QASIM BӘY «ZAKİR» TӘXӘLLÜS
Qasım bәy Zakir Qarabağın mümtaz
nücәbalarındandır. Onun atası Әli bәy,
Әli bәyin atası Şahverәn bәy vә onun
atası Kazım ağadır ki, Şuşa
şәhәrinin banisi mәşhur Pәnah xanın
doğma qardaşı Hüseynәli ağanın
oğludur.
Qasım bәy tәvәllüd edibdir
hicrәtin 1199-cu tarixindә--ki, tarixi-mәsahiyyәnin
1784-cü sәnәsinә mütabiqdir, -- Şuşa
şәhәrindә. Tәlim vә tәrbiyәsi
haman şәhәrdә olubdur. Өz әsrü
zamanının övsafü әhvalına görә
çәndan elmü kәmal әxz etmәyә müvәffәq
olmayıbsa da, türk vә fars dillәrini layiqincә
tәhsil edibdir.
Mәhәlli-süknası yay
fәslindә Tanyaq vә ya Şuşa qalası
olarmış. İlin sair fәsillәrini özünә
mütәәlliq Xızırıstan qәryәsindә
keçirәrmiş. Qasım bәyi
görәnlәrin, o cümlәdәn mәn
fәqirin atası mәrhum Әhmәd bәy
Köçәrlinin rәvayәtinә görә, o
zati-şәrif xoşsurәt vә xoşsima, ağ
bәdәnli, uca qamәtli, zәifülbünyә bir
vücud imiş. Göyçәk, ağıllı vә
göy rәngә mail gözlәri var imiş.
Simasından, hәrәkәt vә süknasından
asari-nәcabәt vә rәşadәt
görünәrmiş. Danışığı fәsih
vә sövtü dilkәş olmağa görә,
çoxları özünә mail edәrmiş vә o
danışanda ona qulaq asmamaq olmazmış. Bir az
tündmәzac olduğu üçün
tәrpәnişindә dәxi çapüklük
görünәrmiş. İnsaf vә
mürüvvәtdәn xaric sözlәr vә
işlәr şairi tәbii halından çıxarıb,
onun qeyzü hiddәtinә sәbәb olarmış. Amma
acığı tez sönüb tövbә vә
istiğfar edәrmiş. Adәti halında ziyadә
xoşxülq, hәlim, rәhimli vә mürüvvәtli
bir adam imiş, sahibi-әqlü tәdbir. Buna şahid
şairin öz kәlamı da ola bilәr:
Tanır mәni mәcmuyi-otuz iki Cavanşir,
Bir mәrdi-xoşәxlaqәmü hәm
sahibi-tәdbir.
Rövşәndi qamu alәmә zatımda
xudavәnd
Xәlq eylәmәyib mu qәdәri
hiylәvü tәzvir.
Eymәndilәr әzbәs ki, olub ram,
rәm etmәz
Gördükdә mәni badiyәdә
ahuyü nәxcir
Әl vurmazam әsla
sipәri-dәfn-bәlayә,
Yağdırsa kamandar fәlәk
qәsdimә sәd tir,
Vә lakin şairin belә gözәl
xülqü vә xoş rәftarı vә
tәbiәtindә olan mülayimәt vә
tәvazö vә hәmçinin onun әqli-sәlimi
vә hüsni-tәdbiri onu xәtavü bәladan
eymәn saxlaya bilmәdi.
Şair bir işdә müttәhәm olub
-- ki, tәfsili aşağıda zikr olunacaqdır,--çox
böyük bәlalara vә cәfalara giriftar oldu vә
әgәr bәzi alinәsәb vә alihimmәt
vә qәdirşünas möhtәrәm
şәxslәr Zakirә lazımi kömәk
göstәrmәsә idilәr, yәqin ki, şair
dәxi dә ziyadә fәna hala düçar olub, Qazax
şairi Mustafa ağa Arif kimi cani-әzizini Rusiyanın soyuq
vә qarlı çöllәrindә puç vә zay
edәcәk idi.
Әhvalat bu üzrәdir ki, Qasım
bәyin qardaşı oğlanlarından bir nәfәri --
Behbud bәy ismindә qaçaqlığa vә
quldurluğa qurşanıb, Qarabağ vilayәtindә bir
çox şuluqluq vә binizamlıq vә fәsad
törәdir. Bir neçә hәsud vә
bәdxahların tәhrik vә iğvası ilә ol
vaxtın divanbәyisi Qasım bәydәn
müştәbeh olub, ondan şaki vә
mütalibәçi olur vә Behbud bәyin qәtlü
qarәtindә Zakirin uşaqları da müttәhәm
olunur.
Ol vaxtın divanbәyisi knyaz Tәrxanov xeyli
kuşiş vә tәdbirdәn sonra Behbudu hәlak
etdirir; evini vә malını dağıdıb tar-mar
elәdir vә Mustafa bәyi --ki, Behbud bәyin
qardaşı idi, -- bir neçә adamlar ilә әsir
edib Şuşa qalasına göndәrir (sonradan haman Mustafa
bәyi Tәrxanov işqola qoyub, ona tәlim vә
tәrbiyә verdiribdir).
O neçә adamlar ki, müttәhәm
olunmuşdular, onların içindә mәrhum Qasım
bәy dәxi var imiş. O pişnәhad etdiyi sübut
vә dәlayilә ümәnayi-dövlәt
mültәfit olmayıb vә onun haqqında
bәdgüman olub, özünü vә oğlu
Nәcәfqulu bәyi vә qardaşı oğlu
İskәndәr bәyi Sibiryaya
göndәrmәyә qәti surәtdә hökm
verir, әyalü әtfalını Şuşa
mәhbәsxanasında dustaq, malü әmvalını
tarac etdirir, Xızırıstan kәndini dağıdıb
zir-zәbәr qılırlar.
Bu zülmü şәrarәt vә
xilafi-qanun işlәr Zakirә hәddәn ziyadә
tәsir edib, onu pәrişan vә digәrgun elәyir.
Bir tәrәfdәn illәr ilә cәm
qıldığı malü dövlәtinin tarümar
olmağı, digәr tәrәfdәn әbәs
yerә hörmәt vә abrunun getmәsi,
düşmәnin tәnü şәmatәti yazıq
kişinin yüz illiyini geri salır.
Bu böyük müsibәt Zakirә üz
veribdir mәhәrrәm ayında hicrәtin 1272-ci
tarixindә. Ol vaxt şair müsinn halında imiş,
ömründәn altmış yeddi il keçir imiş.
Cәnab Nәvvab öz «Tәzkirә»sindә vә
cәnab Mәhәmmәd ağa Müctәhidzadә
«Riyazül-aşiqin»dә sinnü salı tәyinindә
bir növ sәhv etmişlәr. Hәr halda Zakir
altmış beş sinnindә vәfat etmәyibdir vә
tarixi-vәfatı 1271-ci sәnәdә olmayıbdır,
ondan çox sonra vaqe olubdur. Buna şahid Zakirin öz
kәlamıdır. Başına gәlәn
müsibәti gözәl bir tәrkibbәnddә bu
minval nәzmә çәkib zalimlәrdәn
şikayәt elәyir:
Bu mahi-mәhәrrәmdә dü si hәft mana sal,
Müddәtdi ki, pәrqu kimi әbyәzdi pәru bal.
Şahiddi
xudavәndi-tәalavü tәbarәk,
Tәrpәtmәmişәm mәn süxәni-nahәqә saqqal.
Haşa
yetirәm bir kәsә asibü mәzәrrәt,
Gәr eylәmzsәn bu sözümә bavәr, o jurnal!
Ta
gördüm o bәdbәxt[1]
olub hәmrәhi-gümrah,
Halatı
müfәssәl yazıban eylәdim irsal.
[1] Bәdbәxt -- Behbud bәyә işarәdir.
Labüd
qalıb oidan sora dönә-dönә
etdim
Tәrğib onun dәfinә bu zalımı filhal.
Guş
eylәmәyib pәndi-xirәdmәndi o nakәs,
Axır
qoşulub bir-birinә bir neçә cühhal.
Hәr kimә düçar oldu, tutub
basdıvü kәsdi,
Verdi
özünü küncә tamam murovi-mahal.
Beş-altı
kәm-alat cavan ilә olurmu
Hifz edә vilayatı mәni- piri-bәdiqbal?!
Düşmәn sipәhi tәk bir obanın yoxü varın,
Bir hәftә qalıb eylәdi mәcmuunu pamal.
Әrradәyә yığdırdı qamu әhlü әyalı,
Sәqfi-fәlәyә çıxdı o gün naleyi-әtfal.
Hәccacü Өmәr-Sәd deyildi belә birәhm,
Ol ....
bicliyinә
hiç yox işkal.
Bәd kar hәramtuşәdәn әsla iraq olmaz,
Bic
olmayanın zülmü olur, bu sayaq olmaz!
Şairin
sözlәrindәn belә anlaşılır ki, biçarә öz bәdbәxt bәradәrzadәsini -- yәni Behbud bәyi düzlüyә irşad edib, nә qәdәr ona öyüd vә nәsihәt veribsә dә ki, pis yoldan daşınsın, mәrdümazarlıq etmәsin vә xalqa zülmü vә sitәmi rәva görmәsin, amma mәrhumun nәsihәti xudsәr vә bişәrm Behbuda әsәr etmәyibdir vә axırda Zakir naәlac qalıb, әhvalatı müfәssәlәn yazıb lazım olan yerә göndәribdir.
Vә lakin divan әmәlәsi Behbudun qorxusundan murovi-mahal ilә qaçıb özlәrini küncә verirlәrmiş. Bu tamahı
çox, hünәr vә
cürәti yox
olan divan qulluqçularının barәsindә haman tәrkibbәndindә belә yazıbdır:
Gün
kimi tutub alәmi
bu şöhrәti-bica,
Divan әmәlәcatına yox әdldә hәmta.
Vallah,
yalandır, dәxi
billah, yalandır,
Şol
söylәnәn әhval quru ismdir әmma.
Keyfiyyәti-mәlumdәn ötrü mәn özüm dә
Bir
neçә
biladi elәdim
seyrü tәmaşa.
Yüz tәşnәlәbi-qәhr olasan, xadimi-dövlәt
Vermәz bir içim su sәnә ta almaya dәrya.
Simü zәr ilә doldurasan ta gәrәk ovcun,
Ondan sora
zahir qıla şayәd yәdi-beyza.
Suzü tәbişi-nari-sәqәr gәrçi yamandır,
Әhli-qәlәmin gәl-gedinә bәnzәyә haşa!
Yeksәr hәmә tәmmavü bәdәtvarü dilazar,
Bunlar kimi
mәxluq cahan
içrә yox әsla,
Hәr kimsә ki, düşdü tora,
müşküldü xilası,
Çәkmәzlәr әl ondan, şirәsin sormayalar ta.
Hәr nәfsә nüzuli-mәlәkül-mövt nә hacәt,
Bәs ariz üçün vәdeyi-fәrda, pәsi-fәrda.
Düşmәz buların sәmtinә ta ruzi-qiyamәt
Tәklә Hacı Qurbani görәn kәs dәxi qәta.
Tutmuşdu
Qarabağı zәrü simü dәvabı,
Tapmaz minә bir yabı gedә qonşuya hala.
Divan demә, hәrgiz buna kim, afәti-candır,
Mәn söylәmәdim, nola ki, mәşhuri-cahandır.
Tәrkibbәndin bu bәndindә Zakir divan әmәlәcatının qüsurunu şairanә zikr edib, onların әvamün-nasә etdiyi zülmü sitәmi göstәrir. Burada cayi-tәәssüf vә heyrәt budur ki, altmış-yetmiş sәnә bundan irәli divan xidmәtçilәri xәlayiq ilә nә növ rәftar edirmişlәrsә, indi dә o gunә rәftar etmәkdәdirlәr. Bu müddәti-mütәmadiyәdә -- ki, az qalıbdır tamam bir әsr etsin, -- onların әxlaqü adabında bir tәbәddülat, bir tәrәqqi әsәri müayinә olunmur.
Zahirdә әdalәt vә sәdaqәt mәmurları vә zakon tәrәfdarları adlanırlarsa da, әsl hәqiqәtdә әhli-zәlәmәdirlәr. Şüğlü sәnәtlәri şәrarәt vә fәsad törәtmәkdir, xilafi-qanun vә әdalәt işlәr etmәkdir. Hәr qism fәnnü fürcәlәri xalqın malını yemәk vә özünü avamlıqda saxlamaq
dairәsindә işlәnir. Dәryalarca vermәsәn, bir içim su almaq sәnә müyәssәr olmaz; qızıl vә gümüş ilә ciblәrini doldurmasan, işin yerimәz vә muradına çatmazsan. Onların
tamahı hәzrәt Әli Zülfüqarından kәskinraqdır. Bәdbәxt o kimsәnәdir ki, onların toruna düşә. Onun tamam şirәsini çәkmәmiş, onu xilas etmәzlәr. Tәklәli Hacı Qurbanın gününә salmayınca yaxasından әl çәkmәzlәr. Necә ki, bir vaxt onun malü dövlәti bütün
Qarabağı tutmuşdu, amma indi divan toruna düşәndәn bәri bir yabı da tapmır ki, minib
qonşuya getsin.
Hәr şeydәn bәdtәri vә
ürәk sıxıntısı verәni
әhli-qәlәmin get-gәli,
fәrda-pәsfәrdasıdır. Әrizәçi
üçün bu get-gәl
nüzuli-mәlәkül-mövtdәn bәdtәrdir.
Odur ki, şair dәruni-qәlbdәn onların haqqında
deyibdir:
Divan demә hәrgiz buna kim,
afәti-candır,
Mәn söylәmәdim nola ki,
mәşhuri-cahandır.
Divan әmәlәcatının
hücumundan sonra Zakir keçir o şәxslәrin
zәmminә ki, onun bu bәlalara düçar olmasına
öz sәltәnәtlәri ilә filcümlә bais
olublar vә onlardan, xüsusәn, birisinin ki,
fәsadçılar babasıdır vә şair ilә
onun şәxsi әdavәti var imiş, belә
nәzmә çәkir:
Bir kәs yüz ola arifü danavü
xirәdmәnd,
Hәr lәhzәdә tәsnif qıla
qafiyeyi-çәnd.
Çün dövr qarışdırdı,
dәxi yadına düşmәz
Әtfalü әyalinin adı, fikr edә
hәrçәnd.
Bir neçә zamandır ki, mәni
dami-bәlası
Ol zalimi-birәhmin edib Bakidә pabәnd.
Seyr eylәdim әlminnәtü-lillah
neçә şәhri,
Qalıbdı hәmin Tabasaran,
Ağqoşa[2], Dәrbәnd.
[2]-Tabasaran vә Ağqoşa -- Şimali
Qafqazda yer adlarıdır.
Heyhat, әdavәtlә deyәm bir
kәsә böhtan,
Yox mәndә kәlambaz süxәn,
tariyә sövgәnd.
Bu .... xәlqi-cahan içrә tapılmaz,
Cәhlü hәsәdü büxldә
nә mislü nә manәnd.
Bişübhәvü şәk
töxmi-dәdü divdürür bu,
Haşa ki, doğa
növi-bәşәrdәn belә fәrzәnd.
Göndәrmәk ilә iki
uşağı, sәni tarı,
Qüttai-tәriqә bu nә ibrәtdi, bu
nә pәnd?!
Xәtm oldu bizә, düzdi-vilayәt
kefә baxsın,
İymirli, Dirağırdә,
Sәfikürdi, Şıxavәnd.
Hәqqa, әvәzi-çaqqala baqqalı
boğarlar,
Doyranbasanın[3] yerinә dağıldı
bizim kәnd.
[3]-İymirli, Dirağırdı
(Diylağırd), Sәfikürd, Şıxavәnd vә
Doyranbasan Qarabağda Şuşa uyezdindә kәnd
adlarıdır. Bunların әhalisi sabiqdә oğurluqla
iştihar bulmuş nadinc bir mәxluq imişlәr. İndi
bir növ halal kәsbә mәşğul olmaqla güzәran
edirlәr. Amma yenә dә içlәrinin oğrusu
vә әyrisi tükәnmәyibdir.
Mәşhur mәsәldir ki,
düşәr qarә gәzәn kәs,
Ev yıxanın evin yıxar,
әlbәttә, xudavәnd.
Çox zarü tәzәrrö
elәmә, eybdi, Zakir,
Tәqdiri-qәzayә gәrәk
adәm ola şakir!
Hәr şeydәn artıq şairin
halını mütәğәyyir edәn, onu qeyzü
cuşa gәtirәn, onun nazik tәbinә tәhrik
verәn düşmәnlәrin bәşaşәti
vә әğniyanın şәmatәti olur.
