GӘNCӘ
Gәncә şәhәri çox
qәdim vә böyük şәhәrlәrdәn
birisi olduğuna onun әtrafındakı
әsari-әtiqә şәhadәt verir. Bu asar isә
köhnә qәbristanlıqlardan, әski tәmiratın
uçuq bünövrәlәrindәn, әski qala
vә hasarların dağılmış divarlarından
vә bu növ sair әlamәtlәrdәn ibarәtdir.
Necә ki, tәvarixdә görünür,
Gәncәnin başında çox böyük
hadisәlәr vüqua gәlmişdir, onun
üstündә çox qanlar tökülüb, canlar
fәdaya getmişdir vә müruri-әyyam ilә
başıbәlalı Gәncәnin yaxası
әldәn-әlә keçib, müxtәlif milәl
vә әqvamın yәdi-tәsәrrüfünә
düşmüşdür.
Miladın yeddinci әsrindә Gәncә
ermәni padşahlarından Tiqranın
tәhti-hökumәtindә ikәn İran qoşunu onun
üstünә hücum edib, әhalisini mәğlub
vә şәhәri tәxrib qılmışdır.
Haman bu yeddinci әsrin әvaxirindә Gәncә
İran dövlәtinin ixtiyarından әrәblәrә
keçib vә әrәblәrin bu yerlәrdә
xәzәrlәr ilә bir çox böyük dava
vә qırğınları vüqua gәlmişdir.
Tarixi-miladın 1138-ci sinәsindә
vüqui-zәlzәlәdәn şәhәr
bilmәrrә dağılıb, sabiqi yerindәn qeyri bir
mәhәllә nәql olunmuşdur. On
dördüncü әsrin axırlarında Teymurlәngin
hücumundan yeni bina tutmuş şәhәr dübarә
viran vә әhalisi pәrişan olmuşdur.
Tarixi-mәsihiyyәnin on altıncı әsrindә
Gәncә yenә İran dövlәtinә tabe olur
vә on yeddinci әsrin ibtidasında Şah Abbas
Sәfәvi şәhәri indiki mәhәllinә
köçürüb, möhkәm vә xoşsәliqә
binalar yapmaqla onu xeyli abad edir vә İranzәmindәn
Azәrbaycan türklәrindәn çoxlu evlәr
köçürdüb Gәncәyә gәtirdir. Bu
türklәrin sәy vә ehtimamı vә tәmirat
işlәrindә onlara mәxsus olan mәharәt
vә qabiliyyәtlәri sayәsindә
şәhәr az bir vaxtın içindә zayidә,
mәmur vә abad olunur. Şәhәrin ortasında
Şah Abbas ali vә müzәyyәn bir
cameyi-şәrif yapdırıb, müdәrris vә
tәlәbәlәr üçün onun
әtrafında hücrәlәr tikdirir. Bu mәscidin
әmsalı indi dә nadir tapılır. Camenin
özünün vә onda tәhsil edәn
tәlәbәlәrin idarә vә mәxarici
üçün böyük vә vәsi bir karvansara
tikilib vәqf olunmuşdur.
Cameyi-şәrifin tәmiri miladın 1620-ci
sәnәsindә vaqe olmuşdur. On sәkkizinci әsrin
әvvәllәrindә Gәncә otuz ilәdәk
Osmanlı dövlәtinin tәhti-idarәsinә
keçib, sonra miladın 1735-ci ilindә Nadir şah ilә
osmanlıların beynindә Gәncә üstündә
böyük toqquşma vә vuruşmalar vüqua gәlib.
Axirülәmr, Nadir şah osmanlılara qalib gәlir
vә Osmanlı әskәrlәrini
şәhәrdәn çıxmağa mәcbur
qalır. Bundan sonra on doqquzuncu әsrin ibtidasına kimi
Gәncә gah İran dövlәtinin
tәbәiyyәtindә, gah Gürcüstan
padşahlarının tәhti-hökumәtindә vә
gah müstәqillәn öz xanlarının idarәsi
altında olmuşdur.
