Nizami Gəncəvi yaradıcılığında kamil insan problemi

Dahi Azərbaycan şairi, müdrik filosof Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı bəşəri təfəkkürün elə bir fəth olunmamış uca zirvəsidir ki, bu zirvəyə yüksəlmək üçün hələ insanlıq mənəvi cəhətdən çox inkişaf etməli, uzun yol keçməlidir. Bu zirvə şeir-sənət aləmində Nizami zirvəsi adlanır .Nizaminin təfəkkür və kamillik zirvəsi o zaman kəşf olunacaqdır ki, dünyada ağıl və kamal hər şeydən üstün olacaq, hər şeyə qalib gələcəkdir. Hələlik, bəşəriyyət yarandığı gündən bəri bu xoş arzu və amallar uğrunda qanlı-qadalı, enişli-yoxuşlu yollarda nəsilləri bir-birinə calaya-calaya, yol gedir ki, yol gedir...Dövrə bax ki, qocalıb zülümdən, şərdən bəşər,

Azğınlığın əlindən qaçır bəşərdən-bəşər.

(“Sirlər xəzinəsi” )

Var-dövlət toplamaq hərisliyi ilə haqsız hücumlar, günahsız qırğınlar, talanlar, bəşər övladına həmişə fəlakət gətirmiş, aclıq, yoxsulluq və göz yaşları bəxş etmişdir. Əsl insanlığa yaraşmayan, hər cür problemlər müdrik şairi həmişə narahat etmiş və düşündürmüşdür.

Axı ulu Tanrı dünyanı yaradanda onu insanla bəzəmişdir. Yer üzündə ən qiymətli canlı varlıq insandır. Bəs necə olur ki, yer üzünün əşrəfi, çox şeyə qadir olan insan çox zaman bir-biri ilə didişir, günah işlədir, qanlar tökür, evlər yıxır?

Bir sözlə, təbiətinə xas olmayan əməllər törədir. Halbuki insanlar bir-birindən ayrı yaşaya bilməzlər, insan insanla xoşbəxt olur.Təsadüfi deyildir ki, insanların bəd əməllərindən dəhşətə gələn şair fəryadla deyirdi: “Ey insanlar! Torpağın ciyəri sizin əlinizdən qana dönübdür”.Yer üzündə sizin əlinizdən rahat bir vücud varmı?

İnsanı qəlbən sevən şair buna necə dözə bilərdi ki, hər cür əzab-əziyyətə qatlaşaraq torpağı alın təri ilə əkib-beçərən sadə əmək adamları yetişdirdikləri bol məhsulun səfasını deyil, cəfasını görürlər?

Nə üçün ecazkar sənəti ilə möhtəşəm saraylar ucaldan, bu sarayların divarlarında əsrlər boyu rəngi solmayan füsunkar rəsmlər çəkən, sıldırımlı qayaları parçalayıb insanlara yol açan, daşlardan süd arxı çəkən el sənətkarları öz haqq-sayını almasınlar? Nəsibi isə çox zaman bir qılıncla boynu vurulmaq və yaxud qaranlıq zindanlar küncünə atılmaq olur? Bütün bunlar şairin yaşadığı dövrdə onun gözləri qarşısında baş verirdi. Məhz buna görə də müdrik şair ömrü boyu haqsızlıqlara, zülmkarlara nifrət bəsləmiş haqqın, ədalətin mövqeyindən çıxış etmişdir . Haqq sözü eşitmək istəməyənlər,

Ağlını itirib öləcək hədər.

