MUSTAFA AĞA "ARİF"
TӘXӘLLÜS
Mustafa ağa tәvәllüd edibdir Qazax
mahalının Şıxlı adlanan qәryәsindә
hicrәtin 1188-ci ilindә. Bir rәvayәtә
görә, Ağakazım ağa Salikin--ki, xoştәb bir
şair imiş vә tәrcümeyi-halı
aşağıda zikr olunacaqdır,--böyük
qardaşı imiş. Amma
bir qövl dә
budur ki, Mustafa ağa Salikin әmizadәsidir. Qazi Sәidәddin әfәndinin demәyinә görә, sәhih әvvәlki qövldür.
Mәrhum Mustafa ağa fars,
türk vә hәtta rus lisanlarını
yaxşı bilirmiş, özü dә ziyadә dindar, qeyrәtkeş vә hәqiqәtdә arif vә dana bir şәxs imiş. Vәli bu biçarә dәxi öz qeyrәt vә millәtpәrәstliyi ucundan çox bәlalar vә müsibәtlәrә düçar olubdur. Belә ki, mәrhum Mustafa ağa Şәmsәddinli Nәsib Sultan ilә dövlәt nәzәrindә müttәhәm olub, zәval tәriqi ilә Rusiyaya göndәrilir vә orada Kazan vә bir rәvayәtә görә, Xarkov şәhәrindә sakin olurmuş. Binәva Arif Rusiyada çox üsrәt vә zillәt çәkir vә axırda vәtәni-mәlufunun fәraqına, dost vә әqrәbanın hicranına vә düşmәnlәrin tәn vә şәmatәtinә tab gәtirә bilmәyib, orada vәfat edir. Odur ki, Salik onun şәnindә demişdir:
Biri Arif,
kona cövr etdi dövran--
Ki,
qürbәtdә şәhidü mübtәladır.
Arif
Rusiyada mәhbusvar
zindәganlıq
edәn vaxtı
öz hali-dilini bir neçә şerlәr vasitәsilә yazıb bәyan etmişdir ki, zeyldә dәrc olunur:
Fikr elәrәm, bir-bir düşәr yadıma
Yarü hәmdәm, dost, yaranlar, ağlaram,
Dolar
gözlәrim әşki-al ilә,
Gözlәrimdәn axar qanlar, ağlaram!
Saldı
mәni fәlәk işә bisәbәb,
Sәn eylә bir әlac, ya qadir çәlәb,
Anıb
yarü hәmdәmlәri ruzü şәb,
Gah
aşikar, gah nihanlar ağlaram!
Namә yazdım yarә badi-sәbadәn,
Dәrdi-dilim izhar etdim hәvadәn,
Düşmüşәm avarә eldәn-obadәn,
İtirmişәm xanimanlar, ağlaram!
Vәdә keçdi, günlәrimi sanaram,
Aylar, illәr hesabına qanaram,
Hәr zaman yadıma düşәr, yanaram,
O
dövranlar, o zamanlar, ağlaram!
Görüm
dönsün belә dövran, zamanlar,
Tәrk elәyib bağlarını bağbanlar,
Xәzan deyib, solub gülü
reyhanlar,
Saralıbdır
gülüstanlar, ağlaram!
Seyr elәyib gәzib getdiyim yerlәr,
Ovlağından
keçib ötdüyüm yerlәr,
Tәrlan ilә şikar etdiyim yerlәr,
Yadә düşәr o mәkanlar, ağlaram!
Sәrçeşmәli, nilufәrli bulaqlar,
Süsәnli, sünbülli, lalәli dağlar,
Dumanlı,
çiskinli, qarlı yaylaqlar,
Hanı
bizim o meydanlar, ağlaram!
Ellәrimiz vardı bәyli-paşalı,
Dağlarımız
vardı әlvan
meşәli,
Süsәnli, sünbüllü, tәr bәnәfşәli
Qaldı
bağlar, xiyabanlar, ağlaram!
Bilmәm noldu bizim Qazax, Şәmsәddin,
Gәlmәdi onlardan bir xәbәr yәqin,
Qәzayi-ilahi bu imiş hәmin,
Getdi әldәn o dövranlar, ağlaram!
Dad eylәram, yetәn yoxdu fәryada,
Dәrdim olur gündәn-günә ziyada,
Ağlaram
hәr zaman
düşәndә yada--
Bizim
Qazax-Qaramanlar, ağlaram.
