Xoca Əhməd Yəsəvi Türküstandan doğan bir türk günəşi (2)

Bu da sadə xalq kütlələrinin İslama daha dərindən bağlanmasına, Haqqa gedən yolu özlərinin gündəlik həyatına bir nur edərək yaşamasına, onunla nəfəs alıb-verməsinə gətirib çıxardı.

Yəsəvinin ən böyük xidmətlərindən biri onun İslamı sadə türklərin daha dərindən dərk etməsi, islami həyat tərzinə yiyələnməsi üçün təsəvvüfdən istifadə etməsi və bu ruhda çox sayda mənzumələr yazmasıdır. Bu mənzumələr köçəri həyat keçirən hər bir türk üçün başa düşülən idi. Beləliklə Yəsəvi təsəvvüf ruhunda yazdığı əsərlərlə islamın türklər tərəfindən daha dərindən öyrənilməsi və dərk edilməsi ilə bağlı yeni bir məktəbin əsasını qoydu. O, təsəvvüflə yüz minlərlə türkün ruhunu, qəlbini fəth etdi. Bu da sadə xalq kütlələrinin İslama daha dərindən bağlanmasına, Haqqa gedən yolu özlərinin gündəlik həyatına bir nur edərək yaşamasına, onunla nəfəs alıb-verməsinə gətirib çıxardı. Bu müstəvidə də Yəsəvilik sadəliyin, fədakarlığın və bütün yaradılmışlara olan ilahi eşqin parlaq bir nümunəsi kimi min illər boyu yaşamaqdadır.

Yəsəvinin dövründə ədəbiyyat və elm dilləri kimi fars və ərəb dilləri işlənirdi. Ona görə də bu dillərdə təhsil almayanların, bu dilləri bilməyənlərin İslam dininə daha dərindən bələd olması, ona ruhən və qəlbən sarılması mümkün deyildi. Ona görə də o dövrdə İslamı qəbul edən, amma ərəb və fars dillərini bilməyən köçəri və oturaq türklər arasında İslam dini bəzən yanlış, təhrif olunmuş şəkildə təbliğ olunurdu. Bu acı reallığı anlayan və İslamı səhv dərk etmənin gələcəkdə böyük fitnə-fəsadlara səbəb ola biləcəyini başa düşən Xoca Əhməd Yəsəvi xalqa dinimizi və onun mahiyyətini sadə xalq dilində təbliğ etməyə başladı. Bu təbliğ o qədər şirin və cazibəli idi ki, Yəsəvinin dini söhbətlərinə qulaq asmaq, onu dinləmək üçün bütün Türküstandan Yəsəvinin yanına gəlməyə, ömürlərində bir dəfə də olsun onun şirin dini söhbətlərini eşitməyə, bu müqəddəs zatın üzünü görməyə, əllərini öpməyə can atırdılar.

O hələ sağlığında ikən Türküstanın mürşidlərinin böyüyü, ağsaqqalı kimi tanınmış və xalq arasında “Piri-Türküstan” adı ilə tanınmışdı.

Əhməd Yəsəvi hələ uşaqlığından Həzrəti-Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) sünnətinə, yəni həyat tərzinə, yaşantısına bütün varlığı ilə bağlanmış və ömrünü islamın saflığının qorunmasına, bu uca dinin əsri-səadət dövründə (Rəsulullahın (s.ə.s. ) dünyada yaşadığı dövr) olduğu kimi yaşamasına sərf etmişdi.

Onun Həzrəti-Peyğəmbərimizə (s.ə.v.) bağlılığını yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, 63 yaşında ikən təkkənin bir kənarında qazdığı məzara girərək, orada yatması da bir daha sübut edir. Çünki, kainatın Günəşi olan sonuncu Peyğəmbərimiz (s.ə.v.) 63 yaşında bu dünyadan köçmüşdü və Yəsəvi də bu yaşa çatandan sonra yer üzündə yatıb-qalxmağa həya edirdi. O, öz ölümünü, Haqqın rəhmətinə qovuşmasını da elə bu məzarda qarşılayır.

Xoca Əhməd Yəsəvi Peyğəmbərimizə (s.ə.v.) olan sonsuz məhəbbətini “Divani-Hikmət”ində belə təsəvvür edir: “Bir yaşımda ikən ruhlar mənə hissə verdi. İki yaşımda ikən peyğəmbərlər gəlib gördü. Üç yaşımda ikən qırxlar gəlib halımı soruşdu. O səbəbdən də 63 yaşımda yerə ( məzara) girdim”.

