Qarabağ atları Azərbaycan xalçalarında

Qarabağ atları ən qədim zamanlardan Azərbaycanda mövcud olmuş atların nəsillərindən törəyiblər. Əsrlər boyu Ərəb, Səlcuq, Monqol, Roma, İran, Sasani atları ilə qarşılıqlı təsirdə olaraq öz əsl köklərini müəyyən qədər dəyişsələr də, hər zaman ən qiymətli atlar hesab olunublar. Mənbələrə görə, Qarabağ atları Azərbaycan ərazisində hökm sürən Manna, Midiya, Albaniya və Artopatena dövlətlərinin qədim at nəsillərindəndir. E. ə I minilliyə aid Manna dövlətində atlardan geniş istifadə edilib. Tarixçi Herodot (e.ə IV əsrə aid) Midiyada, Xəzərin cənub-qərbində olan Nesey adlanan geniş düzənlikdə gözəl və güclü atlar haqqında yazırdı. Tədqiqatlardan belə məlum olur ki, Qarabağ atları öz mənbəyini ən qədim dövrlərdən, Nesey atlarından götürüblər. Qarabağ atları hər zaman öz gözəllikləri, plastikaları və dözümlülükləri ilə seçiliblər. Xüsusilə, Qarabağın Dilbaz atları hər yerdə böyük şöhrət qazanıb. Avropa və Rusiyada hər zaman bu atlara böyük maraq olub. Hazırda respublikamızda milli at cinsi sayılan növlər qədimdən Şuşa, Ağdam və onlara yaxın ərazilərdə geniş yayılıb.

Almaniya Qarabağ xalça məktəbindən faydalanıb

Qeyd edək ki, İngiltərədə Ağdamın “Qarabağ” futbol klubu üçün tərtib olunan loqotipdə məhz Qarabağ atları təsvir olunub. 2012-ci il iyunun 19-da Almaniyada Berlinin mərkəzində yerləşən tarixi “Hotel de Rome”da Almaniyanın EDSOR Berlin Moda Evinin hazırladığı və Avropa Azərbaycan Cəmiyyətinin (AAC) dəstəyi ilə Qarabağ xalçalarının ornamentləri və italyan ipliyi ilə yüksək bədii zövqlə hazırlanmış əl işləri olan cib dəsmalları, qalstuk və şərflərdən ibarət kolleksiyanın təqdimatı keçirildi. 500 nəfərə yaxın moda, biznes, siyasət və ictimaiyyətdən olan tanınmış şəxslərin qatıldığı tədbirdə nümayiş olunan sənət əsərləri Azərbaycanın incəsənətinin izlərini özündə daşıyırdı. EDSOR moda evinin meneceri Jan-Henrik Shaper-Stuke bu kolleksiyada Qarabağ motivlərindən bəhrələndiyini bildirmişdi.

AAC-nin sədri və təsisçisi Taleh Heydərov öz çıxışında sözügedən kolleksiyanın ilham mənbəyi Qarabağ mövzusu olduğunu deyib. Belə ki, kolleksiyada Qarabağ xalçaçılıq məktəbinin ornamentlərindən və at təsvirlərindən istifadə olunub. Bu təqdimatın keçirilməsində əsas məqsəd 20 ildən artıq işğal altında olan musiqi, mədəniyyət və sənət beşiyi olan Qarabağın erməni tapdağı altında məhv olduğuna diqqəti yönəltmək idi. Kolleksiyanın satışından əldə olunan gəlirin bir hissəsi Azərbaycanda məcburi köçkün uşaqları üçün tikilən Şuşa Uşaq Musiqi Məktəbinə musiqi alətlərinin alınması üçün nəzərdə tutulmuşdu. Tədbirdə işğal nəticəsində 1 milyona yaxın Azərbaycan vətəndaşının məcburi köçkün və qaçqın olması xüsusilə vurğulanmışdı.

Qarabağ bölgəsinin xalçalarında qədim türk tayfalarının totemi olan at təsvirlərinə tez-tez rast gəlinirdi. Hər zaman həm cıdır, həm də minik atları ilə məşhur olan qızılı başlı Qarabağ atları məhz bu əraziyə xas olaraq yetişdirilirdi. Hətta tarixən Avropa qadınlarının öz saçlarını Qarabağ atlarının rənginə baxaraq qızılı rəngə boyadıqları deyilir. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın dövründə atçılığa çox fikir verilərək ildə iki dəfə Cıdır düzündə at yarışları keçirilirdi. Gözəl, atletik quruluşlu, şux duruşlu atların təsviri özünü şərflərin üzərində tapmışdı.

