MOLLA VӘLİ "VİDADİ"
TӘXӘLLÜS
Azәrbaycan şairlәrinin
mәşhurundan birisi dә Molla Vәli "Vidadi"
tәxәllüsüdür ki, Molla Pәnahın
müasiri, dostu vә bir qövlә görә, әqrәbası
imiş. Molla Vәli Qazax mahalında Şıxlı
qәryәsindә tәvәllüd edibdir. Bәzi
rәvayәtә görә, Molla Vәlinin atası
Mәhәmmәd ağa İrandan gәlmәdir vә
Mәhәmmәd ağanın atası Hәmzә
sultanın nәslindәndir ki, sәfәvilәrin
dövründәn İranda olurmuş.
Molla Vәlinin yaxşı elm vә savadı
vә rәvan tәbi var imiş vә özü dә
zöhdü tәqva әhli olub, vaxtının çoxunu ibadәtdә
keçirәrmiş. Haqq söylәyәn vә
haqqı dost tutan bir vücud imiş ki, hәr kәsin eybini
açıq söylәmәkdәn bak vә ictinab
etmәz imiş. Ona binaәn şairdәn dilgir vә
rәncidә olanların әdәdi az deyil imiş. Amma
bununla belә hamı onu sayarmış, xatirini әziz
vә möhtәrәm tutarmış. Müasiri vәkil
Әhmәdağa ilә aralarında dostluq vә zarafat
var imiş vә çox vaxtı şair ona kinayә
vә istehza tәriqincә acı sözlәr deyәr
imiş, amma Әhmәdağa onun sözlәrindәn
incimәz imiş. Belә ki, bir vaxtı bunlar yaylaqda olan
zamanı evlәrindәn çıxıb gözәl
vә çiçәkli dağlarda seyr edirlәr. Bu
әsnada duman gәlib onları әhatә edir. Molla
Vәli xovfa düşür ki, onlar azacaqlar. Amma
Әhmәdağa ona ürәk verib deyir: "Qorxma,
mәn sәni salamat yurdumuza apararam" vә doğrudan da
Vidadini salamat gәtirib şenliyin içinә
çıxarır.
Bu barәdә qeyrilәrin yanında
Әhmәdağa özünü öyüb, zehn vә
fәrasәtini zikr etdikdә Molla Vәli tәngә
gәlib deyir:--Ağa, bu qәdәr özünü
öymә, bu bir böyük hünәr deyil, qara mal da
(sığır) heç azmaz.
Bәzi rәvayәtә görә, Molla
Vәli Vidadi Qazax mahalında әn mötәbәr,
tәdbirli vә nüfuzlu bir adam hesab olunduğuna
binaәn, Gürcüstan valisi İrakli xan onu
özünә müqәrrәb edib vә onun
ağıl vә kamalını görüb, bәzi
ittifaqlarda Qazax mahalına dair mәsәlәlәr
vüqua gәldikdә onun tәdbir vә sәlahdidilә
iş görәrmiş. Bu әhvalı onun dostu Molla
Pәnah Vaqif eşidib Qarabağdan Vidadinin hal vә
şәninә münasib bu şerlәri yazıb
göndәrmişdir:
Ey Vidadi, yenә xan qulluğunda
Qaim olub, nә qiyamәt eylәrsәn?
Yaman gözdәn allah özü saxlasın,
İxlas ilә, kişi, xidmәt
eylәrsәn.
Belә dursan o qapıda qış vә yaz,
Yetişәrsәn bir
çörәyә sәrәfraz,
Bu doğru yolundan әyilsәn bir az,
Yәqin bil ki, çox xәyanәt
eylәrsәn ... i. a.
Vә lakin Vidadinin İrakli xana
müqәrrәb vә mәslәhәtçi
olduğunu nә gürcü vә nә rus vә nә
dә bizim tarixlәrdә görmәdik. Özgә bir
qövlә görә, әzancümlә mәrhum
Әhmәd bәy Cavanşirin yazmağına
binaәn--ki, onun Qarabağ tarixinә dair artıq
bәlәdiyyәti var idi,--Molla Pәnah mәhrum
İbrahim xanın müqәrrәbi-hüzuru olan zamanı
öz dostu Molla Vәlini yazıb Qazaxdan Qarabağa
gәtirdibdir vә burada onun xana yavuq olmağına
sәbәb düşübdür vә xan Molla Vәlinin
ağıl vә kamalını dәrk edib vә
xüsusәn onun mömin vә müttәqi bir
şәxs olduğunu görüb, ona lütf vә
mәrhәmәt göstәrәrmiş vә hәr
qisim röya görsә imiş Molla Vәliyә
söylәr imiş. Molla dәxi onları xeyli münasib
tәbir edәrmiş. Amma bu rәvayәti dәxi
tәsdiq etmәyә әldә bir dәstavizimiz yoxdur.
Bunun doğruluğuna şәhadәt verici "Qarabağ
tarixi"ndә bir işarә görmәdik.
Doğrudur Mirzә Cәmalın
yazdığı tarixdә Mirzә Vәli adlı bir
şәxsin ismi zikr olunubdur, vәli haman Mirzә Vәli
Qarabağda Şuşa uyezdindә Baharlı
qәryәsindәn bir şirinzәban vә kardan
vә zirәk bir adam imiş ki, İbrahim xan onu öz
әmizadәsi Әbdüssәmәd bәy ilә
Ağa Mәhәmmәd şah әvvәl
dәfәdә Azәrbaycanın cәnub
sәmtindә vaqe olan vilayәtlәri
hiyteyi-tәsәrrüfünә götürdükdә
zәval rәsmi ilә şaha göndәrmişdir.
Mәzkur Mirzә Vәlinin nәsli bu halda Qarabağda
vә Bakıda mövcud vә Vәliyev familiyası
ilә mәşhurdurlar.
Bәs, Baharlı Mirzә Vәli ilә
Şıxlı Mirzә Vәlini qarşıdırmaq
böyük sәhvdir. Tәәccüb budur ki,
Qarabağın әhval vә tarixinә bәlәd
olanlar vә onların cümlәsindәn şair
Mirmöhsün ağa Ağamirzadә Şıxlı Molla
Vәlinin vücudunu bilmәrrә inkar edib, Molla Vәli
Vidadi ancaq Mirzә Vәli Baharlıdan ibarәt
olmasını tәkid edirlәr vә Mirmöhsün
ağanın qövl vә iddiasının
qüvvәsincә bunu dәxi әlavә edә
bilәrik ki, neçә sәnә bundan müqәddәm
Baharlı qәryәsindәn Hәmid bәy Vәliyev
ismindә bir şәxs ilә tanış olduq. Bu
cәnabın ziyadә xoşsöhbәt vә
dilavәr olduğunu tәhsin etdikdә bizә cavab verib
dedi ki, filankәs bizim babamız çox dilavәr vә
fәsih bir adam imiş, özünün dә
tәbi-şeriyyәsi var imiş. Babasının
adını soruşduqda bizә cavab verdi ki, babamızın
adı Molla Vәlidir, "Vidadi" tәxәllüs.
Әşarından bir neçәlәrini
oxumağı tәvәqqe elәdik. Başladı Vaqifin
Molla Vәliyә zarafatyana tәrәkәmә
arvadlarının barәsindә yazdığı
kәlamın bir neçә bәndlәrini oxumağa:
Xoş halına sәnin, uzun dırnaqlı,
Baldırı çırmaqlı, yalın
ayaqlı,
Yorğanı, yasdığı
tozlu-torpaqlı--
Hәmdәm ilә hәr dәm
söhbәt eylәrsәn.
Әllәrin, üzlәrin yuduqları yox,
Yaşlarında doğru dediklәri yox,
Hazır çobandılar, düdüklәri
yox,
Onlar ilә neçә ülfәt
eylәrsәn?
