FİRUZƏ

4 PƏRDƏLİ OPERA

BİRİNCİ PӘRDӘNİN MӘZMUNU

Dedikcә zülmkar, qәddar vә hiylәgәr olan Sәffak şah öz sarayında keyf edib içkiyә mәşğuldur. Onun qoşunu qonşusu Süleyman şahın üzәrinә hiylә vә әhdşikәnlik yolu ilә qәflәtәn hücum edib, özünü öldürüb, qoşununu qırıb, igidlәrini mәhv edib, arvad-uşağını vә hәrәmxanasını vә әlә düşәn bir para dәrbar xidmәtçilәrini әsir edib gәtiribdir.

Sәffak şah keyf әsnasında әmr verir ki, әsirlәri hüzuruna gәtirsinlәr. Әsirlәr әllәri vә ayaqları zәncirli halda gәtirilirlәr. Bunlar on beş nәfәr arvad, beş nәfәr kişi vә bir nәfәr yeniyetmә oğlandan ibarәtdir. Şaha bildirirlәr ki, arvadlar Süleyman şahın hәrәmxanasındandır. Yeniyetmә oğlan onun sağ qalmış kiçik oğludur. Kişilәrdәn әn qocası ağbaş vә ağ yekә saqqalı olanı Süleyman şahın baş münәccimidir, yerdә qalanlar isә xidmәtçilәrdir.

Sәffak şah tәlәb edir ki, Süleyman şahın arvadı hüzura çıxıb soyunsun vә oynasın. Fәqәt arvadlardan heç biri hüzura çıxmayıb, dayanıb qalırlar vә "hansınız şahın arvadısınız?" sualına arvadlar "bilmirik" cavabı verirlәr. Zahirdәn dәxi bilmәk mümkün olmur, çünki arvadlar hamısı bir rәng paltar geyib vә bir cür ziynәt vurubdurlar, hamısının dәxi sifәti şahiyanadır. Mәclisdә olan vәzir, vәkil vә әyanlar Süleyman şahın arvadını tapmaq vә tanımaq işindә aciz vә mәәttәl qalırlar. Onda Sәffak şah deyir:

"Siz hamınız ağıldan naqissiniz, mәn öz tәdbirimlә şahın arvadını taparam!"

Әmr edir, cәllad gәlir; cәllada deyir ki, Süleyman şahın oğlunu ortaya çәkib, ona tab edilmәz işgәncәlәr etsin. Cәllad haman saat şahın yeniyetmә cavan oğlunu tutub, öylә әziyyәtlәr edir ki, uşaq ağrıdan qışqırmağa başlayır. O halda uşağın anası olan Süleyman şahın arvadı balasının tab edilmәz әziyyәtinә davam gәtirә bilmәyib, özünü ortaya atır vә cәlladı itәlәyib, balasını qucaqlamaq istәyir.

Sәffak şah qәhqәhә ilә gülür vә deyir:

"İndi gördünüz ki, mәn hamıdan tәdbirli vә ağıllıyam",--vә özünü öyüb fәxrlә deyir:--Varlıq vә zәnginlikdә mәnim mәmlәkәtimin heç bir yerdә misli yoxdur, zor vә qüvvәtdә mәnim qoşunumun heç bir yerdә misli yoxdur. Tәravәt vә gözәllikdә mәnim qızımın heç bir yerdә misli yoxdur. Ağıl vә dәrrakәdә mәnim kimi padşahın heç bir yerdә misli yoxdur. Gәrәk bütün şahları, padşahları mәhv edib, mәmlәkәtlәrini әllәrindәn alıb, bütün dünyaya әmr edәm.

Hazırdakılar hamısı bu sözlәri tәsdiq edirlәr. O halda әsir olan qoca münәccim söz demәk istәyir. Ona izn verilir. Münәccim deyir ki:

"Yolda bizi gәtirәndә mәn bir gecә ulduzları seyr edib, sәnin (yәni Sәffak şahın) taleyinә baxdım; mәnә böylә aşikar oldu ki, bir nәfәr adam gәlәcәk, o, sәndәn daha ağıllı olub vә sәnin gözәl qızını alacaq vә zәngin mәmlәkәtinә sahib olacaqdır. Sәn isә öz qәddarlığının qurbanı olacaqsan."

