AŞIQ PӘRİ
Aşıq Pәri öz müasirlәri
beynindә әn istәkli, әzizә vә
möhtәrәmә bir övrәt imiş. Onun
vәtәni-әslisi Qarabağ xanlığına
mütәәlliq Cәbrayıl uyezdindә Dızaq
mahalında Maralyan qәryәsidir.
Zәmani-tәvәllüdü vә tarixi-vәfatı
mәlum deyil. Mirzә Hәsәnin, Kәrbәlayı
Abdulla Canızadәnin, Mirzәcan bәyin,
Mәhәmmәd bәy "Aşiq"
tәxәllüsün, Cәfәrqulu xan
"Nәva" tәxәllüsün müasiri imiş.
İbtidayi-tәlimini öz qәryәsindә
alıbdır vә әyyami-tüfuliyyәtdәn şer
vә qәzәl söylәmәyә meyli
olduğundan, hәnuz elm kәsb etmәmiş
sinәdәn şerlәr deyәrmiş.
Zәmani ki, onun namü şöhrәti
artıb hәr yana dağılır, talibi-didarı çox
olur. Aşıq Pәri Maralyandan köçüb
Şuşa şәhәrinә gәlir vә burada onun
hörmәti vә izzәti şüәra vә
әyani-dövlәt arasında daha da çoxalır,
hәr bir әhli-tәb onun şәnindә
gözәl şerlәr yazıb izhari-mәhәbbәt
edәrlәrmiş; bir halda ki, şairә özü
dә әhli-hal, sahibcәmal, xoşmәqal, işvәli
bir nazәnin imiş. Onun hüsni-cәmalını
tәrif edәn şairlәrdәn birisi dә
Әsәd bәy Vәzirov imiş ki, haqqında bu
şerlәri yazmışdır:
O gündәn ki, didarını
görmüşәm,
Hәsrәtindәn yanar cismü can, Pәri!
Dolanıb
başına sәri-zülfündә
Könül
mürği tutub aşiyan, Pәri!
İştiyaqın
çәkәr neçә kimsәnә,
Amma
heç birisi bәnzәmәz mәnә.
Canü
dildәn mübtәlayam mәn sәnә,
İnanmırsan,
eylә imtahan, Pәri!
Arizindir
günәş,
camalındır ay,
Heç
nazәnin ola bilmәz sәnә tay!
Qәmzәn qatil, kipriyin ox, qaşın yay,
Qamәtindir sәrvi-xuraman, Pәri!
Nә qәdәr var idi canda ixtiyar,
Bir xatirә sәndәn dolandım kәnar,
Axır
gizlin dәrdim
qıldım aşikar,
Qoy bilsә dә, bilsin Mirzәcan, Pәri!
Gәl gör fәrağında mәn natәvanam,
Әfsürdәxatirәm, şikәstәcanam,
Әsәd deyәr sәnә bәndә fәrmanam,
Sәnsәn mәnә sultan, Pәri, xan, Pәri!
Mirzә Hәsәn "Mirzә" tәxәllüs,--necә ki, sabiqdә zikr olundu,--Aşıq Pәrinin gözәlliyini bu günә tәrif etmişdir:
Qönçә lәtafәtli, lalә üzlüsәn,
Mәstanә baxışlı, xumar gözlüsәn,
Şirin
hәrәkәtli, şәkәr sözlüsәn,
Yoxdur yer
üzündә
misalın sәnin.
Vә yenә onun vәsfindә Mirzә yazmışdır:
Etdikcә vәsfini Mirzә mükәrrәr,
Tazәlәnib ruhum olur müәttәr,
Gülüstanda
zülfün kimi müәnbәr
Nә süsәnlәr, nә sünbüllәr oynaşır.
Bu
şairlәrdәn qeyri Aşıq Pәrinin hüsnü cәmalını vә әqlü kәmalını vәsf qılanlar çoxdur. Onlardan
mәşhuru Mәhәmmәd bәy "Aşiq" tәxәllüsdür. Atidә onun şәrhi-halı zikr olunacaqdır.
Aşıq
Pәrinin mütәәddid şerlәri pәrişan övraqda yazılmış
vә bizim әlimizә düşәnlәrindә çox sәhv vә qәlәtlәr vardır ki, onları tәshih etmәk dәxi bir növ müşküldür. Xususәn onun bağlamaları vә bәzi mürәbbeatı ki, Molla Pәnah Vaqifә nәzirә olaraq yazılıbdır vә bir bisavad mollanın vasitәsilә bizә göndәrilibdir, elә imlasız vә dolaşıq xәtt ilә tәhrir olunubdur ki, onları mәzkur mollanın özündәn başqa bir kәs düz oxuyub mәna çıxarda bilmәz. Ona binaәn burada ancaq onun müasirlәrindәn bәzilәrinә yazdığı mәktubatı zikr etmәklә iktifa elәdik.
Mirzә Hәsәn "Mirzә" tәxәllüsә cavabi-namә olaraq yazmışdır:
Katiblәrin şahı, dәftәr içindә
Qәlәm ilә nazik әllәr oynaşır.
Fitnәli, fellisәn, nazlı, qәmzәli,
Dәhanında şirin dillәr oynaşır.
Eşqin әlindәn gedәrәm mәn dada,
Dәrdim olur günü-gündәn ziyada,
Şiveyi-rәftarın düşәndә yada
Bağrımın
başında millәr oynaşır.
Dad eylәrәm: haray naşı әlindәn,
Yandı
cigәr eşq atәşi әlindәn,
Mәn nә deyim gözüm yaşı әlindәn,
Üzüşür
sonalar, göllәr
oynaşır.
Adam var
dolanır mәkrin
içindә,
Adam var
dolanır zikrin içindә,
Sәnin kәmalın da fikrin içindә
Әcayib,
qәrayib hallar
oynaşır.
Pәriyәm, xәlqara olmuşam bacı,
Kimsәnii kimsәyә nә ehtiyacı,
Bәlxü Buxaranın, Hindin xәracı
Zәnәxdanda siyәh xallar oynaşır.
General
Mirzәcan bәy Mәdәdovun vәfatı Aşıq Pәriyә ziyadәsilә tәsir elәyir vә bu şerlәri dünyaya xitabәn Mirzәcanın vәfatı babında inşa
qılır:
Dünya,
sәnin
etibarın yox imiş,
Bir xәbәr ver, Mirzәcanı neylәdin?
Neçә bәylәr ilә, neçә xan ilә
Göftarı
xoş, әhli-canı
neylәdin?
Neçә şәhәr üstә
cәng edib sәvaş,
Cari olub
sel yerinә
qanlı yaş,
Fәlәk, etdin tacü tәxtini tarac,
Nökar,
nayib, xanimanı neylәdin?
Puç
dünya, sәndә bir yaranan hanı?
Günbәgün artırdın
şövkәtu
şanı.
Tiflisin
sağ әli, sәrdarın canı,
Viran qoyub
Dağıstanı, neylәdin?
O fәlәkdir dügün yeri dağlayan,
Әzәl şad elәyib sonra ağlayan,
Sinәsindәn şerü kitab bağlayan
Sahibi-huş,
gövhәr
kanı neylәdin?