Bu sözlәri eşidib, Hәmid
bәyә әrz etdik ki, bu, Vaqifin kәlamıdır,
Molla Vәlinin kәlamı deyil vә Molla Vәli
özü Qazax әhlidir, Şıxlı
qәryәsindә tәvәllüd etmişdir.
Müşarileyh tәbәssüm ilә cavab verdi ki,
"xeyr, sәhv edirsiniz. Qazaxda Molla Vәli olmayıbdır.
Molla Vәli Vidadi ancaq birdir, o da bizim babamızdır".
Hәr halda cәnab Mirmöhsün ağa,
Hәmid bәy vә qeyrilәri Baharlı Mirzә
Vәli ilә Şıxlı Molla Vәlini
qarışdırırlar. Bu böyük sәhvdir. Vidadi
mәrhumun övladı әlan Qazax mahalında vә
bәzilәri Tiflis şәhәrindә sakindirlәr.
Sәhihi budur ki, Molla Vәli Vidadini onun dostu
Vaqif çağırıb Qarabağa gәtirdibdir. Vә
burada Cavanşir uyezdindә mәşhur
"Gülüstan" adlanan yerdә--ki, sabiqdә
xırdaca bir xanlıqdan ibarәt imiş,--Molla Vәli
Vaqifin vasitәsilә ora xanının hüzurunda
müqәrrәb vә möhtәrәm
şәxslәrdәn birisi olubdur. Bu әhvalın
doğruluğuna Vaqif ilә onun arasında vüqua
gәlәn müşairә dәlalәt elәyir.
Vaqif yazır:
Belә dursan o qapıda qış vә yaz,
Yetişәrsәn bir
çörәyә sәrfәraz.
Bu doğru yolunda әyilsәn bir az,
Yәqin bil ki, çox xәyanәt
eylәrsәn.
Xanın mәhәbbәtin
könlündә yatır,
Bit yeyәr әtini, olarsan qotur,
Tәrpәnmә yerindәn,
әlbәt, bәrk otur,
Vay halına bir hәrәkәt
eylәrsәn.
Evini, malını yadına salma,
Xan izin versә dә, boynuna alma,
Ömәrin, Osmanın qaydına qalma,
Sözlәrini bidәyanәt
eylәrsәn.
Cavanşir xәlqilә ol qohum-qardaş,
Qazaxın sözünü heç
eylәmә faş,
Demәnәm dinini eylә
qızılbaş,
Әqlin olsa, özün, әlbәt,
eylәrsәn.
Xanı qoyub әgәr evә
getmәsәn,
Qarğa mәnә mәtlәbinә
yetmәsәn,
Ülülәmrin itaәtin etmәsәn,
Tәrki-sünnәt vәl-cәmaәt
eylәrsәn.
Vidadi Vaqifә yazdığı cavabın bir
bәndindә deyibdir:
Dovtәlәb oluban gedibsәn xandan,
Ölüncә çıxmanam ta
Gülüstandan,
Sәn hәrgah çalışsan
habelә candan,
Hәr nә desәn, bil, aqibәt
eylәrsәn.
Molla Vәlinin oğlu Mәhәmmәd
ağa--ki, babasının adı ona qoyulmuşdur,--sonralardan
haman Gülüstanda, Qazi Sәidәddin әfәndinin
qövlünә görә, xanlıq edibdir. Vidadinin bir
oğlu dәxi mәşhur Osman әfәndi imiş ki,
Tiflisdә ikinci müfti olubdur ki, elm vә kәmalı ilә
mәşhur imiş. Osman әfәndinin
fәrzәndlәrindәn birisi üçüncü
müfti Mәhәmmәd әfәndi olub vә o birisi
dәxi Qazi Sәidәddin әfәndidir ki, sabiqdә
Qarabağda qazilik edәrmiş vә bәd
müddәti-mәdidә Qazax mahalında
mәsnәdi-qәzavәtdә ikәn hәştad
sinnindә dari-üqbayә rehlәt elәyibdir.
Vidadi yüz ilә kimi, bәlkә bir az da
artıq zindәganlıq edibdir. Sinndә Vaqifdәn
böyük imiş. Odur ki, Vaqif ona yazdığı bir
qәzәlindә demişdir:
Eşqә düşmәk sәnә
düşmәz, qocalıbsan, belә dur,
Belә işlәr yenә Vaqif kimi
oğlanә düşәr.
Vidadi bunun cavabında yazdığı
qәzәldә demişdir:
Nә qәdәr olsa qoca gәrçi
Vidadi xәstә,
Yenә Vaqif kimi, әlbәttә, yüz
oğlanә dәyәr.
Molla Vәlinin müsini çağında
fәrzәndi-giramisi Osman әfәndi ona xidmәt
vә riayәt göstәrәrmiş vә şairin
gözlәri yaxşı görmәdiyindәn onun
әlindәn tutub gәzdirәrmiş vә hәr
növ ehtiyacatını rәf qılmağı
özünә borc hesab edәrmiş vә Vidadi dәxi
onu canü dildәn sevib, әziz tutarmış vә onun
haqqında belә xeyir-dua etmişdi:
Ey hәlimü әlimi-rәbbani,
Elm ilә möhtәrәm qıl Osmani.
Filhәqiqә Osman әfәndi
atasının duası bәrәkәtindәn elmü
helm ilә fәridül-әsәr bir vücud olub. Onun
namü şöhrәti nәinki tәk Qafqazda, hәtta
Osmanlı mәmlәkәtindә dәxi intişar
tapmışdır.
Molla Vәli Vidadi vәfat edibdir
tarixi-hicriyyәnin 1224-cü ilindә ki, miladın 1809-cu
sәnәsinә mütabiqdir. Dәfn olunubdur
Şıxlı qәbristanlığında ki,
"Gәmiqayası" adlanan yerdә vaqedir. Qәbir
daşının üstündә bu beyt hәkk olunubdur:
Kim Vidadi xәstәnin qәbrin görüb
etsә dua,
Edә hәq rәhmәt, şәfi ola
Mәhәmmәd Mustafa.
Vidadinin әsәrlәrindәn
mәşhuru Şәki vә Şirvan hakimi Hüseyn xan
"Müştaq" tәxәllüsün
sәrgüzәşti vә onun öz әmisi Hacı
Әbdülqadirin hiylәkarlığı vә
әdavәti ilә mәqtul olduğu babında
yazdığı müxәmmәsdir ki, eyni ilә burada
dәrc olunur:
Gәl, könül, bir ibrәt al, bu
gәrdişi-dövranә bax!
Cami-heyrәtdәn dәmi mәxmur olub,
mәstanә bax!
Tut tәfәkkür damәnin, bir dәm
dili-heyranә bax!
Kimsәyә qılmaz vәfa, bu
dәhri-bipayanә bax!
Olma mәmurinә rağib, axiri viranә
bax!
Bivәfadır mülki-dünya, malına
aldanma çox,
İzzü cahü dövlәtü
iqbalına aldanma çox,
Tutma ümmid, әqlü fәhm
әhvalına aldanma çox,
Qövmü qәrdaşü rәfiq
әqvalına aldanma çox,
Hәr biri bir rәmz ilә sәndәn
olur biganә, bax!
Şәrhi bimümkün gәlib getmiş
cahana çox hümam,
Hәr biri әsrindә bir
sahibhünәr, alimәqam,
Şah ola, istәr gәda, divanә ya
әhli-nizam,
Yetmәmiş mәqsudinә alәmdә
heç әrbabi-nam,
Cümlәsin mәqtul edib, bu bisәrü
samanә bax!
Dinlә, ey tüğyani-möhnәt, bir
hekayәt söylәyim,
Didәlәr giryan edәn
şәrhi-mәlalәt söylәyim,
Dәrdi-bidәrmanü daği-binәhayәt
söylәyim,
Bu sözә nisbәt sәnә, gәl,
bir hekayәt söylәyim,
Lütf edib, qıl bir nәzәr, bu
müxtәsәr dәstanә bax!
