ӘBRÜRRӘHMAN AĞA DİLBAZ OĞLU
"ŞAİR" TӘXӘLLÜS
Molla Pәnah әsrinin möhtәrәm
şairlәrindәn birisi dә mәrhum
Әbdürrәhman ağa Dilbaz oğlu "Şair"
tәxәllüsdür ki, әslәn Qazax mahalından
Xanlıqlar qәryәsindәndir.
Bәzi müfsidlәrin--ki,
Әbdürrәhman ağa ilә şәxsi
әdavәtlәri var imiş,--şeytәnәti
ilә Gürcüstan hakimi İrakli şah şairdәn
bәdgüman olur ki, guya Әbdürrәhman ağa Qazax
mahalının Cavad xana tabe olmasına soy vә kuşiş
edir vә Cavad xan ilә hәmsirdir, onların
mabeynindә bir para siyasi vә mühüm
mәsәlәlәr barәsindә mәxfi
göftügulәr olunur. İrakli şahın
qәzәbi cuşa gәlib şairin haqqında
böyük zülm vә siyasәt edib gözlәrini
çıxartdırır.
Bilmәk gәrәkdir ki,
Әbdürrәhman ağa ziyadә maddәli, fәsih
vә dilavәr bir adam imiş ki, doğru
söylәmәkdәn әsla ehtiyat vә xövf
etmәz imiş vә öz eli içindә nüfuzlu
vә möhtәrәm vә sözü ötgün
sayılırmış. Tamami hünәr vә sәyini
öz elinin vә vәtәndaşlarının xeyir
vә sәlahı yolunda sәrf edәrmiş. Vәli
mәrhumun bәdxahı vә düşmәnlәri
dә çox imiş. Öz işi vә
sәlahını unudub camaat dәrdinә yanmaqdan
axırı düşmәnlәrin hiylә vә
şәrarәti ucundan çeşmi-cahanbinindәn
mәhrum qalır.
Bәli, belә qәdir vә qiymәti
bilinmәyәn millәt bahadırlarının haqqında
deyirlәr ki: "El üçün ağlayan gözsüz
qalar!"
Şairi-mәrhum gözlәri
çıxarılandan sonra bu növhәni inşad
etmişdir:
Mәn qәribәm vәtәnimdә,
qazılar,
İtirmişәm ağır ellәr,
ağlaram.
Könül
hәsrәt qaldı, can intizarda,
Gözlәrәm sübhü şam yollar,
ağlaram.
Hәşrә qaldı canda el intizarı,
Görәrmola, ya rәb, didar didarı?
Fikr elәrәm hәr dәm ol aşna,
yarı,
Gözlәrimdәn axar sellәr,
ağlaram.
Eldәn ayrı düşdüm,
güzarişim yox,
Sığındım mövlaya, qeyri işim
yox,
Munisim, qәmxarım, bir yoldaşım yox,
Sәrimdә qovğalar, qallar, ağlaram.
Könlümüzdәn gedib eşqü
hәvәslәr,
Yığılsın bir yerә könlü
şikәstlәr,
Qohumdan, qardaşdan yad olan kәslәr,
Dolanır bağrımda millәr, ağlaram.
Şair, hәqdәn gәrәk insana
dövlәt,
Getmәyә üstündәn
sayeyi-rifәt,
Xudadan gәr bizә olmasa şәfqәt,
Aylar ilә gülsәm, illәr ağlaram.
Mәrhum Әbdürrәhman ağanın
әsәrlәriidәn әn әhәmiyyәtlisi
Gәncә xanı Cavad xan Ziyadoğlunun rus qoşunu
ilә 1804-cü sәneyi-miladidә etdiyi cәngin vә
xani-mәrhumun göstәrdiyi rәşadәt vә
hünәrin vә filcümlә, onun
sәrgüzәştinin barәsindә
yazdığı müxәmmәsdir ki, mәәttәәssüf,
cümlәsini burada zikr etmәk, bәzi
sәbәblәrә görә, mümkün
olmadı.