Sәffak şahın bu sözlәrdәn qәzәbi artır; "Sәn yalançı münәccimsәn",--deyib әmr edir ki, bütün әsirlәri aparıb öldürsünlәr.

Әsirlәri aparırlar. Şahın әmri ilә oxuyub çalan vә oynayanlar gәlib mәclisi rovnәqlәndirirlәr. Fәqәt şah münәccimin sözlәrindәn әndişәyә düşüb fikrә gedibdir. Çalıb oynayanlar onu maraqlandırmır. Onun işarәsi ilә oyun dayandırılır, hamı mәclisdәn çıxır. Şah tәk qalıb, münәccimin sözlәrini öz-özünә tәkrar edir: "Bir nәfәr adam gәlәcәk, o sәndәn daha ağıllı olub, sәnin gözәl qızını alacaq vә zәngin mәmlәkәtinә sahib olacaqdır. Sәn isә öz qәddarlığının qurbanı olacaqsan!... (Qışqırır). Yalandır, yalan! Dünyada mәndәn ağıllı bir adam olmayıb vә olmayacaqdır!"

Bu әsnada dәrbar xidmәtçisi içәri girib, tәzim edir vә xәbәr verir ki, üç nәfәr şahzadә ki, bir-birindәn gözәldirlәr, elçi daşının üstә oturubdurlar,--deyib çıxır. Şah xoflanır, canına qorxu düşür. "Münәccimin sözlәri doğrumu olur?"--deyib, hövlnak ora-bura gәzinir. Sonra dayanıb deyir: "Bir tәdbir etmәk lazımdır ki, mәnim qızımı istәyәnlәrin hamısı mәhv olsun! O tәdbir mәnim әlimdәdir. Bildim.... İndi görәk kim ağıllıdır!"

Әl çalır vә içәri girәn xidmәtçiyә deyir ki, şahzadәlәr üç gün gözlәsinlәr vә üç gündәn sonra şah bağçasına gәlib cavab alsınlar. Haman gün bütün dörbar әhli arvadlı vә kişili orada hazır olsunlar.

İKİNCİ PӘRDӘNİN MӘZMUNU

Sәhnә şah bağçasını tәsvir edir. Bir tәrәfdәn böyük vә daşqın bir çay axır. Çayın yanı hündür bir sıldırımdır. Bağça arvad vә kişidәn ibarәt bir xeyli camaatla doludur. Zurnalar vә düdüklәr çalınıb Sәffak şahın gәldiyini bildirir. Camaat sakit dayanır. Şah gәlir vә әmr edir ki, onun qızını gәtirsinlәr. Qız görünәn kimi hamı onun gözәlliyinә heyran qalıb öz şadlığını izhar edir. Sonra әmr olunur ki, qızı almaq istәyәn şahzadәlәri gәtirsinlәr. Şahzadәlәr gәlib şaha tәzim edib, xüsusi yerlәrindә dayanırlar. Hәr şahzadәnin dalında on nәfәr yaraqlı adam vardır. Vәzirlәr, vәkillәr, qoşun sәrkәrdәlәri vә әyanlar hamısı burada hazır olurlar. Şahın işarәsi ilә carçı meydana çıxıb, üzünü şahzadәlәrә vә camaata tutub, böylә bir elan edir:

