ABBASQULU AĞA BAKIXANOV "QÜDSİ"
TӘXӘLLÜS
Mәrhum Abbasqulu ağa Qafqaz şüәra
vә üdәbasının mәşhurlarından birisi
hesab olunur. Onun pәdәri-büzürgvarı Mirzә
Mәhәmmәd xan sani Bakı xanlarının
nәslindәndir. Vәqti ki, dövlәti-Rusiyyә
tәrәfindәn general-[mayor] Xatuntsevin
sәrkәrdәliyi ilә qoşun gәlib Quba
nahiyәsini 1806-cı sәnәdә Şıxәli
xandan istixrac etdi, Abbasqulu ağanın atası Mirzә
Mәhәmmәd xan orada iqamәt edirdi.
Mәzkur nahiyәnin idarәsi ona
hәvalә olundu vә xani-mәrhum xeyli müddәt
orada xanlıq etdi vә lakin onun vәfatından sonra
vilayәt hökumәti rus naçalniklәrinә
(komendant) tәslim olundu vә ixtiyari-hökumәt vә
rәyasәt müsәlman xanlarının
әllәrindәn biryolluq çıxdı.
Mirzә Mәhәmmәd xanın
övladından neçә nәfәrlәri rus
xidmәtindә olub hökumәt vә izzәt kәsb
etmişdilәr. Cümlәsindәn mәşhuru vә
qabili mәrhum Abbasqulu ağa olubdur. Bu zati-şәrif
ağıl vә zәkavәti sayәsindә az
vaxtın içindә bir çox ülum vә fünuna
dara olub, müasirlәri beynindә ad vә san
qazanmışdı vә Qafqazın hәr yerindә
adı söylәnirdi. Mәrhum Salikin müasiri imiş ki,
ona "diyari-nәzmü şerdә padşahlıq"
lәqәbi vermәklә onu yad etmişdir.
Abbasqulu ağa
ülumi-mütәnәvveәni, әrәb vә fars
dillәrini Qubada vә Dağıstanın sair
mәrkәzlәrindә tәhsil etdikdәn sonra Rus
tәrәfindәn açılmış divanxanalarda
qulluqlar edib, fitri zehn vә fәrasәti ucundan çox tez
rus dilini vә o dildә yazıb-oxumağı
öyrәnmişdir vә o vaxtın әkabiri
nәzәrindә mükәrrәm vә
möhtәrәm olub polkovnik çininә nail
olmuşdur. Amma axırda dünya şöhrәtini
puç, cahü rәyasәt tәlәbini bimәzmun
görüb, xidmәtdәn istefa veribdir.
İbadәtә vә axirәt sәrmayәsini
cәm etmәyә mәşğul olub
Hәccә--beytüllaha әzimәt elәmişdir
vә tarixi-hicrәtin 1261-ci salında ol cәnab
Mәkkeyi-mükәrrәmә ilә
Mәdineyi-münәvvәrә arasında
"Vadiyi-Fatimә" adlı mәnzildә vәfat
edib, haman yerdә dәfn olunmuşdur.
Rәhmәtüllahü әleyhi, rәhmәtәn
vasiәtәn. [1]
[1] Tərcüməsi:
Allah ona çox-çox rәhmәt
elәsin.
Belә rәvayәt olunur ki, Abbasqulu ağa
Qüdsi Hәcc ziyarәtinә әzimәt etdikdә
mәşhur Quba qazisi Hacı Molla Abdulla axundu dәxi
özü ilә bәrabәr aparmışdı.
Vәqti ki, Qüdsi öz ziyarәtini itmama yetirir,
üzünü dәrgәhi-hәqqә tutub deyir:
"Pәrvәrdigara! Hәr padşahdan mәnә
nişan verilibdir, sәndәn dә bir nişan
tәmәnna edirәm ki, axır nişanım olsun!"
Hacı Molla Abdulla axund o nişandan murad nә
olduğunu soruşur. Hacı Abbasqulu ağa deyir: "O
nişan bu müqәddәs mәkanda
ölmәkdir". Necә ki, mәrhumun arzusunca iş vaqe
olur.
"Gülüstani-İrәm"in
axırında mәrhum Abbasqulu ağa Qafqaziyada vücuda
gәlәn ülәmavü üdәbavü
şüәradan filcümlә mәlumat verdikdәn
sonra öz seyrü süluku vә tәrcümeyi-halı
ilә dәxi bizi aşina edir. Abbasqulu ağa yazır:
"Mәn anadan olmuşam hicrәtin 1208-ci ilindә ki,
tarixi-mәsihiyyәnin 1794-cü salına mütabiqdir.
Anadan olduğum yer Әmirhacıyan (Xilә)
qәryәsidir ki, Bakı xanlığında vaqedir.
Tәhsilә başladığım vaxt
yeddi yaşında idim, fәqәt on ilin
müddәtindә etinaya layiq bilik vә mәlumat
kәsb etmәyә müqtәdir ola bilmәdim. Bunun da
sәbәbi o zamanlar hәr yerdә müharibә
vә şuriş davam etmәyi idi.
Bu müddәtin әrzindә
öyrәndiyin bir şey var isә, o da fars dilinә
kifafınca aşina olduğumdur. Siyasәt alәmindә
vücuda gәlәn qovğalar sakit olcağın bizim
ailәmiz Qubaya köçdü. Qubaya köçәn
zamandan tamam on il әrәb dilinin vә bәzi
elmlәrin tәhsilinә ömür vә әmәk
sәrf etmişәm. Maddi vә qeyri-sәbәblәrin
mane olmağına baxmayaraq, bu müddәtin әrzindә
ülumda cüzi bir şöhrәt qazanmağa qadir oldum.
Qafqaz nahiyәsinin hәrbi
sәrkәrdәsi general Yermolov 1235-ci hicri--1820-ci
mәsihi tarixindә mәni hüzuruna Tiflisә
dәvәt edib, dövlәti bir xidmәt mәnә
tәklif etdi. Tiflisdә sakin olarkәn rus dilini
öyrәnmәyә sәyü hәvәs etdim
vә bu dilin kömәyi ilә Avropa
mәdәniyyәtinә filcümlә bәlәd
oldum.
Daima böyük adamların vә
sәrkәrdәlәrin yanında olduğumdan Şirvan,
Ermәnistan, Dağıstan, Çәrkәzistan,
Gürcüstan, Anadolu vә Azәrbaycan vilayәtlәrini
gәzib, kamalınca o yerlәrә bәlәd vә
aşina oldum.
Hәr vilayәtә qәdәm qoycaq
oranın әhval, övzavü mәkanına vә
әhalinin tәrzi-mәaşına diqqәt yetirdiyim
kimi, ürәfa, üqәla vә hükәması
ilә dә görüşüb yaxınlaşmağa
müvәffәq oldum.
Türkiyә vә İran
müharibәlәrindә--ki, hicrәtin 1248-ci vә
miladın 1833-cü tarixindә vaqe olmuşdu,--mәn knyaz
Paskeviçin hüzurunda sahibmәnsәblәr
dairәsinә daxil oldum.
Bütün Qafqaz sәrhәddini, Don
nәhrinin sәvahilini, Malorossiya, Velikorusiya, Liflyandiya, Litfa,
Lehistan ölkәlәrini sәyahәt etdim. Buralarda
hәm dövlәt başında mәqam vә
mәnsәb sahibi olan kәslәr ilә vә hәm
elm vә mәrifәt sahiblәri ilә
tanışlıq vә dostluq etmәklә bәxtiyar
olmuşam.