Cümlәnin günahı, qüttai-tәriqin
törәtdiyi fәsad vә şәrarәt şairin
övladına isnad, әqrәbasına xәtm olunur. Bundan
sonra daha әhli-zәlәmә keyfә baxsın,
yolkәsәnlәr şad olsunlar:
Hәqqa, әvәzi-çaqqala baqqalı
boğarlar,
Doyranbasanın yerinә dağıldı bizim
kәnd.
Oğrular safa çıxdı, doğrular
fәlakәtә düçar oldu. Atalar
sözünün misdaqınca: «Oğru elә
bağırdı, doğru bucağa girdi».
Bu hüzngәtirici hal vә keyfiyyәt indi
dә bizim bu nizamsız vә әsassız
zәmanәmizdә kәsrәt ilә ittifaq
düşmәkdәdir.
Zakir müttәqi vә
mütәdәyyin bir şәxs olduğu
üçün özünә xitabәn deyir:
Çox zarü tәzәrrö
elәmә, eybdi, Zakir,
Tәqdiri-qәzayә gәrәk
adәm ola şakir.
Ol vaxtın hakimi Tarxan-Mouravov haqqında -- ki,
onun hökmü binagüzarlığı ilә şairin
kәnd-kәsәyi vә mal-dövlәti tarac vә
özü vә әhlü әyalı ilә
әsirü mәhbus olunmuşdu, -- Zakir fars dilindә
suzişli vә xeyli mövzun bir tәrkibbәnd inşad
qılmışdı. Bu tәrkibbәndin bir yerindә
şair Qarabağ әhlinә dәxi filcümlә bir
niş vurubdur vә әhli-vәtәnin bivәfa vә
bietibar olmaqlarını göstәribdir. Өz әhli-vilayәtindәn
şair hәmişә şaki olub, dostu Mirzә
Mehdiyә göndәrdiyi bir namәdә bu sayaq yazır:
Bizim kimi bir-birinin bәdxahi
Tapılmaz, gәzәsәn alәmi dahi.
Onun üçün qәzәb edib ilahi,
Xainik aşnaya, yada, әzizim!
Tarxanovun şәnindә yazdığı
kәlamın bir bәndindә Zakir әvvәlcә ona
vә zatına lәn oxuyub, sonra qarabağlılara
keçir:
Bedin zeşt әxlaqo әtvar tof!
Bedin rәsme-aino rәftar tof!
Bozorgi ke, başәd setәmpişe lәn,
Әmiri ke, başәd cәfagәr tof!
Әgәr hәmçenanәst
Tәrxaniyan,
Bәr an qoume-nacenso mordar tof!
Zәhi pure-әrşәd ke, bәr
valideyn
Konәd kәsb xәrvar-xәrvar tof.
Bezat, beoulade-an naxәlәf
Konәnd aqelan lәno hoşyar tof.
Әgәr rast quyәm, bәr u eyb nist,
Beәhle-Qәrabağe-biar tof!
Bezaher әniso bebaten xәbis,
Hәme bәd del aşena yar, tof!
Ze ğәmmaz in raz bayәd nәhoft,
Betәrsәm resanәnd әxbar, tof!
Kәsi ke, nәhәd dәste-xod bәr
zәmin
Ze vey sәr zәnәd fetnehaye-çenin.
Әgәrçi Mouravov-Tarxanovun
hökmü vә qәtnamәsi mucibincә Qasım
bәy Zakir vә onun oğlu Nәcәfqulu bәy
vә qardaşı oğlu İskәndәr bәy
gәrәk Sibiryaya gedә idilәr, vәli bәzi
sahibmәnsәblәrin vә Gürcüstan
nücәbalarının vasitәsi ilә, xüsusәn
sәrdarın mütәrcimi mәrhum Mirzә
Fәtәli Axundovun kömәkliyi ilә Zakir Sibiryaya
göndәrilmәdi. Ancaq o, Bakıda üç-dörd ay
gözdustağı halında qalıb sonradan vәtәninә
müraciәt elәdi.
Nәcәfqulu bәy vә
İskәndәr bәy dәxi Sibiryada çox
müddәt qalmadılar. Onlar da bir az vaxtdan sonra
vәtәnlәrinә qayıtdılar. Әxşasi ki,
Qasım bәyin vәtәndәn sürgün
olunmağına sәbәb olmuşdular, onun
hәcvinә layiq olub, qiyamәtә kimi töhmәt
altında qaldılar:
Ço şaer berәncәd bequyәd heca,
Bemanәd heca ta qiyamәt beca.
O hәcvlәrin bәzilәri haqq isә
dә, burada zikr oluna bilmәz, әzbәs ki, onlarda
namәrğub sözlәr dәxi istemal olunubdur. Amma bir
neçәsi keyfiyyәti-halı bәyan etmәk
üçün öz mәqamında zikr olunacaqdır.
Zakirin hәr qisim әşarü kәlamı mövcuddur
-- qәzәliyyat, mürәbbeat, müxәmmәsat,
şeri-müstәzad, tәrkibbәnd, tәrcibәnd
vә sairә. Fars dilini dәxi mükәmmәl
surәtdә bilirmiş vә bu dildә bir çox abdar
şer vә qәzәllәri vardır.
Türk qәzәllәri var ki, Füzulinin
qәzәllәrinә bәrabәrdir.
Müxәmmәs vә qafiyәlәri Vaqifinkindәn
әskik deyil. Amma asarü әşarının cümlәsindәn
artıq әhәmiyyәtlisi vә mәişәtimizә münasibәtlisi Mirzә Fәtәli Axundova,
Qutqaşınlı general İsmayıl bәyә,
qubernator Mixail Petroviç Kolyubakina, Rәhim bәy
Uğurlubәyova, Cәfәrqulu xana,
Baharlı Mirzә
İsmayıla, Zәngilanlı Mәhәmmәd bәy Aşiqә, Mirzә Mehdiyә vә qeyri
müasiri olan dost-aşnalarına yazdığı
mәktublardır ki, cümlәsi nәzm ilә
açıq vә sadә dildә
yazılmışdır. Bu mәktubatda dürlü
mәsәllәr, zәrif kinәyәlәr vә
müәmmalı kәlmәlәr vardır ki, azdan
çox vә nazikdәn yoğun mәnalar anlamaq gәrәkdir.
Şair Bakıda әsirvar zindәganlıq
edәn vaxtı öz hali-dilini vә başına
gәlәn qәzavü qәdәri Kolyubakinә
yazıb, bicürmü günah iki nәfәr zalım,
bimürüvvәtin hiylә vә şәrarәti
ilә vәtәndәn dәrbәdәr
düşmәsini bәyan edir.
Bilmәk gәrәkdir ki, ol vaxtları Kolyubakinin
Bakıya qubernator olmaq sәdası dәxi
söylәnirdi. Vә bu xәbәr şairi bir növ
xatircәm vә tәskinül-qәlb etmişdi. Budur
Kolyubakina yazdığı namә:
Sәndәn sora, ey taci-sәr, başıma
Gәrdişi-zәmanә nәlәr
gәtirdi!
İki bimürüvvәt ittifaq edib,
Vilayәtә yüz şurü şәr
gәtirdi.
Qaçaqlıq binası edәn tәk
Behbud,
Pişnәhad eylәdim öz әrzәmi
zud,
Tәrәfgirlik oldu axırda, nә sud,
Mәnim doğruluğum zәrәr
gәtirdi.
Yüz ilin ocağın bicürmü günah
Eylәdilәr viran, vallahü billah!
Bu taleyi-zәbun, bu bәxti-siyah
Daim mәnә xövfü xәtәr
gәtirdi.
Hәştadә
yetişdi sinnü salımız,
Bu dövlәtdә ağarmışdı
yalımız;
Getdi dövlәtimiz, mülkü
malımız,
Nәxli-tәmәnnamız kәdәr
gәtirdi.
Nücәba hörmәtin gözlәr
nücәba,
Nasәza yaraşmaz böyüyә
әsla;
Pәdәrindәn deyil yәqin bil, amma
Hәr kimsә ki, nami-pәdәr
gәtirdi.
Әdalәt var idi bundan әzәlә,
Yaman yerә yetib iş
gәlә-gәlә;
Dirәxti-bәxtimiz, әfsus ki, belә
Varә-varә acı sәmәr
gәtirdi.
O kәslәr ki, eylәmişdi
xәyanәt,
Әylәşib evindә rahәt,
fәraqәt;
Mәnim uşaqlarım bivәchü
cәhәt
Gözlәrindәn xuni-cigәr gәtirdi.
Bundan әqdәm kimin olsa üsyanı,
Derlәrdi vayenni sud kәssin anı;
Bilmirәm necoldu, o zakon hanı?
Naçalnik zakuni-digәr gәtirdi.
Mәzәrrәti әfzun әdalәti
yox,
Görünmәyib әsla belә....
Өz gәlmәyinә mәmnun idik
çox,
Dalısınca keçәl Nәzәr
gәtirdi.
Tutubdu alәmi zülmi-bihesab,
Müşküldür gәtirmәk bu
möhnәtә tab;
Köynük, Bilәcәyi[4] etmişdi
xәrab,
Bizim kәndә ondan betәr gәtirdi.
[4]- Köynük, Bilәcәk -- yer
adıdır.
Aşura günü tәk bir sәhәr
çağı,
Yığdı әrabәyә
övrәt-uşağı,
Şamә rәvan etdi bimürvәt
yağı,
Görәn yaxa yırtıb, hәzәr
gәtirdi.
Әcәb әyyam imiş
әyyami-sәlәf,
Gәrәk o günlәrdә olaydıq
tәlәf;
Çәyirtkә bir tәrәf, dolu bir
tәrәf,
Şum qәdәmi gәldi,
şәrәr gәtirdi.
İki namәrd uyub biri-birinә,
Yetmәk olmaz heç birinin sirrinә;
Lәnәt gәlsin .... pirinә,
Bәd binanı .... gәtirdi
Adamda insafü mürüvvәt
gәrәk,
Quyruğun kәsmәklә tula olmaz
köpәk;
İlan әti yeyib yerikdә bişәk,
O madәr ki, belә pәsәr
gәtirdi.
Neçә gün söylәndi bu
yerdә әhval,
Qubernator olur ol nikuxisal;
Malımız, mülkümüz
mücdәdir әlhal,
Hәr kim gәlib doğru xәbәr
gәtirdi.
Ey sahibi-şövkәt, ey
mәdәni-şan,
Dadxahәm sizә, aman, әlaman!
Bu zülmü insana eylәmәz insan,
Mәgәr ki, qәzavü qәdәr
gәtirdi.
Hәmin bu mәzmunda mәrhum Zakir
çәrxi-kәcrәftardan şikvә vә
nalә qılıb, piranәsәrlikdә
vәtәndәn dәrbәdәr
düşmәsini, şan vә rütbәsinin puç
olmasını, mal vә dövlәtinin badi-fәnaya
getmәsini, oğrulara vә quldurlara tay-tuş
olmasını ürәkyandırıcı dil ilә dostu
Mirzә Fәtәli Axundova yazır. Bu mәktub
qarelәrә dәxi dә ziyadә tәsir edir:
Piranәsәrlikdә
çәrxi-kәcrәftar
Eylәdi vәtәndәn
dәrbәdәr mәni;
Neylәmişәm, bilmәm,
dövri-zalimә,
İncidir düşәndә[5] bu
qәdәr mәni.
[5]-Bu sözü iki cürә oxumaq olur; bir
«düşәndә»--yәni gahda bir, gah-gah vә bir
dә «döşündә» -- yәni sinәsindә
mәni bu qәdәr incidir.
Qarabağ mülkündә mәn
bәxtisiyah
Bir ağ gün görmәdim, allaha
pәnah;
Saldı bәlalәrә bicürmü
günah
Bir neçә müfsidü töxmixәr
mәni.
Mәn bir piri-tәnha, zülm bihesab,
Müşküldür gәtirmәk bu
möhnәtә tab
Yaman deyә-deyә eylәdi xәrab
Hamıdan ziyadә üç nәfәr
mәni[6].
[6]- Bu üç nәfәrin biri Mirzә
Adıgözәl oğlu Hüseyn bәydәn vә
digәri Nәmirli Әmiraslan bәydәn ibarәtdir.
Üçüncüsü, çox ehtimal var ki,
Cәfәrqulu xana işarә olsun. Şair xanın
adını açıq yazmayıb «Yekәpәr» ismi
ilә bir neçә mәqamlarda onu müttәsәf
qılmışdır. Әzbәs ki, Cәfәrqulu xan
böyük cüssәli vә qәviheykәl bir
vücud imiş.
Biri fasiq, facir, hәdsiz zinakar,
Biri әyri-üyrü, xeyli nahәmvar,
Biri danışanda baş-ayaq atar,
Bir neçә it tutdu bixәbәr
mәni,
Adәm idim, әbәs yerә zay oldum,
Vilayәt içindә mәn rüsvay
oldum,
Oğrulara, quldurlara tay oldum,
Sanırdı xәlayiq peyğәmbәr
mәni.
Dövlәtlidәn dövlәt, kordan
mәzәrrәt,
Harda bihәya var, zatına lәnәt!
Süxәnçin sözilә etdi
aqibәt
Pәsәrimdәn cüda bipәdәr
mәni.
Dövlәti-alidә ağarıb saqqal,
Bir xilafım yoxdu, bu mәn, o jurnal;
Bir zaman gördüm ki, yazıbdı filhal
Qüttaüttәriqә bәrabәr
mәni.
Yetmişindә zurna çalmaq
öyrәnәn
Gәrәk axirәtdә çala....;
Az qalıb hәştadı tamam edim mәn,
Sәn indi yazırsan әhli-şәr
mәni.
Yetmәk olmaz hәrcayinin sirrinә,
Yalanı yeridir doğru yerinә;
Lәnәt oxur şәrirlәrin
pirinә
Diyari-qürbәtdә kim görәr
mәni.
Hәr kimin vilayәtdә simü zәri
var,
Yüz adam öldürә, hәbsdәn
çıxar;
Yegәnsiz[7] danışmaq nә yanә
çatar,
Bihörmәt eylәdi simü zәr
mәni.
[7]- Yegәn -- pul mәnasındadır.
Dәrdbilmәzә dәrdi-dili
açınca,
Ruzigarın cәfasından qaçınca,
Namәrd körpüsündәn rahәt
keçincә --
Razıyam apara o sellәr mәni,
Kişi yoxdu, baxma çula-çuxaya,
Adam gәrәk dağa-daşa toxuya;
Getmә-getmә -- deyib qoydu yuxuya
Axırda itirdi Yekәpәr mәni.
Dalınca deyilәm bir şüğlü
karın,
Bilmәnәm dövrünü leylü
nәharın;
Hәvәsi-vüsalın,
zövqi-didarın
Qoymaz yuxu yatam ta sәhәr mәni.
Rәhi-müsibәtdә
keçmişәm candan,
Müxәnnәsdir qorxan bir qaşıq
qandan;
Ehtiyatım yoxdur paşadan, xandan,
Analar doğubdur şiri-nәr mәni!
Olmuşam Bakıda sakin, fәrağәt,
Zövqi-tәmaşası
misali-cәnnәt;
Ziyadә dәrdisәr, dәxi nә
hacәt,
Fәramuş eylәmә,
müxtәsәr, mәni.
Bu mәktubda şair öz tәbii
istiqamәt vә dәyanәtindәn söz
açıb, hәr qisim dәrdü bәlalara tab
gәtirmәyini bәyan edir. Әgәrçi şairin
simü zәri yoxdur ki, onların kömәyi ilә
özünü safa çıxartsın, vәli o,
tәbәn ğәnidir vә heç bir vәch
ilә özünә qәbul etmәz ki, әksilib,
dәrdbilmәzlәrә dәrdi-dilini söylәsin.
Şair sinәsini ruzigari-cәfakarın
oxlarına sipәr edib, namәrdlәrdәn yetәn
kömәyә әsla etina etmәz:
Namәrd körpüsündәn rahәt
keçincә
-Razıyam apara o sellәr mәni.
Çul vә çuxaya bәzәnib
zahirlәrinә zinәt vә sığal
verәnlәrә kişi demәk şayәstә
deyil. Hәqiqәtdә mәrd igid o kәsdir ki,
özünü dağa-daşa toxuyub haqq yolunda
mәrdanә dava elәsin.
Şairә ariz olan bәla onu mәqmum
vә pәrişan etmir. Şair rahi-müsibәtdә
candan vә başdan keçibdir. Bir qaşıq qandan qorxan,
şairin әqidәsincә, adam deyil vә paşadan,
xandan dәxi onun bakı vә ehtiyatı yoxdur.