"Şahzada xanım Firuzәyә evlәnmәk sәadәtinә nail olmaq istәyәn cavanlar bunu bilmәlidirlәr ki, bu sәadәt yolunda başdan keçmәk vә can fәda etmәk kimi qәhrәmanlıq göstәrmәk lazım gәlir. Ona görә şәrtimiz belәdir: bu ağzı bağlı vә şahın möhrü ilә möhürlәnmiş küpәnin içindә iki dәnә ziqiymәt almaz daşı vardır. Bu iki daş hәm şәkilcә vә hәm ağırlıqca bir-birinin eynidir. Fәqәt o daşın biri ağ olub, xoşbaxtlıq daşıdır. O biri isә qara olub, bәdbaxtlıq daşıdır. Firuzә kimi dünya gözәlini almaq istәyәn cavan gözü bağlı olaraq әlini bu küpәnin içinә salıb, o daşın birini çıxartmalıdır. Ağ daşı çıxartmış olsa sәadәtә nail, Firuzәyә layiq olacaqdır, qara daşı çıxartmış olsa öz baxtından küssün. Cәllad onu bu sıldırım qayanın başına çıxarıb, oradan bu çayın qәri-noyabına atıb mәhv vә nabud edәcәkdir. Kimdir öz baxtını sınamaq istәyәn, meydana buyursun!"

Hamı üzünü şahzadәlәrә tәrәf çevirir. Şahzadәlәr bir qәdәr tәrәddüd göstәrir. Sonra onlardan biri irәli gәlib, şaha vә camaata tәzim edib deyir:

"Mәn öz baxtımı sınamaq istәyirәm. Ya Firuzәyә nail olaram vә ya ona olan eşqimin qurbanı olaram."

Şahzadә küpә qoyulmuş olan yerә gedir. Carçı onun gözünü ağ dәsmal ilә bağlayır. Bu halda şahzadәnin mәiyyәtincә gәlmiş olan on nәfәr, qaydaya görә, irәli durub qılınclarını çәkir. Carçı küpәnin ağızlığını açıb, şahzadәyә tәklif edir ki, әlini küpәyә salıb, baxtına gәlәn daşı çıxartsın. Şahzadә әlini küpәnin içinә salıb daşın birini çıxardır vә hәlә әlini açmamış özünә tәsәlli verib deyir ki: "Әlbәttә mәn ağ almazı çıxarmışam, çünki mәn dünyada xoşbәxt yaranmışam, dәsmalı gözümdәn açın ki, mәn öz sәadәtimi görüm".

Dәsmalı gözündәn çıxarırlar. Şahzadә әlini açır vә dәhşәtlәnir. Çıxardığı qara almazdır. Xalq heyfsilәnir. Sәffak şah vә onun dәrbarı istehza ilә gülmәyә başlayırlar. Cәllad şahzadәnin qolundan tutub, qayanın başına aparır vә oradan itәlәyib çayın içindә qәrq edir. Bәdbәxt şahzadәnin mәiyyәti qılınclarını qınına salıb, mәhzun vә mәğmun sifәtilә çıxıb gedirlәr.

İkinci şahzadәnin dәxi başına bu iş gәlib tәlәf olur. Üçüncü şahzadә dәxi bu yol ilә mәhv olub gedir! Camaat bu әhvalatdan xeyli mütәәssir olub dağılır. Sәffak şah vә dәrbarı yenә istehzalar ilә gülmәyә başlayırlar vә şahın ağıl vә fәrәh dәrrakәsinә dua vә sәnalar oxuyurlar.

ÜÇÜNCÜ PӘRDӘNİN MӘZMUNU

Firuzә özünә mәxsus otağında әylәşib, intizarını izhar edir vә deyir ki, görәk o hansı şәxs olacaqdır ki, ağ daşı çıxardıb, onun әri olmağa haqq qazanacaqdır. Üç nәfәr şahzadәnin öldürülmәsindәn dәxi xeyli mütәәssir olduğunu bildirir. Bu әsnada Sәffak şahın hәrәmlәrindәn Tubi bikә içәri daxil olub, Firuzәni mәhzun görür vә deyir ki:

"Yazıq şahzadәlәr, nә gözәl oğlanlar idilәr, qәddar Sәffakın hiylәsinә qurban olub, canlarını sәnin eşqin yolunda fәda etdilәr."

Firuzә soruşur ki:

"Atam Sәffakın nә hiylasi var idi?"

Tubi bikә deyir ki:

"Madam ki, sәnin atan sağdır, sәnin baxtın açılmayacaqdır. Çünki heç bir kәs sәni ala bilmәyәcәkdir."