Bu sәyahәtimdә ağıla vә
ruha qәza vә pәrvәriş verici bir çox
şeylәri görüb, onları әxz etmәyә
sәy vә himmәt sәrf etmişәm.
Bәşәriyyәtin övzavü әhvalına
dürüst mültәfit olub özümә yәqin
etdim ki, bu dünya dari-fәnadır. Bir şey yoxdur ki, bunda
daimi vә әbәdi olsun. Ad vә şöhrәt
puçdur. Dövlәt vә mәnsәb müdam bir
qәrar üzrә qalmaz. Nә qәdәr nәcib
vә mәşhur bir silsilәdәn olursan, ol, vәqti
ki, özündә layiqi-etina bir şey yoxdur, xalq nәzәrindә
qәdrü qiymәtini itirmiş olursan. Ancaq bir
şeyә etiqadım dürüst vә inanmağım
möhkәmdir, o da budur: Ülum vә fünun
alәmindә bir mәrifәt vә mәharәt
qazanar isәn, lazımınca bilik hasil edib
özündәn sonra gәlәnlәrә öz elm
vә biliyindәn bir sәmәr vә әsәr qoyar
isәn, ol vaxt özünü xoşbәxt hesab
etmәyә haqqın olar; dari-üqbaya rehlәt
edәndәn sonra bu dünyada yenә yaşamış
kimi olursan. Belә bir әqidәdә olduğumdan vә
bu әqidәni sevdiyimdәndir ki, ona xidmәt etmәyi
özümә vacib bilib bir neçә
әsәrlәri qәlәmә almağa
cәsarәt etmişәm".
Haman әsәrlәrin barәsindә
aşağıda mәlumat verilәcәkdir.
Mәrhum Abbasqulu ağa qayәtdә
zirәk, sahibi-әqlü mәrifәt bir
zati-pәsәndidәsifat imiş ki, cümlә
müasirlәrinin qәlbindә onun mәhәbbәti
var imiş. Elm vә biliyindәn әlavә onun çox
rәvan vә zәrif tәbi-şeriyyәsi var imiş.
Türki, farsi vә әrәbi
dillәrindә bir neçә tәsnifat vә
rәsaili mövçuddur. Hacı Abbasqulu ağanın
ehtimamı ilә Qubada bir ürәfa mәclisi tәrtib
olunmuşdu. Bu işdә ona artıq
dәrәcәdә kömәk edәn dostu Hacı
Molla Abdulla axund olubdur. Bu mәclisә Abbasqulu ağanın
dost vә aşnaları cәm olub ruhani
söhbәtlәr edәrlәrmiş.
Abbasqulu ağanın vәfatından sonra bir
müddәt mәclis pozulur vә şer bazarı
kәsad olur. Amma sonradan Qubada yenә ürәfa
mәclisi tәrtib olunur vә o mәclisin
adı--necә ki, Quba şairlәrinin kәlamından görünür,--"Gülüstan"
imiş.
Mәrhum Abbasqulu ağa bir pakdamәn,
xoşxülq, xoşkirdar vә haqqpәrәst
şәxs olduğu üçün öz halü
şәninә münasib "Qüdsi" lәqәbini
ittixaz etmişdir.
Әgәrçi mәrhum özü
şieyi-isna әşәri mәzhәbindә imiş,
amma etiqad cәhәtincә qeyri-müasirlәrinә
bәnzәmәz imiş vә
xülәfayi-sәlasәyә, rәfzü sәbb
kimi nalayiq әmәllәrә razı olmaz imiş.
Onun mәslәki vә әqidәsi
kәlamlarından vazeh vә aşikardır vә
әfalül-ibada dair olan
mәsәleyi-әqidәdә "lacәbrә
vә latәfviz bәlhiyә beynәl-әmreyni"
xüsusunda mәnzum olunmuş bu beytlәr
kәlami-bәlağәtni-zamındandır:
Hәr kәs әmәl ze xiş
nәbinәd nә moumenәst,
Van hәm ke nesbәtәş nә
behәq dad kafәrәst.
Biqovve
felra becәhan
çon vocud nist,
Dәr exteyare-mast әmәl hәm
moqәddәrәst.
Qodsi nikust hәr çe resәd әz
cәnabe-dust,
Dәr zemne-hәr fәsad sәlahi
moqәrrәrәst. [2]
[2] Tərcüməsi:
Hәr kәs әmәli
özündәn görmәsә mömin deyil,
Öz meylini haqqa tәrәf salmayan kafirdir.
Dünyada qüvvәsiz hәrәkət
olmadığından
Әmәl dә bizim
ixtiyarımızdadır, hәm dә
dәyişilməzdir.
Ey Qüdsi, dostdan hәr nә
yetişsә, xoşdur,
Hәr fәsadın arxasında
yaxşılıq durur.
Mәrhum Qüdsinin mütәәddid
әsәrlәrindәn mәşhur olanları
bunlardır: "Gülüstani-İrәm"--fars
dilindә. Bu kitabın mәalı Dağıstan
tarixinә, övzavü әhvalına, onda sükunәt
edәn müxtәlif tayfaların dolanacağına,
adatü ayinlәrinә vә dillәrinә dair
mәlumatdan ibarәtdir.
"Asari-Dağıstan" kitabının
müәllifi mәrhum Mirzә Hәsәn
әfәndi Әlqәdari,--necә ki, özü
yazır,--"Gülüstani-İrәm"dәn xeyli
mәlumat vә mühüm әhvalat öz kitabı
üçün әxzü istixrac edib, farsdan türkә
tәrcümә qılmışdır.
Necә ki,
"Gülüstani-İrәm"dә tәhrir olunubdur,
Qüdsinin başqa tәsnifatı bunlardır:
1. "Riyazül-qüds"--türk
dilindә. Bu kitabın mündәricatı
әhli-beyti-rәsulüllah sәllәllahü taala
әleyhi vә sәllәmin vәqayei xüsusundadır.
2. "Qanuni-Qüdsi"--sәrfü
nәhvi-farsi. Bu kitabdan bir nüsxә hәqirdә
vardır. Mәrhum müsәnnif sәrfü nәhvin
qәvaidü üsulunu şәrhü bәyan etdikdә
hәr bir qayda vә üsul üçün fars dilindә
bәzi әbyat, rübaiyyat vә misralar timsal gәtirir.
Onlardan bәzini fars şairlәrinin kәlamlarından
iqtibas etmişdir vә bәzini öz
tәbi-füsunsazı ilә vücuda gәtirmişdir.
3. "Kәşfül-qәrayib"--fars
dilindә. Yeni dünyanın--Amerikanın kәşfi
vә әhvalı xüsusunda.
4.
"Tәhzibül-әxlaq"--maarifi-әşya
babında, fars dilindә.
5. "Kitabi-nәsihәt"--türk
dilindә.
6. "Eynül-mizan"--әrәb
dilindә. İki babdan ibarәtdir.
7. "Әsrari-mәlәkut"--fars
vә әrәb dillәrindә elmi-nücum vә
heyәt babında yazılmış әsәrdir. Burada
mәrhum Abbasqulu ağa elmi-nücumdan verdiyi mәlumatı
Quranın ayatı rәsuli-xudanın qövlü ilә
tәtbiq etmişdir.