Yəsəvinin böyüklüyünü, Haqqa, Uca Yaradana bağlılığını onun təsəvvüf ruhunda yazdığı və “Divani-Hikmət”də toplanmış şeirlərində aydın şəkildə görmək mümkündür. Yəsəvinin ilahi, ruhi, mənəvi eşq qaynaqları Qurani-Kərimdir, Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) sünnəti, həyatı, onun yaşam tərzidir, hədisi- şərifləridir.

Yəsəvi başdan-ayağa qədər təsəvvüf şairidir. Bu həqiqət onun divanında da özünü aydın şəkildə özünü göstərməkdədir. Bu baxımdan Mövlana və Yunus Əmrədə olan ilahi eşq bir başqa variantda Yəsəvidə də mövcuddur. Əslində Yəsəvi ilahi eşq baxımından Mövlana və Yunus Əmrə üçün bir yol göstərən, onların ustadı hesab edilə bilər. Mövlana hələ çox gənc ikən Xoca Əhməd Yəsəvinin qoyub getdiyi əvəzsiz dini, mənəvi, ilahi eşq və məhəbbətlə dolu irsi ilə yaxından tanış olmuşdu. Bu baxımdan sonralar Anadoluya köç edən Mövlananı ilhama gətirən bir qaynağın məhz Yəsəvi ola bilməsi da istisna edilmir.

Yəsəvinin divanının əsasını Həzrəti-Məhəmmədin (s.ə.v.) sünnətinə bağlılıq təşkil edir. Onun təsəvvüf anlayışı Quran və sünnətə uyğundur. Bu böyük mütəfəkkirin “Divani-Hikmət”i isə ilahi bir eşqin tərənnümü, kainatda olan bütün varlıqların əsasında, mayasında, varlığında, yaradılış qayəsinin mərkəzində ilahi eşqin dayandığını bəyan edən əvəzsiz bir sənət incisidir.

Bununla əlaqədar Yəsəvini sevə-sevə tədqiq edən Yaşar Nuri Öztürk “Təsəvvüfün ruhu və təriqətlər” adlı əsərində Yəsəvi dərvişi olan Hazinin “Cəvahir ül-əbrar” əsərinə istinad edərək yazır: “Yəsəviliyin əsaslarını tövhid, şəriət və sünnətə bağlılıq, riyazat (bədəni zərurət dərəcəsində bəsləmək yolu ilə nəfsi tərbiyə etmək üsulu) və mücadilə, gizli ibadətə çəkilmək və zikr təşkil edir. Bundan əlavə, camaatla birgə namaz qılmaq, səhər vaxtları oyaq qalmaq, bütün günü dəstəmazlı olmaq, özünü hər an Allahın hüzurunda hiss etmək Yəsəviliyin davamçılarının müntəzəm olaraq əməl etməli olduqları əsas prinsiplərdəndir”.

Tədqiqatçılar iki təriqətin Xoca Əhməd Yəsəvidən başladığını idiia edirlər: nəqşbəndilik və bəktaşilik. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, nəqşbəndiliyin Yəsəviliklə əlaqəli sayılması bu təriqətin əsasını qoymuş Xoca Bəhaəddin Nəqşbəndi ləqəbi ilə tanınan Məhəmməd bin Məhəmməd ül-Buxarinin yəsəvi şeyxlərindən Kasam şeyx və Xəlil Ata ilə bir müddət bir yerdə olması və onlardan feyz alması ilə əlaqədardır.

Xoca Əhməd Yəsəvidən gələn ikinci böyük təriqət bəktaşilikdir. Rəvayətə görə, Hacı Bəktaşi Xoca Əhməd Yəsəvinin müridlərindən olub. Bu fakt sonrakı əsrlərdə yazılan “Künh əl-Əxbar” adlı əsərdə və Övliya Çələbinin “Səyahətnamə” adlı kitabında öz əksini tapıb. Bu da Yəsəvinin bütün türklər və onların qonşuluğunda yaşayan müsəlman qövmlər arasında böyük nüfuza və təsirə malik olduğunu göstərir.