(“İskəndərnamə”)Beləliklə, zəmanəsinin sərgüzəştlərindən narazı qalan kədərli şairin humanist duyğuları ürək ağrıları ilə birlikdə müdrikliklə yoğurulan, dərin fəlsəfi mənalı misralarla, bitkin poemalarla, ibrətamiz kəlamlarla dolu qızıldan qiymətli xəzinəyə çevrilir .Bu söz xəzinəsinin baş qəhrəmanı adı böyük hərflə yazılan İnsandır. Bu sirli xəzinənin qızıl açarını yalnız o adamlar ələ keçirə bilər ki, onlar mənən və qəlbən pak və müqəddəs insanlar olsunlar

Bu mənada Nizami yaradıcılığının əsas mövzusu kamil insan probleminin həll olunmasından ibarətdir desək, səhv etmərik . Müdrik şair yaxşı bilirdi ki, hər bir insanın qəlbində xeyir və şər qüvvələr daim mübarizə aparır. Məhz şairi düşündürən də elə bu idi ki , insanı bu şər qüvvələrin (tamah, paxıllıq, nadanlıq, xainlik, var-dövlət toplamaq ehtirası və s.) əlindən necə xilas etmək olar.

Elə etmək lazımdır ki, insan bu cür şər qüvvələrin əlində ümidsiz və çarəsiz qalmasın, bu mübarizədə ona arxa və dayaq olmaq gərəkdir.

Nizamiyə görə, insan hisslərin əlində oyuncaq olmamalıdır. O, ağıl və zəkanın çağırışına qulaq asmalı, yabançı hisslərə, mənfi emosiyalara qalib gəlməlidir .Məslək eşqi nəsimə dönsün könül mülkündə,Qoyma həyat çırağı sönsün könül mülkündə.(“Sirlər xəzinəsi”) Kim ki, yetişmədi ağıldan bara,

Oxşar insan sifət əjdahalara.

(“Yeddi gözəl” )

Şair insanın ağlını cilovlayan bəd əməllərdən onu xilas etməyin yeganə yolunu sözün qüdrətində və cövhərində görürdü. Yeniliklər törədən bu qoca kainatda,Sözdən incə, kəsərli, heç nə yoxdur həyatda.və yaxudSanma bayraq söz qədər zəfər çalar hər yanda,Qələm öz qüdrətilə ölkə olar hər yanda.(“Sirlər xəzinəsi”)Bəli, dahi Nizami insanlara bu yolla xidmət etməyə, onların mənəviyyatındakı xəstəlikləri sözün gücü ilə müalicə etməyə çalışırdı.Sanki ilahi istedad, söz sərraflığı, mənəvi kamillik, əxlaqi saflıq, yorulmaq bilmədən yazmaq-yaratmaq eşqi şairə bu hüququ və bu imkanı vermişdir.

Bütün bunlar şairin insanlara olan sonsuz məhəbbətindən irəli gəlirdi. Nizami yaradıcılığının fəlsəfi mənası və humanizmi də elə bundadır.

Bəs şair ürəkdən sevdiyi insanı kamilləşdirmək, onun qəlbindəki mənfi emosiyaları məhv etmək üçün nə kimi “reseptlər” təqdim edirdi?

Şairin gəldiyi qənaət ondan ibarət idi ki, kamil insanı yetişdirmək heç də asan iş deyildi. Bu mürəkkəb və uzun çəkən prosesdə hər kəs öz qüvvəsinə inanmalı, təbiəti, cəmiyyəti, ətraf aləmi diqqətlə dərindən öyrənməli, həyata açıq gözlə baxmağı bacarmalıdır. Bir sözlə, insan daimi təkamül yolu ilə getməklə kamilləşə bilər.

Şairin oğlu Məhəmmədə nəsihəti bu cəhətdən daha səciyyəvidir.

Sən çalış yaxşıca öyrən dünyanı,

İnsanı, bitkini, daşı, heyvanı.

Qalacaq əbədi nə şey dünyada,

Öyrən günlərini vermədən bada.

Özündən hər kim ki, deyil xəbərdar,

Bir qapıdan girər, birindən çıxar.

Nizami bütün varlığı ilə insana istənilən tərbiyəni verməyin mümkün olduğuna inanırdı. Şair əsərlərində bu ideyanı dönə-dönə təsdiq etmişdir.