O adamlar ki, düşmәnçilik
üzündәn onu bәlalara vә
әziyyәtlәrә giriftar ediblәr, belә
güman etmәsinlәr ki, onu mәğlub qılıblar.
Xeyr! Bu, böyük sәhvdir!
Şair necә ki, ölmәyibdir öz ali
mәqamında durub büxlü hәsәdlә
iştihar bulan dәnitәblәrә -- ki, әqrәb
misal yer üzündә qeyrilәrә niş vurmaq
üçün sürünürlәr, -- yuxarıdan
aşağa hәqarәt nәzәrilә baxır. O
dәnitәblәr şairin müqabilindә qorxaq
tülkü vә çaqqal misalında bir mәxluqdurlar,
şair isә xövfü hәrasdan uzaq vә kәnar
«şiri-nәr» kimi bir vücuddur:
Ehtiyacım yoxdur paşadan, xandan,
Analar doğubdur şiri-nәr mәni!
Ancaq şairi mәhzunü mәlul edәn
dusti-hәqiqisinin, yәni mәrhum Mirzә
Fәtәlinin fәraqıdır ki, ona dair
yazmışdır:
Hәvәsi-vüsalın,
zövqi-didarın
Qoymaz yuxu yatam ta sәhәr mәni.
Dusti-cani vә rәfiqi-mehribanı olan
Mirzәyә göndәrdiyi namәlәrә bir
müddәt cavab almayıb vә uşaqlarının
Sibiryaya getmәyindәn dilgir vә mәyus olub, atidә
zikr olunan namәni ona göndәrir:
Gözüm yolda qaldı, könül intizar,
Gәlmәdi cavabi-namәlәr
sәndәn.
Bir aydan artıqdır gedib uşaqlar,
Yetişmәdi bizә bir xәbәr
sәndәn.
Aşina, müsahib, yarü hәmsayә
Lazımdır yetişә qövrә,
hәrayә;
Kitabәtin dәyәr mali-dünyayә,
Nә hacәt istәmәk simü zәr
sәndәn?
Tәk yaradıb sәni vahidü yekta,
Әxlaqına, әtvarına
mәrhәba!
Neylәmisәn Molla Sәfi, Bәybaba
--Mәmnundu, әzizim, bu qәdәr
sәndәn?
O vilanın yoxdu bu yer tәk pisi,
Tәqәllübü, hәrzәkarı,
xәbisi;
Yaxşı gördüm tamam әhli-Tiflisi,
Razıyam nәhayәt biştәr
sәndәn.
Olan dәmdә mәnә mәnzil
Şadno,
Hәr tәrәfә eylәr idim tәküdo;
İvana bәy, Kolyubakin, İliko[8]
Çalışırdı, әlhәq,
bәrabәr sәndәn.
[8]-İvana bәy, Kolyubakin, İliko --
Qasım bәyin tanışlarıgürcü
nücәbası imiş ki, onun özünün vә
övladının tәmizә çıxması vә
xilası yolunda sәyü tәlaş edirlәrmiş.
Hәsәn bәyә[9] söylә
әmri-mәlumi,
Qәziyyә mәlumdur deyәndә Rumi,
Sәrәfraz eylәrsәn yüz
bәxtişumi,
Zahir olsa әgәr bu hünәr
sәndәn.
[9]- Hәsәn bәy--mәşhur general
Hәsәn bәy Ağalarovdur ki, o da Zakirin
qurtarmağı üçün çox
çalışmışdır.
Tutub damәnini sәn tәk әmirin,
Tәvәqqein eylәr iki әsirin[10],
Qarabağ mülkündә bir mәrdi-pirin
Tәmәnnası budur, taci-sәr,
sәndәn!
[10]-Bu iki
әsirdәn birisi Zakirin oğlu Nәcәfqulu bәy
vә o birisi bәradәrzadәsi İskәndәr
bәydir.
Qoyma ki, qürbәtdә gedәlәr
zayә,
Sayә salmaq tәqazadır hümayә;
Laçın balasıdı gәmiş
sonayә,
Seyd etmәk olardan, balü pәr
sәndәn.
Salıbdır bәlayә dәnәbgan
ali[11],
Dağılıb әmlaki, dövlәtü
mali;
Sakit eylәmәyә bu qilü qali
--İstәr o xoştәbü
suxәnvәr sәndәn.
[11]-«Dәnәbgan ali» kәlmәsini lazımdır
«bәndәgan ali»» mәzmununda anlamaq. Bu sayaq
Cәfәrqulu xan öz nökәrlәrin vә
müqәrriblәrin öyrәtmişdi ki, sözlәri tәrsinә
söylәsinlәr, tainki lazım olan mәqamda hüzzar
onların danışmaqlarını anlamasınlar.
Tutuşub mәnimlә
çәrxi-bәdәfal,
Yerә girsin görüm ha belә iqbal!
Bizim üstümüzdә, ey nikuxisal,
Eşitdim incinib Yekәpәr[12]
sәndәn.
[12]- Yekәpәr--necә ki, saabiqdә
zikr olundu,--Cәfәrqulu xana işarәdir.
Baş verәn zamanda bu әmri-әbәs,
Gәrәk ona sәn deyәydin: «Ey
tәrәs,
Sәn bir ağacsan ki, ömründә
heç kәs
Nә sayә görübdür, nә
sәmәr sәndәn».
Çoxların qılıbsan
çörәyә möhtac,
Axtarır, tapılmaz dәrdinә әlac
Fironu Hamanü Zöhhakü Hәccac
Ola bilmәz ola sitәmgәr
sәndәn.
Bidәtin yandırıb qövmü
әshabi,
Müşküldü gәtirmәk bu
zülmә tabi,
Düşüb Cәbrәilli, Maralyan, Babi,
Horadiz, Qoyucaq dәrbәdәr
sәndәn.
Zülmü sitәminlә alәm dolubdur,
Әhli-beytin rәngi-ruyi solubdur,
Neçә rövşәn xanimanlar olubdur
--Şәbi-yelda kimi tirәtәr
sәndәn.
Böyük oğlun gәzәr
payi-piyadә,
Şol biri dә tәlәf oldu aradә;
Xah kodxuda, xah büzürgzadә,
O kimdi çәkmәyә yüz
hәzәr sәndәn?
Sikkә olmaz evladının cibindә,
Rizqlәri yırtıq çuval dibindә;
Can verdi madәrin özgә evindә,
Nә düxtәr yarıyıb, nә
pәsәr sәndәn.
Өmri-tәvilinә budur ki, dәlil,
İstәmәz üzünü
görә Әzrail;
Bundan sonra hәlә yaşarsan yüz il,
Vәchi budur, әcәl yan gәzәr
sәndәn.
Ülәmayә dersәn föhşü
latayil,
Tәriqi-islamә deyilsәn qail;
Bu hal ilә yenә çox әqli zail
--Gәlib eşiyinә zad istәr
sәndәn....
Tәsәllütün yetsә
şeyxülislamә,
Anı bizdәn betәr salırsan damә;
Әbәs yerә düşmә
xәyali-xamә,
Nifrәt eylәr, billah, kim görәr,
sәndәn.
Mәn sәni tanırdım, işlәrin
qandır,
Yüz deyәlәr, elә haman-hamandır,
Elә bilsin padişahi-zamandır--
Hәr kim iraq olur, müxtәsәr,
sәndәn,
Tәğәllübdә,
tәfәnnündә ustadsan,
Doğru sözün yoxdu, kizbә mötadsan;
Qatili-imamsan, İbni-Ziyadsan,
Lazımdır eylәmәk
әlhәzәr sәndәn.
Vәsfi-sifatından danışdım xeyli,
Eşitsin hәr kimin var isә meyli;
Elә yalqız Zakir deyil gileyli,
Azürdәdir alәm sәrasәr
sәndәn.
Әgәrçi sabiqdә şairin
Cәfәrqulu xan ilә ülfәt vә
mürafiqәti var imiş vә yek-digәrinә bir
neçә zәrifanә mәktubat yazıblar ki,
onların barәsindә aşağıda filcümlә
mәlumat verilәcәkdir, vәli sonradan sәbәb
nә olubsa bunların mabeynindә soyuqluq bәhmә
gәlibdir vә yuxarıda zikr olunan kәlamdan mәlum
olunur ki, Cәfәrqulu xan Zakirin haqqında böyük
pislik vә bәdguluq edibdir vә hәtta Mirzә
Fәtәli Axundov Zakirin xilasına vә safa
çıxmağına divan hüzurunda
çalışdığı zamanda xani-mәzkur ona
mümaniәt göstәrib vә bir növ
Mirzeyi-mәrhumdan rәncidә olubdur. Necә ki, bu hala
şairin öz sözlәri şәhadәt verir:
Tutuşub mәnimlә
çәrxi-bәdәfal,
Yerә girsin görüm ha belә iqbal
Bizim üstümüzdә, ey nikuxisal,
Eşitdim incinib Yekәpәr sәndәn.
Qasım bәyә üz verәn qәzada
vә pürxәta әmrdә kömәkçi
olanların birisi dә qutqaşınlı Nәsrulla
Sultanın xәlәfi-әrcümәndi general
İsmayıl bәy imiş. Şairin ona yazdığı
bir neçә mәktubati-mәnzumәsindәn
mәlum olunur ki, ona artıq bәndәçiliyi vә
ixlası var imiş.
Zakir öz әhli-vilayәtindәn
şikayәt edib, onların bihimmәtü birәhm
vә bir-birinә yağı olmaqlarını zikr
qılıb, İsxmayıl bәyi «Qutqaşın tәrlanı»
vә «Şәki şahbazı» әlqabı ilә
sifәtlәndirir vә ondan bu sayaq kömәk vә
mәdәd dilәyir:
Bu әhldәn mehribanlıq görmәdim,
Mәgәr bizә ola o yandan mәdәd.
Qutqaşın tәrlanı, Şәki
şahbazı,
Sakini-biladi-Şirvandan mәdәd.
Qarabağ әşxası yeksәr
yağıdır,
Әvvәldәn axıra zülm
ortağıdır;
Bir gecәdә canavarlar dağıdır,
Olmasa kәllәyә çobandan
mәdәd.
Nücәbalәr qәdrin bilir
nücәba,
Әxlaqına, әtvarına
mәrhәba!
Daş-daş üstә durmaz alәmdә
әsla,
Dәymәsә insana insandan mәdәd.
Qәzayi-möhnәtdә qalmışam
möhtac,
Uşaqlarım olub vәtәndәn ixrac;
Tәbibi-haziqsәn, eylә bir әlac,
Yoxdur mәnә özgә dәrmandan
mәdәd.
Yığılsa bir yerә yüz alinәsәb,
Danışığın mәnat,
sözün müntәxәb;
Alәm bilir bivasitә, bisәbәb
Müşküldür arizә divandan
mәdәd.
Hәzrәti-İsmayıl olsun dәlilin,
Yetiş imdadına piri-әlilin!
Necә fәrzәndinә ol dәm
Xәlilin--
Cәbrail gәtirdi qurbandan mәdәd,
Әsasi-qiyamәt olanda bәrpa,
Kimdir qövrә yetәn ondan masәva;
Sәrdәftәri-rәsul,
xәtmi-әnbiya
Tәnzili-ayeyi-Qurandan mәdәd.
Çәrxi-fәlәk salmış
mәni bu halә,
Malu mülküm tamam getdi zәvalә;
Qaidәdir şәrmәndeyi-әyalә
--
Yetişir sahibi-ehsandan mәdәd.
Gәlmәyibdir mütlәq
ruyi-zәminә
Tab edәn mәnim tәk qәza
qәminә;
Zövrәqi-әltafın
dili-hәzinә,
Gümanım var, verә tufandan
mәdәd.
Namәrd әtәyindәn tutasan yüz
il,
Etibarım yoxdur hәll ola müşkil;
Olsa, olacaqdır dәrdinә, ey dil,
Xәlәfi-Nәsrullah Sultandan
mәdәd,
Zakirәm hәmişә sәn tәk
sәrvәrә,
Xoş göstәrsin sәni xaliq
nәzәrә
Eyb etmәz alişan ümәralәrә
--
İstәmәk duayi-pirandan mәdәd.
Başqa bir mәktubunda Qasım bәy
yenә Qutqaşınlı İsmayıl bәyi tәrif
vә tövsif qılıb, başına gәlәn
qәzavü qәdәri tәhrir edir, vәli öz
halından şikayәt etmir.
Şair özünü aşiqlәr
sinfinә daxil qılıb, qiylü qala düşmәsini
tәbii vә adi işlәr cümlәsinә
nisbәt edir, zira ki, insanın başına qisim-qisim
bәlalar gәlmәsә vә o, cürbәcür
bәlalara vә müsibәtlәrә mübtәla
olmasa, әnvai-tәcrübә vә imtahanlar sınaq
olunmasa, ruzigarın kürәsindә әriyib
dәsti-qәza ilә vurulan çәkiclәr
altında döyülmәsә, qәllü qәşdәn
hәrgiz pak ola bilmәz vә dәrәceyi-kәmala
irişmәz.
Şairin könlü pәrvaz edib biladi-Misri
vә Nil çayının kәnarlarını seyrü
tamaşa etmәk istәyir, taki çox
sәfәrlәrdәn vә
tәcrübәlәrdәn sonra lazımn ittilaat vә
kәmalat әxz edә bilsin:
Kәmala yetmәk olmaz bisәyahәt,
haliya könlüm --
Tәmaşayi-biladi-Misrü seyri-rudi-Nil
istәr,
Şair özünü әnbiya
zümrәsinә daxil edib, ruzigarın cәfasından
azürdәdil olmağı eyni-sәfahәt vә
hәmaqәt hesab edir, çünki ruzigardan yetişәn
cәfalar pis olsa idi, onları әnduhpәrvәr vә
bәlakeş İdris, İbrahimxәlil vә
Әyyubi-sәbur özlәri üçün
eyni-sәlah vә rahatlıq bilmәzdilәr, şaki
olardılar.
Şair özünü hәzrәt Yaquba
varis bilib, o dәxi fәrzәndi-әzizinin
qürbәtdәn gәlәn
buyi-fәrәhәfzası ilә xatirini şad vә
könlünü qәmdәn azad elәyir:
Cәfayi-dәhrdәn azurdәlik
eyni-hәmaqәtdir,
Bәlanı xoş tutar İdrisü
Әyyubü Xәlil istәr,
Mәnәm varis bu gün Yәqubә,
fәrzәndi-әzizimdәn --
Gәlәr buyi-fәrәh
gәh-gәh, әgәr rәbbi-cәlil istәr.
Bu sözlәrdәn sonra şair yenә
Qarabağın şәrir biqәrәzlәrinә
rücu edib, tәqazayi-tәbiәtlәrindәn naşi
zülmü fәsadı zikr qılıb vә
şeytәnәtlәrinin ucundan vәtәni-mәlufundan
xaric olmağını suzişli sözlәrlә
bәyan edir. Yenә şairin könlü әziz
vәtәninin gülüstanında seyr elәmәyi arzu
edir. Vәli onun әl-ayağı qürbәt
vilayәtdә dar qәfәs içindә
bağlıdır vә qәfәs qeydindәn azad
olmağa dәlil istәyir:
Edәr yadi-gülüstani-vәtәn
qürbәtdә dil mürğü,
Qәfәs qeydindәn azad olmara daim
dәlil istәr.
Vәli şair tәvәkkül
әhlidir. Hәr yetәn namәrdә şәrhi-hal
etmәyi özünә ar bilir. Uzun illәr boyu
girdabi-bәla vә müsibәtdә zarü zәbun
qalsa da, әlini xakü xaşakә uzadası deyil vә
dәnitәblәrә hәrgiz pәnah aparmaz.
Hәngami-zәrurәtdә dә olsa, şair
nanәcib vә namәrd kimsәlәrә әl
uzadıb kömәk dilәmәyi özü
üçün böyük qәbahәt bilib,
birkәrәlik ölüb qurtarmağı ona tәrcih
verir. Necә ki, bu barәdә özgә bir
kәlamında demişdir:
Namәrd әtәyindәn kişi
hәngami-zәrurәt --
Tutmaqdan isә yaxşıdır
ölmәk, a filani!
Namәnin axırında Zakir zarafatyana
İsmayıl bәydәn tәvәqqe edir ki, Mirzә
Fәtәliyә yazsın ki, ona --yәni Zakirә bir
döpü pәrvәrdә zәncәbil vә
özü dә bir sarı kürki-Әrdәbil
göndәrsin, çünki Bakının sazaqlı
külәyinin әlacı isti Әrdәbil
kürküdür. Mәzkur namәni eynilә
aşağıda yazırıq:
Sәni alәmdә, ey arami-can, hәr kim
zәlil istәr, --
Anı zillәtdә bu qәmdar
könlüm ayü il istәr.