Firuzә tәkrar soruşur ki, nə sәbәbә? Tubi bikә münәccimin şaha dediyi sözlәri Firuzәyә nağıl edib deyir ki:

"Sәnin atan sәni istәyәnlәrdәn qorxur vә onları mәhv etmәk üçün onlara qürә tәklif edir vә küpәdәn ağ almazı çıxarmağı şәrt qoyub, qara almazı çıxaranın öldürülәcәyini bildirir."

Firuzә deyir ki:

"Şübhәsiz, mәni istәyәnlәrdәn birisi, baxtı gәtirmiş olsa, ağ almazı çıxaracaqdır."

T u b i b i k ә--Heç vaxt!

F i r u z ә--Nә üçün?

T u b i b i k ә--Çünki küpәdә gizlәdilәn daşların ikisi dә qaradır.

F i r u z ә (dәhşәtlә)--Necә? Bu, namәrdlik vә qәddarlıqdır!T u b i b i k ә--Sәnin atan namәrd vә qәddardır!

F i r u z ә--Ax, yazıq şahzadәlәr,--deyib ağlayır.

T u b i b i k ә--Bәli, onlar sәnin eşqinin fәdası deyil, atan Sәffak şahın hiylәsinin qurbanı oldular. Fәqәt, bu dediyimi heç kәs bilmәsin, yoxsa atan sәni dә, mәni dә öldürtmәkdә bir an qәflәt etmәz,--deyib gedir.

Firuzә ağlamağına davam edib, bir tәrәfdәn öz baxtından şikayәtlә, digәr tәrәfdәn şahzadәlәrin müsibәtindәn nә qәdәr mütәәssir olduğunu göz yaşı ilә bәyan edir.

Bu әsnada xidmәtçi qadın daxil olub Firuzәyә xәbәr verir ki, qapıya bir nәfәr qoca yolçu gәlibdir, saz çalıb oxuyur. Ancaq o qәdәr gözәl oxuyur ki, insanı valeh edir. Firuzә izin versin, gәlsin hüzurunda oxusun.

Firuzә razı olur. Bir nәfәr qoca әlindә saz olaraq içәri daxil olur vә sazını qaldırıb oxumağa başlayır. Onun oxumağı Firuzәni maraqlandırır, diqqәtlә qulaq asmağa başlayır. Qoca oxuya-oxuya әcayib bir mәmlәkәti tәrif edir ki, o mәmlәkәtdә insanlar bir-biri ilә qardaş kimi dolanır; orada nә şah var, nә gәda, nә xan var, nә rәiyyәt; orada insan insanı heyvan kimi işlәtmir; hamı bәrabәrcәsinә zәhmәt çәkib, öz mәmlәkәtinin tәrәqqisinә çalışır; hamı hüquqca bәrabәr olub, sәadәt içindә yaşamaqla günәşli bir hәyat keçirir. Firuzә bu sözlәrdәn vә bu oxumaqdan son dәrәcә mәmnun olub, xidmәtçi qadına deyir ki, get bu qoca üçün mәnim sandığımdan bir kisә qızıl götür.

Xidmәtçi qadın gedir. Qoca deyir ki:

"Ey şahzadә xanım, mәn dilәnçi vә yolçu deyilәm, mәnә qızıl lazım deyildir. Mәn sәnin o misilsiz gözәlliyini görüb, öz әnamımı aldım. Sәnin bu qәdәr gözәlliyin mәnim qәlbimdә eşq atәşi oyatdı, mәn çox istәrәm ki, sәn mәnim yarım olasan."

Firuzә bu sözlәrdәn hirslәnib, acıqlı üzünü qocaya tutub deyir ki:

"Qoca dilәnçi! Sәn harada olduğunu vә kimlә danışdığını yaddan çıxartdın!"

Ayağa durub üzünü kәnara çevirib:

"Gözәl-gözәl şahzadәlәr mәnim eşqim yolunda canlarını qurban edirlәr. Bir dilәnçi qoca mәnә izhari-eşq vә yar olmağı tәklif edir."