Rus dövlәtinin әvvәlinci
dәfә Gәncәyә sahiblik etmәyi miladın
1796-cı sәnәsindә olubdur. Amma bu sahibliyin
müddәti çox çәkmәyibdir. 1804-cü
ildә knyaz Sisianov Gәncәnin üstünә
әskәr sürüb, onu müddәti-mütәmadi
mühasirә elәyir. Gәncә xanı Cavad xan şәhәrin
müdafiә vә mühafizәsi üçün
ixtiyarında olan qoşuna özü sәrkәrdәlik
etmişsә dә, axırda mәqtul olur.
Cavad xan mәqtul olandan sonra onun adamları rus
qoşununun zor vә hücumuna tab gәtirә bilmәyib
pәrakәndә olublar vә Gәncә yenә
müvәqqәti rusların yәdi-tәsәrrüflәrinә
keçir. Amma sonradan miladın 1813-tarixindә
"Gülüstan" sülhnamәsinin hökmünә
görә, Gәncә xanlığı bilkülliyә
istiqlaliyyәtini itirib rus dövlәtinә tabe olur.
Әvvәlcә uyezdni şәhәr
qәrardadında, sonradan 1862-ci sәnәdә
dәyişirilib qubernski şәhәr halına
düşür. 1826-ci ilin iyul ayında Fәtәli
şahın oğlu nayibüssәltәnә Abbas
Mirzә Allahyar xan ilә bәrabәr güclü
qoşun götürüb, Gәncәnin üstünә
hücumavәr olub, rusları şәhәrdәn
çıxmağa mәcbur qılır. Vә lakin haman il
sentyabrın 4-dә general Mәdәdovun vә
Paskeviçin sәrkәrdәliyi ilә İran
qoşunu ilә rus qoşununun arasında Gәncәnin
yeddi verstliyindә böyük bir müharibә vüqua
gәlib, İran tәrәfi mәğlub vә
münhәzim olur.
Knyaz Sisianov Gәncәni fәth
edәndәn sonra ona imperatoriçә Yelizavetta
Alekseyevnanın adını vermişdir, ona binәan
Gәncә Yelizovetpol adlanır.
Gәncәnin mәhәlli-mövqeyi gen
vә açıqdır; içindәn Gәncә
çayı axır. Bәzi rәvayәtә
görә, şәhәr bina olduqdan sonra mәzkur
çayın adı ilә tәsmiyә olunmuşdur.
Gәncәnin torpağı mәhsuldar vә münbit
olur, hәr qisim meyvәcat yetirir. Şәhәrin
dörd әtrafı bağ vә bostandır; artıq
meyvәli vә mәdaxilli bir yer hesab olunur. Vәli
abü havası çәndan sәlamәt deyil. Yay
fәslindә şiddәtli isti olmağa görә,
qızdırma (isitmә) vә qisim-qisim naxoşluqlar
әmәlә gәlir. Şәhәrin nücәba
qismi vә varlıları yay mövsümündә
Hacıkәnd adlı yaylağa--ki, Gәncәnin
yaxınlığındadır,--köçüb, orada
istirahәt edirlәr. Fәqir-füqәra
şәhәrdә qalıb növbәnöv
mәrәzlәrә mübtәla olurlar. 1905-ci
sәnәdә Gәncә şәhәri dәxi
ermәni tayfası ilә müsәlmanların arasında
vüqua gәlәn fәsad vә toqquşmadan salamat
qalmadı. Onun mәrkәzindә olan ermәni
tikililәri vә Şah Abbas karvansarası yanıb
tәlәf oldu. Amma indi onların yerindә daha
gözәl evlәr, mağazalar, mehmanxana vә karvansaralar
tәmir olunubdur, düz vә enli küçәlәr
salınıbdır.
Gәncә әhlinin әksәri
müsәlmandır. Bu axır vaxtlardan bәri ülum
vә maarif kәsbinә rәğbәt
göstәrmәkdәdirlәr vә demәk olur ki,
tәrәqqi yoluna düşüblәr.