Şәrabi-cami-bәzmi-iltifatın nuş
edәn hәrgiz
Nә kövsәr arizu eylәr, nә abi-sәlsәbil
istәr.
Mәni
qövğayi-şәhri-bәhri-Baki tәlxkam etmәz,
Nәdәn kim, aşiqi-şeyda olanlar
qalü qil istәr.
Kәmalә yetmәk olmaz bisәyahәt,
haliya könlüm --
Tәmaşayi-biladi-Misrü seyri-rudi-Nil
istәr.
Mәnә derlәr ki, sәn
«peyğәmbәrәm» -- derdin, nә işdir bu?
Demәzlәr mәrdi-mömin
möhnәtә әcri-cәzil istәr.
Cәfayi-dәhrdәn azürdәlik
eyni-hәmaqәtdir,
Bәlanı xoş tutar İdrisü
Әyyubü Xәlil istәr,
Mәnәm varis bu gün Yәqubә,
fәrzәndi-әzizimdәn --
Gәlir buyi-fәrәh gәh-gәh,
әgәr rәbbi-cәlil istәr.
Mәni-piri-süxәndanın nәdir
cürmü, xudavәnda,--
Üqubәtdә o bişәrmü
cәfakarü mühil[13] istәr?
[13]- Tәrxan -- Mouravova işarәdir.
Tapılmaz beylә bir bәdhal zalim hiç
millәtdә,
Yığılsa bir yerә Әndi,
Kumık, Axtı, Rutil istәr,[14]
[14]- Әndi, Kumık, Axtı, Rutil --
Dağıstanda olan mahalların vә kәndlәrin
adlarıdır.
Mәsәldir ki, xәta bir böylә
adәmdәn iraq olmaz,
Bu bir әmri-müşәxxәsdir,
nә vәhyi-Cәbrәil istәr.
Qarabağ içrә ağ gün
görmәdim mәn, tirәbәxt oldum,
Onunçün xatirim ol qövmi-birәhmi
qәtil istәr.
Şәriri-biqәrәz olmaq
tәqazayi-tәbiәtdir,
İnanma bir kәsi xoşnud alәmdә
bәxil istәr.
Bizim mәrdümlәri, zinhar, pәnd
әfsari bәnd etmәz,
Oların, naqeyi-kalmık kimi, burnu qәzil[15]
istәr.
[15]- Qәzil -- qıldan
hörülmüş ipә deyirlәr.
Edәr yadi-gülüstani-vәtәn
qürbәtdә dil mürğü,
Qәfәs qeydindәn azad olmağa daim
dәlil istәr.
Nәhayәt, şәrhi-hal etmәk
yetәn namәrdә müşküldür,
Sәnin tәk bir әmiri-pakzadü
baәdil istәr.
Tәvәkkül әhliyәm
mütlәq, yapışmam xarü xaşakә,
Füsurdә cismim olsun salha qәrq abi-sil
istәr.
Sәxavәt, ya vәsatәt zat
ilәndir mәrdi-biәslә
Muradı hasil olmaz yüz düşә bir
kәs dәxil istәr.
Nihali-mәqsәdi sәrsәbz olub
әflakә yetmәzmi,
O kәslәr ki, rizayi-xatiri-piri-әlil istәr?
Süxәn meydanı, qiblәm, tәng idi,
söz müxtәsәr keçdi,
Sәnin övsafını nәzm
etmәyә bәhri-tәvil istәr.
Yetәn tәk şәhrә hacı
bәndәyә bir tәxt bәxş etdi,
Bilir ki, bazdәsti olsa, hәr yerdә
tüfil[16] istәr.
[16]- Tüfil --
tәrlan vә qızılquş üstündә oturmaq
üçün qayrılan kürsüdür.
O yerdәn azimi-Tiflis çoxdur, yaz ki,
Mirzayә,
Filani bir döpü pәrvәrdә
sizdәn zәncәbil istәr.
Әgәrçi var dağistani kürkü
Zakirin, әmma
Cәnabından dәxi bir sarı
kürki-Әrdәbil istәr.
Deyildi sabiqәn әhli-tәvәqqe,
şimdi Bakudә
Әlaci-kәsrәti-sәrma
üçün çizi-qәlil istәr.
Dağılmış xanimanı, incimin
әxzü süalından,
Tikәndә quş yuva
çör-çöp yığıban, zir-zibil istәr.
Qasım bәy Zakir hәqiqi bir milli şair
imiş. Өz әsrinin aynası olubdur vә
mәişәti-milliyyәsini --necә ki, var imiş, --
eyni ilә yazıb, bizim üçün böyük bir
yadigar qoyubdur. Өz әsrindә şayani-diqqәt
olmuş olan bir şey qoymayıbdır ki, ona әl
aparmamış olsun. O vaxtın adamlarının adabü
әxlaqını vә dolanacaqlarının övzavü
әsasını mahir nәqqaş kimi özlәrinә
mәxsus rәnglәrlә çәkib bizә
göstәrir. Mәişәtin hәr bir sinif vә
tәbәqatına әtraflı nәzәr yetirib,
sairlәrin gözlәrinә görsәnmәyәn
şeylәri görüb, tәftiş vә tәnqid
edibdir.
Dusti-hәqiqisi Mirzә Fәtәli Axundova
vilayәtin şuluqluğundan, oğruların vüfurundan,
yolkәsәnlәrin әndazәdәn
çıxıb tüğyan etmәklәrindәn,
hakimi-vilayәtin vә divan qulluqçularının onlar ilә
yekdil vә yekcәhәt olmaqlarından, hacı vә
mәşhәdilәrin bәd
әmәllәrindәn, ailәlәrdә
hәyavü hicabın götürülmәyindәn
vә filcümlә, müasir[lәr]inin
әxlaqi-zәmimәlәrindәn vә çirkin
işlәrindәn vә bununla bahәm ata-babadan qalan
gözәl adәt vә ayinlәrin mәhvü nabud
olmağından şikayәt edib deyir:
Çәkilib köksümә dağlar,
dügünlәr,
Kafirә
olmasın nәsib bu günlәr!
Qınamasın mәni könlübütünlәr,
Fikrim dağınıqdır, xatirim övraq.
Demәk olar ki, Zakirin әsrindәn biz
yaşadığımız zamana kimi müsәlmanların
mәişәtindә çәndan tәfavüt
vüqua gәlmәyibdir. İndi dә sabiqi adәt
üzrә ömür keçirmәkdәdirlәr.
Zahirdә guya bir az tәrәqqi әsәri
görünür, amma hәqiqәti-hala diqqәt
yetirdikdә yәqinlik hasil olur ki, müsәlmanlar
mәnәvi vә hәqiqi tәrәqqidәn
yenә dә çox uzaqdırlar. Hәtta tәqәllübdә,
xәyanәtkarlıqda, büxlü hәsәddә
vә biri-birinin canına vә malına düşmәn
olmaqda irәlikindәn bir az da artıcıq qabağa gediblәr.
Şairin yetmiş sәnә bundan
әqdәm yazdığı fәna hal indi dә
müşahidә ol(un)maqdadır:
Hәddәn aşıb büxlü
hәsәd, şәrarәt,
Yoldaş yoldaşına eylәr
xәyanәt;
Alimdә әmәl yox, bәydә
әdalәt,
İşlәrimiz olub saf gәrdәn-bucaq.
O ki, qaldı insana zinәt verәn
gözәl sifәtlәrә --ki, ibarәt olsun
sәdaqәt vә istiqamәtdәn, dәyanәt
vә qeyrәtdәn, ittihad vә ittifaqdan, әdl vә
mürüvvәtdәn, cürәt vә
hәmiyyәtdәn -- bu qisim sifәtlәrdәn din
qardaşlarımız daha da ziyadә kәnar
düşüblәr vә nә vaxtı millәtimiz
nicat vә sәadәt yolunu arayıb tapacaqlar, allah bilir.
Bu tәrәqqi әsrindә bizim belә
geridә qalmağımız vә qәflәtdә
yaşamağımız tezliklә mәhvü nabud
olmağımıza şәhadәt verir.
Axundova yazdığı namәni Zakir bu sayaq
başlayır:
Xәbәr alsan bu vilanın әhvalın,
Bir özgәdir keyfiyyәti-Qarabağ.
Hәqdi bundan әqdәm
görübsәn sәn dә,
Hanı o qaidә, o qanun, sәyaq?
Qüttaüttәriqin vüfuru vardır,
Yaylaqda, aranda qatar-qatardır;
Yenә vurhavurdur, apar-apardır,
Bizim başımızda çatdadı
çanaq.
Bu şerlәrdәn sonra şair Qarabağda
oğurluğa vә quldurluğa mәşğul
el-obanın adlarını bir-bir* sadalayıb, «Zәrgәr
Drağard» adamlarının haqqında deyir:
Zәrgәr Drağarda alәm-aşikar--
Bir ucdan oğurlar, bir ucdan satar;
Vay odur sahibi at başı tutar,
Yüz yerdәn tökülür
üstünә çomaq.
Sonra Qarabaldır vә Әrәblәr
xalqına vә Әrәs qırağında olan
kәndlәrin әhalisinә vә bilümum
vilayәtdә müşahidә olunan qaydasızlığa
keçib yazır:
Qarabaldır xalqı, xüsus
Әrәblәr,
Qarınca dәmәyә necә dәn
çәkәr,
İşdәdir sübhәdәk, ta ki, gecәlәr,
Döyürlәr, kim gәlib eylәsә
soraq.
Belә vilayәti dağıtsın tarı,
Ziyadә mәğşuşdu Әrәs
kәnarı;
Xurda, Parababi, Qarğabazarı,
Maralyan, Horadiz, Nüzyar, Qoyucaq.
Hәr obadan çıxar otuz ya әlli,
Өzü cәlәkәsәn,
adları bәlli;
Yenә şorta-şortdu
Adıgözәlli,
Min evdәn artıqdır
yığıntı kazak.
Әgәr xәbәr alsan Molla Sәfini,
Oğru, dürüst qarışdırıb
kefini;
O, qәlәdә biçәr ölü
kәfәni,
Çöldә üç atını
soyublar çılpaq.
Qarabağda nә day qaldı, nә dana,
Bu gün-sabah qaçar hәrә bir yana
Tәnbih etmәk ilә
Xınzırıstana,
Xub saldı nizamә ölkәni qoçaq.
Әdalәtdә yoxdur bir kәsrü
kәmi,
Mundan sonra vilayәtin nә qәmi;
Әlbәt, dağıdarmış
külli-alәmi
Ağzından süd iysi gәlәn iki
uşaq.
Biriidәn şikayәt edәsәn
әgәr,
Danışmağa qoymaz, sözünü
kәsәr,
Qardaş malı kimi ortadan bölәr,
Murovlar[17] olublar oğruya ortaq.
[17]-Murov -- Zakirin әsrindә dövlәt
tәrәfindәn tәyin olunmuş mahal
böyüklәrinә deyirlәrmiş ki, rusca
«uçastkovı zasedatel» adlanırmış.
Görsәn tanımazsan
Yarımsaqqalı[18],
Çıxıb әndazәdәn
dövlәtü malı;
Xandәmirov çaldı, çapdı
mahalı,
O ki, tutub özün keçәl qurumsaq.
[18]- Yarımsaqqal -- Şuşsa
şәhәrinin polisa rәisi Әmircanovdan
ibarәtdir ki, saqqalının ortasını
qırxdırarmış.
Gәdә-güdә olub
sahibmәslәhәt,
Gündüz axşamadәk danışır
xәlvәt,
İşlәrimiz belә keçsә bir
müddәt,
Qәdimilәr olur tamam şil, axsaq.
Gündә bir gәtirir zakoni-tazә,
Fikri budu xәlqi verә güdazә;
Bizdәn dә mәhrәmdir biri
knyazә,
Nә mәhrәm, füzulü
heyvәrә, yanşaq.
Hәddәn aşıb büxlü
hәsәd, şәrarәt,
Yoldaş yoldaşına eylәr
xәyanәt;
Alimdә әmәl yox, bәydә
әdalәt,
İşlәrimiz olub saf gәrdәn-bucaq.
Ülәmalәr üz döndәrib
xudadәn,
Usanmaz bir lәhzә cövrü
cәfadәn,
Başı әmmamәli seyyid-molladәn--
Taәtdә övladır o qatmaqurşaq
Hәq bilir ki, beli şallı hacılar
Zәhrimar tәk xәlqin ağzın
acılır;
Düşәndә gözlәmәz
Bu әhldәn sinәdağәm,
sinәdağ!
Adın qoyub Kәrbәlayi,
Mәşәdi,
Neylim, peşәlәri yaman peşәdi;
Çoxun gördüm
Belә millәt olmaz, qoyun oturaq!
Gәrәk bu alәmdәn eylәmәk
hәzәr,
Өz yerindә deyil çünki xeyrü şәr,
Bihörmәt olubdur pәdәrә
pәsәr,
Yüzdә biri yaxşı olur ittifaq.
Kәmali-cürәt ilә demәk olar ki,
millәtimizin әxlaqü әtvarında dәxi bu
müddәti-mütәmadi әrzindә artıq bir
tәrәqqi vә islahat vüqua gәlmәyibdir. Xah
nücәbalarımız, xah ruhani sinfi vә xah mötәbәr
hacılarımız vә mәşhәdlәrimiz haman
Zakir dövrünün adamlarıdır. Zahirdә
geyimlәri vә libasları modaya müvafiq
dәyişirilibsә dә, kәmalü
mәrifәtdә, azacıq da olsa, tәrәqqi
etmәyiblәr. Necә ki, bu barәdә şair
deyibdir:
Gәldim ki, görüm bu necә xandır,
Gördüm ki, elә haman hamandır.
Namәnin axırında Zakir
şәmmәi öz halından yazıb,
Mirzeyi-mәrhumdan tәvәqqe elәyir ki, onun
uşaqlarının xilası barәsindә bәzi
möhtәrәm şәxslәri vasitәçi
elәsin vә onu unutmasın vә sonra Mirzәnin
fәraqında çәkdiyi möhnәti izhar
qılmaqla oxucuları dәxi dә artıq
mütәәssir, mәhzun qılır:
Cәmşid bәyә yetir
sәlami-әfzun,
Knyaz Behbudova әrz etsin әknun;
Nә rәvadır bisilisit, bizakun
Viran ola nahәq yerә bir ocaq.
İki nәfәr sadә cәvanü
novrәs,
Heç birindәn yoxdur rәncidә bir
kәs
Bir yanı Kolbasan, bir yanı Әrәs,
Kim görüb onları hәmkari-qaçaq?
Böyüklük әmirә xoş
sәadәtdir
Vә lakin rәvişi
әdl-әdalәtdir;
Yıxılana, qaidәdir, adәtdir,
Dayaq olan kәsә hәqq olur dayaq.
Fәraqәt oturub hәr kәs bir
işdә,
Nә yazda yarıdıq, nә dә ki,
qışda;
Ya rәb, neylәmişik bu
dağılmışda
Hәram oldu bizә bir qarış torpaq?!
Çәkilib köksümә dağlar,
dügünlәr,
Kafirә olmasın nәsib bu günlәr!
Qınamasın mәni
könlübütünlәr,
Fikrim dağınıqdır, xatirim övraq.
Mәqsudimiz hasil olmadı bizim,
Yeksandı hicrindә
gecә-gündüzüm;
Bu bәdbәxtin halәtindәn,
әzizim,
Barı o viladә olgil göz-qulaq.
Gәrçi vilayәtdә çox idi
әhval,
Müyәssәr olmadı şәrh edim
әlhal,
Bir parasın yazdım, elәdim irsal,
Bu şәrt ilә: nә diş bilsin,
nә dodaq.
Ziyarәt elәyib şeyxülislami,
Zakiri-hәzindәn yetir sәlami;
Hacı Yusif, Molla Әhmәd tәmami,
Haçan ola bir dә deyәk,
danışaq.
Belә açıq vә sadә dildә
heç bir şair öz vilayәtinin övzavü
әhvalını vә müasirlәrinin dolanacağını
bu sayaq doğruluqla aydın vә aşkar yazmayıbdır.
Bu kәlam nәzmlәnmiş nәsrdir.
Bunda olan rәdif vә qafiyәlәr elm zoru ilә
vә savad gücü ilә icad olunmayıbdır. Bunlar
camaatımızın ağzında müdam
işlәnәn sözlәrdir. Şair özü dә
el içindә nәşvü nüma tapmış
eloğlu olduğu üçün asanlıqla o
sözlәri öz mәxsusi malı kimi sәrf edir.