8. "Ümumi coğrafiya"--fars
dilindә.
9.
"Müşkatül-әnvar"--fars dilindә әxlaqa dair mәnzum
әsәrdir.
10. "Miratül-cәmal"--farsca
әşar.
11. "Kitabi-Әsgәriyyә". Quba
әhlindәn Әsgәr adlı bir cavanın
keyfiyyәti-halı vә güzarişi-mәalı
xüsusunda tәsnif olunmuşdur. Bu, xırdaca vә
bamәzә, türk lisanında nәsrәn vә
nәzmәn tәlif olunmuş bir hekayәdir. Mәrhum
Mirzә Әbülhәsәn bәy Vәzirov
"Zövi" tәxәllüsün
"Qәvaidi-3öviyyә" nam mәcmuәsindә
tәb olunmuşdur.
Bunlardan әlavә mәrhum Abbasqulu
ağanın bir çox tәsnifatı vә hәr qisim
әşarü kәlamı vardır. Heyfa ki, onlar bu halda
çәtinlik ilә tapılır. Hәqir bu
barәdә çox çalışdısa da ki, onlardan
mümkün olan qәdәri әlә gәtirsin,
müyәssәr olmadı. Bu xüsusda mәrhum Mirzә
Hәsәn әfәndi Әlqәdari söz
vermişdi, sәd әfsus ki, ona da әcәldәn macal
olmadı. Ancaq Mehdi bәy Hacınski vasitәsilә
"Nәsihәtnamә"dәn bir nüsxә әlimizә
yetişdi vә Quba şairlәrinin
tәrcümeyi-halı vә әşarü asarı
xüsusunda bir çox mәlumat ol cәnabın himmәt
vә sәyi ilә hasil olundu.
Barı әldә olanlara qane olub, onun
qüvveyi-şeriyyәsini vә
dәrәceyi-kәmalü mәrifәtini vә
filcümlә hansı bir mәslәk vә rәvişdә
olmasını bәyan etmәk üçün
nümunәlәr göstәrmәyi lazım
gördük.
"Kitabi-Әsgәriyyә"nin
başında mәrhum Abbasqulu ağa bu gunә
lisani-bәlağәtsәnci ilә göftara gәlib
deyir: "Pabәsteyi-sәlasili-möhnәt vә
giriftari-zindani-mәhәbbәt.
Bәsteyi-dami-әlәm, pamali-әnduhü mәlal,
Bülbüli-gülzari-möhnәt
Qüdsiyi-şuridәhal.
Bu rәsmi-dilaviz ilә
firqeyi-ülül-әlbabә bәyani-mafilbal etmiş kim,
riyazi-vücudi-bәşәriyyәdә qisim-qisim
möhnәt vә әnduh nihalı yәdi-qüdrәt
ilә әkilibdir vә insanın sinәsi beş gün
mәsrur olsa da, on gün qәmü qüssә ilә
malamal olur. Bainhәmә labüddәn alәmi-surәtdә
iqtizayi-tәbiәti-bәşәri oldur ki, hәr
kimsә gәrәkdir bir növ mәnzur ilә
cilabәxşi-didәvüdil olub övqati-şәrifini
zaye vә ömri-әzizini bihudә keçirmәsin
vә bәzmi-hәvadisdә cami-qәflәtdәn
tәbi-talibi-huşyarә badeyi-cәhl içirmәsin:
Hәr dildә ki, yox nişaneyi-eşq,
Arayişi-qәm, fәsaneyi-eşq,
Әlbәttә, deyil kәmalә qabil,
Övqatı keçәr, vәli nә
hasil?
Bibәhrә qalır bu
müddәadәn,
Tәhsili-lәzayizi-sәfadәn.
Ey dil, tuta gör xәyal zövqün,
Ta dәrk edәsәn vüsal
zövqün.
Eşq ilә cahanda biniyaz ol,
Amma rәvişindә pakbaz ol!
Dәhr etsә әgәr cәfa
iradә,
Sindan kimi sәxtdir vәfadә,
Vәr başına çalsa
dәsti-matәm--
Çaküç kimi çәrx,
çәkmә sәn qәm.
Ah ilә olur dәhәn yolu bәnd,
Lәbrizi-şәrarә kurә
manәnd".
Qüdsinin bu kәlami-mövzunu
xoşmәzmun vә layiqi-tәhsin kәlamlardan birisidir.
Övqatını dünyada bixәbәr vә
biәsәr keçirәnlәr vә qәlblәri
mehrü mәhәbbәtdәn xali qalanlar, fәraqın
cәfasını vә vüsalın sәfasını
görmәyәnlәr, dünyanın
keşmәkeşinә, bәrkinә vә boşuna
düşmәyәnlәr,
әnvai-zәhmәtlәrә vә
әqsami-mәşәqqәtlәrә düçar
olmayanlar, murad vә mәqsәdә vasil olmaq yolunda candan
vә başdan keçmәyәnlәr,
әlbәttә, bicövhәr, kәsif vә qafil
kәslәrdir ki, onların vücudu ilә әdәmi
beynindә bir tәfavüt yoxdur. Onlar, necә ki, şair
deyir:
Bibәhrә qalır bu
müddәadәn,
Tәhsili-lәzayizi-sәfadәn.
Könül evini eşq zövqü
hәvası ilә mәmur edәnlәr vә
mәhәbbәt nuru ilә işıqlandıranlar,
rәvişlәrindә pakbaz vә müstәqim olanlar
dәhrin cәfası müqabilindә gәrәkdir
zindan kimi sәxt dursunlar vә dәsti-qәza
yәsü matәm çәkicini onların başına
çaldıqda qәmü әlәm
çәkmәsinlәr; hәr bir cәhәtdә
öz qissә vә niyyәtlәrindә, rәviş
vә mәslәklәrindә sәbat vә
dәyanәt göstәrsinlәr.
Qüdsinin atidә dәrc olunmuş
müxәmmәsi dәxi yuxarıda
yazdığımız bәyanatı bir növ tәsdiq
elәyir ki, aşiqi-sadiq dost yolunda sabitqәdәm olub,
gәrәkdir canü başdan keçsin.
MÜXӘMMӘSİ-QÜDSİ
Dila, әzm eylә sәn
bülbülsifәt gülzarә, bismillah,
Muradın olsa meyl etmәk fәğanü
zarә, bismillah,
Gәr istәrsәn müdam olmaq cigәr
sәdparә, bismillah,
Qәrәz, fikrin tamaşadır
әgәr dildara, bismillah,
Nәzәr qıl
lәli-canbәxşü ruxi-gülnarә, bismillah.
Tәmәnnasında gün-gündәn
mәni-dilxuni şeyda qıl,
Gәrәkmәz namü namusum,
qәmi-eşq ilә rüsva qıl,
Verib dünyavü din nәqdin
mәtai-vәslә sevda qıl,
Әgәr yox dәstrәs sövdayә,
barı get, tamaşa qıl,
Gәlibdir Yusifi-gülpirәhәn
bazarә, bismillah.
