Ekoloji problemlər və milli səviyyədə onların aradan qaldırılması yolları

İnsan minillər boyu atmosferdən, ətraf mühitdən faydalanıb, sağlam yaşamağa çalışıb.

Bu təbii proses, demək olar ki, son əsrlərə qədər davam edib. Lakin sənayenin inkişafı və texniki tərəqqi insan və ətraf mühit münasibətlərinə yeni, belə demək mümkünsə, ziyanlı ənənə gətirib. Atmosferin əsaslı şəkildə çirkləndirilməsinin təməli sənayenin sürətli inkişafı nəticəsində qoyuldu. Nəticədə atmosferə külli miqdarda zərərli qazlar, o cümlədən kükürd, karbon, kükürd anhidridi, azot 4 oksid və ozon dağıdıcısı karbon 2-oksiddən ibarət zəhərli birləşmələr buraxıldı. Bu da, öz növbəsində, ekologiyanın pisləşməsinə və planetimizdə həyatın təhlükə altına düşməsinə gətirib çıxardı. Atmosferə buraxılan zəhərli birləşmələr arasında ən böyük təhlükə doğuranı karbon 2-oksiddir. Hər il sənaye müəssisələri tərəfindən atmosferə təxminən 1 250 milyon ton karbon 2-oksid buraxılır. Bu da, öz növbəsində, istilik effektinin yaranmasına, temperaturun və Yer kürəsində təbii fəlakətlərin artmasına təkan verib. Belə ki, son bir neçə ildə Yer kürəsində 60 irimiqyaslı su daşqınları baş verib və yüz minlərlə insan bunun qurbanı olub. Digər tərəfdən də, Yer kürəsində istilik effektinin artması buzlaqların əriməsinə və sahilyanı ərazilərin su altında qalmasına, quraqlığa, minillər boyu planetimizdə müşahidə edilməyən güclü qasırğaların tüğyan etməsinə səbəb olub. Məsələn, 2004-cü il iyun ayının 16-da planetimizdə ən isti gün oldu. Həmin gün bəzi yerlərdə temperatur 45 dərəcəni ötdü. Buna paralel olaraq, 2004 -cü ildə ən isti qitə hesab edilən Afrikaya qar yağdı. İqlim dəyişikliyinin gətirdiyi fəlakətlər 2009-2010-cu illərdə də davam etdi. Avropada qışda bu dövr üçün qeyri-adi görünən istilər və bunun ardınca da dəhşətli soyuqların baş verməsi planetimizi sarsıtdı. Bu ilin aprel ayının ortalarından başlayaraq, Fransa və İspaniyada həmçinin ABŞ-da güclü qar yağması həyatı iflic etdi. Qlobal istiləşmə prosesi davam edəcəyi halda, ilkin hesablamalara görə, Yer kürəsinin yarısı su altında qalacaq.

Ekoloji təhlükəni doğuran amillər

Ekoloji tarazlığı pozan amillər sırasına aşağıdakılar aid edilir:

1. Havaya istilik effekti yaradan zəhərli qazların buraxılması.

Havaya buraxılan bu cür qazların böyük həcmi inkişaf etməkdə olan dövlətlərin payına düşür. Məsələn, ABŞ-da dünya əhalisinin yalnız 4 faizi yaşayır. Ancaq havaya buraxılan bütün zəhərli qazların 25 faizi Amerikanın payına düşür. Eyni sözləri Almaniya haqqında da demək olar. Almaniyanın əhalisi Yer kürəsi əhalisinin 1 faizini təşkil etsə də, atmosferə buraxılan qazların həcmi 4 faizdir.

2. Neft və neft məhsulları ilə ətraf mühitin çirkləndirilməsi.

Ekoloqların hesablamalarına görə, hasil edilən neftin 98 faizi ətraf mühitə zəhərli təsir göstərir. Məsələn, Meksika körfəzindəki neft platformasında baş verən son qəza minlərlə ton neftin dənizə axması və dənizdəki canlı varlıqların kütləvi şəkildə məhv edilməsi ilə müşayiət olunur.