Hansı bir şerdә belә bir sadә misra vә
qafiyәlәrә rast gәlmәk olar: «Bizim
başımızda çatdadı çanaq», «qoyun oturaq»,
«qurdu badalaq», «hamıdan qıvraq», «bir qarış torpaq»,
«dayaq olan kәsә hәqq olar dayaq», «bir qәdim ocaq»,
«olgil göz-qulaq», «nә diş bilsin, nә dodaq»,
«deyәk, danışaq» vә habelә.
Bu sözlәrin tәmami zәrbül-misal
mәqamında müttәsil dilimizdә cari olan
sözlәrdir. Necә ki, millәtimiz diridir, bu sadә
sözlәr onun dilindә işlәnәcәkdir
vә nә qәdәr ki, bu sözlәr istemaldan
düşmәyәcәkdir, yәni әcnәbi
lisanlardan әxz olunmuş qәliz ibarәlәrin
hücumu altında boğulub tәrk olmayacaqdır,
millәtimiz dәxi ölmәyib, diri vә salamat
qalacaqdır. Necә ki, bir millәtin
danışdığı dil itib-batmayıbdır, o
millәt özü dәxi itib-batmayacaqdır vә
hәyat üzrә baqi qalacaqdır. Elә ki, dil unudulub
istemaldan düşdü, dilin sahibi dәxi çox
yaşamayacaqdır vә onun fövt olmasına şәkk
qalmayacaqdır. Bu barәdә rusların mürәbbisi
vә әdibi Uşinski «Ana dili» sәrlövhәsilә
yazdığı mәqalәsindә deyir: «Madam ki, bir
millәtin özünә mәxsus ana dilisi xarici
dillәrin tәqәllüb vә tәsәllütündәn
salamat qalıbdır, o millәt özü dә
salamatdır. Әgәr onun cәmi maddi vә
mәnәvi dövlәtini әlindәn alasan, vәli
ana dilinә toxunmayasan, o millәt fövt olmaz vә az
müddәtin zәrfindә yenә özünә mal
vә dövlәt cәm edәr. Vә bilәks
heç bir mal vә dövlәt ilә bir millәti
әhya etmәk olmaz, zәmani ki, onun ana dilisi vә milli
lisanı olmaya».
Mәrhum Zakirin öz milli dilinin şivәsi
vә ruhunu nә dәrәcәdә bilmәyi onun
nәzm ilә tәrtib qıldığı bir çox
nağıl vә hekayәlәrindәn
görünür. Onlardan bir neçәsini «Balalara
hәdiyyә» nam adlı kitabçamızda dәrc
etdirmişik. Tanış olmaq istәyәnlәr o kitaba
rücu etsinlәr.
Mirzә Fәtәli Axundova
yazdığı başqa bir namәsindә Zakir yenә
Qarabağın әhvalından filcümlә mәlumat
verib, hәr bir sinfin şüğlü karını vә
әmali-şәniәsini Mirzәyә kәşf
qılır. Bu namә daha da ziyadә şairanә
yazılmışdır. Namәnin ibtidasında şair
öz könlünә üz tutub bir növ
qәflәtdәn bidar etmәk qәsdilә baharın
yetişmәyini xәbәr verir vә ona xitabәn
deyir: «Ey könül, dünyanın qәmi sәnә ha
qalmayıbdır?! Beş günlük ömrün var, ye, iç;
eyş-işrәtlә vaxtını keçirib,
zövq-sәfaya mәşğul ol!
Gәrdişi-dövranın möhnәt vә
cәfasını ancaq gәrdişi-şәrab apara
bilәr. Әgәr özün sufilik biruz edib,
şәraba meyl etmәsәn dә, barı qeyrilәrin
eyş-nuşuna tamaşa qıl vә bahar fәslinin
ruhpәrvәr havası ilә qәlbini
tәzәlәndir. Bax gör qadirü rәhman sәnin
könlünü açmaqdan ötrü nә türfә
şeylәr yaradıbdır, nә gözәl nemәtlәr
әta buyurubdur.
Sonra şair keçmiş
әsrlәrdә olan böyük padşahları, bimurad
aşiqlәri vә namdar pәhlivanları bir-bir yad edib
deyir ki, onlara qalmayan dünya sәnәmi qalacaqdır?
Bәs, vaxtı fövt edib möhnәtdә
keçirmәk yaramaz!
Bu tәnbih vә tövsiyәdәn sonra
şair Mirzә Fәtәlinin özünә rücu
edib zәrifanә deyir ki, sәn mәnim kimi deyilsәn.
Tiflisin içindә olursan; mәskәnin dә yol
üstündәdir; gәlib-gedәnә tamaşa edib,
kef vә lәzzәt aparırsan. Xüsusәn bazar
günlәri Hallavarın gözәllәri
bәzәnib, dәstә-dәstә kәlisayә cәm
olurlar. Onlara baxdıqca sәnin ruhun tәzәlәnir.
Şair ona mәslәhәt görür ki, axunddan[19]
xәlvәt, mümkün olsa, düşәndә bir
Balaәhmәdi dә yanına alıb, gedib
mәlәksimaya baxsın. Belә zarafatdan sonra şair
keçir öz vilayәtinin övzavü
әhvalını şәrh qılmağa. Onun öz
kәlamına rücu edәk:
[19]- Axund -- yәqin ki, burada şeyxülislama
işarәdir.
Nә xabi-qәflatdir, divanә könül,
Aç gözünü, süni-xudayә bir
bax!
Sәnә ki, qalmayıb qәmi alәmin,
Seyri-baği-zövqü sәfayә bir bax!
Qıl tamaşә novәrusi-baharә,
Qәnimәtdi beş gün
ömri-dübarә;
Sәhni-çәmәnlәrdә
qümri, hәzarә
Nә xoş verib sәda-sәdayә, bir
bax!
Gәrdişi-dövranın, ey
xanәxәrab,
Aparır möhnәtin
gәrdişi-şәrab;
İçmәsәn dә içmә
özün meyi-nab,
Eyşü nuşi-bayü gәdayә bir
bax!
Yasәmәnin әtri çöküb
calәyә,
Gәlir gülüstandan buyi-qaliyә;
Gahi bәnәfşәyә, gahi
lalәyә,
Gahi dә nәrgisi-şәhlayә bir
bax!
Sәrvü sәnubәrin
afәti-xәzan
Soyub libasını qoymuşdu üryan;
Gәlib tәrәhhümә
sәrvәri-rәhman,
Verdiyi xәlәti-zibayә bir bax!
Әgәrçi xәstәsәn, dur
bir ayağә,
Ahәstә-ahәstә güzәr
qıl bağә;
Qәh-qәhi-minayә,
rәqsi-üşşaqә,
Cah-cәhi-bülbüli-şeydayә bir bax!
Seyrә çıxıb
dәstә-dәstә gözәllәr,
Çiçәk dәrib tәr
buxağә düzәrlәr,
Qaqqıldaşa-qaqqıldaşa
gülәrlәr,
Canlar alan sövtü sәdayә bir bax!
Şәqayiq, qәrәnfil, süsәn,
nәstәrәn
Zәbani-hal ilә oxur müstәhsәn;
Hәvayi-kuhsar, sәfayi-çәmәn
Tәn edәr
cәnnәtül-mәvayә, bir bax!
Necә oldu Cәmşid, Firidun, Kavus,
Söhrabi-namvәr, Fәramәrzü Tus,
Әsasi-İsgәndәr,
gәnci-Dәqyanus
Tamam getdi badi-fәnayә, bir bax!
Bu dari-dünyanın yox etimadı,
Sәnin dә rehlәtin
bugün-fәrdadı;
Sal yadına nәqli-Şirin-Fәrhadı,
Sәrgüzәşti-Mәcnun-Leylayә
bir bax!
Mәnim tәk deyilsәn, әzizim,
sәnin
Kür kәnarı, yol üstüdür
mәskәnin;
Lәzzәtini apar gәlib-gedәnin,
Nazәnini-fәrdi-әlayә bir bax!
Hallavarın bu sәmtinin gözәli,
Bazar günü gәlisayә çox
gәli;
Laçın tumaqәli, tәrlan
cilvәli,
Sәri tәr cığalı sonayә bir
bax!
Duyuq düşsә әgәr
vermәzlәr rüxsәt,
Unutma, gah-gah düşәndә
fürsәt
Molla Әhmәdi dә axunddan
xәlvәt,
Al yanına, mәlәksimayә bir bax!
Fisqü fücur hәddәn aşıb
Şişәdә,
Erkәyi, dişisi yaman peşәdә;
Mәnәm qalan hәmin bu
әndişәdә,
Zәmanә dönübdür,
qövqayә bir bax!
Sürahi solunda, badә sağında,
Mәzә qabağında, mey
dodağında,
Çeşmә kәnarında, çay
qırağında
Әmmameyi-seyyid, mollayә bir bax!
Vaiz bizә oxur şәrhi-Mustafa,
Hәramә mürtәkib olmayın
әsla!
Өzü lüm-lüm udar batindә,
әmma
Zahirdә dediyi mәnayә bir bax!
Kimdi baxan peyğәmbәrә, imamә,
Bu dağılmış düşәn deyil
nizamә.
Orucluqda şürbi-meyi-gülfamә,
Mahi-mәhәrrәmdә zinayә bir
bax!
Sәhra mәrdümini şәhr әhli
görcәk
Yalvarıb, yapışıb oturdar
çömlәk;
Beş arşında
sürüşdürür üç çәrәk,
Tacirә seyr eylә, sövdayә bir bax!
Baqqal qoyar tәrәziyә imanın,
Әsәl qiymәtinә satar ayranın,
Qudurmuş it kimi dolar dörd yanın,
Deyәn yoxdur Ali-Әbayә bir bax!
Pinәçilәr bafta taxar boynuna,
İmperial tökәr vәrәq oynuna,
Qovurmaçı saat qoyub qoynuna,
İddiayi-әla, әdnayә bir bax!
Hәramilәr kimi yol üstә yatar,
Tamojnaya çakәr olub, mal tutar,
Dünbәk çalar, şәrab
içәr, baş atar,
Qövli-bәyzadәyә, tәrsayә
bir bax!
Dolanır bazarı darra, kvartal,
Döyülür sifәtlәr, yolunur saqqal;
Gecә get cibinә beş-on manat sal,
Gündüz gәlib nırxa, bahayә bir
bax!
Hәddәn aşıb bu viladә
şәrarәt,
Hәr kim bir iş görә, puluna
minnәt;
Mu qәdәri yoxdur әdlü
әdalәt
Vә lakin şöhrәti-bicayә bir bax!
Böyüklәrin işi deyil demәli,
Dәnidәn betәrdir feli, әmәli;
Böylә görmәmişdik bundan
әzәli,
İndi karü bari-rüsvayә bir bax!
Xanzadәlәr şişә taxır
rәyәti,
Өzlәrinin deyil malü dövlәti;
Orda tәpәr, harda düşsә
fürsәti,
Mujikә seyr elә, ağayә bir bax!
Palajenya nәqli ta olub möhkәm,
Gәrәk bәy azalda zülmün
dәmadәm;
Dәxi dә artırır bu
әhli-biqәm,
Yanında çalınan zurnayә bir bax!
Piranәsәrlikdә mәn oldum rüsva,
Düzәlmәdi işlәr, cana yetdim ta;
Gör nә oyun tutdu, әzizim Mirza, --
Zakirә, tәqdiri-qәzayә bir bax!
1848-ci sәnәdә çıxan zakonun
hökmüncә xanzadә vә bәyzadәlәrin
ixtiyarı azalır vә rәiyyәt tayfasına
bәzi ixtiyarat vә әmniyyәt vәdә olunur.
Vәli qanun vә qaydaya adәt etmәmiş
xanzadәlәr çәndan tәzә zakona
mültәfit olmayıb, irәlikindәn dә ziyadә
bacardıqları zülmü rәiyyәtlәrin
haqqında әsirgәmәzlәrmiş.
Burada Zakir
xanzadәlәrin avamlığını vә
vәhşiyanә hәrәkәtlәrini tәyib
vә tәzmim edib deyir: Bu әhlibiqәmin halına
heç bir şey tәfavüt etmәz; yanlarında
çalınan zurnaya bax ki, onları bidar vә huşyar
qılmaz.
Әgәrçi burada şair xanların
vә bәylәrin avamlığını, zülm
vә istibdad tәrәfdarı olmaqlarını zәmm
elәyir, vәli bu palajeniyanın (qәrardadın)"
hökmü --ki, xanzadә vә bәyzadәlәr
ilә rәiyyәt tayfasının arasında
gәrәkdir bir növ müsavat olsun, -- onun
özünü dә müztәrib vә pәrişanhal
elәyir vә buna sәbәb şairin ezünün
nücәba vә xanzadә silkinә daxil vә
mәnsub olmasıdır.
Hәmin bu mәzmunda ikinci dәfә olaraq
tәzә bir zakonun elan olunması Zakiri daha da artıq
mәğmum vә dikәrkun edib, aşağıda
tәhrir olunan nalә vә şikvәlәrin
inşadına sәbәb olur:
Çıxmadı, qurtulaq dәrdü
bәladan,
Gundә bir zakuni görәn canımız.
Hәr ayın başında bir yol
dәyşilәn
Adәtu qanuni görәn canımız.
Tәfavut qalmadı gәdayә,
bәyә,
Barkeşlәr indi keçib
yedәyә[20];
Qәnaәt eylәsin bezә,
qәdәyә
Cameyi-gülguni görәn canımız.
[20]- Barkeşlәr -- yәni yük
heyvanları indi yedәyә
keçibdir. Rəiyyәt tayfasının
layiqi-hörmәt vә etina olmasına işarәdir.
Bundan isә yegdir diyari-qürbәt,
Al başını, dur get, әlbәt,
sәd әlbәt;
Yalavac әyaldan çәksin
xәcalәt
Bәzәkli xatuni görәn
çanımız.
Yazü qış hәmişә sevgili
canan
Geyәrdi әyninә libasi-әlvan;
Olmasınmı indi sәrv tәk üryan
Qamәti-mövzuni görәn
canımız?!
Fәtulә-fәtulә
sәfheyi-rudә,
Gәh tәrfi-zәnәxdә, gahi
әbrudә,
Pәrişan olmazmı qubaraludә
Müәttәr kisuni körәn
canımız?!
Mübarәkdir bu dünyanın nizamı,
Nәhayәt, müşküldür
öyrәtmәk xamı;
Yad edib ağlayın keçәn
әyyamı,
Mehnәti-әfzuni görәn
canımız!
Ac qaldıqca rәxtixabi sataçaq,
Gәlә-gәlә quru yerdә yatacaq;
Uzaqdan sikkәyә güllә atacaq
Min tümәn altuni körәn
çanımız.
Saldıq başımıza nә növi
daşı,
Harda biz görmüşük belә
pәrxaşı?
Rәiyyәtlә boyunduruq yoldaşı --
Çakәri-dilxuni görәn
canımız.
Nә gündә yaradıb xudavәnd bizi,
Bir yana apara bilmәdik izi.
Gahi Avanesi, gahi Sәrkizi,
Gahi dә Semyoni görәn canımız.
Bәy ikәn adımız oldu
mülkәdar,
Daxi mundan belә bizimçün nә var?
Mükәddәr olmazmı sahibiixtiyar--
Әvәki, Әrtuni görәn
canımız.
Satarıq, sovarıq olub qalanı,
Hәq bilir sözümün yoxdu yalanı,
Salsın alta indi öküz palanı
Balışi-pәrquni görәn
canımız.
Sәrxeyl ikәn yeksәr qaldıq ayaqda,
İşlәrimiz keçir yaman sayaqda,
Nә tirәbәxt oldu bu Qarabağda
Taleyi-meymuni görәn canımız.
Tağar-tağar arpa, buğda әkilәn,
Biçilib, döyülüb dama
tökülәn;
Qan axıt gözündәn, ipәk
çәkilәn --
Xali tәrazuni görәn canımız.
Bu tövr ilә getmәk
müşküldür yola,
Nә sağa mümkündür qaçmaq,
nә sola;
Gәrәk indәn belә digәrgun ola
Kari-digәrguni görәn canımız.
Aparılır qaravula, keşiyә,
Qәht olub bir deşik, girәk
deşiyә
Buriya döşәsin evә, eşiyә,
Qalini, bahuni görәn canımız.
Bu zülmü insana eylәmәz insan,
Saf cana yetişdik, aman, әlaman!
Bir neçә lamәzhәb, adı
müsәlman
Mürtәdü mәluni görәn
canımız.
Gәldi, getdi, heyif, әmiri-nәcib,
Feyzi-nәzәrindәn olduq binәsib;
Necә qәbul eylәr naәhl tәbib
Haziq Әrәstuni görәn
canımız.