Noldu gör ol sәrvәri-dövran,
әmiri-möhtәrәm,
Mәnbәi-cudü sәxavәt,
mәdәni-lütfü kәrәm,
Mәrdi-meydan, әhli-ürfan,
sahibi-tiğü qәlәm,
Әrseyi-rifәtdә guya kim, tikilmiş bir
әlәm,
Hakimi-Şirvan, Şәki, yәni Hüseyn
xanә bax!
Şirdil bir mәrd idi kim,
şövkәtü şәni әzim,
Sәfşikәn, әdafikәn,
şәmşirzәn, bixövfü bim,
Sәrvәri-sahibhәşәm, әtbai
çox, mülkü qәdim,
Xoşnüma, xәndanliqa,
şirinsüxәn, tәbi hәlim,
Neylәdi, gәl gör,
müqәddәr, hikmәti-yәzdanә bax!
Hәqpәrәst,
әhli-tәvәkkül, pakdil, safcigәr,
Baki yox heç kimsәdәn, cahü
cәlalı bikәdәr,
Bilmәmiş rәşkü hәsәd
insanı eylәr dәrbәdәr,
Bağlamış onunla kin әlavü
әdna sәrbәsәr,
Saldılar hәr rәng dәvalar tutub
böhtanә bax!
Hacı Әbdülqadirü Hacı
Mәhәmmәd kinәdar
Saldılar yüz dürlü dәva, oldular
ondan fәrar,
Etdilәr ol dәmdә Dardoqqazı
sәngәr üstüvar,
Tapdı düşmәn hәr
tәrәf, yüz oldu qovğa aşikar,
Buldular fürsәt, tәmami girdilәr
meydanә, bax!
Kәndxudalar göndәrib oğluyla
çox and eylәdi,
Etmәdi bir sud hәrçәnd
әhdü peyvәnd eylәdi,
Hacı Әbdülqadir ol dәm gör
necә fәnd eylәdi,
Tutdu onları tәmamәn yerbәyer
bәnd eylәdi,
Verdi İbrahim xana, hәm saldılar
zindanә, bax!
Gör nәlәr gәldi o dәm Hacı
Mәhәmmәd başına,
Tutdurub hәm anı dәxi qoydu
qәlә daşına,
Qaldı bir il, verdi can axır әcәl
pәrxaşına,
Böylәdir, hәr kim olursa xain öz
yoldaşına,
Getdi hәr nә var isә mәrdümliyi
mәccanә, bax!
Ol Qarabağ hakimi dövlәtli İbrahim xan
Әvvәl-axır onun ilә ta yaman idi
yaman,
Gördü fürsәt gәldi, fövt
etmәk deyil әqlә nişan,
Oldu Әbdülqadir ilә müttәfiq
hәm ol zәman,
Yığdılar bihәdd
lәşkәr, car edib hәr yanә, bax!
Qıldı bu sәrriştәdә
hәr hal ol sәyü әmәk,
Etmәdi tәqsir, hәr dәm verdi
simü zәr demәk,
Gәldilәr Carü Tala bәylәr
tәmami binәmәk,
Keçdi çox dava-döyüşlәr,
tul olur şәrh eylәmәk,
Öldu әvvәl Hacı xan tәk
novcәvan fәrzanә, bax!
Çәkdi Ümmә xanü
Әhmәd xani-Cöngәtay cәri,
Hәr biri Dağıstan içrә
külli lәşkәr sәrvәri,
Bilәsincә neçә
başçı, cümlәsi meydan әri,
Bir tәrәfdәn göndәrib
topxanә, verdi lәşkәri,
Arxa durdu onlara valiyi-Gürcüstanә bax!
Eylәdi hәr bir qoşun gәldikcә
bir dürlü savaş,
Hәr tərәfdәn qoydular can almağa
meydanә baş,
Keçdi müddәt, düşdü
xәlqә öylә bir qәhti-mәaş,
Olmayıb bir böylә zillәt
mütlәqa alәmdә faş,
Gәlmәyib böylә müsibәt
Rumә, ya İranә, bax!
Artdı qovağa üz verib hәr
lәhzә bir cәngü cidal,
Öylә kim, gәlmәz hesabә oldu
mәqtulü qital.
Gördü kim, ol mәrdi-meydani-bәla, ol
pürmәlal
Günbәgün etmәkdәdir әyyam
onu aşüftәhal,
Dәmbәdәm salmaqdadır dövran onu
nöqsanә, bax!
Fәtәli xan yanına әzm eylәyib,
hicrәt qılıb,
Neylәdi ol mәrd gör әda ikәn
hörmәt qılıb,
Çәkdi lәşkәr
bilәsincә neçә yol qeyrәt qılıb,
Etdi mәyus onu hәm iqbali-binüsrәt
qılıb,
Neylәsin insan әgәr yar olmasa
sübhanә, bax!
Gah Ağası xan Şirvan hakimilә bir
zaman--
Baş qoyub әdayә qarşı
atdılara meydanә can,
Öylә bir cәng etdilәr kim, su
yerinә axdı qan,
Hasili ol dәrdmәndә vermәdi
nüsrәt inan,
Atәşi-meydanlara etdi özün
pәrvanә, bax!
Döndü çün iqbali-dövlәt,
gәlmәdi pәrva ona,
Olmadı hәr yanә üz tutdusa bir
mәva ona,
Hәr nә var yarü müsahib oldular
әda ona,
Hәr tәrәfdәn verdilәr
qәtl etmәyә fitva ona,
Cümlә xunxarü nәmәksiz ol
Şәki, Şirvanә bax!
Gör necә döndü, tәmaşa
qıl onun әqranına,
Aşikaravü nihan qәsd etdilәr ta
canına,
Duydu halı, hәr tәrәfdәn
yığdı lәşkәr yanına,
Olmadı, çün çarә yox
hәqdәn işin imkanına,
Hәr nә tәdbir ilә sәy
etdisә ol mәrdanә, bax!
Cәm olub qәtlinә onun bir
neçә әşrarlәr,
Bilmәyәn nanü nәmәk,
bihörmәtü biarlәr,
Ölmәyә, öldürmәyә
bәrk etdilәr iqrarlәr,
Cümlә öz әqvamü әqranı
tәmam xunxarlәr,
Qövm-qardaşa inan, gәl dosta bax,
yaranә bax!
Bir günorta vaxtı xali buldular fürsәt
mәgәr,
Qalmamış, getmiş dәrindә
hiç dәrbandan bәşәr.
Doldular ol xabi-qәflәtdә yatarkәn
bixәbәr,
Böylәdir tәqdir: "iza
caәl-qәza әmәl-bәsәr",
Özgә fikrә düşmә
çox, hәqdәn gәlәn fәrmanә bax!
Çıxdı ta olcaq xәbәr әdayә
qarşı bidirәng,
Bir zaman naçar, tәnha eylәdi
şiranә cәng,
Neylәsin yox dәsti-bәxt,
iqbali-nüsrәt, payi lәng.
Hәr tәrәfdәn üstünә
yağdırdılar tiğü tüfәng,
Aqibәt mәcruh olub qәrq oldu әlvan
qanә, bax!
Etdilәr sülh üzrә ol dәm bir
neçә qövlu qәrar,
Oldu razı, bildi yalan olduğun biixtiyar,
Saxlayıb bir hәftә axır qәtl
edib mәcruhü zar,
Külli-varın etdilәr taracü
yәğma, tarümar,
Әhli beyti cümlә düşdü
növhәvü nalanә, bax!
Әl qoyub cümlә fәsadә
tikdilәr şeytan evin,
Etdilәr guya xәrabә din evin, iman evin,
Açdılar babi-fәsad, bağladılar
ehsan evin,
Qırdı öz övladını,
yıxdı onun sübhan evin,
Hacı Qadir tәk cahanın fitnәsi
şeytanә bax!