Əsərləri

Xoca Əhməd Yəsəvinin ən məşhur əsərlərindən biri “Divani-Hikmət”dir. Yəsəvi ərəb və fars dillərinə dərindən bələd olmasına baxmayaraq, bu əsərini sadə türklərin hamısının anladığı və başa düşdüyü xalq dilində yazıb. O, bu əsərində sadə dildə yazdığı mənzumələrlə İslamın əsaslarını, şəriətin hökmlərini ədəb və qayəsini, mahiyyətini xalqa çatdırırdı. Ona görə Yəsəvi yazdığı mənzumələrə hikmət adını vermişdi. Onun bu mənzumələrini dərvişləri uzaqlarda yaşayan türk xalqlarına çatdırır və bununla da onların İslama daha sıx bağlanmasına, dostluq və qardaşlıq içində yaşamalarına yardım edirdilər. Bu da o dövrdə türklər arasında mənəvi, ruhi, qardaşlıq birliyinin formalaşmasında önəmli rol oynadı.

Onun “Divani-Hikmət”ində dinindən, rəngindən, irqindən asılı olmayaraq, bütün insanlara Allah tərəfindən yaradılmışların hamısına bir sevgi və məhəbbət təbliğ edilir. Yəsəvidə yaradılmışların ən şərəflisi olan insana sevgi və məhəbbət var. Bu sevgi Uca Yaradana olan sonsuz eşqlə qovuşaraq Haqqa gedən yolu bir nur kimi işıqlandırır. Bu anlayış Yunus Əmrənin “Yaradılanı sev, əməllərinlə, yaşadığın həyatınla ona Haqqa gedən yolu göstər” düşüncəsi ilə vəhdət təşkil edir.

İnsanların mənəvi və ruhi tərbiyəsində, onun dinimizi dərindən öyrənməsi və onu yaşamasında əmək amili də xüsusi önəm daşıyır. Yəsəviyə görə, əmək insanın həyatının mahiyyətini təşkil edir və işləməyən, zəhmətin nə olduğunu bilməyən insan ruhi-mənəvi və islami dəyərlər baxımından kamil insan kimi yetişə bilməz. Yəsəviyə görə, insanların haqqını tapdamaq, başqasının əməyi hesabına dolanmaq Allah tərəfindən bağışlanması inandırıcı görünməyən əməllərdəndir. Yəsəvi işləməklə, halal yolla, əlinin zəhməti ilə ailəsini dolandıranları, haramdan özünü və nəfsini qoruyanları hər iki dünyanın ən xoşbəxt adamı hesab edir.

Yəsəviyə görə, qadın və ailə münasibətləri həyatda xüsusi önəm daşıyır. Qadın-kişi bərabərliyi, onların ailə birliyi içində dinimizin şərtlərinə uyğun şəkildə həyat yaşaması ilahi eşqin əsaslarından birini təşkil edir. Belə ki, ailədə hüzur və sakitlik, ruhi rahatlıq olmadan insan Haqqa gedən yolu tapa, ona daha ürəkdən bağlana bilməz . Yəsəvinin fikrincə, ailəsi hüzur içində olmayan insanlar mənəvi və ruhi baxımdan dumana düşərək yollarını tapa bilməyən qazları xatırladarlar.

Tədqiqatçılara görə, Əhməd Yəsəvinin dünyagörüşünün əsasında 7 prinsip dayanır: Allaha ilahi eşqlə bağlılıq, İslamiyyət və Allaha iman, ixlas (maddi və şəxsi mənfəət güdməyən müsəlmanlıq), Allahın yaratdığı və yer üzünün ən şərəflisi olan insanı sevmək və onun xidmətində dayanmaq, rəngindən, dilindən, dinindən, cinsindən asılı olmayaraq, bütün insanlara məhəbbətlə yanaşmaq, onlar arasında ayrı-seçkilik qoymamaq, qadın-kişi bərabərliyi, əmək və halal yolla ruzi qazanmaq, bu çərçivədə də qul haqqını tapdalamamaq və elm.

Yəsəvi elmin insanı Allaha yaxınlaşdıran ilahi əmr olduğunu vurğulayır.

Əhməd Yəsəvinin cağatay ( əski özbək türkcəsi) ləhcəsində yazdığı “Risalə” ( Fakrnamə) adlı əsərində də İslamiyyətin əsasları özünəməxsus sadə və şirin dillə izah edilib.

Yəsəvi Yəs şəhərində Haqqın rəhmətinə qovuşub və onun məzarı əsrlərdir türklərin və digər müsəlman xalqların ən əziz ziyarətgah yeri olaraq qalmaqdadır.

Bu gün də Xoca Əhməd Yəsəvi irsi türk-müsəlman xalqları arasında birlik, qardaşlıq rəmzi olaraq qalmaqda davam edir və insanların qəlbində eşq məşəli yandırmaqdadır.

Son

Əziz Mustafa

Zaman.-2011.- 22-24 yanvar.-S. 10.