Çәkәrdin arizu daim, deyәrdin
şövqi-yar ilә--
Ki, düşsün ittifaqi-vәslәt ol
siminüzar ilә,
Edim canım ona tәslim zövqü etibar
ilә,
Durubdur ol büti-sәrmәst tiği-abdar
ilә,
Sözün gәr doğrudur, ey
aşiqi-biçarә, bismillah.
Demişdin, ey büti-tәrsanigәh,
bәrhәmzәni-alәm--
Ki, etmәm aşiqimdәn mәn yaman
gün iltifatım kәm,
Alıbdır sәbrimi dәrdü bәla,
can qәsdin eylәr hәm,
Әgәr iqrarı sabitsәn, vәfa
hәngamidir bu dәm,
Tәrәhhüm qıl, qәdәm bas
dideyi-xunbarә, bismillah.
Olubdur qәrqi-xunabi-cigәr
çeşmi-tәrin, Qüdsi,
Yanıbdır daği-möhnәtdәn
dili-qәmpәrvәrin, Qüdsi,
Gәtir tәqrirә, bir-bir yarә
әrz et qәmlәrin, Qüdsi,
Әgәr bu şivәdәn dilgir olursa
dilbәrin, Qüdsi,
Şüru eylә bir özgә vәch
ilә izharә, bismillah.
Qüdsinin bu müxәmmәsini Әli
bәy Hüseynzadә "Füyuzat" nam
jurnalının 28-ci nömrәsindә şairin öz
tәsviri altında
dәrc etmişdir.
"Qәvaidi-Zöviyyә"dә dәxi bu
müxәmmәs mәtbudur.
Qәzәllәrindәn bir-ikisini nümunә
üçün burada dәrc edirik.
QӘZӘLİ-QÜDSİ
Arizu eylәr könül dildar gәlsin,
gәlmәdi,
Zülfi kafir, gözlәri xunxar gәlsin,
gәlmәdi.
Hәr pәrivәş cilveyi-hüsn
eylәmiş, mәn gözlәdim
Dilrübalәr fövcünә sәrdar
gәlsin, gәlmәdi.
Cana gәldim bivәfalәr ülfәtindәn,
istәrәm
Bir vәfa rәsmindә sabit yar gәlsin,
gәlmәdi.
Dәrdü möhnәt keçdi
hәddәn, bәs ki, çәkdim intizar,
Gözlәdim ol şux gülruxsar gәlsin,
gәlmәdi.
Lәhceyi-canpәrvәrindәn şur
salsın alәmә,
Әndәlibi-sahәti-gülzar gәlsin,
gәlmәdi.
İstәdim, Qüdsi, deyim
vәsfi-cәmalın dilbәrin,
Kuşiş etdim zinәti-göftar gәlsin,
gәlmәdi.
Әyzәn qәzәli-Qüdsi:
Çox gözdә sürmә,
әldә hәna, üzdә xal olur,
Nisbәt bu qaşü bu gözә
bәnzәr mәhal olur.
"Qaf"i-qaşın, o "ta"yi-telin,
"lam"i-lәblәrin
Adәmdә әlbir eylәsә, billah,
"qital" olur.
Lövhi-xәyalә hәr necә
tәrh eylәsәm qaşın,
Gәlmәz xәyalә, axırı
mәhz xәyal olur.
Sirri-dәhanı sordum o
şәkkәrdodaqdәn,
Pünhan danış bu sirri--dedi--qilu qal olur.
Görcәk o atәşin üzünü
nitqim oldu lal,
Qüdsi, cәrәs düşәndә
oda zәngi lal olur.
Qüdsinin nәzm ilә yazılmış
bir namәsi dәxi onun gözәl şerlәrindәn
birisidir. Haman namә burada eyni ilә dәrc olunur:
Sәn orda sәfa ilә
Dilculәr arasında.
Mәn qalmışam avarә
Gürcülәr arasında.
Dәrdü qәmi-hicrandan
Qürbәtdә pәrişanәm,
Döndü cigәrim qanә
Qeyğulәr arasında.
Gürcüstan gözәllәrini şair
tәrif edib deyir:
Bir yanә әgәr baxsam,
Qәm çәkmәk olur bica
Bunlar kimi mәhtәlәt
Xoşxulәr arasında.
Hәr canibә әzm etsәm,
Әzbәs ki, gözәl çoxdur,
Tutisifәtәm heyran
Güzgülәr arasında.
Әbr içrә günәş
manәnd
Pәrtov salır afaqә
Ruxsarәsi hәr şuxun
Giysulәr arasında.
Yüz işvәvü mehr ilә
Aşiqlәrә meyl etmәk
Bu şәhrdә adәtdir
Mәhrulәr arasında.
Bunları görüb, Qüdsi,
Hәr kimsә ki, aqildir,
Qılmaz özünü rüsva
Bәdgulәr arasında.
Qüdsinin bu kәlamına nәzirә
olaraq Qarabağ şairlәrindәn bir neçәsi bu
misilli şerlәr yazmışlar. Onlardan mәşhuru
Mirzә Әliәsğәr "Novrәs"
tәxәllüslü şairin qәzәlidir ki, bu sayaq
başlanır:
Könlüm elә pünhandır
Giysulәr arasında,
Şanә gәzibәn tapmaz
Yüz mulәr arasında i. a.
Bu mürәbbe öz mövqeindә
yazılacaqdır.
Rusların әdibi vә tәmsilnәvisi
Krılovun tәmsilatından "Eşşәk vә
bülbül" ünvanı ilә yazılmış
qissәni mәrhum Abbasqulu ağa türkә bu gunә
tәrcümә etmişdir:
Nәqldir bülbülü görüb
eşşәk,
Dedi: "Qәlbimdә vardır
üqdeyi-şәk.
Xәlq edәr sövtü lәhcәni
tәrif,
İstәrәm mәn hәm eylәyim
tövsif.
Ey olan hüsni-sövtdә mәruf,
Eylә bu şәkk üqdәsin
mәkşuf.
Xәlq әqvalı ta ola mәlum,
Sidqu gizbini mәn edim mәfhum.
Et bu dәm bir nәvayi-xoş avaz,
Qıl qәbul iltimasım, eylәmә
naz".
Eşşәyin iltimasın ol bülbül
Çün qәbul etdi, eylәdi
ğülğül.
Guşini tutdu xәr ki, çün nasus,
Özü hәm durdu sakitü salus.
Eşidib sövtü nәğmәsini
tamam,
Dedi: "Sәd heyf, heyf, heyf müdam.
Gәrçi alәm içindәsәn
mәşhur,
Şöhrәti-kizbә olma sәn
mәğrur!
Nәğmәdә nәqs çox
vә leyk, әfsus,
Sәnә tәlim etmәyibdi xorus.
Nә xoşavazdır xorusi-sәba,
Qәlbi şad eylәyir qılanda
nәva".
Bülbülә sözlәri edib tәsir,
Dedi: "Xoşdur sәnә
hәmişә nәfir.
Lәhni-sövtüm edәr cahana
әsәr,
Sәnә tәsir etmәdi, ey
xәr!"
Bülbül azürdә eylәdi
pәrvaz,
Bu misal ilә çox olur pәrdaz.
Ol kәsin halı matdır, heyran,
Özü aqil, mürәccәhi nadan.
Bizә xaliq ola müinü pәnah
Cahil hakim edәndә әmri-tәbah.