Qaldı
paydar Borçalının bәylәri,
Meydan
günü bir-birindәn yeklәri,
Mehman
qarşısına mәrd gәlmәklәri,
Yadıma
düşәndә onlar, ağlaram!
Hanı
Qazax? Mehribanlıq gedibdir,
Ağalıq,
sultanlıq, xanlıq gedibdir,
Nücәbadan alişanlıq gedibdir,
İtibdir
şövkәtü
şanlar, ağlaram!
Alovlanır,
yanır bağrım, sökülür,
Axar
gözlәrimdәn qanlar tökülür,
Düşәndә yadıma qәddim bükülür--
Boyu sәrvi-xuramanlar, ağlaram.
Diyari-qürbәtdә gözlәrim giryan,
Xatirim
şikәstә, könlüm pәrişan,
Gәlәr xәyalıma düşәr nagәhan--
O
gördüyüm novcәvanlar, ağlaram.
Bülbülümü
qaçırmışam әlimdәn,
Ayrılmışam
gülşәnimdәn, gülümdәn,
Cüda
düşüb ulusumdan, elimdәn,
İtirmişәm dudmanlar, ağlaram.
Qәrq olur kәştilәr әşkim selindә,
Yaşılbaşlar
oynar çeşmim gölündә,
Әsir
oldum bәni-әsfәr әlindә,
Ağlaram,
ey müsәlmanlar,
ağlaram!
Hәr kimdә ki, namus olur, ar olur,
Әhdü
iqrarında bәrqәrar olur,
Yaxşı
yoldaş yaman gündә var olur,
Yaman
yoldaş ötәr yanlar, ağlaram.
Bu dәmlәrdә getmәk әgәr olmasa,
Vәtәn sarı әzmi-sәfәr olmasa,
Arifә bir yaxşı xәbәr olmasa,
Gör
eylәrәm nә tufanlar, ağlaram!
Könlüm
qalıb әhli-tufan
içindә,
Dolanır
sәrgәrdan heyran içindә,
Qorxuram
ki, ölüm küfran içindә,
Bada gedә din-imanlar, ağlaram.
Bu
şerlәr dәruni-qәlbdәn çıxan atәşli vә suzişli nalә vә fәryadlardır ki, onları mütaliә edәnlәrin dә bilaixtiyar gözlәrindәn qanlı yaş tökülür,
şair ilә bahәm ağlayırlar. Vәtәnә mәhәbbәti ucundan vәtәndәn ayrı düşәn vә әcnәbi ölkәlәrdә әsir vә müztәrr qalan biçarә Arif әvvәlcә öz dost vә yaranlarını vә mehriban hәmdәmlәrini yada salıb, didәlәrin әşki-al ilә doldurur vә başqa bir qasid bulmayıb badi-sәbadan onlara dәrdi-dilini vә mәxfi sirlәrini izhar qılıb göndәrir.
Şair
qürbәtdә aylarını vә günlәrini sanayıb hesab edir ki,
onun xilas zamanı nә vaxtı yetişәcәkdir. Sonradan
şair dost vә
aşinaları ilә xoş keçirdiyi zaman vә mәkanları, yәni tәrlan ilә şikar etdiyi ovlaqları, sәrin vә nilufәrli bulaqları, süsәnli vә çiçәkli yaylaqları, dumanlı vә çiskinli dağları,
vüsәtli vә sәfalı meydanları göz
yaşı ilә
xatirinә gәtirib deyir: Axır bizim dә bәyli-paşalı ellәrimiz, gözәl meşәlәrimiz, sünbüllü vә tәr bәnәfşәli çәmәnlәrimiz, bülbüllü vә güllü
bağlarımız vә xiyabanlarımız var idi. İndi onlar necә oldu? Ya qismәt, bir dә şair o gözәl mәkanları görüb ziyarәt edәcәkdirmi vә onların basәfa vә ruhәfza havası ilә ürәyini tәzәlәndirәcәkdirmi?
Sonradan
şair öz-özünә sual verib deyir: Ya rәb, mәnim dadıma vә harayıma yetişәn olacaqdırmı? Nә iş vaqe oldu ki, Qazax, Şәmsәddinlidәn bir xәbәr vә әsәr gәlmәdi? Yoxsa tәqdiri-rәbbani belә imiş ki, mәn biçarә gәrәk bәni-әsfәr әlindә qürbәtdә canımı can yaradana tәslim edәm? Arif öz
ölümündәn xövf vә hәrasәt etmir. Onun әndişә vә xövfü din vә imanın әcnәbilәr içindә bada getmәsindәndir. Vә bu fikir vә
әndişәdә olduqda hali-dili vә
әnduhi-binәhayәsini elә bir cigәrsuz
şerlәr ilә izhar edir ki, oxucuların da
cigәrinә od salıb yandırır:
Alovlanır, yanır bağrım,
sökülür,
Axar gözlәrimdәn qanlar
tökülür,
Düşәndә yadıma qәddim
bükülür--
Boyu sәrvi-xuramanlar, ağlaram.