Milli musiqimizin təntənəli sədaları altında şou göstərən atlarımız böyük rəğbət qazanıblar. Hər gün 900-dən çox at və 1500-dən çox iştirakçının olduğu şouda Qarabağ atları öz sürəti, gözəlliyi, çevikliyi və parlaq çalarları ilə diqqəti cəlb ediblər. Hələ 60 il bundan əvvəl sovet hökuməti kraliçaya “Zaman” adlı çox gözəl Qarabağ atı hədiyyə etmişdi.

Nəsli kəsilməkdə olan Qarabağ atları xalçaların üzərində təsvir olunur

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hazırda Qarabağ atlarının sayı dünyada 1000-ə qədərdir və nəsli məhv olma təhlükəsilə qarşı-qarşıyadır. 1993-cü ildə Ermənistan tərəfindən Ağdam işğal olunanda Ağdam Atçılıq Zavodunun fədakar işçiləri tərəfindən atlar çıxarılaraq Bakı ippadromuna gətirildi.

Vaxtilə Ağdam, Zəngilan, Şuşa, Qasımuşağı, Laçında toxunan, XIX əsrin sonunda yaranmış süjetli “Atlı itli” kompozisiyalı Qarabağ xalçaları da dünyaca məşhurdur. Qarabağ atları mərdlik, cəsarət, möhkəmlik simvolu kimi xalça üzərində öz əksini tapıb. Öz rənglərinin şuxluğu, temperamentli Qarabağ atlarının ekspressiv təsviri ilə seçilən bu xalçalar əntiq xalça kimi xaricdə yüksək qiymətləndirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, təbii bitki boyaqları ilə rənglənmiş saplarla sıx toxunuşlu, ipək kimi parlaq xova malik bu cür kompozisiyalı xalçalar nadir sənət əsəri hesab olunurlar. Adətən, xalçaların ara sahəsində isti qırmızı rəngli fonda stilizə edilmiş, beli yəhərli oynaq atların və onları müşayiət edən itlərin ritmik hərəkəti təsvir edilirdi. Ara sahənin fonu, adətən, doldurucu funksiya daşıyan həndəsi naxışlar, gül elementləri və müxtəlif formalı ev heyvanlarının təsvirləri ilə zəngin olur. At və itlərin realistik təsvirləri xüsusilə diqqəti cəlb edir. Bəzən isə atların çəmənlikdə, güllərin əhatəsində təsvir olunmağına da təsadüf edilir. Həndəsiləşmiş nəbati ornamentli haşiyə zolaqları ara sahəni əhatə edərək, xalçalara bütov, lakonik bir forma bəxş edir.

Azərbaycana məxsus xalçalar erməni xalçası adı ilə tanıdılır

Qarabağın toxucu xanımları bu xalçalarda doğma təbiətlərinin gözəlliyini, atlarının çevikliyini tərənnüm edərək ilmələrə köçürüblər. Ümumiyyətlə, Qarabağ zonasında vaxtilə heyvan təsvirli “pələngli”, “marallı ceyranlı”, “itli-pişikli”, “itli-atlı” xalçalar da toxunurdu. Qarabağ xalçaları, adətən, böyük ölçüdə olub. Təəssüflər olsun ki, hazırkı dövrdə bir sıra Azərbaycan xalçaları erməni adları altında dünyaya tanıdılır. Məsələn, Qarabağın qədim çeşnilərindən olan Çələbi xalçası Kelabard, Malıbəyli xalçası Xondzoresk, Qazax xalçası Sevan, Şulaver, Qubanın Əjdəhalı xalçası erməni adları ilə adlandırılır. Xüsusilə, burada erməni xalçası kimi təqdim olunan Qarabağın Qasımuşağı xalçasını da vurğulamaq lazımdır. Nəinki torpaqlarımızın, eyni zamanda milli mədəniyyət nümunələrimizin, mətbəximizin, musiqimizin, incəsənətimizin də işğal olunmağı çox ürəkağrıdıcı faktdır. Əsrlər boyu özlərinə məxsus heç nələri olmayan işğalçı ermənilərin bizlərə məxsus olanları qəsb edib, özününküləşdirməsi açıq aydın göz önündədir. Bunun qarşısını almaq üçün hökumətimiz tərəfindən hər il dünyanın bir sıra ölkələrində Azərbaycan mədəniyyətini, incəsənətini, tarixini tərənnüm edən və tanıdan dövlət tədbirləri, elmi konfranslar, sərgilər, mədəniyyət günləri, təqdimatlar və s. keçirilməkdədir.

Tahirə Ağayeva,

Zaman.- 2016.-3 iyun.- S.11