Bu tәmsili indiki hәyat üzrә olan
şairlәrimizdәn bәzilәri
tәlimi-әtfalә mәxsus tәrtib olunan
kitabçalar üçün rusdan türkә
tәrcümә etmişlәr, vәli heç biri
belә xoş sәbkdә vә şairanә
tәrcümә edә bilmәyibdir. Burada Qüdsi
tәmsili sözbәsöz--tәhtәl-lәfz tәrcümә
etmәyibdir. Ancaq onun mәnasını özü
xoşladığı tәrzdә nәzmә
çәkibdir.
Krılov bülbülün gözәl
nәğmәlәrini vә zәrif sövtünü
tövsif edibdir. Abbasqulu ağa isә eşşәyin
halәtinә vә onun xoruzu mәdh etmәsinә
diqqәt yetiribdir. Eşşәyin nә halәt
üzrә bülbül oxuduğu әsnada durmasını
şair artıq mәharәtlә bir beytdә bәyan
edir:
Guşini tutdu xәr ki, çün nasus,
Özü hәm durdu sakitü salus.
Abbasqulu ağanın bu şairanә
tәrcümәsi hәr bir qiraәt
kitabçasını zinәtlәndirә bilәr.
Vәli, çifayda, hәr kәs öz yazdığını
sevir; yaxşı-yamana tәrcih verәn yoxdur!...
Mәrhum Abbasqulu ağa hәcv yazan vә
lәğv söylәyәn şairlәrimizdәn deyil
idi. Onun yazdıqları ya hәqiqi eşqdәn, ya
ülumi-mütәnәvveәdәn vә ya
pәndü nәsayihdәn ibarәtdir. Vәli
Tәbriz bәlәdәsinә müsafirәt edib orada
bir neçә müddәt mәksü iqamәt etdiyi
zamanı Tәbriz әhlinin şәnindә bir
neçә qılıncdan kәskinraq şerlәr
yazmışdır ki, onlardan bәzini burada dәrc edirik:
Әya güruhi-sitәmgәr,
әhaliyi-Tәbriz,
Vәfa yerinә cәfa sizdә bu nә
adәtdir?!
Nә elmә talib olan var, nә
mәnidәn agah,
Görüm, ilahi, dağılsın, necә
vilayәtdir?!
Nә rahü rәsmi-nәsara, nә
şiveyi-islam,
Nә bütpәrәst süluki, bular
nә millәtdir?!
Nә qәdr seyr elәdim küçә
ilә bazarı,
Adam çox az görünür,
izdihami-kәsrәtdir.
Vüfuri vardır üç firqәnin bu
kişvәrdә,
Axund ilә xәrü xan bihәdü
nәhayәtdir.
Onun әmmamәsi rәngin, bunun yükü
sәngin,
Xüsusәn ol birinin cübbәsi
qiyamәtdir.
Xәri çıxart aradan, bunlara
şәbahәti yox,
O binәvanın işi rәnc ilә
riyazәtdir.
Axund ilә xana hәr tәnә
eylәsәn yaraşır,
Bu müftәxorların әndişәsi
şәrarәtdir.
Kimin ki, xülqü müzәyyәndir,
istәmәz zivәr,
Kişi özün bәzәmәk
cәhldәn әlamәtdir.
Yetişdi iş o yerә hәr kәsin ki,
saqqalı--
Hәnalı, olsa uzun, hörmәti
ziyadәtdir.
Ha böylә olsa parak, tazı tuladan yekdir,
Sürü içindә siyiz
sahibi-kәramәtdir.
Bu şerlәri mәrhum Abbasqulu ağa
hәştad sәnә bundan irәli yazmışdır.
Әgәr indi "İbrahim bәyin
sәyahәtnamә"sinә diqqәt yetirilsә, yәqinlik
hasil olar ki, bu müddәti-mütәmadiyyәnin
әrzindә Tәbriz әhalisinin
әhvali-ictimaiyyәsi, övzai-mәişәti vә
әxlaqi-rәzilәsi sabiqi qәrar üzrә davam
etmәkdәdir. Bu uzun müddәtlәrdә
cümlә millәtlәr ayılıb tәrәqqi
etdikdә müsәlmanlar yatmaqdan usanmadılar; yatdılar
vә belә fәna hala düşdülәr,
mәğlub vә mәyus oldular....
Belә rәvayәt olunur ki, Qüdsi
cәnabları Tәbrizdә olan zamanı
mәhәrrәmül-hәram ayı imiş, Orada
vәliәhdin ziyadә şükuhlu vә
pürzinәt tәkyәsinә güzәri
düşdükdә onun divarında bu şeri
yazılmış görübdür:
Bu sәrbazü әsasi-şahzadә
Olaydı kaş o dәmdә
Kәrbәladә.
Mәrhum Qüdsi bir növ fürsәt
bulub, onun aşağısında bәdahәtәn bu
cavabı qeyd etmişdir:
Büsati-cәng olan saәt qaçardı,
Qoyardı sәrvәri-dini aradә.
Bu keyfiyyәtin haqqü savab olması ravinin
öhdәsinә hәvalә olunur.
Mәrhum Hacı Abbasqulu ağanın fars
dilindә yazılmış bir çox abdar vә
dilpәsәnd әşarı vardır ki, onlardan
bәzilәri farsların böyük şairlәri
yazdığı kәlama bәrabәrdir. Burada ancaq onun
eşqi-hәqiqi barәsindә yazdığı
mәsnәvini dәrc etmәyә iktifa edirik.
MӘSNӘVİYİ-ABBASQULU AĞA
Ey xoda xahәm ğәmo rәnco bәla,
Ey bәlayәşra tәno canәm
fәda!
Micәhәt birun dele-divaneәm,
Mikeşәd bәr canebe-meyxaneәm.
Şouğ xod suzist, ma pәrvaneim,
Leyk mohtace-yeki pәrva neim.
Pak suz in nimsuze-xişra,
Nuşdaru bәxş sine rişra.
Eşqe-Şirin bәr sәrәm şuri
fekәnd,
Kuhkәnra baz şod tişe bolәnd.
Kuhkәn mәn nistәm, nә Vameqәm,
Mәn nә bәr Şirino Әzra
aşeqәm.
Aşeqәm bәr Leyliye-keşkarvan,
Çon cәrәs dәr
şureşәndo dәr fәğan.
Darәd u yek mәhmәle-naqe cәhan,
Comle әndәr zire-barәş natәvan.
Ey cәhan heyrano sәrkәrdane-to
Vey tәno canәm bәla gәrdane-to.
Ey to mәşuq, ey to aşeq, ey to yar,
Ey to qazi, ey to Mәnsur, ey to dar.
Mәr mәra dadi dele-divanei,
Xanesuzo әz xerәd biganei.
Ba mәhәbbәthaye-xiş amixti,
Bәr dәrunәm eşqe-Leyli rixti.
Eşqe-Leyli şolevәr şod dar delәm,
Baz Mәcnun gәşt rәye-aqelәm.
Pare kәrdәm selsele-tәdbirra,
Mәn nәxahәm bәd әz in
zәncirra.
Baz kon in selsele әz gәrdәnәm,
Xod rәvәm anca ke, xahi bordәnәm.
Әz koca mәn cuyәmәt, ey
bineşan,
Mәn nәdanәm dәr koca dari
mәkan.