Gәl, yetәr, ey zülmә rağib,
sәngdil, sәxtcigәr,
Bunca xunriz olma, eylә
zülmi-nahәqdәn hәzәr,
Yadına gәlmәz mәgәr
ruzi-cәza, ey bixәbәr,
Noldu, hәqdәn bir zaman şәrm
eylә, çıx şamü sәhәr,
Guş edib mәzlumlardan ol gәlәn
әfqanә bax!
Ah kim, ta alәm olmuş mehrü mahın
mәnzili,
Eylәmiş rövşәn dili
ahi-siyahın mәnzili,
Gah düşәr nisbәt gәdayә
padşahın mәnzili,
Gah şiri-nәr yerin eylәr rubahın
mәnzili,
Dövri-bәrәksә nәzәr
qıl, çәrxi-kәcrәftarә bax!
Kimsә qalmaz nikü bәd, ancaq qalır
alәmdә ad,
Namurad eylәr cahan, hәr kim ki, istәr bir
murad,
Bu musibәtnamә tarixin bil, ey
fәrruxnihad,
İki yeddi, iki qırx olmuşdu min
yüzdәn ziyad.
Oldu mәrhumü şәhid ol
kövhәri-yektayә bax!
Böylәdir dövran işi, hәr
gündә bir al eylәmiş,
Aqili nadan ilә pәjmurdәәhval
eylәmiş,
Üz verib namәrdә, hәr dәm
mәrdi pamal eylәmiş,
Ey Vidadi, gәl ki, bu heyrәt mәni lal eylәmiş,
Gör nәlәr qıldı fәlәk
Müştaqi tәk insanә, bax!
Mәlum ola ki, Hüseyn xan ibn Hәsәn
ağa "Müştaq" tәxәllüs
mәşhur Şәki hakimi Hacı Çәlәbinin
nәvәsidir. Hacı Çәlәbinin
vәfatından sonra onun oğlu Ağakişi bәy
atasının yerindә hakim olub. Amma onun hökumәt
zamanı çox çәkmәyibdir. Ol әsnada
Qazıqumuq xanı Mәhәmmәd xan ibn Surxay xan--ki,
cabbar vә zülmkar bir hakim imiş,--güclü lәzgi
qonşu ilә Şәkinin üstünә gәlibdir
vә Ağakişi bәyi mәslәhәt
bәhanәsi ilә yanına çağırıb
qәtlә yetiribdir vә özü Şәki
şәhәrindә sakin olub xanlıq edibdir. Vә lakin
onun xanlığı çox müddәt
çәkmәyibdir. Şәki әhalisi onun
cövrü zülmündәn rәncidә olub vә
axırda Hüseyn xan ibn Hәsәn ağa
Dәrbәndә qaçıb Fәtәli xandan
istianәt edib vә Fәtәli xan Qubadan qoşun
cәm etdirib Hüseyn xan ilә Şәki
nahiyәsinә irsal elәyib vә Şәki
әhalisi bunlar ilә müttәfiq olub
Mәhәmmәd xanı tәbәәlәri
ilә Şәkidәn ixrac eylәyiblәr.
Mәhәmmәd xan Qazıqumuğa
qaçıbdır, ondan sonra Hüseyn xan Şәkidә
xanlıq edibdir. Onun başına gәlәn qәzavü
qәdәri mәrhum Vidadi yuxarıda yazılan
müxәmmәsdә bәyan etmişdir. Heyfa ki, onun
әsәrlәrindәn әlә düşmәdi.
Hәr halda Hüseyn xan Müştaq öz әsrinin әhli-kәmal
vә ürfanından xoşmәqal vә sahibhal bir
vücud olduğu Qafqaz tarixindә zikr olunubdur. Vidadinin bu
şeri ona dәlalәt elәyir:
Noldu gör ol sәrvәri-dövran,
әmiri-möhtәrәm,
Mәnbәi-cudi sәxavәt
mәdәni lütfü kәrәm
Mәrdi-meydan, әhli-ürfan,
sahibi-tiğü qәlәm
Әrseyi-rifәtdә guya kim, tikilmiş bir
әlәm,
Hakimi-Şirvan, Şәki, yәni Hüseyn
xanә bax! ... i.a.
Vidadinin mövzun vә pürmәzmun kәlamlarından
birisi dә dünyanın heç kәs ilә payidar
vә bәrqәrar olmadığı barәsindә
yazdığı şeri-müsәddәsidir ki, şair özünә
xitabәn yazmışdır. Dünyaya vә onun mal vә
dövlәtinә pabәnd olmaqdan vә
qeydkeşlikdәn asudә vә hürr olmağı
tövsiyә vә tәnbeh etmişdir:
Gәl çәkmә cahan qeydini sәn,
can belә qalmaz,
Qan ağlama çox, dideyi-giryan belә qalmaz,
Gül vaxtı keçәr,
seyri-gülüstan belә qalmaz,
Hәr lәhzә könül
xürrәmü xәndan belә qalmaz,
Bir cam yetir, saqi, bu dövran belә qalmaz,
Tәn bir gün olur xak ilә yeksan belә
qalmaz.
Әzbәs bu camal ilә ki, canan ola fani,
Bu işvә ilә qәddi-xuraman ola fani,
Bu gәrdәni-xoş,
zülfi-pәrişan ola fani,
Bu әhsәni-surәtdә ki, insan ola
fani,
Bir cam yetir, saqi, bu dövran belә qalmaz,
Tәn bir gün olur xak ilә yeksan, belә
qalmaz.
Sultani-cahan olsa, gedәr, canә inanma,
Bir gün pozulur, şövkәti-divanә
inanma,
Çün baqi deyil, mülki-Süleymanә
inanma,
Gәr aqil isәn,
gәrdişi-dövranә inanma,
Bir cam yetir, saqi, bu dövran belә qalmaz,
Tәn bir gün olur xak ilә yeksan, belә
qalmaz.
Yüz mövsümi-xoş xürrәm olub
illәr açılsa,
Yüz lalә bitib susәnü
sünbüllәr açılsa,
Yüz baği-cahan tazәlәnib
güllәr açılsa,
Könlüm ki, açılmaz neçә
müşküllәr açılsa,
Bir cam yetir, saqi, bu dövran belә qalmaz,
Tәn bir gün olur xak ilә yeksan, belә
qalmaz.
Ah, aldı mәni dәrdi-fәraqü
qәmi-hәsrәt,
Sәrmәstü xәrab etdi yenә
badeyi-heyrәt,
Bir mehrü vәfa etmәli yox kim, ola
rәğbәt,
Fövt eylәmә gәl, var ikәn
әldә dәmi-fürsәt,
Bir cam yetir, saqi, bu dövran belә qalmaz,
Tәn bir gün olur xak ilә yeksan, belә
qalmaz.
Fikr etsәn әgәr, dәhrin işi
bәhri-bәladır,
Bir dürri-giranmayәsi min canә
bәhadır,
Hәr nәqşi bir ayineyi-isbati-xudadır,
Mәqsudi-dü alәm yenә
tәhsili-rizadır,
Bir cam yetir, saqi, bu dövran belә qalmaz,
Tәn bir gün olur xak yeksan, belә qalmaz.
Ey xәstә Vidadi, bu cahan bir quru sәsdir,
Bir dәmdә keçir, öylә ki,
fәryadi-cәrәsdir,
Bu bәzmi-fәnadә bu nә
hәnkami-hәvәsdir,
Gәl durma ki, ömrün keçir,
әncami-nәfәsdir,
Bir cam yetir, saqi, bu dövran belә qalmaz,
Tәn bir gün olur xak ilә yeksan, belә
qalmaz.
Nә qәdәr ki, Molla Pәnah Vaqif
әhli-zövqü sәfa imiş vә beş
günlük ömrün qәdrini bilib, istәrmiş ki,
onu eyş-işrәtdә keçirib könüldә
bir hәsrәt vә arzu qoymasın, bir o qәdәr
onun dostu Molla Vәli Vidadi dünyanın zövqü
sәfasına bel bağlamayıb, onun bivәfa olmasından
mәyus vә şaki imiş. Könül vә meyli
axirәt dünyası ilә olub, ibadәtlә
ömrünü keçirmәyi
eyşi-zәmanәyә tәrcih qılarmış.