Müxәmmәsi-Әbdürrәhman
ağa Şair dәr hәqiqi-Cavad xan Ziyadxanov:
Bir rәvayәt söylә, ey dil,
çәrxi-kәcrәftardәn,
Ta әbәd ruzi-әzәl bәdmehru
bәdkirdardәn,
Çәrxi-zalim, dәhri-dun, sahibxәta,
biardәn--
Kim, Yezidin izzәtin gör
şahi-dilәfkardәn,
Gör Cavad xan macәrasın
möhnәti-mәkkardәn.
Böylәdir dövran, әzәl
insanә al eylәr cahan,
Bir zaman xürrәm qılır, bir dәm
mәlal eylәr cahan,
Şah ola, istәr gәda,
aşüftәhal eylәr cahan,
Aqibәt bir gün gedәr himmәt, halal
eylәr cahan,
Naxudanı qәrq edәr ol
kәştiyi-pürbardәn.
Hәr zaman dövran salıbdır canı
canandan cüda,
Adәmi hәvvadan ayrı, baği-rizvandan
cüda,
Xatәmi saldı fәlәk
cahi-Süleymandan cüda,
Ah kim, düşdü bu gün dövran Cavad
xandan cüda,
Әskik olmaz zari-bülbül,
söhbәti-gül xardәn.
Şahnamә şәrh edәn [yox] ol Cavad
xan vәsfini,
Mәdәni-cudü sәxavәt,
әdli-divan vәsfini,
Bilmiş Әflatun sәharin әhli-meydan
vәsfini,
Hikmәti-Loğmandan artıq dәrdә
dәrman vәsfini,
Bir müxәmmәs nәzm ilә inşa
qılım әşardәn.
Gәncә şәhrindә Cavad xan kim,
nә әyyam var idi,
Sahibi-lütfü әdalәt,
sadiqül-iqrar idi,
Hәr işin felindә mahir, aqilu huşyar
idi,
Müxtәsәr, alәmara
pürimtәhan sәrdar idi,
Gör nәlәr çәkdi
qәzadәn, dövri-bәdәtvardәn.
Düşdü davası әzәldәn
ol Şәki, Şirvan ilә,
İbrahim xan ittifaq oldu ol Ümmә xan
ilә,
Gәldi lәşkәr üstünә
ol cümlә Dağıstan ilә,
Onlar ilә qıldı dava
sәrbәsәr meydan ilә,
Çәkmәdi hәrgiz zәrәr
bir fitneyi-әğyardәn.
Bir dә ondan sonra gәldi valiyi-Baqratyan,
Yığdı Gürcüstan tamamәn
lәşkәr ta vadiyan,
Neçә illәr qıldı dava,
çәkmәdi ondan ziyan,
Vali köçdü çün fәnadan,
etdi tәrk axır cahan,
Gör nә sadir oldu Gurgin xan kimi
әğyardәn?!
Ol Cavad xan vәsfini necә qәlәm
şәrh eylәsin?
Şәrhә sığmaz,
vәsfi-halın necә dillәr söylәsin?
Bir belә sәrdarü qazi kim
görübdür böylәsin?
Düşdü davası onun kari-qәzadan,
neylәsin,
Padşahi-rusi-sahibtac ilәn tumardәn?
Çәkdi bir il ol Cavad xan eylәdi
cәngü cidal,
Gah sülh etdi arada, gah qıldı
rәngi-al,
Gördü kim, olmadı axır, artdı
fitnә, qilü qal,
Gәlmәdi imdadә, hәrçәnd
eylәdi yüz әrzi-hal,
Fәtәli şah, sahibi-İran olan
xunkardәn.
Ol Hüseynqulu ağa kim, gәldi xanın
yanına,
Layiq idi hәr hünәrlәr
şövkәtinә, şanına,
İstәdi qanın qata ol dәmdә
xanın qanına,
Qoymadı xan göndәrib, bir qeyri bürc
meydanına,
Yәni onun vәhşәtin mәn
görmәyim didardәn.
Qәlәsin sandı Cavad xan ol zaman
viranәdәn,
Çox çalışdı ta
ölüncә dәrdinә dәrmanәdәn,
Feyzi-hәqdәn ta yetincә
rәhmәti-qüfranәdәn,
Çıxdı ruhu ol bәdәndәn,
rövzeyi-rizvanәdәn,
Ey xoşa, buldu şәhadәt
vahidül-qәhhardәn.