Gәh ze Kәbe cuyәmәt, gahi ze deyr,
Gәh bәre-xod yabәmәt, gәh
pişe-ğeyr.
Gәh ço әnqa bineşan kaşanei,
Gәh ço şәmәndәr
dәrune-xanei,
Minәdanәm әz bәrayәt
mәnzeli,
İn qәdr danәm ke, saken dәr deli.
Afәrin bәr eşq, bәr
ğouğaye-eşq,
Baz bixod gәştәm әz soudaye-eşq.
Eşq atәş zәd mәra sәr ta
bepa,
Mәrhәba, ey eşqe-xuni, mәrhәba!
Eşq bәr alәm fekәnde
ğolğole,
Eşq Şirinra zәde dәr selsele.
Eşq sazәd atәş, abo xakra,
Eşq suzәd xәrmәne-әflakra.
Eşq bәr şahan dәhәd әczo
niyaz,
Mikonәd Mәhmudra bәnde-Әyaz.
Ney, xәta şod, mәn kocavo aşeqi,
Eşq bәrtәr kare-hәr nalayeqi.
Eşqbazi nist kare-hiç kәs,
Minәyayәd kare-şahin әz
mәgәs.
Aşeqi kare-Hoseyne-tәşisәst,
Ku hәmi tәşne
bezәxme-dәşneәst.
Zәxme-tiğo xәncәro tiro kәman
Bәr şәhe-din mizәdәnd an
kafәran.
U hәmi miqoft ba suze-cegәr,
Zende şod canәm, bezәn
zәxme-degәr.
Mәr mәra, ey kaş, sәd can
mişodi,
Ta hәme isare-canan mişodi.
Ey dәriğa, canәm әz yek biş
nist,
Tohfeye-zin biş dәr dәrviş nist.
Minәdarәd mәğz an aşeq ke, pust
Çak minәtvan zәdәn dәr
rahe-dust.
Mәğz çe bud, şust çe bud, dust
dust,
Aşeqanra eyne-mәqsud ust, ust.
Ey qoman darid ke, quya ey qoruh
Kәz әtәş mәn
amәdәstәm bәr sotuh.
Ab әgәr xahәm, zәmin dәrya
şәvәd,
Xak dәr afaq napeyda şәvәd.
Mәn nә tәşne,
sәlsәbile-kousәrәm,
Abe-heyvanәst әz pa ta sәrәm.
Hokmәm әr bәr әkse-in douran
şovәd,
Aseman saken, zәmin gәrdan
şәvәd.
Bәr dәrid, ey kaferan, in pәrdera,
Hәm nәhid in qalebe-әfsordera.
İn tәne-lağәr miyane-mast, han,
Bәr keşid in pәrdera xoş zin miyan.
Ney xәta şod tәn hәm әz
canәst can,
Can ze tәn başәd әgәr bini
әyan.
Minәdidi çon sәrayәd Moulәvi,
Bolbole-bağe-cinan dәr
"Mәsnәvi":
"Tәn ze cano can ze tәn mәstur nist,
Leyk kәsra dide-can dәstur nist". [3]
[3] Tərcüməsi:
Ey bәlasına bәdәnim, canım
fәda olan,
Ey allah, mәn qәm, әzab, bәla
istәyirәm.
Dәli könlüm çıxmağa can
atır,
Mәni meyxanәyә tərәf
çәkir.
Şövq özü oddur, biz
pәrvanәyik,
Lakin birçә buraxılışa
(buraxılış vәrәqәsinә)
ehtiyacımız var.
Bu yaranmışını tәmiz yandır,
Yaralı sinәyә bir mәlhәm
bağışla.
Şirinin eşqi mәnim başıma şur
saldı.
Kuhkәnin külünkü yenә
göyә qalxdı.
Mәn Kuhәn deyilom, Vamiq dә deyilәm,
Mən nә Şirinә, nә dә
Әzraya aşiq deyilәm.
Mәn bir Leyliyә aşiqәm ki,
Karvan ondan zınqırov kimi daim şuru
fәğandadır.
Onun karvanının dunya adlanan bir
dәvәsi var ki,
Hamı onun yükünün altında
açizdir.
Ey dünya heyranı vә
sәrkәrdanı olan,
Ey çanım vә bәdәnimlә
qada-bәlasını aldığım,
Ey mәşuq, aşiq, yar olan,
Ey qazi, Mәnsur, dar ağacı olan,
Mәgәr dәli, ev odlandıran,
Elmdәn xәbәrsiz ürәyi
mәnә verdin?!
Öz mәhәbbәtlәrinlә
qarışdıraraq
Mәnim daxilimә Leylinin
mәhәbbәtini tökdün.
Leylinin eşqi qәlbimdә
şölәlәndi,
Yenә ağıllı fikirlәrim dәli
oldu.
Tәdbir zәncirini qırdım,
Bundan sonra mәn zәncir
istәmәrәm.
Boynumdan bu zәnçiri aç,
Aparacağın yerә özüm
gedәrәm.
Ey nişansız, sәni harada axtarım?
Sәnin mәkanın harada olduğu mәn
bilmirәm,
Sәni gah Kәbәdә axtarıram, gah
kilsәdә,
Sәni gah öz yanımda tapıram, gah
özkә yanında.
Gah әnqa kimi nişansız
kaşanәdәsәn,
Gah da şam kimi evin içindә.
Sәnin üçün bir mәnzil
bilmirәm,
Bu qәdәr bilirәm ki,
ürәkdә sakinsən
Eşqә, onun qövqasına afәrin!
Yena eşq sevdasından bihuş oldum.
Eşq mәnә başdan ayağa kimi od
vurdu,
Әhsәn sәnә, ey qanlı eşq,
əhsәn!
Alәmә hay-küyü eşq
salmışdır,
Şirlәri eşq zәncirlәmişdir.
Suyu vә torpağı oda eşq çevirir,
Fәlәklәr xәrmәnini eşq
yandırır.
Şahları aciz vә möhtaç eşq
edir,
Mahmudu Ayaza eşq bağlayır.
Yox, sәhv oldu, mәn hara, aşiqlik hara?
Eşq hәr nalayiqin işindәn
yüksәkdir,
Eşqbazlıq hәr oğulun işi deyil.
Qartalın işi milçәyin
әlindәn gәlmәz,
Aşiqlik susuz Huseynin işidir,
O, xәncәr yarası üçün
susuzdur.
O kafirlәr din padşahına--
Nizә, qılınç vә ox yarası
vurduqca,
O, cigәr yanğısı ilә deyirdi:
"Dirildim, başqa yara vur!"
Kaş ki, mәnim yüz canım olaydı,
Hamısı canana fәda olaydı.
Əfsus,canim bir dənədən artıq
deyil,
Dərvişin bundan artıq töhfәsi
yoxdur.
O aşiqin beyni boşdur ki,
Dost yolunda özünü parçalaya bilmir.
Beyin nәdir, dәri nәdir, dost dostdur,
Aşiqlәrin mәqsәdi eynәn odur,
odur!
Ey çamaat, siz elә bilirsiniz ki,
Mәn susuzluqdan çana gәlmişәm?
Mәn әgәr su istәsəm, yer
dәniz olar,
Dunyada torpaq tapılmaz olar.
Mәn susuz deyilәm, özüm
Sәlsәbil vә Kövsәrәm,
Başdan ayağa kimi dirilik suyuyam.