"Hәr nәqşi bir ayineyi-isbati-xuda" olan
dünyadan vaz keçib, "tәhsili-rizaya ki,
mәqsudi-dü alәmdir" mәşğul
olarmış.
Tәәccüb burasıdır ki, bu iki
nәfәr hәmәsr şairlәrin әxlaq vә
әqaidlәrindә, tәbiәt vә
mәzaclarından müşahidә olunan bu qәdәr
tәfavüt vә ziddiyyәt onların sәdaqәt
vә dostluqlarına mane olmaz imiş. Hәr iki şairin
rәy vә etiqadları, bu dünyaya nә göz ilә
baxmaqları vә tәbiәtlәrindә olan
muğayirat onların bir-birinә yazdıqları
kağızlardan görünür.
Vaqif vә Vidadi yek-digәrinә zarafat
tәriqincә irad tutub mübahisә edirlәr.
Çün Vidadinin fikir vә xәyalı axirәt
dünyası ilәdir vә hәr lәhzә onu yada
salıb gözlәrindәn yaş tökür. Vaqif istehza
edib yazır ki, hala nә var ki, sağ vә salamat ola-ola
ağlayırsan, sәnin ağlamalı günün
qabaqdadır. Bu mükalimәni şairlәrin öz
sözlәri ilә bәyan etsәk, daha da yaxşı
olar:
Vaqif
Ey Vidadi, sәnin bu puç dünyada
Nә dәrdin var ki, zar-zar ağlarsan?
Ağlamalı günün axirәtdәdir,
Hәlә indi sәndә nә var,
ağlarsan?
Vidadi
Vaqif, nә çox yan baş-ayaq atarsan,
Mәnә dersәn: nә bu qәdәr
ağlarsan?
Sәnin dә başında
mәhәbbәt beyni--
Әgәr olsa, eylәr әsәr,
ağlarsan!
Vaqif
Ta cәsәdin cüda olmayıb candan,
Bil özünü artıq sultandan, xandan,
Habelә ayrılıq nәdir ki, ondan
Bu qәdәr çәkibәn azar,
ağlarsan?
Vidadi
Ağlamaq ki, vardır,
mәhәbbәtdәndir,
Şikәstәxatirlik
mәrhәmәtdәndir,
Әsil bunlar cümlә
mürüvvәtdәndir,
Olsa ürәyindә, betәr ağlarsan!
Vaqif
Say qәnimәt diriliyin dәmini,
Keçәn hәmdәmlәrin
çәkmә qәmini,
Ağlın olsun, sil gözünün
nәmini,
Dәxi geri gәlmәz onlar ağlarsan!
Vidadi
Oxumadın "fәlyәzhәku"
ayәtin,
Çәkmәyibsәn yarü
hәmdәm firqәtin,
Bilsәn әgәr ağlamağın
lәzzәtin,
Ta gedincә nuri-bәsәr ağlarsan
Vaqif
Kimdi indi bu dövrdә ol adәәm,
Pәrisi yanından heç olmaya kәm.
Qaralırsan bulut kimi dәmadәm,
Ağ yağış tәk yaşın
yağar, ağlarsan.
Vidadi
Billәm çox uşaqsan, ürәyin
toxdur,
Lәhvü lәәb ilә hәvәsin
çoxdur,
Qocalıq әsәri könlündә
yoxdur,
Hәlә sonra әqlin kәsәr,
ağlarsan!
Vaqif
Toy-bayramdır bu dünyanın әzabi,
Әqli olan ona gәtirәr tabi,
Sәn tәki oğlana deyil hesabi,
Hәr şeydәn elәyib qubar
ağlarsan!
Vidadi
Oğlan, sәn uşaqsan, cavansan
hәlә,
Yenicә cisminә düşüb
vәlvәlә,
Tәzә dәyәnәyi alıbsan
әlә,
Qaim tut ki, nagah düşәr, ağlarsan.
Vaqif
Kәndini әlindәn aldıran
fәlәk.
İnәklәrә buzov saldıran
fәlәk,
Yarü yoldaşını öldürәn
fәlәk,
Mәgәr sәni belә qoyar, ağlarsan?
Vidadi
Neylәrsәn söylәmiş
buzov-inәyi,
Bizimlә eylәmiş belә
hәnәyi,
Hәzrәtqulu bәyin ağ
dәyənәyi--
Alıbsan әlinә mәgәr,
ağlarsan!
Vaqif
Bidәmağ olmaqdan nә düşәr
әlә,
Şükr elә allaha, gәz
gülә-gülә!
Uşaq ha deyilsәn, tez-tez habelә--
Könlünün şişәsi sınar,
ağlarsan.
Vidadi
Uzaqdan bax, yaxşı fәhm et satirә,
Bu iş baxmaz heç könülә,
xatirә,
İstәr yüz il bu yollarda qatirә,
Bir gün yanar canü cigәr ağlarsan!
Vaqif
Keçәn işdәn mәrd igidlәr
pozulmaz,
Atalar deyibdir: "Tökülәn dolmaz".
Qatıq üçün qışda
ağlamaq olmaz,
İnşaallah, gәlәr bahar, ağlarsan!
Vidadi
Dövlәtindәn yetdik nanü
nәmәyә,
Düşdük indi cadü qatıq
yemәyә,
Söz ki, çoxdur, yeri yoxdur demәyә,
Әgәr bilsәn, ey bixәbәr,
ağlarsan.
Vaqif
İç qatığı, ye darının
cadını,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .
İstәmә dövranın dadlı
zadını,
Sәnә olur o zәhirmar, ağlarsan!
Vidadi
Ey mәnә göstәrәn
qatığı, cadı,
Onu yeyәn tapar külli muradı,
Dünyanın sәnә dә
lәzzәti, dadı--
Bir gün olur axır zәhәr, ağlarsan!
Vaqif
Nә qәdәr dirisәn, ölü
deyilsәn,
Qocalıban yaylar kimi әyilsәn,
Padşahsan, әgәr özünü
bilsәn,
Neçün olub candan bizar, ağlarsan!
Vidadi
Elә ki, taxıldı burnuna
çeşmәk,
Qocalıq әl verib, dәxi nә
şişmәk!
Uşaqlar içindә düşәr
gülüşmәk,
Sәnin dә acığın
tutar,ağlarsan!
Vaqif
Yalqız çox qocalan bayatı sevәr,
Gah öyünәr, tәk-tәk
özündәn deyәr,
Sәn dә yetişibsәn o hәddә
mәgәr,
Beyninә bayatı uyar, ağlarsan?
Vidadi
Külli Qarabağın abi-hәyatı,
Nәrmü nazik bayatıdır, bayatı,
Oxunur mәclisdә xoş kәlimatı,
Ox kimi bağrını dәlәr,
ağlarsan!
Vaqif
Müxәmmәs demәyin
seyrәklәnibdir,
Bayatıda zehnin zirәklәnibdir,
Qocalıbsan, qәlbin
köyrәklәnibdir,
İşdәn-gücdәn olub bikar
ağlarsan.
Vidadi
Gәl danışma
müxәmmәsdәn, qәzәldәn,
Şeri-hәqiqәtdәn,
mәdhi-gözәldәn,
Sәnin ki, halını billәm
әzәldәn,
Elә deyib canan, dilbәr ağlarsan.
Vaqif
Yetmişdә ki, belә nәm
gәlә gözә,
Kәsmәyә arasın, baxmaya
sözә,
O zaman ki, yaşın yetişәr
yüzә,
Gör ki, onda nә bişümar ağlarsan.