Lazımdır ki, edәk belә qonağa
Ellik ilә malü-mülki sadağa;
Өzgә әmir ilә tutmaz
әlaqә
Ta doyunca muni görәn canımız.
Әdalәtli, mürüvvәtli
canişin,
Tәkyәmiz onadır küllühüm
hәmin;
Sәnaxandır ona ta ruzi-pәsin,
Xәlqә rәhnümuni görәn
canımız.
Mәlcәi-füqәra,
mömini-zәlil,
Hamiyi-züәfa, mürşidi-dәlil,
Kәrәmi abi-Kür, әtasi Edil,
Sәxası Ceyhuni görәn
canımız!
Qasım bәyin bәrgüzidә
әsәrlәrindәn birisi dә mollaların
şәnindә vә üsuli,
şeyxi-mәzhәblәrin әqaidinә dair
yazdığı hәcvasa kәlamıdır ki, onun mislini
bu vaxta kimi Azәrbaycan şüәrasının asarü
әşarında görmәmişik. Bu kәlamda Zakirin
әn müqtәdir vә rәvantәb bir şair
olması yәqin olunur.
Ondan sonra gәlәn şairlәrdәn
bir çoxu bu kәlama nәzirәlәr yazıblarsa da,
heç birisi belә fәsahәt vә
bәlağәtdә mәtlәbi yetirә
bilmәyibdir. Onunla oxucuları aşina etmәyi
özümüzә borc bilib, burada onu dәrc edirik.
Şuşa qalasının ruhanilәri vә
xüsusәn, şeyxi vә üsulimәzhәb
mollaların әqaid vә әtvarı babında
yazılmış hәcvasa kәlamdır ki, Qasım
bәy Zakirin tәbi-sәlimindәn nәşәt
etmişdir:
Neçәlәr silsileyi-tәbimә
tәhrik verir,
Rişteyi- nәzmә çәkәm
yәni düri-qәltani.
Budu xahişlәri kim, baxmayıb ağü
bozuna,
Elәyim hәcv tamam bayü gәdavü
xani.
Neylәyim, ölkә bulaşıb
nәcisә bir günә,
Pak qılmaz onu gәr bağlayasan ümmani
Vermәsәn vüsәt әgәr
nәzmә, olur namәrğub,
Elәsәm cümlәsini şәrh,
düşәr tulani.
Çarә oldur ki, yenә hәr
biridәn bir şәmmә
Söylәyib, ta ki, qılam hәcv
Әmiraslani.
Çünki ol fasiqü facir kimi
hәcvә layiq --
Tapmaq olmaz, gәzәsәn Gәncә,
Şәki, Şirvani.
Qalsın, axırda onunla olunur
xәtmi-kәlam,
Fәsli-әvvәl danışaq
mәzlәmeyi-mollani.
Ah, [bu] müftәxorun dad әlindәn,
sәd dad --
Ki, salıblar necә gör
mәmlәkәtә qövğani!
Hәrcü mәrc eylәdilәr
mәzhәbi-isna-әşәri,
Etdilәr zirü zәbәr
bargәhi-imani.
Hәr әlif-ba oxuyan adını ruhani qoyub,
Bilmәz öz әbcәdini, ruha
çәkәr suhani.
Alimü fazilü ustad, müridü
mürşid,
Nә qәdәr ki, görәsәn
dövrdә sәrgәrdani.
Hәmә qövğalәri
bәhri-dirәmü әqmişәdir,
Hәmә tәqvalәri
şali-әmәli-Kirmani.
Vermәrәm mәn oların
taәti-bibәhrәsinә --
Tarı şahiddir özü,
mәsiyәti-düzdani.
Yenә filcümlә üsul ilә
üsuli danışır,
O ki, şeyxi lap elә dibdәn urur baltani.
Etmәyib şәrmü hәya göz
görә Әbdüllahә
Eylәr isbat sәrasәr
sifәti-yәzdani.
Bişü kәm xaliqü mәxluqdә
bir fәrq gәrәk,
Elәsәn nik nәzәr, bunda
tәfavüt hani?
Bir quru ismdәn özgә dәxi
hәqqә nә qalır,
Lәnәt olsun sәnә, ey
münkiri-hәq ruhani!
Bәs deyilmi olalar, vasiteyi-külli-vücud,
Bәs deyil mәzhәri-feyzü
kәrәmi-rәbbәni?
Bәs deyilmi olalar
şafeyi-ruzi-әrәsat,
Bәs deyilmi sәbәbi-fәthi-dәri
rizvani?
Nә rәvadır ki, dәxi bir dә
edәk hәqqә şәrik
Biz imami, necә ki, ermәnilәr İsani.
İki tarı yenә mümkündü
süluk eylәyәlәr,
Gәrәk on dörd yerә bunlar
bölәlәr dünyani.
Qasimi-rizq demәk gәr bu isә,
şamü sәhәr
Şiri-yәzdan götürüb
dәstinә paylar nani.
Bu dәnirütbә nә layiq o
şәhi-kövneynә,
Haşa-lillah götürә
mәnsәbi-fәrraşani.
Yoxsa qәsdin budu ki, ruzirәsan onlardır,
Sәnәti-sanei müşküldü tapa
insani.
Yoxdu bir ruzirәsan bari-xudadan qeyri,
Odu murü mәlәxә rizq verәn
asani.
Mahiyi-bәhrә qılır
qәtreyi-barani qәza,
Seyd edir bipәrü balә
mәgәsi-pәrrani.
Müşrikü mürtәdü mәrdud,
nәsaravü yәhud,
Vәqfdir cümlәyә
xani-kәrәmü ehsani.
Doğrudur, raziqü mühyiyyü
mümitdәn qeyri
Hәr sifәt kim, deyәlәr var
sifәti-imkani.
Bir deyәn yoxdu ki, ey asiyi-dәrgahi-ilah,
Bir xәyal eylә ki, kimdir dediyin böhtani.
Gedәcәk duzәxә,
bişübhә, o mövla hәqqi,
Xaliqi-mövtü hәyat kim bilә ol
mövlani.
Hәm dәxi bir dә deyirlәr ki,
Rәsulun Cibril
Batinindәn gәtirir zahirinә Qurani.
Belә gәr olsa, cәmii-şüәra
mürsәldir --
Ki, yazıb hәr biri bir cild, iki cild
inşani.
Onların da yenә vardır neçә
ülül-әzmi --
Hafizü, Sәdiyü Cami dәxi hәm
Xaqani.
Mәn dә
peyğәmbәri-namürsәliyәm Kolbasanın,
Ümmәtim Tanyaqü
Külqışlaqü Xızrıstani.
Tutuban rahi-digәr xarici olmaq yegdir --
Bu isә tövrü tәriqü
rәhi-müslimani.
Bilmәzәm hiç nә vәch
ilә bu lamәzhәblәr
Bәhs edirlәr ki, mükәllәfdi
qamu әşyani.
Әqldir rәhbәri-nikü bәdü
hәqqü batil
Şey ә ki, vermәyib ani, necә
tapsın ani?
Tifl ta baliğ olunca ona yoxdur tәklif,
Nә dәlil ilә mükәllәf
bilәsәn heyvani?!
Tanımaz ana-bacı, bir-birinә cift olur
Nә nikahi, nә tәlaqi, nә dә
siğәxani.
Gәllәdәn gәr xәbәr alsan
ki, de rәbbin kimdir?
Göstәrәr ciddü yәqin ilә
sәnә çubani.
Bәndәsindәn nә tәvәqqe
elә rәbbin ki, özü
............................................................
Küfrdür qabili-tәsbihi-tәala
bilmәk --
Füzleyi-xәlqi yeyәn sağsağani,
qarğani.
Aşiqin taәti mәşuqә
sәzavar gәrәk,
Bixirәdlәr nә bilir rәsmü
rәhi-fәrmani?
Zihәyata, tutalım, cәhl ilә isbat
etdin,
Var oların da dedin hissü şüurü
cani.
Elә insaf, nәbatat, cәmadat,
gözüm,
Kim inanır ki, tapa mәrifәti-yәzdani?
Bu nә qövğa, bu nә kavuş,
mәgәr görmәmisәn
Oxunan vәqtdә sәn
sureyi-«Әrrәhmani»?
Cümlәsin bari-xuda
növi-bәşәrdәn ötrü
Xәlq edib, hәr biri bir dәrdin ola
dәrmani.
İns nlә cinnәdi
tәklifi-xudavәndi-cәlil,
Ülәma böylә ki, tәfsir
edәr Qurani
Şeyxi şәyyaddı
hәrçәnd, üsulidә dәxi
Yoxdu bir mu qәdәri mәrifәti-insani.
Cümlә bәdkarü dilazarü
mühilü kәzzab,
Cümlә bidinü
süxәnçinü şәrarәt kani.
Әllәrindә hamının
sәbheyi-sәddanәlәri,
Dillәrindә hamının şamü
sәhәr yalani.
Birisi bihәmә çiz biri ilә
başlar cәng,
Hakimi-şәrә çәkәr,
şahid olur qalani.
Bilә, ya bilmәyә bir yaxşı
ziyafәt eylә,
Sal samavarә odu, dövrә gәtir
fincani!
Bir içim çay ilә yüz
şahidi-bidin tapılır,
Necә kim, Әli bәyin çıxdı
göyә әfğani[21].
[21]- Bu şerlәr Әli bәy ilә
mәşhur hiylәsaz Kәrbәlayı Allahverdinin
arasında vüqua gәlәn mürafiәyә dairdir.
Әli bәy Kәrbәlayı Allahverdiyә 22
tümәnin vәchindә verdiyi sәnәdi
KәrbәlayıAllahverdi hәkki-islah edib, 22
sıfrayı çöndәrib 1200 edibdir vәbir para bidin
şahidlәrin kömәyi ilә hakimi-şәrin
tәrәfdarlığı ilә 22 tümәnin
әvәzindә Әli bәydәn 1200 tümәn
alıbdır.
Cәfәri-kar ki, eşitmәz,
çalalar zurna sәsin --
Der imiş mәn hamıdan yaxşı
eşitdim ani.
Yeddi gündәn sora bir şәxs
Dızaqdan yetişib,
Qaziyi-şәhr yazıbdır biri dә
filani.
Eşidiblәr ki, olur şahidi-şiә
mәqbul,
Bağlayıb uzun Hüseynәli
dәri-dükkani.
Hәzrәti-qazi vә yanındakı
Ağanovruz
Eylәyib hәr biri bir tәrz
münasibxani.
Biri bәqqali-bәdәfalü
kәlambazü füzul,
Biri әhli-zәlәmә
zadeyi-Şәkkәrbani[22].
[22]-Şәkkәrbani--şairin
әsrindә pis yola qurşanan bir arvadın adıdır.
Belә şahidlәr ilә bir
kәsә din olsa sübut,
Kişi neylәr dәxi rәncü
tәәbi-kimyani?
Hәr kimin var isә hәmmamı, edәr
borcun әda,
Bari bizlәr kimiyә atmayalar böhtani.
Tümәn oğlu Nuru[23] netsin ona, ya
özgә vәkil,
Әhli-Tәbriz tәfәnnündә
ötüb şeytani.
[23]- Nuru Tümәn oğlu Әli
bәyә vәkil imiş. Vәli Kәrbәlayı
Allahverdi onu da aldadıbdır vә o, işi uduzubdur.
Yox mәzәmmәt yeri bu babdә
hәrgiz Әlidә,
Rindi-şәhr ola özü, әsli ola
Mәmqani[24],
[24]- Kәrbәlayı Allahverdi
Tәbrizdә anadan olmuşsa da, әslәn
Mәmәqanlı imiş.
Hәr nә oldusa ona, qazidәn oldu,
әlhәq,
Var idi çünki onunla
kәdәri-pünhani.
Pәmbeyi-eyşini verdi yelә ol
bәdbәxtin,
Saldı bir dәrdә ki, heç
nüsxәdә yox dәrmani.
Yazdı bimәksü tәvәqqüf iki
saәtdә hәmin
Surәti-şәri hәzarü dü
sәd tumani.
Şәrtdi şәr hüzurunda
rәhü rәsmi-әdәb,
Nә ki, sәrkub oluna bir tәrәfin
әqrani.
Molla, nә molla,
әsiri-şikәmi-әndәr piç,
Qazi, nә qazi ki, sir olmaz içә
ümmani.
Filhәqiqә, mәn onun
müxlisi-dirinәsiyәm,
Leyk doğru demәyin şәrdә yox
üsyani.
Doğruluq qalmayıb әsla bu fәna
alәmdә,
Sәrnigun ola, görüm, böylә yaman
dövrani.
İstәr idim dәxi dә nәzmә
verim tul, vәli
Dil dedi: -- Өmr keçib, qәt elә bu
hәdyani.
Әmiraslanә gәrәk
dәftәri-digәr yazıla,
Çünki ol bәdәmәlin qeyr
gәrәk dastani.
Yaxşı hәcv eylәr idi bu dәmin
adәmlәrini,
Sağ gәr olsa idi indi ol İbni-Cani[25].
[25]- İbn Canı -- Kәrbәlayı
Abdulla Canı oğludur ki, onun barәsindә yuxarıda
yazılmışdır.
Rişteyi-tәbimә yox tab verәn,
çәrx әfsus
Elәyib xak ilә yeksan qәdi-Babani[26].
[26]-Qәdi-Babani -- yәni mәrhum
Mehribanlı Baba bәy ki, onun haqqında da filcümlә
mәlumat verilmişdir.
Getdi hәmdәrdlәrim, bisәrü
saman qaldım,
Bu ribati-kühәnin yoxdu sәrü samani.
Dәmi-rehlәtdi, könül, bari
iqamәt açma,
Mizban xar tutar dir köçәn mehmani.
Keçdi hәdyan ilә övqat,
bağışla, ya rәb,
Behәqi-ali-Әli cürmi-mәni-pirani.
Nәçidir maliki-rizvan üzünә
açmaya dәr,
Ola hәr kimsәnәnin әldә onun
fәrmani.
Zakiri-rusiyәhәm, gәrçi
günahım çoxdur,
Var dәstimdә vәli Ali-Nәbi damani.
Kәlamın axırında Qasım bәy
haqq vә doğruluğun bu puç dünyada mәhvü
nabud olmasını kәmali-tәәssüflә izhar
edib, belә yaman dövranın sәrnigun olmasını
arzu edir vә etmәmәk dә olmaz.
Bir yerdә ki, «bir içim çay ilә
yüz şahidi-bidin» tapılsın vә
sәbheyi-sәddanә әldә ola-ola dillәrdә
yalan söylәnsin vә hakimi-şәr dәryalarca
kamına çәkib yenә sir olmasın, daha belә
vilayәtdә doğruluq qala bilәrmi vә belә
dövranın abad olunmasını arzu etmәk
rәvadırmı?
Şair özü dәxi dünya
zindәganlığından bizar olub, onda artıq yaşamağı
istәmir, rehlәt zamanı yaxınlaşmağını
dәrk edib axirәt mәnzilinә
köçmәyә hazırlaşır.
Bir tәrәfdәn dәxi şairi
dünyadan soyudan mehribani rәfiqlәrinin tәmamәn
getmәsi olubdur; «rişteyi-tәbinә tәhrik
verәn» yoxdur; ruzigari-qәddar İbn Canını fövt
edibdir vә çәrx dә «qәddi-Babanı xak
ilә yeksan qılıbdır»; «bu ribati-kühәnin yoxdu
sәrü samani». Digәr tәrәfdәn dә
sahibxanә dir köçәn qonağı dost tutmaz. Ona
binaәn lazımdır dünyadan bir az üzüsulu
getmәk.
Bu hal ona şәhadәt verir ki, Zakir
dünyada xeyli vaxt ömür sürübdür. Necә ki,
özü iki-üç yerdә öz sinnü salına
işarә edibdir. Şair hәştad sәnәyә
kimi yaşayıbdır.
Kolyubakina yazdığı kağızda deyir:
Hәştada yetişdi sinnü
salımız,
Bu dövlәtdә ağarmışdı
yalımız;
Getdi dövlәtimiz, mülkü
malımız,
Nәxli-tәmәnnamız kәdәr
gәtirdi i. a.
Mәrhum Mirzә Fәtәliyә
yazdığı kağızda yenә öz sinnindәn
söz açıb deyir:
Az qalıb hәştadı tamam edәm
mәn,
Sәn indi yazırsan әhli-şәr
mәni i. a.
Vә bunlardan әlavә şairin bir
neçә mәqamlarda qocalıqdan şikayәt
etmәsi onun xeyli әlil vә düşgün olmasına
dәlalәt edir. Mәsәlәn, bir yerdә
yazır:
Ağzımda uçuq qәbrә
dönüb otuz iki diş,
Üç-dördü
qalıbdır.
