Şəkinin mədəni-tarixi abidələri
Şəkı Qalasi - Narinqala Şəki rayonu ərazisində digər maddi-mədəniyyət abidələri
ilə bərabər müdafiə tikililərinin
də varlığı
bu diyarın böyük strateji əhəmiyyətə, qədim
və keşməkeşli
tarixə, zəngin tikinti təcrübəsinə
malik olduğunu göstərir.
Belə tikililərdən biri də Şəki Narınca qalasıdır. O, şəhərin
şimal-şərq hissəsində
cənubdan 710 metr, şimaldan 750 metr, dəniz səviyyəsindən
yüksəkdə, səfalı
bir ərazidə yerləşir. Qala Azərbaycanda ilk müstəqil xanlığın
əsasını qoyan
Şəki xanı Hacı Çələbinin
dövründə (1743-1755) tikilmişdir.
Qala divarlarının
xaricdən ümumi uzunluğu 1300 metrdir. Ərazisinin relyefi
və müdafiə əhəmiyyəti nəzərə
alınaraq qalanın cənubdan hündürlüyü
8 metr olduğu halda, şimala doğru 4 metrə enir. Divarın qalınlığının 2,2
metr olması onun möhtəşəmliyini
və davamlılığını
bir daha artırır. Qalanın cənubdan və
şimaldan ikitağlı
darvazası, bürcləri
və 1000-dən artıq
mazğaları vardır.
Şəkı Xan sarayi
Dünya abidələri siyahısına
daxil edilmiş Şəki xanlarının
yay sarayı olan bu bina
Azərbaycanda ilk müstəqil
xanlığın əsasını
qoyan Hacı Çələbi xanın
nəvəsi Hüseyn
xanın dövründə
1761-1762 -ci illərdə
istifadəyə verilmişdir. Hüseyn xan
eyni zamanda Müştaq təxəllüsü
ilə şeirlər yazdığından bəzi
mənbələrdə bu
saray Müştaq imarəti kimi də qeyd olunmuşdur.
Xan sarayı
ikimərtəbəli olmaqla
altı otaqdan, dörd dəhlizdən, iki güzgülü eyvandan ibarətdir.
Binanın baş fasadı dünyada analoqu olmayan ən xırda, həndəsi fiqurlara bölünmüş,
ağac parçalarının
aralarına müxtəlif
rəngli şüşələr
geyindirilmiş şəbəkə
və qapılardan ibarətdir. Şəbəkələrin hər bir kvadratmetri orta hesabla 5000, mürəkkəb
yerləri 14000 ağac
və şüşə
şəbəkələrdən ibarətdir. Binada mismar və yapışqandan istifadə
edilməmiş, ağac
və şüşə
parçaları bir-birinə
geyindirilmişdir.
Binanın daxilində həndəsi naxışlara, nəbatat
rəsmlərinə, sujetli
və quş rəsmlərinə, döyüş
və ov səhnələrinə daha
geniş yer verilmişdir. Zövqlə işlənmiş taxçalar, rəflər,
güzgülü buxarılar
əsl sənət nümunəsidir. Dünya
şöhrətli türk
şairi Nazim Hikmət saraya baxdıqdan sonra yazmışdır: Əgər
Azərbaycanın başqa
qədim tikililəri olmasaydı, bircə Şəki Xan sarayını dünyaya göstərmək bəs
edərdi.
Yuxari Karvansara
Ərazisindən böyük İpək yolunun keçdiyi Azərbaycanın ən qədim sənətkarlıq,
ipəkçilik və
ticarət şəhəri
olan Şəki karvan yolları vasitəsilə digər xanlıqların və bir çox xarici ölkələrin ticarət mərkəzlərini
özündə birləşdirirdi. Əlbəttə ki, belə bir
təbii-coğrafi və
strateji şəraitə
malik şəhərdə
karvansaraların olmaması
mümkün deyildir.
Özünün böyüklüyü və
ticarət üçün
əlverişliliyi ilə
bütün Zaqafqaiyada
məşhur olan Yuxarı Karvansara dövrümüzə qədər
gəlib çatmış
iki karvansaradan biridir. Ümumi sahəsi 6000 kvadratmetr
olan Yuxarı Karvansaraya Şəki memarlığı üçün
səciyyəvi olan kərpic və çay daşının
birlikdə işlədilməsi
xüsusi görkəm
verir.