Hökmüm әgәr bu dövranın
әksinә olsa,
Asiman dayanar, yer hәrәkәtә
gәlәr.
Ey kafirlәr, bu pәrdәni yırtın!
Bu solmuş bәdәni buraxın!
Bu arıq bәdәn bizim aramızdadır,
baxın!--
Bu pərdәni aradan götürün!
Yox, sәhv oldu, bәdәn dә
çandır,
Әgәr diqqәtlә baxsan, can da
bәdәndir.
Görmәdin cәnnәt bağının
bülbülü Movlәvi
"Mәsnәvi"dә neçә
demişdir:
"Bәdәn çandan vә çan
bәdәndәn ayrı
deyildir,
Lakin heç kәsә çanı
görmәk imkanı verilmәmişdir"....
Qüdsinin bu mәsnәvisi
ustadi-möhtәrәmi olan Cәlalәddin Ruminin
kәlamına bәnzәyir desәk, xәta etmiş
olmarıq. Mәhәbbәti-ilahi vә eşqi-hәqiqi
barәsindә yazdığı biri-birindәn
gözәl vә suzişlidir:
Afәrin bәr eşq bәr
ğouğaye-eşq
Baz bixod gәştәm әz
soudaye-eşq--
--deyib, şair doğrudan da bixudluq halına
düşür vә eşqi-hәqiqini tәrif edir,
özünә xitabәn deyir: Mәn hara, eşq hara!...
Eşq mәnim kimi üftadә vә
fürumayәlәrin şәnindәn bәrtәrdir.
Şahinin hünәri mәgәsdәn bәid
olduğu kimi, aşiqlik hünәri dә bizim kimi
gәdalardan uzaqdır.
Aşiq olmaqlıq mәhz Kәrbәla
şәhidi, dodaqları әtәşdәn
parçalanmış İmam Hüseyn әleyhissәlamın
işidir ki, ona eşq yolunda, din vә hәqqaniyyәt
uğrunda nә qәdәr xәncәr, ox vә
nizә vururdularsa, yenә dә o, suzicigәrlә
deyirdi: Vurun! Sizin zәxminizdәn canım zindә olur.
Kaş yüz canım ola idi ki, canan yolunda onları fәda
edәydim.
Mәrhum Hacı Abbasqulu ağa tәlif etdiyi
әsәrlәrdәn
"Nәsihәtnamә"yә gәldikdә,
onların mәalından mәrhumun fazil, alim vә
hәkim bir şәxs olduğu görünür.
Bu kitab 102 hәkimanә
nәsihәtlәrdәn ibarәtdir ki, mәrhum
Qüdsi onları tәlimi-әtfal üçün
tәrqim etmişdir. Ziyadә sadә vә açıq
dildә [olan] bu nәsihәtlәri böyüklәr
dә gәrәkdir dәrguş edib, onlara әmәl
etsinlәr, ta ki, özlәri üçün nicat vә
sәadәt yolunu bulsunlar.
"Kitabi-nәsihәt"i mәrhum
Qüdsi cәnab hәqqә hәmdü sәna edib
vә rәsuli-әkrәmimizә sәlatü
sәlam göndәrdikdәn sonra belә başlayır:
"Günahkarlığa vә acizliyә iqraredici
bәndә Abbasqulu İkinci Mirzә Mәhәmmәd
xanın oğlu Bakui (allah onların hәr ikisinә
cәnnәt ilә nicat versin!) hәrçәnd
uşaqlara tәlim vermәkdәn ötrü axtardım,
aralıqda bir nüsxә görmәdim ki, lәfzdә
vә mәnada asan olub, onların xülqlәrinin
göyçәkliyinә dәlalәt elәsin.
Danışılmış vә
yazılmış nüsxәlәrin bәzisi
ibarәtdә vә bәzisi mәnada bir növ
qarışıqdır ki, çox tәlim edәnlәr
özlәri onları anlamırlar vә bir parasında
dәxi mәtlәblәr elә uzun vә
pәrişandır ki, onu zәbt etmәk vә anlamaq
müşkül görünür. Bu sәbәbdәn bu
sözün mәnasından ki, "Әlelmu fissuğri
kәnnәqşi filhәcәri" yәni
uşaqlıqda elm öyrәnmәk daşda nәqş
salan kimidir, qәflәt vaqe olmasın, xülğün
göyçәkliyini istәyәn gәrәkdir
uşaqlıqda dәrs versin. Çünki sonradan pis olan
xasiyyәt vә adәtlәr bәrqәrarlıq
sәbәbilә tәbiәtdә qәrar tutsa,
elmü әdәb insana müşkül әsәr
eylәr. Bәs buna görә, tarixi-islamiyyәnin 1252-ci
ilindә bir müxtәsәr kitab--ki, ibarat vә
mәnada asan vә aşikardır, "Nәsihәt"
adı ilә adlanmış olsun,--tәlif etdim. Belә ki,
minnәtlәri bağışlayan allahın
mәrhәmәtinә ümid tuturam ki, onun faydası
uşaqlara artıqraq olsun.
Uşaqlara xitabdır: "Mәnim әzizim,
sәn insansan. Allah-taala insanı alәmdә hamı
şeydәn yaxşıraq yaradıbdır.
Görmürsәn ki, heyvanlar o qәdәr güc vә
böyüklük ilә insanın әlindә
giriftardırlar?! Bu, ancaq işlәrin tәrzini bilmәk
sәbәbindәndir. Bu insan tayfasının arasında
dәxi hәr kәs iş bilәn vә yaxşı
işlidir, hәmişә hörmәtli olur. Bәs,
yaxşı işlәmәyin vә iş bilmәyin tәrzini
öyrәnmәk lazımdır o adamlardan ki,
yaxşı-yamanı tәhqiq vә tәcrübә
ilә mәlum ediblәr, onların sözlәri
bizdәn ötrü nәsihәtdir". Bundan sonra
nәsihәtlәrin yazmağına şüru edir ki,
cümlәsinin buraya küncayişi yoxdur.
Bu müqәddimәdәn
möhtәrәm oxucularımız görürlәr ki,
mәrhum Qüdsi nә qәdәr alim vә fazil bir
şәxs imişsә dә, yazısında sadәliyi
vә güşadәliyi qәliz vә dolaşıq
ibarәlәrә tәrcih verirmiş.
Böyük әdiblәrin yazısı
hәmişә belә açıq vә sadә olur.
Mirzә Fәtәli Axundovun, Qasım bәy Zakirin,
Hәsәn bәy Mәlikzadәnin
asari-qәlәmiyyәlәri bizim bu
qövlümüzә şahiddir. Rus şüәra
vә әdiblәrindәn әn
mәşhurları--Puşkin, Nekrasov, Turgenev, Tolstoy vә Çexov
öz әsәrlәrini belә açıq, sadә
vә rәvan dildә yazıblar.
Qәliz, çәtin vә dolaşıq
dildә yazan әdiblәrin fikirlәri dә
dolaşıq olur; onların әsәrlәri
çәtin vә ağır oxunulur vә insana
fәrәh әvәzinә qәm vә
kәdәr gәtirir.
"Kitabi-nәsihәt"dәn bir
neçә nәsihәtlәr
Әxlaqü adab vә xәlayiqlә
hüsni-müamilә vә müaşirәt etmәk
babında yazır:
20. Hәr kәsә ki, yetişdin, salam ver.
Әgәr sәnә söz desә, ona әdәb
vә hörmәt ilә cavab ver, ta hamı sәni dost
vә әziz tutsun.