Firuzә bu sözlәri kәnara dediyi halda, qoca fovrәn süni saqqalını vә dilәnçi paltarlarını әynindәn çıxarıb, gözәl bir cavan olduğunu aşikar edir. Firuzә ona tәrәf yönәlib, birdәn-birә qarşısında qәşәng bir cavan görmәklә sәksәnib, "ax" edir vә haman cavanın gözәlliyinә valeh olur.

F i r u z ә--Sәn kimsәn? Hankı mәmlәkәtin şahzadәsisәn? Adın nәdir?

C a v a n--Mәn şahzadә deyilәm vә şahzadә olmaq da istәmәmişәm, mәn haman tәrifini etdiyim günәşli mәmlәkәtin bir nәfәr әhli vә vәtәndaşıyam, adım da Poladdır. Sәni atan Sәffak şahdan istәmәyә gәlmişәm.

Bu әsnada xidmәtçi qadın daxil olur vә Poladı görüb qışqırır: "ay aman, bu nә işdir?" Firuzә onun ağzını yumub, qışqırmasına mane olur.

P o l a d (xidmәtçi qadına)--Mәnim üçün gәtirdiyin qızılı mәn sәnә bağışlayıram.

Qadın şad olur. Firuzә ona deyir ki:

"Mәnim atam bu vaxtlar mәnim görüşümә gәlir, get qapıda dur, gözlә vә atam gәlәndә mәnә xәbәr elә."

Xidmәtçi qadın gedir. Sonra Firuzә üzünü Polada çevirib deyir ki:

"Ay oğlan, sәn heyifsәn, özünü bәlaya salma, mәhv olarsan. Mәnim atam mәni istәyәnlәri qürә çәkmәyә mәcbur edib, hiylә ilә öldürür."

P o l a d--Mәn onu bilirәm vә qürә çәkmәyә hazıram, çünki öz baxtımı sınamışam.

F i r u z ә--İş bundadır ki, mәnim qәddar atam qürә küpәsinin içinә iki әdәd qara almaz daş salıb, yalandan deyir ki, daşın biri ağ vә biri qaradır. Sonra qara daş çıxaranları öldürür....

P o l a d--Onu da bilirәm. Fәqәt yenә dә qürә çәkmәkdәn qorxmuram. Çünki mәn sәnin atandan daha ağıllıyam.

Bu halda xidmәtçi qadın yüyürüb gәlir vә şahın gәlmәsini xәbәr verir. Polad tez çıxıb gedir. Sәffak şah әyanları ilә daxil olur.

Ş a h--Qızımızın әhvalı necәdir?

F i r u z ә (atasının qabağında diz çökür, durur)--Ata, şah sağ olsun, biz dә onun sayәsindә sәlamәtik.

Ş a h--Sәni istәyәnlәrin baxtı gәtirmәyir, eşqin qurbanı olurlar! Qoy olsunlar, ta o vaxta kimi bәlkә birinin baxtı gәtirә! Ha-ha-ha....

Ә y a n l a r--Ha-ha-ha....

X i d m ә t ç i (daxil olur)--Şah sağ olsun, elçi daşında bir nәfәr cavan әylәşibdir.

Ş a h--Aha! Qızımıza elçi gәlibdir! (şer oxuyur):

Sәyyad peyi-seyd dәvidәn әcәbi nist,

Seyd әz peyi-sәyyad dәvidәn mәzә darәd.

(Bir әyana müraciәtlә) Abdulla xan! Bizim şәrtimizi o cavana söylә, razı olduğu tәqdirdә әlәs sabah şah bağçasına gәlsin,--deyib çıxıb gedirlәr.

F i r u z ә (tәk)--Ah, yazıq Polad! Şahzadә olmasa da, şahzadәlәrdәn dә gözәldir. Mәn ona dәrin mәhәbbәt yetirdim. Görәsәn o yazıqdamı o birilәr kimi qaya başından qәri-noyabә atılıb mәhv olacaqdır! Ax, qәddar ata! Zalım ata! (Әllәrini göyә qalxızıb) Ey yeri, göyü vә bizi yaradan xaliq! Sәn özün bir sәbәb sal ki, Polad bu bәladan xilas olsun.