Şairin müdrikliyi həm də onda idi ki, o, müxtəlif tərbiyə vasitələrindən olduqca məharətlə, zərgər dəqiqliyi ilə yerli-yerində istifadə etməklə tərbiyə etmək istəyirdi - xüsusilə, xalqa rəhbərlik edən rütbə sahiblərini (bunlar əsasən padşahlar, sultanlar, əyan və əmirlərdir). Bütün nöqsanlarını, hətta onların ağılsızlığını və axmaqlığını güzgü kimi, ibrətamiz şəkildə özlərinə göstərirdi.

Gözləmədikləri ən sadə adamlardan, hətta alleqorik yolla digər canlılardan, belə demək mümkünsə, cəsarətli əks tərbiyə zərbəsi alan bu yüksək rütbəli şəxslər birdən-birə sanki “nokdaun”a düşürlər. Bu kəskin ittihamlar qarşısında bəd əməllərindən xəcalət çəkir, düşünür və ciddi nəticə çıxarmağa məcbur olurlar:

“Nuşirəvanla vəziri və bayquşların söhbəti” (“Sirlər xəzinəsi”) hekayəsində bayquşların Nuşirəvana qarşı ittihamı (“Qarı və Sultan Səncər” dastanı), “Sirlər xəzinəsi” hekayəsində kimsəsiz qoca qarının camaatın gözü qarşısında Sultan Səncərin yaxasından tutaraq cəsarətlə onun ağılsızlığını, axmaqlığını və quldurluğunu üzünə söyləyərək:

Qarıların nəyi var, quldurluqdan sən utan!

Utan, utan onların ağ birçəyindən utan!

deməsi və yaxud “Zalım şahla düz danışan qocanın hekayəti” əsərində (“Sirlər xəzinəsi”) şahın zülmündən cana gələn qocanın kəfənə bürünərək şahın hüzuruna gəlib:

“Mən deyirəm eybini, şər işini özünə,

Göstərirəm güzgü tək hər işini özünə,

Utan, qızar eybindən qırma elə güzgünü,

Düzlüyümlə sadiq bil hökümdarım sən məni.

Əgər doğru demirəm çəkdir dara sən məni...”

Hər iki qoca bu rütbə sahiblərinə sözün “qılıncı” ilə elə zərbə çalır ki, bu zərbə onları ayıldır, nahaq yoldan əl çəkib haqq, ədalət yolunu tutmağa məcbur edir.

Belə məqamlar, mən deyərdim, şairin fitri istedadını üzə çıxardan əsl ədəbi tapıntılardır. Bu yolla tərbiyə olunan “obrazlar” silsiləsi şairin ilk əsəri “Sirlər xəzinəsindən başlayıb, şah əsəri “İskəndərnamə” poemasında İskəndər obrazı ilə başa çatır.

“İnsanı düşündürən, onu kamillik yolu ilə aparan şair yaradıcılığının yüksək zirvəsi olan “İskəndərnamə” poemasında arzu etdiyi kamil insan və kamil cəmiyyət ideyasını öz arzularına uyğun şəkildə tərənnüm və təsdiq edir.

Dünyada heç kimə məğlub olmayan Fateh İskəndər əbədi yaşamaq eşqi ilə dirilik suyunu içmək üçün zülmət ölkəsinə səfər edir. Lakin dirilik suyunu içmək ona qismət olmur. Bu suyu Allahın iradəsi ilə Xızır Peyğəmbər içib, əbədiliyə qovuşmuşdur .

Bu, dünyada hər şeyə sahib olan, qüdrətindən yeri-göyü titrədən yenilməz fatehin ilk məğlubiyyəti idi. İskəndər sanki yuxudan ayılır, bütün insanlar kimi o da ölümə məhkumdur. İskəndər düşünür: bəs əbədi yaşamağın sirri nədir?