21. Elә kimsәlәr ilә
yoldaşlıq elә ki, böyüklәr onlara
yaxşı desinlәr. Әclaf vә hәrzәgu adamlardan uzaq ol, ta
sәn dәxi onlar kimi olmayasan.
22. Çün bir adamı möhtac
gördün, hәr nә qәdәr mümkün olsa,
ona kömәk elәmәkdә müzayiqә
elәmә, tainki özgәlәr dәxi ehtiyac
vaxtında sәnә kömәk elәsinlәr.
23. Heç kәsin yamanlığını
bir şәxsin yanında danışma, çünki o adam
әgәr dostdur, sәnin haqqında bәdgüman olar,
әgәr düşmәndir, sәnin dediyini o
kәsә yetirәr.
24. Yalan demәkdәn özünü saxla.
Çün bir kimsәnә bu xasiyyәti sәndә
bilsә, sәnin doğru sözünә dәxi
bavәr etmәz.
25. Bir şәxs ki, gәlib özgәnin
eybini sәnin yanında desә, ondan uzaq ol ki, sәnin
dә eybini özgәlәrә deyәr.
27. Qәzәb vaxtı insanın halı
pәrişan olur. Özünü o halda hamı
şeydәn qırağa tut. Bir işi ki, elәmәk
istәdin, qәzәbin sakit olandan sonra elә.
29. Bikarlıqdan qorx ki, hamı
eyiblәrdәn pisdir. Bunu bilmәlisәn ki, heç bir
şey alәmdә bikar deyil.
30. Hamı şeyi allah-taala öz alәminin
nizamından ötrü sәbәblәr yaradıbdır
ki, birisi o birisiz qaim olmaz. Sәn dә onlardan birisәn.
Әgәr bikar oturarsan, daş vә palçıq
sәndәn yaxşıraq olar, çünki onlar
tәmirat işlәrinә gәrәkdir.
31. Elm vә kәmalın tәhsilini
hamı işlәrdәn әzizraq say. Ondan ötrü ki,
hamı şeylәr onların vasitәsilә
müyәssәr olar.
35. Şuxluğu vә zarafatı
özünә adәt elәmә. Ondan ötrü ki,
nәzәrlәrdә xәfif
görünәrsәn; rişxәnd sәbәbi
ilә özgәlәr sәndәn inciyәrlәr.
Hәtta ehtimal var ki, yamanlığa dәxi qәsd
elәsinlәr.
36. Mübahisәdә әgәr bir
kimsәyә qalib oldun, elә etmә ki, onun
nadanlığı hazırda olanlara mәlum olsun, tainki bu
sәbәbdәn sәnin әdavәtin onun
ürәyindә mәqam tutsun vә o şәxs
dәxi sәndәn intiqam almaqdan ötrü fürsәt
vaxtını gözlәsin.
37. Danışıq vaxtı göftügu
fürsәtini özgәlәrә ver. Ehtimal vardır
ki, hiylәgәr şәxs sәhv edib
müddәanın hәqiqәtini bәyan elәsin.
Әgәr sәn çox danışsan, xәtavü
nöqsan sәnin tәrәfindә olur.
40. Çün bir müsibәtә giriftar
oldun, sәbr elә vә öz müsibәtini xalqın
yanında izhar elәmә ki, әgәr
düşmәndirlәr, sәnin müsibәtin
onların tәninә sәbәb vә
qüvvәtlәrinin artıq olmağına bais
olacaqdır vә әgәr biganәdirlәr,
onların
nәzәrindә hәqir olmuş olarsan vә
әgәr dostdurlar, onların qәmgin olmağına
vә sәnin müsibәtinin
tәzәlәnmәyinә bais olur.
41. Pakdamәnliyi, yәni
tәmizxasiyyәtliyi özünә adәt elә.
Hәr kәsi ki, fәsad işlәrә
mürtәkib olar, onun dini vә hәyası gedәr
vә xalq içindә tez biabru vә rüsvay olar.
66. Nә qәdәr ki, yaxşılıq
ehtimalı var, özgәlәri yamanlığa hәml
elәmә. Bәlkә o yaxşı işdir, ancaq
sәn onun mәslәhәtini bilmirsәn.
68. O şey ki, özünә görә
yaman sayırsan, özgәnin haqqında rәva
görmә, tainki onun cәzası özgәdәn
sәnә qayıtmasın.
71. Heç bir kәsin zәrәrinә
razı olma. Alış-verişdә pakhesab ol. Әmanәtә
xәyanәt elәmә, tainki allah-taalanın
qәzәbinә gәlmәyәsәn vә
xәlayiqin mәrdudu olmayasan.
73. Öz
qonşularının vә hәmşәhәr
adamlarının yaxşılığına
çalış, ta onlar da sәnin ilә hәmin şivәdә
rәftar vә müraat elәsinlәr. Sәn bir
nәfәrsәn, onlar çoxdur. Bir nәfәrin
ehtiyacı çoxa olmaq aşikardır.
80. Bir kәsin әdavәtinә
ürәyindә yer vermә ki, sәnin dininin vә
ürәyinin rahatlığını bәrhәm
edәr.
84. Yaman işi ki, edәrsәn, onun
faydası sәndәn ötrü qalmaz, amma onun
günahı vә bәdnamlığı sәnә baqi
qalar.
85. Yaxşı әmәldәn iki
dәfә lәzzәt apararsan. Birisini o işi edәn
vaxtda, birisini dә o işin sәmәrәsi
sәnә yetişәn zamanda.
87. Çün hamı şey üçün
alәmdә zail olmaq ehtimalı vardır, özünü
heç zada elә bağlama ki, mәbada bir gün o şey
zaval tapsa, sәnin zindәganlığın
müşkül olsun.
89. Fәqirlikdәn vә
bәdbәxtlikdәn şikayәt elәmә ki,
alәmdә sәndәn fәqir vә
biçarәraq çox vardır. Onlar әgәr
sәnin halında olsa idilәr, çox şadlıq
edәrdilәr.
96. Bәdbәxt o şәxsdir ki, bir
kәsin haqqında yaxşılıq etmәk
fürsәti olduqda, etmir. Bavücudi-in ki, insan
üçün şükr elәmәk vacibdir ki, o özü
kimi bir adama vәliyyün-nemә olubdur.
Burada bu qәdәr yazılana iktifa etdik.
Cümlәsi gözәl nәsihәtlәrdir ki, onları
dәrguş edәnlәr bәxtiyar kimsәlәrdir.
Mümaileyhin yazdığı nәsihәtlәr
bir-birinә bağlıdır vә yek-digәrini
şәrhü bәyan edir. Vә lakin biz burada
yazdığımız insanın müxtәlif halü
xasiyyәtlәrinә vә xәlayiqlә
hüsni-müaşirәtinә şamil olanlardır.
Bilmәk gәrәkdir, mәrhum Abbasqulu
ağanın qızı Tuğra xanım dәxi
şairә imiş. Aşağıda yazılan şer onun
kәlamındandır:
Tuğra xanımam, alәm ara çünki
әzizәm,
Abasqulu ağa qızı, Zәhrayә
kәnizәm.