Bir-birini tutmaz dәxi onlar görә bir
iş,
Kökdәn
boşalıbdır....
Vә yenә bu şikayәtnamәsinin
axırında yazır:
Saqqal dönüb ağ sümüyә,
söylәmә, Zakir,
Qәflәtdәn ayıl sәn!
Sövdayi-qiyamәtdә gәrәk
әr ola mahir,
Dur,
düş yola, tәrpәn!
Köçmәk dәmidir, yatma, kişi,
çapükü şakir
Taәt yolun
öyrәn!
Bahörmәt ikәn çarә odur
mәrgi arayım,
Şayәd ola qismәt?!
Yenә qocalıqdan şikayәt edib, bir
şerinin axırında yazır:
İltimasım budu kim oldu, xilas eylә
mәni,
Oğul-uşaq әlinә vermә saqalım,
qocalıq!
Hәr halda altmış sinnindә olan
şәxsdәn bu qisim şikayәt sadir olması
tәbii deyil....
Şair sәyahәt qәsdilә
Tәrtәrbasana -- ki, Cavanşir mahalından ibarәtdir,
-- azim olur ki, o yerlәri seyr edib, könlü
açılsın vә şayәd Bәrdә
şәhәrinin keçmişdәki şenlik vә
abadanlığından bir әsәr bulsun vә bir
müddәt şurişi-zәmanәdәn fariğ
vә asudә olsun. Tәrtәrbasana nә tәmәnna
ilә azim olduğunu Zakir bu sayaq nәzmә
çәkir:
O viladә mehribanlıq görmәdim,
Gәlmişәm indi dә Mehriban[27]
gәzәm;
Seyr elәyim tamam Tәrtәrbasanı,
Varmı aşiqinә can qıyan
gәzәm.
[27]-«O viladә» demәklә yәqin ki,
şair Şuşa uyezdinә işarә edir; «Mehriban
gәzәm» -- şairin dostu Baba bәyin vәtәni
vә vәfat etdiyi «Mehriban" kәndinә
işarәdir ki, Cavanşir mahalındadır.
Tülәk tәrlan ovlağıydı bu
yerlәr,
Bәrdә torpağına eylәyim
güzәr;
Görüm qalıbdırmı
Şirindәn әsәr,
Baxam hәr tәrәfә nigaran
gәzәm.
Xosrovi-Pәrvizin şanü
şövkәtin,
Fәrhadın әlәmü qәmü
möhnәtin,
Şapurun çәkdiyi nәqşü
surәtin
Arayıb, axtarıb bir zaman gәzәm.
Dolanıb sәrasәr çarsu bazarı,
Gәtirәm nәzәrә
sәmti-minarı,
Görsәm, xәbәr alım
bülbüli-zarı,
Necoldu ol gülü gülüstan,
gәzәm.
Deyim hanı munda gәzәn
gözәllәr?
Teyhulu meşәlәr, sonalı
göllәr?
Çayın kәnarında tikilәn
ellәr?
Yoxdu heç birindәn bir nişan
gәzәm.
Ol baş-başa verәn
sәrvi-rәnalәr,
Hәr guşәdәn gәlәn
sövtü sәdalәr,
Zәrrin piyalәlәr,
meyi-sәhbalәr,
Gәrdişi-badeyi-әrğәvan
gәzәm.
Bu minval ilә şikәstә Zakir
bülbüli-zardan әhval cәm edib deyir: Bu diyarın
adәt vә qanununu mәn tәvarixdә oxumuşam.
Onları xeyli müstәhsәn surәtdә tәhrir
qılıblar. Bayram gecәlәrini sübhә kimi bu
şәhәrin әhalisi çirağan edib, eyşü
işrәtdә keçirirlәrmiş. Bәyzadә
vә әmirzadәlәr boynu qәlladәli
sәgi-şikar ilә övqatını seydgahlarda
sürәrlәrmiş. Böyüklәr astanasında
pәhlivanlar vә qızmış nәrlәr
küşti tutarlarmış. Bir yandan
cәvahirfüruşlar, bir tәrәfdәn
zәrgәrlәr gözәl nazәninlәrә
bәzәk vә zinәt әsbabı mühәyya
edәrlәrmiş. Karvansaralarda
qәlәndәrlәr qәsidә oxuyub, tacirlәr
vә sәyyahlar vә hәr qisim qәribü
qürәba sübhә kimi şirin nağıl vә
hekayәtlәr söylәrmiş. İndi onlardan bir
әsәr vә bir nişanә varmı? Şairin öz
kәlamına rücu edәk:
Aşiqә söylәrmi qasid
әnqәrib,
Qәm yemә, dilrüba sәnәdir
nәsib?
Zimistan qeydindәn çıxan
әndәlib
Axtarırmı tәzә aşiyan,
gәzәm?
Cәvahirfüruşlar satırmı
gövhәr?
Xublar yaraşığı görürmü
zәrgәr?
Karvansaralarda tacir, qәlәndәr,
Necә keçәr şami-qәriban,
gәzәm.
Gecә-gündüz daim
bangi-cәrәsdәn,
Qulaq tutulurmu sәdavü sәsdәn
Bakıdan, Dәrbәnddәn, Krım,
Çәrkәsdәn
Gәlirmi mәtai-bipayan, gәzәm.
Sayeyi-sәrvdә mәcmәi-xuban
Yenә әylәşirmi xoşdilü
xәndan?
Yoxsa ki, onlara saqiyi-dövran
İçiribdir mey yerinә qan,
gәzәm?
Nazәninlәr ta tülui-afitab
Oturub gecәlәr çәkirmi gülab?
Çeşmi-aşiq kimi
fәvvarәdәn ab
Tökülürmü hovza nümayan,
gәzәm?
Sonra şair yenә bülbüldәn
soruşur ki, müzәyyәn mәhәllәlәr
vә münәqqәş otaqlar yenә irәliki
halında dururmu vә yenә otların içindә
xanәndә vә nәvazәndәlәr
gözәl nәğmәlәr oxuyurlarmı?
Tövlәlәrdә köhlәn atlar
kişnәşirmi? Hamamlar yenә әzәlki kimi
rövnәqlidirmi vә onlara külli ağçalar
sәrf olunurmu? Bağlarda vә bağçalarda seyr
edәnlәr vә nazәnin cananlar yenә
qaqqıldaşa-qaqqıldaşa gәzirlәrmi?
Amma çox әfsus ki, şair burada zikr
qıldığı şәnlikdәn, tәrәqqi
vә tәmәddündәn564 bir әsәr
görmәyib, mәyus vә pәrişan olur vә
bülbüli-biçarә ona belә xәbәr yetirir:
Bülbüli-biçarә verdi
xәbәri,
Dedi ki, qalmayıb şәnlik әsәri,
Mәn Zakirәm, onu görәndәn
bәri
Gәrәk Mәcnun olub, biyaban
gәzәm.
Şair özü guya
bülbüli-әfsürdәdilin belә hüznavәr
xәbәrini pişәzvәqt dәrk edib deyir: Bu
puç dunyaya etibar yoxdur;
bunun bir sәfası müqabilindә yüz cәfası
var. Ona binaәt yәqindir ki, keçmiş
şövkәtü cәlaldan, sәrvәtü maldan
vә namdar şәxslәrdәn bir әsәr yoxdur.
Tamamını «qara yer» öz kamına çәkibdir.
İndi әlac ona qalıbdır ki, mәn dә
özümü qibleyi-hacәt olan imamzadәyә
yıxıb, onun mübarәk sәhnindә
döşәnәn tәnlәrә huşü
diqqәtlә nәzәr edib, öz
sağlığımdan peşman olam:
Qibleyi-hacәtә yıxıb
özümü,
İmamzadәyә sürtüb
üzümü,
Xak olan tәnlәrә dikib
gözümü,
Olam sağlığıma peşiman,
gәzәm.
Hәrgiz bu cahanә yoxdur etibar,
Sәfası bir isә, yüz cәfası
var.
Baş götürüb gedim diyarbәdiyar,
Elәyim alәmi imtahan, gәzәm.
Hәr kәs Zakirin bu kәlamını
başdan-ayağa diqqәti-tamam ilә oxuyub, onda şair yad
etdiyi mәqamları seyrü tәfәrrüc qılsa
vә әzәlki hal ilә indiki övzavü
әhvalı tәtbiq etsә, bilaşübhә, onun
dә ürәyi qan ilә tutulub, gözlәrindәn
bilaixtiyar yaş tökülәr. Odur ki, biçarә
bülbülün verdiyi xәbәr şairin keyfini pozub,
halını pәrişan elәyir vә
Mәcnunsifәt onu kuhü biyabana salır:
Mәn Zakirәm, onu görәndәn
bәri
Gәrәk Mәcnun olub biyaban
gәzәm.
Necә ki, yuxarıda zikr olundu, sabiqdә
Cәfәrqulu xan ilә Zakirin mabeynindә ülfәt
vә zarafat var imiş. Onun xana yazdığı
namәlәrdәn bir neçәsi başdan-ayağa
lәtifәli vә
zәrifanә
yazılmış
şerlәrdir. Xanın
Cәbrayıla getmәyi barәsindә şair istehza
tәriqi ilә yazıb izhar edir ki, iki gündәn
ziyadә orada qalmasın; әvvәla özünә xan
deyәn kәs gәrәkdir xalqı incitmәsin vә
saniyәn, o yerin adamlarında nә mәrifәt var ki,
xan onların söhbәtindәn vә
ülfәtindәn bir feyz kәsb edә bilsin:
O babili Vәli Mәmmәd deyil
mütlәq sәnin babın,
Nә layiq şahbazın hәmnişini bir
qürab olsun.
Qoyucaq, Daşkәsәnlidәn
güzәr qıl badi-sәrsәr tәk,
Әli-allahidәn daim gәrәkdir ictinab
olsun.
Şairin әqidәsincә adamın
malı vә dövlәti olmasa da, yola gedәr, ta ki,
hәmnişini vә yoldaşı әhli-zövqü
kәmal olsun. Şuşa şәhәrindә şair
hәr qisim әziyyәt vә cәfanı ancaq
müsahib dәrdindәn qәbul edir:
Bu şәhri-Şişәdә gәr
bizi şişә taxsalar xoşdur --
Ki, hәmsöhbәt bizә ol
növi-qövmi-bihesab olsun.
Nә hasil әhli-sәhra
söhbәtindәn, abi-әngurun
Gәrәkdir neçә müddәt
şişәdә qalsın, şәrab olsun.
Yenә Zakir başqa bir namәsindә
mәslәhәt üzü ilә Cәfәrqulu xana
yazır:
Өzün bil, xani-valaşәn,
sözüm budur sәnә әvvәl,
Sәnin hәmsöhbәtin daim
gәrәkdir xoşdәmaq olsun.
Әbusiqәmtәrir, karü kurü lal
yoldaşdan
Gәrәk adәm hәzәr etsin,
gәrәk çox-çox iraq olsun.
Xanın tәbi-şeriyyәsinә
rişxәnd edib deyir:
İyirmi gündә bir şeri deyincә «ya
Әli» dersәn,
Gәrәk şair bizim Zakir kimi hazırcavab
olsun.
Yenә hәzl tәriqincә şair
Cәfәrqulu xana yazdığı bir kağızında
xanın әxlaqü әtvarını vә
әhli-әyalı ilә vә qohum-әqrәbası
ilә nә növ rәftar etmәsini filcümlә
bәyan etmişdir. Haman kağızı xan Şuşa
qalasında qaçaq olduğu әsnada yazmışdır
ki, belә başlanır:
Vücudi-lәtifin, ey taci-sәrim,
Eşitdim Qәlәdә bәrhәm
olubdur;
İztirabә düşüb bu
macәradәn,
Tamam әhli-Şişә, pürqәm
olubdur.
Bu namәnin axırından belә
anlaşılır ki, xani-mәrhum neçә vaxt imiş
ki,öz әhli-әyalını vә
qohum-әqrәbasını nәzәrdәn salıb,
onlara iltifat etmәz imiş. Amma indi mәrәzin
şiddәtindәnmi vә ya başqa bir illәtin
vüquundanmı tәrәhhümә gәlib, onları
başına cәm edib, haqlarında mehribanlıq
göstәrir:
Qış günü Doyranda qalan әhli-beyt,
Yay Әylisә mәskәn salai
әhli-beyt,
Didarına müştaq olan әhli-beyt
Üzün görüb şadü
xürrәm olubdur.
Tәәccüb eylәrәm, allahü
әkbәr,
Boyaqçının küpü azıbdır
mәgәr
Yüz ildi nәzәrdәn
saldığın Yetәr
Tazәdәn sizinlә hәmdәm
olubdur.
Qövmü qardaş düzülübdür
yanına,
Duagudur dövlәtinә, şanına;
Neylәsin, qarışıb qanı
qanına,
Fәqirlәr sileyi-әrham olubdur.
Otaqda qatıban qurunu yaşa,
Yeyәrlәr, içәrlәr verib
baş-başa;
Biz görәn tәk deyil Abdulla paşa,
Cürәt bәhәm edib, ötkәm
olubdur.
Düşmüşdü nәzәrdәn
müddәt binәva,
Çıxmalı deyildi üzә
mütlәqa;
Neçә gündü saçı,
saqqalı guya --
Külahi-Buxara tәk püf-nәm olubdur.
Өz xәlәfin gәrәk
gözlәyә kişi,
Sağlığında ola alış-verişi;
Hidayәt ağanın düzәlib işi,
Vәliәhdliyi möhkәm olubdur.
Xan varisi lazimәdir ola xan,
İşlәyә bәratı hәr
tәrәf, hәr yan;
Gurginә dönmüşdü
biçarә oğlan,
Zahirәn ki, indi Rüstәm olubdur,
Mehrü mәhәbbәtin keçsә
bu minval,
Çıxar aralıqda olan qilü qal;
Basqın qoşun kimi dağılan әtfal --
Yığılıb üstünә,
sәrcәm olubdur.
Bu minval yenә bir neçә
bamәzә qafiyәlәr yazıb, axiri-kәlamda deyir:
Yarımayıb bir kәs ömründә
sәndәn,
Mükәddәr qayıdıb qapına
gәlәn.
Әsirgәmә feyzin, ey qibleyi-mәn, --
Düşәndә Zakirә
kәm-kәm olubdur.
Yuxarıda isimlәri zikr olunan
möhtәrәm şәxslәrdәn әlavә,
mәrhum Zakirin sair dost vә aşnalarına bir çox
әhәmiyyәtli mәktubati-mәnzumәsi vardır
ki, cümlәsinin buraya küncayişi yoxdur. O
mәktublardan mәşhuru Baharlı Mirzә
İsmayıla, Zәngilanlı Mәhәmmәd bәy
Behbud bәy oğluna, Sarıcalı Mirzә Mehdiyә,
Quyular Әli bәyә, Böyük bәyә yazdığı
namәlәrdir vә bunlardan maәda mәrhum Baba
bәyә yazdığı «Car müqәddimәsi»dir
vә «Tәbiblәrin hәcvi»dir. Bu iki axırkı
әsәrlәrin barәsindә
müxtәsәrәn mәlumat vermәyn faydadan xali
görmәdik.
Baba bәyә yazdığı «Car
müqәddimәsi»ndәn belә anlaşılır ki,
Dağıstanda şuriş olan zamanı -- ki, qazi
Mәhәmmәd әfәndi ilә Hәmzә
bәyin tәhrik vә iğvası ilә
başlanmışdı, -- Car mahalında lәzgilәr arasında
dönüklük vә üsyan büruz etmişdi.
Onların müqabilinә rus qoşunundan maәda
Şәki, Gәncә vә Qarabağ
xanlıqlarından dәxi atlı qoşun mühәyya
olunub göndәrilmişdi. Qarabağdan gedәn
nücәba sinfindә Qasım bәy dәxi var imiş.
Bunların sәrkәrdәsi Miklaçevski imiş ki, o
davada çox hünәr göstәribdir. Şair
özü dә bir gün davaya çıxıb lәzgi
tutub:
Mәn özüm dә bir gün
çıxdım cövlana,
Görmәyibsәn, yolum düşdü bu
yana;
Bir tüfәngli lәzgi mәrd-mәrdana
Tutulub әlimdә giriftar oldu.
O yerin meyvәcat vә mәhsulatını
şair tәrif edib deyir:
Yer-yemiş babında misali-cәnnәt,
Eşidibsәn gendәn özün dә
әlbәt.
Alma, şabalıtı yeyәnә
minnәt,
Hәr çadıra girsәn bir tağar
oldu.