DÖRDÜNCÜ PӘRDӘNİN MӘZMUNU

Sәhnә yenә şah bağçasını göstәrir. Yenә әvvәlki qayda üzrә şah gәlir, sonra Firuzә. Camaat daha da çoxalıb, böyük bir maraqla tamaşa edir. Bu halda Polad gәlir. Şah ona xususi bir diqqәtlә baxır vә soruşur ki: "Sәn hansı mәmlәkәtin şahzadәsisәn?" Polad cavab verir ki: "Mәn günәşli bir mәmlәkәtin işçisiyәm".

Ş a h--Bәs sәnin mәiyyәtin hanı?

P o l a d--Mәnim mәiyyәtim bu camaatdır,--deyib, tamaşaya yığılan mәxluqu göstәrir.

Ş a h--O camaat sәnin mәiyyәtin deyil, mәnim rәiyyәtimdir.

P o l a d--Hәr kim olurlarsa da, onlar xalqdır vә xalq belә şeydir ki, arada bir haqsızlıq görsә, hәmişә ciddi bir etiraz edәr.

T a m a ş a ç ı l a r--Doğrudur!

Ş a h (qәzәblәnir)--Adın nәdir?

P o l a d--Adım Poladdır.

Ş a h--Bәs sәn şahzadә olmaya-olmaya nә cәsarәt edib mәnim kimi qüdrәt sahibi bir şahın qızını istәyirsәn?

P o l a d--Mәnim әzmim vә cәsarәtim dәxi polad kimi poladdır.

Ş a h--İndi sәnin cәsarәtin mәlum olar! Bağlayın gözlәrini, qürә çәksin!

Poladın gözlәrini bağlayırlar. Polad әlini küpәyә salır ki, daşı çıxartsın, camaatın marağı olduqca artır. Firuzә böyük bir hәyәcan içindәdir. Şah vә dәrbarı Polada dörd gözlә baxırlar. Polad çox soyuqqanlılıqla daşı çıxarıb, ovucunda saxlayır.

P o l a d--Açın mәnim gözlәrimi!

Gözlәrini açırlar. Bütün hazırda olanların marağı son dәrәcәyә yetib, ümumi bir hәyәcana dönür.

P o l a d--Hamıya mәlum olsun ki, mәn öz baxtıma vә sәadәtimә o qәdәr inanıram ki, әlimdәki daşa heç baxmaq da istәmirәm,--deyib, cәld daşı çayın içinә tullayır. Şah vә dәrbarı etiraz edib,--nә üçün daşı göstәrmәdin, görәk ağ idi vә ya qara--deyib, şuluqluq salmaq istәyirlәr.

P o l a d--Mәni tәhqiq etmәk istәyirsinizsә, küpәdә qalan daşa baxın!

C a m a a t--Doğru deyir, doğru deyir, küpәdәki daşa baxın!

Ş a h özünü itirir. Şahın hiylәsindәn bixәbәr olan carçı әlini küpәyә salıb daşı çıxarır, tәbii ki, qara daş çıxır. Camaat şövq vә hәvәslә qışqırır:

"Sağ olsun Polad!"

"Yaşasın Polad!"

P o l a d--Camaat! Sizin şahınız әn qәddar, әn hiylәgәr vә әn zalım bir şah imiş. O, küpәnin içinә biri ağ, biri qara daş әvәzinә iki dәnә qara daş salıb, cavan-cavan adamları aldadıb mәhv edirmiş. Mәni dә oylә etmәk istәdi, fәqәt mәn ondan ağıllı oldum. Rәdd olsun vә mәhv olsun bu cür namәrd şah!

Deyәn kimi camaat şahın üzәrinә hücum edir, dәrbar әhli, cәlladla bir yerdә qoyub qaçırlar. Camaat şahı tutub haman sıldırım qayadan çayın qәri-noyabinә atıb mәhv edir.

SON