Mustafa ağanın tәbi dә
әmizadәsi vә ya qardaşı Salikin tәbi kimi
rәvan vә salim olduğu bir çox әşarından
görünür. Yazdığı şerlәrin
әksәri açıq vә sadә türk
dilindәdir. Mәsәlәn, Salikә Rusiyadan
yazdığı bir namәyә diqqәt yetirmәli:
Can zarü tәnim nizar sәnsiz,
Ömrüm başa yetdi, yar, sәnsiz.
Fәryad ki, dövri-namüvafiq
Qoydu mәni, ey nigar, sәnsiz!
Din qönçәsi qan olub, açılmaz,
Yüz min gәr ola bahar, sәnsiz.
Rәngim güli-zәfәranә
dönmüş,
Dil qәmdәn olub fikar, sәnsiz.
Yox mәndә qәrarü tabü
taqәt,
Tab etmәk olurmu, yar, sәnsiz?!
Ey gül, gecә-gündüz Arif ağlar,
Bülbül kimi zar-zar sәnsiz.
Mәlum ola ki, Mustafa ağa bu şerlәri
Kazım ağanın zeyldә dәrc olunan
mәktublarına cavab yazmışdır.
Salikin Arifә yazdığı mәktublar:
I
Dәrdim ki, olub ziyadә sәnsiz,
Canım üzülür mәbadә
sәnsiz.
Şaha, gәlә gör ki, ferz
könlüm
Cәngindә olub piyadә sәnsiz.
Canım çıxar oldu
hәsrәtindәn,
Ömrüm gedәr oldu badә sәnsiz.
Saqi, yetә gör ki, bәzmi-qәmdә
Qan oldu qәdәhdә badә sәnsiz.
Çәkmiş hәvәsin
şikәstә Salik,
Nә qövmә baxar, nә yadә
sәnsiz.
II
Gәlmәz әlәmim hesabә
sәnsiz,
Sığmaz süxәnim kitabә
sәnsiz.
Mürği-könülüm
çıxıb tәnimdәn,
Qılmış vәtәnin xәrabә
sәnsiz.
Hicranın odunda, ey dilaram,
Dönmüş cigәrim kәbabә
sәnsiz.
Xәlqә görünür vücudim,
әmma
Bәnzәr bәdәnim sәrabә
sәnsiz.
Seylabi-bәladә sәng könlüm,
Gәl gör ki, dönüb hübabә
sәnsiz.
Kәsmiş tәmәin
şikәstә Salik,
Nә nanә baxar, nә abә sәnsiz.
Bu mәktubların hәr ikisi hәqiqi hiss
ilә yazılmış suzişli vә müәssir
kәlamlardır ki, oxuyanlara hüzn vә
pәrişanlıq yetirir. Yenә mәrhum Arif Rusiyadan
oğlu Әliağaya tәhsili-ülum babında
yazmışdır:
Olma tarik
dәrsdәn, ey nuri-cananım Әli!
Pәndimi eylә qәbul, ey xanü xaqanım Әli!
Var
ümidim etmәyә zaye әfәndi sәyini,
Qoymaya dәrsindә bir kәm-kәsr Osmanım, Әli!
Mәn sәiniçün eylәrәm xeyir-dualәr ruzü şәb
Saxlasın
hifzü himayәtindә sübhanım Әli!
Payimal
etsin әdüvvü
hasidin lütfi-ilah
Hәr zaman qәmxarın olsun şiri-yәzdanım Әli!
Gәrçi, ey dil, mәn Әbubәkrü Ömәr, osmaniyәm
İmamimdir
mәnim ol
şiri-mәrdanım
Әli!
Könlümün
şәhrin fәraqü hәsrәtin qılmış xәrab
Bir
üzün görsәm olur abad viranım, Әli!
Olsun,
Arif, hәşrdә әvvәl şәfiin Mustәfa
Sonra Bubәkrü Ömәr, Osmanü aslanım Әli!