Vidadi
Sarı Çobanoğlu gәlsin yanına,
Axund deyib canın qatsın canına,
Onun şövkәtinә, sәnin
şanına,
O, yaxşı müxәmmәs
düzәr, ağlarsan.
Vaqif
Çökәr bir gün qabağına
Әzrayıl,
Deyәr: ey kor bәndә,
qәflәtdәn ayıl!
Görәrsәn bir әcәb
şәklü şәmayıl,
Ürәyinә qanlar damar, ağlarsan.
Vidadi
Әzrayıl ki, çәngәl
çalar canına,
Çevrilib baxarsan hәr bir yanına,
Ol zamanda sәnin o әfğanına,
Nә bir gәlin, nә qız yetәr,
ağlarsan!
Vaqif
Onun ki, çәngәli әzayә
düşәr,
Çaxnaşar cәsәdin,
lәrzayә düşәr,
Tamam sümüklәrin vay-vayә
düşәr,
Diriykәn dәrini soyar, ağlarsan.
Vidadi
Axirәt sözünü salma yadına,
Mütlәq dürüst deyil etiqadına,
Mәhşәr günü kimsә
yetmәz dadına,
Fәryadın fәlәyә
çıxar, ağlarsan.
Vaqif
Yanarsan, tәnindәn çıxar
tütünün,
Tutuşar boğazın, kәsilәr
ünün,
Hәlә vardır bundan betәr pis
günün,
Üqbayә edәndә sәfәr
ağlarsan,
Vidadi
Mömin olub qәlbin olsaydı sәlim,
Bilәrdin xudanın oldurun kәrim,
Sәnә kәrәm eylәr
әzizü hәkim,
Nә çәkәrsәn xövfü
xәtәr, ağlarsan!
Vaqif
Çün gedәrsәn o qaranlıq dar
yerә,
Qonşu olmaz, çağıranda sәs
verә,
Bir kimsә tapılmaz qapından girә,
Görәrsәn dörd tәrәf divar,
ağlarsan.
Vidadi
Möminәm, zikrimdir daim ilahi,
Uzaqdır könlümdәn külli
mәnahi,
Әfv olur möminin cümlә günahi,
Sәnin dә könlündәn
keçәr ağlarsan.
Bu göftügulardan sonra dostların
arasında vüqua gәlәn nazik mükalimә
keçir sünni vә şiә mәsәlәsinin
üstә. Onlardan hәr birisi zәrifanә digәrinin
üstünә gülüb, bәzi irad diqqәtlәri
edib nazmә çәkirlәr ki, onların zikrini burada
lazım görmәdik.
Möhtәrәm oxucularımız
yuxarıda dәrc olunan şerlәrә diqqәt
yetirsәlәr, Vaqif ilә Vidadinin tәbiәt vә
xasiyyәtlәrindә olan tәfavütü
özlәri tәmyiz edә bilәrlәr.
Vaqif üçün dünyanın
әzabı da toy-bayramdır. O cәhәtә
Vidadiyә irad tutub deyir ki, sәnin kimi oğlana yaraşmaz
hәr şeydәn ötrü könlünü qәmli
vә xatirini qubarlı edib ağlayasan. Necә ki,
cәsәdin candan cüda olmayıbdır, bu
dünyanın beş günlük
zindәganlığını qәnimәt bil vә
özünü xandan vә sultandan artıq vә
mükәrrәm tut.
Vidadi isә Vaqifә deyir ki, çox yan
baş-ayaq atma. Yәni bihudә söylәmә:
ağlamaq mәhәbbәtdәndir vә
şikәstәxatirlik mәrhәmәtdәndir.
İnsanda gәrәkdir vәfa, mәhәbbәt
vә mürüvvәt olsun. Sәndә ki, bunlardan bir
әsәr yoxdur, "fәlyәzhәku" ayәsin
oxuyub anlamayıbsan vә yarü hәmdәm firqәtin
çәkmәyibsәn. Әgәr sәn ağlamaq
lәzzәtin bilsәydin, nuri-bәsәr gedincә
ağlardın. Vaqifә bu sözlәr tәsir
etmәyib, Vidadinin üstә gülüb deyir:
Bidәmağ olmaqdan nә düşәr
әlә,
Şükr elә allaha, gәz
gülә-gülә!
Uşaq ha deyilsәn, tez-tez habelә
Könlünün şişәsi sınar,
ağlarsan.
Vidadinin qәzәllәrindәi
mәşhuru atidә zikr olunanlardır:
Hәr sәhәr bad әsәr,
arizi-cananә dәyәr,
Toxunar sәrvә gәhi, gah
gülüstanә dәyәr.
Şәm gәr yansa, sәvadi-şәb
üçün heyf olmaz,
Şölәsi çünki onun
arizi-cananә dәyәr.
Olmasa qabil әgәr dәhr, cәfa
vermәz ona,
Tәm bilәzzәt olanda necә
dәndanә dәyәr.
Söhbәti-nakәsü namәrd
hәmin söhbәt imiş,
Tut ki, bir mәrd әtәyin
dövlәti-xaqanә dәyәr.
Mәn ki, meydani-bәla içrә
sәrim top edәrәm,
Ta düşәr әldәn-әlә
axırı çovganә dәyәr.
Nә qәdәr olsa qoca gәrçi
Vidadi xәstә,
Yenә Vaqif kimi, әlbәttә, yüz
oğlanә dәyәr.
Bu qәzәli Vidadi xәstә Vaqifin ona
yazdığı "Kim ki,
sövdayi-sәri-zülfi-pәrişanә
düşәr" qәzәlinә cavab
yazmışdır. Vidadinin pürmәzmun
qәzәllәrindәn birisi dә budur:
Könül sәbrü qәrar etmәz,
gedәr yar olmayan yerdә,
Mәhәәbbәt payidar olmaz
vәfadar olmayan yerdә.
Vәfa qıl bir vәfadarә, ulaşma
hәr biiqrarә,
Mәtaın atma bazarә, xiridar olmayan
yerdә.
Mәnim hәmrazü hәmdardim, deyim
hәr bәdnüma gördüm,
Hünәr kәsb eylәmәz
mәrdüm, bәli, ar olmayan yerdә.
Xuda, sәn saxla gəl fәrdi,
çәtindir yalqızın dәrdi,
Pәrişanlıq tapar mәrdi havadar olmayan
yerdә.
Dila, laf etmә mütlәqdәn,
düşәrsәn zülmә nahәqdәn,
Neçün mәrdüm dönәr
hәqdәn bir azar olmayan yerdә?!
Gәl, ey könlü olan rövşәn,
qәbul et bu sözü mәndәn,
Necә mәqdur olur mәskәn
gülә xar olmayan yerdә.
Könül dünyadә yar istәr, olubdur
biqәrar istәr,
Vidadi xәstә var istәr, xaçan yar
olmayan yerdә.
Filhәqiqә gözәl sözlәrdir:
"Vәfadar olmayan yerdә mәhәbbәt payidar
olmaz". Ona binaәn hәr naәhlü nakәsә
bel bağlama, sözünә bavәr vә
әhdinә etibar elәmә. Dar gündә baxarsan ki,
sәndәn üz çevirir, ehtiyacı olmadıqda
sәni tanımaz, bilmәz.
Çün Vidadinin әşarının
çoxunda ahü zar eşidilir, ağlamaqdan, hüznü
әlәmdәn bәhs olunur, ona görә bir
qәzәlindә gözlәrindәn axan qanlı
yaşın barәsindә belә demişdir:
Qan tökәr xәstә Vidadi ki,
demişdir vazeh,
Könlümün dideyi-giryan kimi
fәvvarәsi var.
Әgәrçi bu beyt Füzulinin
kәlamına bir azacıq bәnzәyir, vәli
Füzulinin sözlәri bundan
mühәssәnatlıdır:
Güli-ruxstarinә qarşu
gözümdәn qanlı axar su,
Әzizim, fәsli-güldür bu, axar sular
bulanmazmı?