Bütün ölkələri fəth edən, qanlar töküb evlər yıxmaqla çox böyük ibrətamiz səhnələrin şahidi olan qüdrətli hökmdar qəlbindəki xeyirxah qüvvələrin səsinə qulaq asaraq yalnız xalqa xeyirxah niyyətilə xidmət etmək, haqqın, ədalətin mövqeyində durmaq, xoş əməllər carçısı olmaqla əbədi şöhrətə çatmağın mümkün olduğunu dərk edir. Bu fikri təsdiq edən şair yazır:

Dünyanın işini yaxşı düşün sən,

Nə əksən onu da biçərsən.

Yaxşı iş də görsən, pis iş də inan,

Unutmaz onları bu qoca dövran.

(“Xosrov və Şirin”)

Beləliklə, əsərin ikinci hissəsi “İqbalnamə”də biz İskəndəri, həqiqətən, dünyaya xeyirxahlığın toxumunu səpən, hamını xoşbəxt etmək arzusu ilə yaşayan, cəmiyyətdə haqq, ədalət və kamilliyin öz yerini tapması uğrunda mübarizə aparan müdrik filosof, xeyirxah və ədalətli adı qazanan hökmdar kimi görürük.

Deməli, müdrik şairin təbirincə desək, bütün mənalı həyatını xalqa həsr edən, qurub yaradan insanlar xeyirxah əməlləri ilə xalqın qəlbində nəsildən-nəslə əbədi şöhrət qazanır və yaşayırlar. Bu gün adlarını əbədiləşdirdiyimiz yüzlərlə xeyirxah insanlar, eləcə də dahi şairin öz adı buna ən böyük nümunədir.

Bu il Azərbaycan xalqı, eləcə də dünya ictimaiyyəti dahi şairin anadan olmasının 870 illik yubileyini böyük hörmət və məhəbbətlə qeyd etmişdir. Yubiley ərəfəsində elmi konfranslar, simpoziumlar, sərgilər, yeni tədqiqat əsərləri çap olunmuşdur.

Yubiley münasibətilə dünyanın bir sıra böyük şəhərlərində şairin xatirəsini əbədiləşdirən abidələr ucaldılmışdır.

Nizami elə yüksək sivilizasiyalı şairdir ki, o indiki nəsillərdən 870 il əvvəl yaşasa da, mən deyərdim bizdən 870 il qabaqda yaşayır və bəşəriyyətin ağıl, kamal dünyasına gedən yolunu öz nuru ilə işıqlandırır.

Nizaminin yaradıcılığı, onun söz ordusu elə bir ilahi qüvvəyə malikdir ki, dünyanın heç bir ordusu ona qalib gələ bilməz.

Təəssüf ki, şairin sovet dövründə keçirilən hər iki yubileyi - 1941-ci ildə 800 illiyi, 1991-ci ildə 850 illiyi qanlı-qadalı illərə təsadüf etmişdir. Böyük Vətən müharibəsi illərində şairin azadlıq və sülh idealları Vətənin müdafiəsində bizə dayaq oldu.

1988-ci ildən doğma yurdumuz Azərbaycan bədnam qonşularımız olan ermənilərlə müharibə şəraitindədir.

Bu şairin yubileyinin məhz belə bir vaxta düşməsi, bəlkə də, təsadüfü deyil, ilahi qanunlara uyğundur. Belə düşünməyə ona görə əsasımız var ki, şairin bəşəri dəyərlərə malik humanist idealları bir ordu kimi əzəmətlə səslənir və bu haqq-ədalət bərabərlik çağırışı xalqımızın tarixinə, mədəniyyətinə torpağına böyük sənət abidələrinə, müdrik sənətkarlarına böhtan atan, yeri-yurdu bilinməyən xain qonşularımız olan ermənilərin qulaqlarını kar, gözlərini kor etməyə bəs edər. Dünya şairlərinin zirvəsi sayılan Şeyx Nizaminin poetik düşüncəsi, söz ordusu Qarabağın müdafiəsində bizimlə birlikdə dayanmışdır desək, səhv etmərik.

Ruhun şad olsun, dahi sənətkar!

Nəriman Qurbanov

Zaman. 2015.- 2 dekabr.- S.-4