Tikili relyefə
uyğun olaraq küçə tərəfdən
14 metr, içəri üzdən isə 8 metr hündürlükdə
inşa edilmişdir. 300-dən artıq otaq və zirzəmidən ibarət olan karvansaranın 2 giriş darvazası vardır.
Bina üçmərtəbəlidir. Tacir öz malını zirzəmiyə yığar,
birinci mərtəbədə
alver edər, ikinci mərtəbədə
yaşayardı.
Darvazaların içəri hissəsinin
tavanı kərpicdən
tağlı günbəzlərdir. Yaxın Şərqdə
ən böyük kərpic tağlı günbəzlərdən biri
sayılan əsas girişin zəngin bəzədilmiş tağı
relyefin çox mailliyi üzündən binanın küncündə,
üçüncü mərtəbə
səviyyəsində inşa
edilmişdir.
Aşaği Karvansara
XVIII-XIX əsrlərdə Şəkidə olan 5 böyük karvansaradan dövrümüzə qədər
yalnız ikisi - Yuxarı Karvansara və Aşağı Karvansara gəlib çatmışdır.
Şəki karvansaraları da digərləri kimi karvanların və səyyahların dayanması
üçün ayrılmış,
özünün funksional
xüsusiyyətinə uyğun
tikilmişdir. Ancaq bu karvansaralarda
da yolüstü karvansaralardan fərqli olaraq istirahət otaqları ilə yanaşı müxtəlif
ticarət əməliyyatları
aparmaq, mübadilə
müqavilələri bağlamaq
üçün xüsusi
otaqlar da inşa edilmişdir.
Sahəsinə görə Yuxarı
Karvansaradan bir qədər böyük olan Aşağı Karvansara küçəyə
baxan hissədə 12 metr, şərq və qərb tərəfdə isə
10 metr hündürlükdədir.
8000 kvadratmetrlik bir
ərazini əhatə
edən Aşağı
Karvansaranın 242 otağı
və dörd giriş darvazası vardır.
Ömər Əfəndı məscıdı
XVIII-XIX əsrlərdə tikilmiş Ömər Əfəndi məscidinin fasadı bişmiş kərpic naxışları
ilə diqqəti xüsusilə cəlb edir. Fasaddakı kərpic karniz,
divar səthindən qabağa çıxan nazik tağlarla işlənmiş pəncərəüstü,
bir-birini əvəz edən kərpic və daş hörgü sıralarından
ibarət pəncərəarası
divarlar onun memarlıq simasını tamamlayır.
Tikintinin əsas tutumuna daxil edilmiş minarənin üzərində
kərpiclə işlənmiş
bəzək işləri
Şəki sənətkarlarının
xüsusi memarlıq üslubunu, bacarıq və qabiliyyətini özündə əks etdirir.
İnteryerin dekor elementi olan mehrabi xüsusi
məharətlə işlənmişdir.
Dindarlar məscidin həyətindəki
hovuzun suyu ilə dəstəmaz alır, geniş və işıqlı salonda ibadət edirlər.
Xan məscıdı
Bu məscid 1745-1750-ci illərdə Hacı Çələbi xan tərəfindən tikdirildiyindən
xalq arasında Xan məscidi adlandırılır.
Məscidin xarici tağlı qalareyası vardır. Ümumi tutuma
daxil edilmiş minarə məscidin memarlıq simasını daha da gözəlləşdirir.
Binanın iç məkanı sadə həll olunduğundan, rəngli şəbəkəli
pəncərə-pannolar interyerə,
məscidin həyətindəki
çinar ağacları
və hovuz isə binaya xüsusi rövnəq verir.
Məscidin yanında üstü oyma naxışlarla yüksək ustalıqla bəzədilmiş qəbirüstü
daşlar olan qəbirstanlıq vardır. Burada Şəki
xanları, onların ailə üzvləri və yaxın adamları dəfn edildiyindən Xan qəbirstanlığı adlanır.