3. Dənizdə kimyəvi və radioaktiv tullantılardan ibarət xüsusi qəbiristanlıqların (DAMPİNQ) salınması.

4. Ozon qatının dağılması.

Ozon qatı Yer kürəsini Günəşdən gələn ultrabənövşəyi şüaların təsirindən qoruyur. Amma son illərdə ozon qatının deşilməsi nəticəsində insan üçün daha bir təhlükə əmələ gəlib. Ozon qatının dağılmasına təsir göstərən digər bir amil isə yerətrafı orbitə çıxarılan raketlərdir. MilSli Ekoloji Proqnozlar Mərkəzinin rəhbəri Telman Zeynalov bununla əlaqədar: “Amerika və Fransa tərəfindən yerətrafı orbitə çıxarılan “Delta”, “Titan-11” və “Arian U” raketləri ozon qatının dağılmasına birbaşa təsir göstərib. Hesablamalara görə, yerətrafı orbitə çıxarılan hər bir raket atmosferə 187 ton xlor, 7 ton azot turşusu buraxır ki, bu da ozon qatının 0,3 faizinin sıradan çıxması deməkdir”, -deyir.

5. Meşələrin sürətlə qırılması və nəticədə, səhralaşmanın və torpaq sürüşmələrinin təhlükəli səviyyədə artması.

6. Turşu yağışlarının yağması.

Turşu yağışları insanın təsərrüfat fəaliyyəti zamanı atmosferə həddindən artıq kükürd, azot turşularının daxil olması nəticəsində baş verir. Turşu yağışları yağdığı yerlərdə bitki örtüyünü məhv edir, suları içmək üçün yararsız hala salır. Məhz bunu nəzərə alaraq, məşhur ekoloq, professor Robert Xardinq Uitteker (ABŞ): “Əgər lazımi tədbirlər görülməsə və havaya buraxılan zəhərli qazların həcmi azaldılmasa, onda yaxın gələcəkdə təbii fəlakətlər Yer kürəsini məhv edəcək”, -deyir.

Ekoloji problemlərlə mübarizə vacibdir

Qeyd edək ki, ekoloji təhlükənin artması ilə əlaqədar həyəcan təbili ötən əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində çalınmağa başladı. 1972-ci ildə Stokholmda ətraf mühitin mühafizəsi və problemlərinə həsr olunan ilk beynəlxalq konfrans keçirildi. Bu konfransda M. Stronq ekoloji-iqtisadi inkişafla bağlı yeni konsepsiya irəli sürdü. Konsepsiyada Stronq iqtisadi inkişaf və ekologiya məsələlərini paralel şəkildə nəzərdən keçirməyi təklif edirdi.

Ekoloji vəziyyətin get-gedə pisləşməsi və bunun qarşısını almaq üçün lazımi tədbirlərin həyata keçirilməsinə kəskin ehtiyac duyulması BMT-ni də hərəkətə gətirdi. 1992-ci ildə BMT tərəfindən Braziliyanın Rio-de Janeyro şəhərində ekoloji problemlərin həllinə yönələn beynəlxalq konfrans keçirildi. Konfransda beynəlxalq aləmi gözləyən təhlükənin qarşısını almaq və bununla əlaqədar təxirəsalınmaz tədbirlər həyata keçirmək üçün “Dayanıqlı inkişaf” konsepsiyası qəbul edildi. Bu konsepsiya ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısını almaq üçün beynəlxalq səviyyədə qəbul edilən mühüm sənəd oldu.

Danimarkanın paytaxtı Kopenhagen şəhərində keçirilən son iqlim toplantısında müzakirə olunan məsələlərdən biri də havaya buraxılan zəhərli qazların azaldılmasıdır. Toplantıda havaya buraxılacaq zəhərli qazların azaldılması ilə əlaqədar müəyyən müxtəlif ölkələr üçün kvota qəbul edilib. Havaya buraxılan zəhərli qazları 2020-ci ilə qədər ABŞ 2005-ci il səviyyəsinin 17%-i, Avropa Birliyi 1990-cı il səviyyəsinin 20% -i, Yaponiya 1990-cı il səviyyəsinin 25%-i, Çin isə 2005-ci il səviyyəsinin 40-45%-i qədər azaltmalıdır.