Bu barәdә Qarabağın beş
sәnә bundan müqәddәm cavanlıq halında
vәfat etmiş bir şairi--Mәşәdi Әyyub Baki
tәxәllüs daha da gözәl demişdir:
Gülzari-cismim içrә bitibdir bәla
güli,
Gözdәn axan könüldә
çәkilmiş gülabdır.
Bahar mövsümünü vә novruzun daxil
olmasını şair bu gunә nәzmә
çәkmişdir:
Novruzi-bahar oldu, cahan tazәtәr oldu,
Rәf oldu әlәmlәr,
Dağıldı bu şadlıq
xәbәri, dәrbәdәr oldu,
Yandı oda qәmlәr.
Qırx yeddi rәqәm sındı zimistan
qәlәmindәn,
Fürsәt gülә düşdü.
Meydani-tәrәbdә bu nә
türfә hünәr oldu,
Sәrf oldu kәrәmlәr.
Göydәn yerә yağdı nә
gözәl şәbnәmi-rәhmәt,
Bitdi gülü lalә.
Xoş nәğmәlәnib
bülbüli-şeyda ötәr oldu,
Açıldı irәmlәr.
Yüz hәmdü sәna
mayili-seyri-çәmәn oldu,
Şad oldu könüllәr.
Bir mövsümi-güldür bu ki,
hәqdәn nәzәr oldu.
Xoş gәldi bu dәmlәr.
Ey xәstә Vidadi, bu gün etmәzmi
sәnә rәhm
Sultani-zәmanә?
Bu eydi-mübarәkdә ki, dünya
xәbәr oldu,
Dağıldı dirәmlәr.
Vidadinin mürәbbeatı da Vaqifinki kimi xeyli
açıq vә gözәl dildә vә
lisanımızın şivәsindә
yazılmışdır. Onlardan bir neçәsi burada zikr
olunur:
Seyri-gülşәn etsәn, ey
gülüzarım,
Bülbül oxur, bağlar sәdayә
düşәr,
Xәttinә baş әyәr
sünbül, bәnәfşә,
Gül xaki-payinә fәdayә
düşәr.
Xurşidim, xavәrim, hilalım
sәnsәn,
Şirinim, şәrbәtim, zülalım
sәnsәn,
Fikrim, zikrim, sözüm, xәyalım
sәnsәn,
Könlüm haçan sәndәn
cüdayә düşәr.
Arizunu çәkәr sahibdilәklәr,
Dolanıb başına dönәr
fәlәklәr,
Mәdhin oxur әrş üzündә
mәlәklәr,
Hәr biri bir türfә nidayә
düşәr.
Xәyalındır xәyalımın
hәyatı,
Dәhanın şәkkәri, lәbin
nәbatı,
Cәmalın sәdqәsi, hüsnün
zәkatı
Mәnim tәk binәva gәdayә
düşәr.
İntizarın mәn
çәkәrәm peyvәstә.
Könül pәrişandır, xatir
şikәstә,
İstәr vüsalını Vidadi
xәstә,
Üz xakә fәrş eylәr, duayә
düşәr.
* *
* * *
Ay ağalar, bir nigarın oduna,
Dәli könlüm yana-yana
düşübdür.
Mәn ki, düşüb bu odlara yanaram,
Nә sәmәndәr, nә
pәrvanә düşübdür.
Açılıb cәnnәt tәk
camalın gülü,
Ötәr çövrәsindә
şeyda bülbülü,
Bu gülşәnin yasәmәni,
sünbülü,
Nә bir bağә, nә bostanә
düşübdür.
* *
* * *
Könül dost
kuyinә etdikcә güzәr
Qanlı qәmzәsindәn etmәzmi
hәzәr?
Çıxdı gözüm, bir dәm
eylәdi nәzәr,
Gör necә kәsilmәz qanә
düşübdür.
Qaş vә gözü durub qanın
almağa,
Zülf tökülüb din-imanın
almağa.
Vidadi xәstәnin canın almağa,
Xәt bir yana, xal bir yana
düşübdür.
* * *
* *
Ey hәmdәmim, sәni qanә qәrq
elәr,
Gәl tәrpәtmә yaralanmış
könlümü.
Ayrı düşmüş
vәtәnindәn, elindәn,
Hәmdәrdindәn aralanmış
könlümü.
Könül verdik hәr bivәfa yadlara,
Hayıf oldu ömür, getdi badlara,
Fәlәk saldı dürlü-dürlü
odlara
Şan-şan olmuş, paralanmış
könlümü.
Qanlı yaşım gündәn-günә
bollandı,
Axdı, axdı sinәm üstә
köllәndi,
Yenә qәm sinәmi mindi yollandı,
Heç bilmәzәm yaralanmış
könlümü.
Gözüm yaşı
gündәn-günә fәrq elәr,
Eyb elәmәk mәni qana qәrq
elәr,
Rövşәn etmәz yüz min
günәş--bәrq elәr--
Bu möhnәtdә qaralanmış
könlümü.
Vidadiyәm xәstә gözüm
mәrdümi,
İtirmişәm qoşunumu, ordumu,
Çox tәbibә şәrh eylәdim
dәrdimi,
Heç görmәdim çaralanmış
könlümü.
Vidadi xәstәnin bu
mürәbbeatındakı vәzn vә qafiyәlәrdә
bir azacıq rәkakәt görünür isә dә,
onda gözәl vә şirin sözlәr dәxi
çoxdur. Şair öz hәmdәminә rücu edib
deyir ki, vәtәnindәn vә elindәn ayrı
düşmüş könlümü, rәhm et,
tәrpәtmә. O, yaralıdır. Hәr bivәfa
yadlara könül bağlayıb әziz ömrümüzü
badi-fәnaya verdik vә başımıza
dürlü-dürlü bәlalar gәldi. Fәlәk
bizi odlara saldı vә könlümüzü
şan-şan, yәni parça-parça elәdi. Belә
müsibәtlәrә düçar olduqca şairin
qanlı yaşı bollanır vә sinәsi
üstündә göl әmәlә gәlir vә
könlü qәm sәmәndәrinә minib uzaq
diyarlara yollanır. "Bollandı",
"göllәndi", "yollandı" sözlәri
türk dilinin şivәsinә mәxsus әlfazlardır
ki, başqa lisana olmaz vә sığışmaz!
Göy üzündә qatar ilә uçan
durnalara xitabәn yazılmışdır:
Qatar-qatar olub qalxıb havaya,
Nә çıxıbsız asimana, durnalar!
Qәrib-qәrib, qәmgin-qәmgin
ötәrsiz,
Üz tutubsuz nә mәkana, durnalar?!
Tәsbih kimi qatarınız düzәrsiz,
Havalanıb әrş üzündә
süzәrsiz,
Gah olur ki, danә-xurә gәzәrsiz,
Siz düşәrsiz pәrişana, durnalar!
Әrz elәyim, bu sözümün
sağıdır,
Yollarınız hәramidir, yağıdır,
Şahin-şunqar sürbәnizi
dağıdır,
Boyanarsız qızıl qana, durnalar!
Әzәl başdan Bәsrә, Bağdad
eliniz,
Bәylәr üçün
әrmәqandır teliniz,
Oxuduqca şirin-şirin diliniz,
Bağrım olur şana-şana, durnalar!
Bir baş çәkin dәrmandәnin
halinә,
Әrzә yazsın, qәlәm alsın
әlinә,
Vidadi xәstәdәn Bağdad elinә
Siz yetirin bir nişana, durnalar!
Burada Vaqifin vә Qasım bәy Zakirin
durnalar barәsindә Vidadiyә nәzirә olaraq
yazdığı qafiyәlәri mürәbbe
qılmağı münasib gördük.
Kәlami-Vaqif:
Bir zaman havada qanad saxlayın,
Sözüm vardır mәnim sizә,
durnalar!
Qatarlaşıb nә diyardan gәlirsiz?