Hәm Hüseynqulu ağa buldu
şәhadәt novcәvan,
Xәlq ara bu cümlә
möhnәtdәn yaman oldu yaman,
Anası ahlar çәkib, şaxsey deyib
eylәr fәğan,
Üz tutub ol bargahә әlvida eylәr
aman:
Binәva düşdüm cüda
fәrzәndi-gülruxsardәn.
Gәncәli xalqı şәhadәt
qıldı hәqqa canfәda,
Kimi mәzlum, kimi azadә qalıb
әndәrbәla,
Hәr biri bir növ ilә yüz
dәrdә oldu mübtәla,
Yadına gәlmәz mәgәr
mәzlumi-dәşti-Kәrbәla,
Ey utanmaz çәrxi-zalim
Әhmәdi-Muxtardәn?
Min iki yüz daxi on sәkkizdә
tarixi-zaman--
Kim, şәhid oldu Cavad xan, çıxdı
әzdari-cahan,
Çox pәrişan oldu halı
Gәncәnin hәddәn yaman,
Gәl yetiş imdadә, ya hәq,
Mehdiyi-sahibzәman,
İncimәzmi xatirin bu dәrdü ahü
zardәn?!
Bu müxәmmәsin bir neçә
bәndlәri dәxi vardır ki, fövqdә zikr
olunduğu üzrә onların burada yazılması
münasib görülmәdi. Cavad xanın vә oğlu
Hüseynqulu ağanın şәhadәti vaqe olubdur
hicrәtin 1218-ci tarixindә ki, miladın 1804-cü
ilinә mütabiqdir.
Mәrhum Cavad xan ziyadә qәyurü
cәsur vә sahibi-әqlü tәdbir bir hakim olduğu
tәvarixdә yazılmışdır.
Şәhadәti zamanı sinni әlliyә kimi var
imiş.
Mәlum ola ki, rus qoşunu әvvәlinci
dәfә İran sәrhәddinә
qәdәmgüzar olduqda Cavad xan dava vә şavasız
onun Gәncәyә daxil olmasına yol verib vә rus
dövlәtinә öz tәbәiyyat vә
ixlasını izhar edibdir.
Kovalenski--ki, rus dövlәti
tәrәfindәn Gürcüstanın
ümuri-xariciyyәsinә nazir tәyin
olunmuşdu,--yazır ki, hamıdan әvvәl onun yanına
elçi göndәrib, onu tәbrik edәn vә rus
imperatoruna ixlas vә sәdaqәtini izhar qılan Cavad xan
olubdur.
Әgәrçi Abbas Mirzә öz
qoşunu ilә Gәncә sәrhәddinә
yavuqlaşanda Cavad xan onun tәrәfinә bir növ meyl
edibdir, vәli Kovalenskinin yazmaqına görә, bu meylü
rәğbәt zahiri bir politika imiş. Batinәn vә
qәlbәn onun meyli rus dövlәtinә imiş vә
Gürcüstan ilә xanın mabeynindә vüqua
gәlәn bәzi inqilab vә şurişlәri,
xüsusәn, Şәmsәddin mәsәlәsini
qәt vә hәll etmәk üçün
xani-mәrhum İran dövlәtinә rücu etmәyib
rus dövlәtinin vasitәsilә dәstaviz edirmiş.
Vә lakin knyaz Sisianov Qafqaza rәis vә inspektor tәyin
olunub gәlәn günündәn Zaqafqaziyada
hökumәt edәn xanlar ilә, xüsusәn,
mәrhum Cavad xan ilә artıq dәrәcәdә
dürüştlük vә sәrtlik ilә
başlayıbdır rәftarü müamilә
etmәyә. Qafqaz arxeoqrafiçeski komissiyası cәm
vә tәrtib etdiyi aktlardan--ki, bir neçәsini
bәndeyi-hәqir türk lisanına tәrcümә
edibdir,--mәlum olur ki, Cavad xanın rus qoşunu ilә
әslәn vә qәtәn dava etmәk fikri yox
imiş. Onu davaya mәcbur qılan knyaz Sisianovun ağır
tәkliflәri, xüşunәt vә
dürüştlüyü vә bәzi ittifaqlarda nalayiq
fәhşlәri olubdur.