Respublikamızda ekoloji problemlər diqqət mərkəzindədir

Ekoloji problemlər və onların aradan qaldırılması Azərbaycanda da xüsusi diqqət mərkəzində saxlanılır. Bu da təbiidir. Çünki uzunillər boyu Abşeron yarımadasında neft çıxarılması ilə əlaqədar ekoloji tarazlıq pozulmuş və yüzlərlə hektar torpaq çirklənməyə məruz qalmışdır. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Ekologiya və təbiəti mühafizə siyasəti şöbəsinin müdir müavini İmran Əbdülov bizimlə söhbətində qeyd etdi ki, Abşeronda 33,3 min hektar topraq sahəsi çirklənib. O: “1949-cu ildə salınan Sumqayıtdakı kimya zavodları SSRİ dağılana kimi hər il atmosferə 120 min ton zəhərli maddə buraxırdı. Sumqayıtın kimya zavodlarında müəyyən yenidənqurma işləri aparılmasına baxmayaraq, burada hər il atmosferə yenə də 96,5 min ton zəhərli qaz buraxılmaqdadır. Eyni zamanda Abşeron yarımadasında neft çıxarılan ərazilərdə neft məhsullarının illərlə çöküb qalması nəticəsində radiasiya fonu da yüksəkdir”, -deyib. Telman Zeynalov son illər ekoloji problemlərin aradan qaldırılması istiqamətində Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi (ETSN) və ölkə rəhbərliyi səviyyəsində aparılan işləri təqdir etdiyini xüsusi qeyd edib.

Ekoloji cəhətdən daha çox təhlükə mənbəyi hesab edilən zonalar

Ümumiyyətlə götürdükdə isə Azərbaycanda ekoloji cəhətdən daha çox təhlükə mənbəyi hesab edilən zonalar aşağıdakılardır:

1. Abşeron yarımadası, Bakı və onun ətrafı.

2. Sumqayıt. Buradakı kimya zavodlarının fəaliyyəti uzunillər boyu ekologiyaya ağır zərbə vurub.

3. Xəzərin Azərbaycan hissəsi və respublikamızın Xəzərətrafı əraziləri.

Uzunillər boyu Xəzəryanı ölkələr, xüsusilə, Rusiya tərəfindən Xəzərə axıdılan zəhərli tullantılar dənizin ekologiyasına güclü zərbə vurub.

4. Meşələrin kütləvi şəkildə qırılması və nəticədə, torpaq sürüşmələrinin artması.

İmran Əbdülov bizimlə söhbətində qeyd etdi ki, respublikamızda ekoloji problemlərin aradan qaldırılması üçün son 10-12 ildə dövlət səviyyəsində ciddi tədbirlər həyata keçirilib. O, ETSN tərəfindən ekoloji tarazlığın bərpasına və ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısının alınmasına xidmət edən “Ekoloji cəhətdən dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişafa dair” Milli Proqram hazırlandığını xatırladıb: “2003-cü ildə ölkə Prezidenti tərəfindən təsdiq edilən bu sənəd Azərbaycanda ekoloji tarazlığın bərpasında və ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısının alınmasında irihəcmli tədbirlər həyata keçirməyə imkan verdi. Nəticədə Azərbaycanda ekoloji vəziyyət ildən-ilə yaxşılaşmağa başladı”.

Əbdülov onu da dedi ki, mövcud ekoloji problemlərin planlı surətdə həll edilməsi prosesini daha da sürətləndirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən 28 sentyabr 2006-cı il tarixli “Azərbaycan Respublikasında ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına dair 2006-2010-cu illər üçün Kompleks Tədbirlər Planı” təsdiq olundu. Bu çərçivədə Bakı və Sumqayıtda bəzi zəhərli kimya zavodları bağlanıb, “Xəzər dənizinin ekoloji mühitinin mühafizə sistemi” çərçivəsində çirkab suları təmizləyən müasirtipli modul sutəmizləyiciləri istifadəyə verilib. Onlarla göllər qurudulub, yeni təbiəti mühafizə qoruqları və Zooloji park yaradılıb. İmran Əbdülovun sözlərinə görə, Zığ gölü və onun ətrafı, Zığ gölü və Hava Limanı arası, Səngəçal ətrafı, Zirə və Binə qəsəbələri arası, Xəzər (Əzizbəyov), Sabunçu dairələrində ağacəkmə kampaniyası aparılıb, yeni meşə-park zolaqları salınıb. Ağacəkmə prosesinin davam etdirildiyini söyləyən Əbdülov ARDNŞ tərəfindən 400 hektar neft və neft məhsulları ilə çirklənmiş torpaqların təmizləndiyini də söyləyib. Bütün bunlar isə başda ETSN olmaqla, müvafiq təşkilatlar tərəfindən yaxın gələcəkdə Azərbaycanın ekoloji problemlərinin tamamilə aradan qaldırılacağına və ölkəmizin ekoloji cəhətdən dünyanın ən təmiz ərazilərindən birinə çevriləcəyinə inamımızı artırır.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı:

Əziz Mustafa

Zaman.-2014.-11 mart.-S.13.