. Kazan və Peterburq universitetlərinin professoru İ.N.Berezin digər türkmən şairləri ilə birlikdə “Türk müntəxəbatı” adlı kitabında Məxdumqulunun da şeirlərini (türkmən dilində) dərc etdirib. Rus oxucuları Məxdumqulunun yaradıcılığı ilə 1872-ci ildə F.Bakulin tərəfindən tərcümə edilən iki şeirlə tanış olublar. 1911-ci ildə Daşkənddə Məxdumqulunun seçilmiş şeirlər kitabı işıq üzü görüb.

1863-cü ildə Türkmənistana səyahət edən böyük macar alimi Vamberi Məxdumquluya xalq arasında böyük sevginin şahidi olub və onun şeirlərini toplayıb. O, 1879-cu ildə Leypsiqdə alman dilində Məxdumqulunun şeirlərini kitab halında nəşr etdirib. Kitaba Məxdumqulunun 31 şeiri daxil edilib. Vamberi Məxdumqulu haqqında yazır: “Onun şeirləri və kitabları dünyanı özünə heyran edən bir möcüzədir”.

Məxdumqulu Azərbaycanda da ən çox sevilən haqq aşiqlərindəndir. Bu da səbəbsiz deyil. Zira Məxdumqulu da qan qardaşları olan azərbaycanlılarla eyni soydan, eyni kökdəndir. Onun şeirləri müxtəlif illərdə Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdırılıb. Bu yaxınlarda filologiya elmləri doktoru, professor Ramiz Əskər Məxdumqulunu sevə-sevə Azərbaycan oxucuları ilə bir daha tanış edib. Onun Məxdumqulunun həyat və yaradıcılığına həsr edilən araşdırması və bu haqq aşiqinin Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdırılmış şeirləri kitab şəklində sevimli oxucularımıza təqdim edilib.

Əziz Mustafa

Zaman.- 2011.- 8-10 yanvar.- S. 6.