Məscid, minarə və
qəbirstanlıqda olan
günbəzlər, incə
və sənətkarlıqla
yazılmış, oyma
xəttatlıq kitabələri
tarixi abidə kimi dövlət tərəfindən mühafizə
edilir.
Cümə məscıdı
XVIII-XIX əsrlər abidəsi
olan Cümə məscidinin tikintisində
yerli inşaat materiallarından istifadə
edilmişdir. Planına görə tağlı,
sütunlu salondan ibarət olub, daş və ağaclarla bölmələrə
ayrılaraq binadakı
bu böyük aşırımı örtməyə
imkan vermişdir.
Alçaq yaşayış evlərinin
və yaşıllıqların
fonunda özünün
hündürlüyü ilə
seçilən minarə
məscidin kompozisiyasında
mühüm yer tutur. 28,5 metr hündürlükdə olan
minarə məscid binasından bir neçə metr aralı, ayrıca tikilidir. Yuxarıya doğru nazikləşən
minarə kərpic hörgülərlə, relyefli
naxışlarla bəzədilmişdir.
Kış Alban məbədı
Bu məbəd Kiş
kəndinin Maflar məhəlləsində yerləşir. Məbəd ərazisini
əhatə edən divarların qalıqları bəzi yerlərdə
indidə qalmaqdadır. Bu divar
qalıqları məbədin özünün
az qala Maflar
məhəlləsi boyda bir
əraziyə malik olduğunu
göstərir. Bütün bunlar onun müqəddəs
dini mərkəz olmasından xəbər
verir. Məbədin qülləsi, bu qülləyə bitişik
divarlar yerli materiallarla daşla hörülmüş, kirəclə
suvanmışdır. Qülləyə bitişik
salonun üstü iri, yonma şirim
daşlarla örtülmüşdür.
Gələrsən-görərsən
qalasi
Kişlilər ona gah Qız, gah da Qızlar qalası deyirlər. Qız alınmazlıq və məğlubedilməzlik anlamını ifadə edir. Bu qala barəsində məlumat verən yeganə mənbələr Kərim ağa Fatehin Şəki xanlarının müxtəsər tarixi və Hacı Seyid Əbdülhəmid Əfəndinin Şəki xanları və onların nəsilləri əsərində bəhs olunmuşdur. Həmin mənbələrdə bu qala Qız(lar) adı ilə deyil, Gələrsən-görərsən adı ilə xatırlanır. Hadisələri diqqətlə izlədikdə Gələrsən-görərsən adının Qız(lar) qalasına sonradan, daha doğrusu, 1743-cü il hadisələri ilə əlaqədar olaraq verildiyi anlaşılır. Şah Təhmasibin 1551-ci ildəki məlum hücumundan qorunmaq üçün şəkililərin həm Kişin özündə yerləşən Kiş qalasında, həm də Qız(lar) qalasında müdafiə olunduqlarını hər iki mənbə açıq və aydın şəkildə təsdiq etməkdədir. Mənbələr göstərir ki, Şəki xanı Dərviş Məhəmməd xan 1551-ci ildə Qız(lar) qalasında müdafiə olunmuş, Kiş qalasının alındığını görüncə qaçmağa cəhd etmiş və şahın adamları tərəfindən qətlə yetirilmişdir. Yenə həmin mənbələr 1743-cü ildə Nadir şahın hücumu ilə əlaqədar Qız(lar) qalasının adını çəkir. Dərviş Məhəmməd xanın qətlindən sonra Şəki xanlığı ləğv edilmişdi və artıq 192 il idi ki, Şəki şahın təyin etdiyi məliklər tərəfindən idarə olunurdu. 1743-cü ildə Hacı Çələbi xan oradakı məliyi və onun adamlarını qətlə yetirib Şəkini müstəqil xanlığa çevirdi. Yenidən Şəki şah ordusu ilə üzləşməli oldu. Nadir şahın qoşunları Qız(lar) qalasını fəsilələrlə mühasirədə saxlayır. Mühasirədə yaşamaq şəkililər üçün çətin olsa da, nəticə etibarilə Xorasanda şahı öldürüblər və Hacı Çələbi Şəkini müstəqil xanlığa çevirə bilibdir.
Zaman.-2013.-24 oktyabr.-S.6.