Bir xәbәr versәniz bizә, durnalar!
Sizә müştaq olub Bağdad ellәri,
Gözlәyә-gözlәyә qalıb
yolları,
Asta qanad çalın, qafil tellәri,
Heyifdir, salarsız düzә, durnalar!
Xeyli vaxtdır yarın
fәrәğındayam,
Pәrvanә tәk hüsnün
çırağındayam,
Bir ala gözlünün sorağındayam,
Görünürmü, görün
gözә, durnalar!
Mәn sevmişәm ala gözün
sürmәsin,
Bәdnәzәri kәsib ziya vermәsin,
Saqın gәzin, laçın gözü
görmәsin,
Qorxuram sәfiniz poza, durnalar!
Nazәni-nazәni edәrsiz avaz,
Ruh tazәlәnir, olur sәrәfraz,
Vaqifin dә könlü çox edәr
pәrvaz--
Hәr dәm sizin ilә gәzә,
durnalar!
Kәlami-Zakir:
Bir saat havada qanad saxlayın,
Rәhm edin didәmdә yaşa, durnalar!
Qatarlaşıb hansı yerdәn gәlirsiz,
Qaqqıldaşa-qaqqıldaşa, durnalar?!
Bu viladә hәr gün tökülür
qanlar,
Yavaş-yavaş keçin, sәsniz
anılar.
Laçın yatağıdır bizim
mәkanlar,
Qorxuram sürbәniz çaşa, durnalar!
Diyari-qürbәtdә müddәtdi varam,
Gecә-gündüz vәtәn deyib
ağlaram,
Mәn dә sizin kimi qәribi-zaram,
Eylәmәyin mәndәn haşa,
durnalar!
Mәn sevmşişәm onun
çәmәn-düzünü,
Nәsib ola bir dә görәm
üzünü,
Yoxsa danışırsız vәtәn
sözünü,
Veribsiniz nә baş-başa, durnalar!
Zakirәm, od tutub alışdı cigәr,
Var isә canandan sizdә bir xәbәr,
Tәğafül etmәyin, allahı
sevәr,
Dönmәsin bağrınız daşa,
durnalar!
Bu mürәbbeatın hansı birisini
qeyrilәrinә tәrcih etmәk müşkül bir
әmrdir. Çünki hәr bir şairin
kәlamının özünәmәxsus üslub vә
şivәsi vardır. Hәr bir şair öz qәlbinin
vә tәbinin iqtizasınca göy üzündә qatar
ilә uçan durnalara üz tutub öz hali-dilini onlara
әrz qılır. Vidadi xәstә öz hüznü әlәmindәn
vә şikәstә-xatirliyindәn dәm vurub,
elә zәnn elәyir ki, durnalar dәxi
hәmişә qәm vә әlәmә
mübtәla olub, oxuduqları nәğmәlәri
fәrәh vә şadlıq ucundan olmayıb, qәm
vә qüssәdәn nәşәt edәn ahü
nalәlәrdir. Ol sәbәbә şair onlara
xitabәn deyir:
Qәrib-qәrib, qәmgin-qәmgin
ötәrsiz,
Üz tutubsuz nә mәkanә, durnalar?!
Onların şirin dili Vidadinin ürәyini
parça-parça elәyir:
Oxuduqca şirin-şirin diliniz,
Bağrım edәr şana-şana, durnalar!
Vaqif dәxi hәmçinin öz
qәlbindә olan hissiyyatdan söz açıb durnalardan
tәmәnna elәyir ki, intizarını çәkdiyi
vә sorağında olduğu alagözlü
hәmdәmdәn görsünlәr ona bir xәbәr
vә әsәr gәtirә bilәrlәrmi? Onlara
belә deyir:
Xeyli vaxtdır yarın fәrağındayam,
Pәrvanә tәk hüsnün
çırağındayam,
Bir ala gözlünün sorağındayam,
Görünürmü, görün
gözә, durnalar!
Durnaların oxumağı Vaqifә hüzn
gәtirmir vә könlünü pәrişan
qılmır. Onların avazı şairin ruhunu
tәzәlәndirir vә onu dövrә qalxmağa,
әrş üzündә onlar ilә söyrü
sәyahәt etmәyә tәhrik qılır:
Nazәnin nazәnin edәrsiz avaz,
Ruh tazәlәnir, olur sәrәfraz.
Vaqifin dә könlü çox edәr
pәrvaz
Hәr dәm sizin ilә gәzә,
durnalar!
Qasım bәy Zakirә gәldikdә o da,
Molla Pәnah kimi, durnalardan xahiş elәyir ki, ondan ehtiyat
etmәsinlәr vә onu özlәrinә hәmsirr,
yoldaş vә rәfiq hesab etsinlәr. Çünki o da
onlar kimi qәribdir:
Diyari-qürbәtdә müddәtdi varam,
Gecә-gündüz vәtәn deyib
ağlaram,
Mәn dә sizin kimi qәribi-zaram,
Eylәmәyin mәndәn haşa,
durnalar!
Çox ehtimal var ki, bu şerlәri Zakir
Badkubәdә mәhbusvar sakin olanda yazıbdır. Bununla
belә hәr üç şairin durnalara yazığı
vә rәhmi gәlib dostluq vә mehribanlıq
üzü ilә onlara tapşırırlar ki, bu yerlәr
xatalı yerlәrdir, burada durmasınlar vә
sәslәrini çıxartmayıb ahәstә
keçib getsinlәr va illa şahin vә laçın
onların sürbәsini dağıdar vә qızıl
qana boyayar.
Vidadi deyir:
Şahin-şunqar sürbәnizi
dağıdar,
Boyanarsız
qızıl qana, durnalar!
Vaqif
deyir:
Saqın
gәzin,
laçın gözü görmәsin,
Qorxuram sәfiniz poza, durnalar!
Zakir deyir:
Laçın yatağıdır bizim
mәkanlar,
Qorxuram sürbәniz çaşa, durnalar!
Mühәssәlül-kәlam, hәr bir
şairin kәlamında başqa bir mәlahәt vә
lәtafәt var ki, әhli-dil vә
әrbabi-zövqü kәmal onları oxuduqda dәrk
elәyir vә hәr o şey ki, qәlb ilә hiss
olunur, bәzi vaxt yazmaq vә söylәmәk ilә
ifadә olunmaz, tәqrir vә bәyana gәlmәz.
Bu halda Molla Vәli Vidadinin vә Vaqifin
vәfatından yüz ildәn ziyadә vaxt keçibdir.
Hәr ikisi bizim möhtәrәm, milli şairimiz vә
әdәbiyyatımızın banisidir. Әşarü
kәlamları mövzun, tәblәri rәvan,
dillәri açıq vә sadә.
Hәrgah Vaqif vә Vidadi kimi mәşhur
şairlәr özgә millәtlәrin arasında
zühur etmiş olsa idilәr, bişübhә, indiyә
kimi onların asarü әşarı dәfәat ilә
çapdan çıxıb әbnayi-millәt
içindә yayılmışdı. Onların
qәbirlәri üstündә nişangah qoyulmuşdu
vә vәfatlarının әlli vә yüz sәnәlik
yubileyi--yövmi-alisi artıq cәlal vә
tәntәnә ilә yad olunmuşdu.
Amma bizim türklәrdә bu hissiyyat vә
qәdrşünaslıq yoxdur. Şan vә
şәrafәtimizә, vәtәn vә
millәtimizin sәrәfrazlığına sәbәb
olan, dilimiz vә әdәbiyyatımıza rövnәq
verәn әziz vә möhtәrәm vücudların
qәdr vә mәnzilәtini bilmirik vә onların
asari-güzidәlәri ilә iftixar etmirik. Әzbәs
ki, avamıq vә avamlığımızdan milliyyәt
hissi bizlәrdә ayılmayıbdır,
vәtәnimizin, dilimizin vә
әdәbiyyatımızın qәdrini bilmirik.