Dımıq qoyun әti
manәndi-şәkkәr,
Basdırma, qovurma hәr şamü
sәhәr;
Bala barmaq batırmayır gәdәlәr,
İnәk ayranından bimiqdar oldu.
Sәrasәr әhvalı şәrh etdim
sizә,
Qәnimәtü yәğma
çıxıbdır dizә;
Tarının bir lütfü budur ki, bizә,
Nә bir yağış yağdı, nә
dә qar oldu.
Bu «Müqәddimә»dә lәtifәli
şer Qarabağ atlılarının bir parasının
haqqında yazdığı sözlәrdir ki, qoçaqlar
döyüş vә davaya çәndan hәris
olmayıb vә ad-san qazanmaq fikrinә düşmәyib,
әsnayi-cәngdә ancaq öz canlarının
qeydinә qalıblar:
O ki, bizim atlılardan bir para
Vermişdi özünü püşti-divara,
Nә dәğdәğә
çәkdi, nә düşdü dara,
Bir az yoldaşından intizar oldu.
Bu mәktub vә bundan başqa bir
çoxları Adolf Bercenin mәcmuәsinә daxil
olmayıbdır.
Qasım bәyin әsrindә
universitetdә tәhsil edәn vә darülfünunun
tibb şöbәsindә mәlumat kәsb edәn
tәbiblәr olmadığından, İrandan
gәlәn vә öz vәtәnimizdә
nәşvü nüma tapan Әzrail ortaqları çox
imiş. Şair bunların hәcvindә dostlarından
birisinә yazır:
Mәnә buyurmuşdun Qәlәyә
gәlsin,
Yenә cuşә gәlib bәhri-iltifat.
Sәnin mәrhәmәtin, mәnim
ixlasım
Mehri-münәvvәr tәk alәmә
isbat.
Qalmışam aranda müddәti-mürur,
Tәbiәtә sәfra eylәyibdir zur;
İstәr idim olam azimi-hüzur,
Naxoşam, hәrәkәt eylәyib ixlat.
Bağır oğlu Mәmmәd,
Mәşәdi Hacı,
Әliqulu, Müqim sәrimin tacı,
Hәr mәrizә eylәsәlәr
әlacı,
Ehtiyatın görün, tez olur mәmat.
Tiryәk yedirirlәr hәr kim olsa diqq,
Heyzәdәn aldırır xuni-basәliq.
Yenә bu hal ilә o qövmi-zindiq --
Өzlәrin sanırlar Әrәstu,
Bokrat.
Falicә verirlәr qürsi-tәbaşir,
Müstәsqayә abi-kasni-maşәir;
Mәrizin mәrәzi yәni
çәkә dir,
Sahibin çaparlar üç qatü dörd
qat.
Nüsxeyi-tibbdә «şeş» oxur
«şiş»i,
Mәlamәtdәn yoxdur qәmü
tәşvişi;
Tәşxisi-mәrәzdә hәmin
danişi
Budur ki, canı var, tәrlәsә mirat.
Tәbiәti-harrә xalis әngәbin,
Qabizә süfufü yәhuda darçin,
Bәlğәmi-mizacә tüxmi-xiyarin --
Münasib bilirlәr daimül-övqat.
Mәrizin üstünә yetişәn
mәhәl,
Dәrviş Kәlbi hazır olur
әlbәәl
Qәdәmlәrin guya katibi-әcәl
Yazıbdır baisi-mövtü münacat.
Fisqlәri zahir manәndi-günәş,
Hәq bilir sözümdә yoxdu
qәllü qәş;
Yolları hәr yerә düşsә,
sayәvәş --
Yanlarınca gedәr
«әyyühәssәlat».
Gah görürsәn bir-birilә
tapışır,
Gah atlanıb hәr tәrәfә
çapışır
Lәnü tәn bunlar ilә
yapışır,
Necә ali-Mәhәmmәdә
sәlavat.
Qәlәnin adamı yetdi yarıya,
Necә ki, qoyuna ac qurd darıya;
Az çәkәr ki, mәzar
dәyәr yarıya,
Bu növ ilә eylәsәlәr
hәrәkat.
Vilayәtә salıbdılar şurü
şeyn,
Şәrbәt tәk içirlәr
dәmül-әxәveyn;
Bunların yanında qatili-Hüseyn
Zimmәdәn bәridir ruzi-әrәsat.
Bir kimsәyә ariz ola sәdәmә,
Baxmazlar fәqirә, yoxsula, kәmә,
Qәdәm götürmәzlәr
hәqqül-qәdәmә,
Ya on tümәn pul gәrәkdir, ya bir at.
İmalәdә yәdi-beyzalәri var,
Hәqq üçün bir ondan başları
çıxar;
Mәrәzi-digәrdә, inanma, zinhar,
Vüqufları ola, heyhat, heyhat!...
Otuz il laәqәl gedib qoyuna,
Bilfel çobandı, baxsan boyuna;
Dağılmışda xub
düşmüşük oyuna,
Yetәn olmadımı әhli-kәramat.
Sәn gör necә xәrab olub
zәmanә,
Çәmәnli Cәfәr dә
mәrdü mәrdanә,
O da tәbib olub girib meydanә,
Çölün çәngәlindәn
yığıbdı qat-qat.
O ki, İsmailin saf azıb vazı,
Gahi yerdә qılar ölü namazı,
Gah tapıb özü tәk bir annamazı
İşә qoyar xah türkü xah tat.
Gәrәk bu cahandan eylәmәk
hәzәr,
Өz yerindә deyil çünki xeyrü
şәr,
Nә tәbib, nә alim, Zakir,
müxtәsәr,
Axtarasan yoxdu bir niksifat.
Tәsәllütü yoxdur
«Töhfә»yә әsla,
Bilmәz nәdir «Qarabadın»
mütlәqa;
Ağızdan-ağıza öyrәnib
әmma
«Tibbi-Yusifi»dәn bir neçә әbyat.
Zakirin әsrindәn bu haladәk az
qalıbdır yüz sәnә tamam olsun, amma
mәәttәәssüf, yenә dә bizim
biçarә «qara camaat» vә avam xalq bu qisim tamahkar vә
avam tәbiblәrin çәngindәn xilas olmayıblar.
Bunlar әksәr övqat mәrәzi bilmәkdә,
yatalağı zatül-cәnbdәn tәmyiz
etmәkdә aciz qalıb, bir mәrәzin әlacü
dәrmanını başqasının haqqında istemal
edirlәr vә yatalağı müsri
mәrәzlәrdәn hesab etmәyib, mәrizin
qab-qacağını, rәxtixabını vә yatacaq
mәnzilini ayırmırlar. Ol sәbәbdәn
mәrәz sağlara da sirayәt edir.
Bu qisim avam vә zülmkar tәbiblәrin
haqqında hәqir sabiqdә Bakıda nәşr olunan
«İrşad» ruznamәsinin 1906-cı sәnәsindә
çıxan 108-ci nömrәsindә «Әcәlsiz
ölәnlәrimiz» sәrlövhәsi ilә uzun bir
mәqalә yazmışdıq. Haman mәqalәdә
mәrhum Zakirin burada dәrc olunan әbyatından bir
neçәsini yazıb, şәrhi babında bunu da
әlavә etmişdik ki, bizim mayeyi-hәyatımız olan
dәhat әhli indi dә sahibsiz vә qeydkeşsiz
cәhalәt alәmindә mütәhәyyir vә
sәrgәrdan qalmaqdadırlar, sadәliklәri vә
avamlıqları ucundan hәr qisim bәlalara düçar
olmaqdadırlar.
Cümlә elm vә mәrifәt kәsb
etmişlәrimizә borcdur ki, onların qeydinә
qalıb, cәhl qaranlığından onları xilas
etsinlәr; nicatü sәadәtә
çıxmaqlarına yol göstәrsinlәr. Vәli
çox әfsus ki, darülfünunlarda tәbabәt elmini
kәsb etmiş olan müsәlman tәbiblәrindәn
çox azı tapılar ki, kәndә getmәyi
özünә qәbul elәsin. Әksәri şәhәrlәrdә
qulluq edirlәr; o yerlәrdә ki, onlarsız da
tәcrübәli vә haziq tәbiblәr az deyil.
Qara camaatımız yenә irәliki kimi
bilkülliyyә elmsiz vә tәcrübәsiz tat
ilә türk әlindәn -- ki, әlhәqq
әcәl saqilәridirlәr,--badә nuş
etmәkdәdirlәr. Camaat pulu ilә ali mәktәblәrdә
elm vә bilik tәhsil edәnlәrimizin
müqәddәs borclarıdır ki, avam xalqın
imdadına yetişsinlәr vә әcәlsiz fövt
olmaqlarına mane olsunlar.
Bundan әlavә, gәrәkdir
әhi-qәlәmimiz tәbabәtә dair
kitabçalar rusdan tәrcümә edib vә
risalәlәr tәrtib qılıb, tavanalı şәxslәrin
hәmiyyәti ilә çap etdirsinlәr vә
mәccanәn xalq içindә intişar
elәsinlәr. Bizim zәnnimizә görә,
bimәzmun komediyalar vә mәişәtimizә
әsla münasibәti olmayan kitabçalar yazmaqdan belә
risalәlәr artıq faydalıdır. Belә
kәndlәrdә vә müsәlman
mәrkәzlәrindә әczaxanalar vә
xәstәxanalar açmaq da himmәt vә
mәrifәt sahiblәrinin baş
vәzifәlәrindәndir.
Zakirin şüğlü vә sәnәti
mülkәdarlıq vә maldarlıq olduğuna
görә, övqatını özünә
mütәәlliq Xızrıstan kәndindә
әkinçilәr vә köçәrilәr
ilә bir yerdә keçirәrmiş. Onlar ilә yaz
vә qış müaşirәt vә müamilәt
edib, bir havada, bir övzai-mühit içrә dolanıb,
özü dәxi bir növ
tәrәkәmәlәnmiş imiş. Onların
ehtiyacını öz ehtiyacı vә onların
şadlığını öz şadlığı,
onların qara gününü öz qara günü hesab
edәrmiş. Bu axır vaxta kimi bizim çöl
bәylәrinin әksәri bu növ güzәran
edirlәrdi. İndi bәylәr vә mülkәdarlar
başqa sayaqda başlayıblar dolanmağı. Өz halal
kәsblәrini vә gözәl
şüğllәrini darğalara vә
nökәrlәrә vagüzar edib vә
kәndlәrini buraxıb şәhәrә köçüblәr;
günlәrini bazarlarda, meydanlarda, qәhvәxanalarda
vә klublarda boş vә bikar
keçirmәkdәdirlәr.
Bәs, Zakir çox müddәt millәti
arasında yaşadığı üçün onun dilini
dәxi mükәmmәl surәtdә bilirmiş vә
hәr nә ki, hissiyyat vә xәyalatından vücuda
gәlibdir, tәmamisini öz camaatının
mәişәtindәn götürübdür.
Mәsәlәn, şair ömrünün sinnә
dolmuş çağında qocalığından
şikayәt edib, gözәl günlәrin bihudә
sәrf olmasından vә daim şәrü şur
ilә keçmәsindәn tәәssüf vә
nalә edib deyir:
Әfsus, günüm keçdi
şәrü şur ilә daim,
Gәldi
dәmi-rehlәt.
Tutmuş hәlә dünyanı
könül hirs ilә qaim,
Tәdbirinә lәnәt!
Getdi hamı
hәmdәrdi-xoşәxlaqü mülayim,
Qaldım
mәni-hәsrәt.
Çöldә Әli bәy,
Tәhdilidir Qәlәdә tayım,
Onlar da
kәmülfәt.
Çoxdur әdәdi fövt olanın,
hansını sayım?
Mәcmuuna rәhmәt.
Şairin xoşәxlaq vә mülayim
dostları bәqa gülşәnindә seyr etdiklәri
halda, özü dünyayi-dunu hirsü tamah ilә bәrk
tutubdur, ondan әsla әl götürmәk istәmir.
Dünyaya bu qәdәr aludә olmağı vә onun
yaxasından iki әl ilә yapışmağı şair
böyük bir qüsur vә nәfsin
dәğdәğәsindәn zühura gәlәn
alçaq bir sifәt bilib, onun tәdbirinә
lәnәt oxuyur.
Şair çox qocalıbdır. Ağzında
otuz iki dişdәn ancaq üç-dördü
qalıbdır, onlar da laxlayır vә bir-birini tutmaz ki, bir
şey çeynәyib uda bilsin. Hәtta öz arvadı da
ona mәhәlgüzar olmur:
Müddәtdi düşüb diki-dәrunum
saf әmәldәn,
Әfsürdәçirağәm.
Bir loğmadan әfzun yemәzәm
xövfü xәlәldәn,
Bu
barәdә dağәm.
Birәğbәt olub xahişim
әtami-gözәldәn,
Guya ki, naçağәm.
Fәrq etmәz idim bir zaman ayranı
әsәldәn,
İndi bu sayağәm.
Vay oldu ki, bir gün tükәnә qәnd
ilә çayım,
Alır mәni xiffәt.
Çün qocaların, xüsusәn, Zakirin
әsrindә zindәganlıq edәn laqeyd vә
tәnpәrvәr ağaların vә
mülkәdarların ümdә fikir vә
xәyalları yemәk vә içmәk olub, ol
sәbәbә şair münasibi-hal deyir:
Batmış şikәmin aldı bizi
heyvәrә fikri,
Doymalı deyil bu.
Qış aş, plov
dәğdәğәsi, yaz kәrә fikri
Bağrımız edәr su.
Köç vaxtı ulağ kәmliyi,
dağü dәrә fikri,
Olmaz
belә qiyqu.
Ta çәnd otaq dәrdisәri,
pәncәrә fikri,
Әndişeyi-bahu.
Yekdir ki, lәhәd küncü ola
köşkü sәrayım,
Sәrmәnzili-xәlvәt.
Çöl bәylәrinin vә
ümumәn kәnd әhlinin işlәri artıcaq
çәtinә düşür. Qış fәsli
bәrk gәlәndә, çovqunlu vә qarlı
ruzigar әsәndә bir yandan azuqә azalır, bir yandan
ot-әlәf tükәnib çarpa arıq
düşür, bir yandan da odun tapılmır. Hәr adam
örkәn vә çatı götürüb, odun
dalısınca kola-kosa tәrәf yüyürürlәr.
Bir növ şuriş vә vәlvәlә
düşür ki, guya qiyamәt bәrpa olubdur.
Çöl xalqının belә
pәrişan halını şair ziyadә mәharәt
ilә nәzmә çәkir, sanki onlar göz
önündә durublar. Şairin öz kәlamına
rücu edәk:
Çöl xәlqinә bir il gәlә
gәr qış gәlә qatı,
Lağәr düşә çarpa.
Yeksәr qarışır bir-birinә
türk ilә tatı,
Aşuradı guya.
Hәr kәs götürür
dәstinә bir örkәnü çatı,
Hiyzüm qıla peyda.
Gözlәr ki, bitib ot, kökәlә
camışü atı,
Arxayın olub ta.
Gәh-gәh deyә, ey ilxıçı,
qırxıldımı dayım?
Nә eyş, nә rahәt?
Qasım bәyin başqa qisim
әşarü asarına gәlәndә
kәmali-cürәt ilә demәk olar ki, bunların
dәxi tәmamisi eybü nöqsandan xali, ziyadә mövzun
vә hәqiqi hissiyyatdan nәşәt etmiş
kәlamlardır. Onlardan nümunә olaraq bir
neçәsi burada dәrc olunur.
MÜXӘMMӘSİ-ZAKİR
Görün bu çәrxi-dunpәrvәr
nә babәt ruzigar eylәr,
Çәkib ağuşuna hәr nakәsi
kamil әyar eylәr,
Xilaf әhlin sәrәfraz, әhli-sidqi
xaksar eylәr,
Mәnim könlüm rәqibin
tәnәsindәn çox qübar eylәr,
Açıb dәrdi-dili-pünhani
xәlqә aşikar eylәr.
Açıb ibrәt gözilә bir
nәzәr qılsan bu dövranә,
Hücumi-mәsiyәt rәxnә
salıbdır mülki-imanә,
Olub ifritәpәrvәrlik dәxi yaği
Süleymanә,
Pәrilәr taәt eylәr sidq ilә
quli-biyabanә,
Görәn fәrzanәvu aqil necә
sәbrü qәrar eylәr.
Olubdur xәlq zalım, qәlb xain,
qәflәt әyyami,
Edirlәr fisq zahir, kimsә
çәkmәz xövfi-bәdnami,
Deyәrlәr qaziyә böhtan,
bәzәrlәr şeyxülislami,
Soran yoxdur münәccimdәn: nәdir bu
әmrin әncami --
Ki, hәr mahi-mәhәrrәmdә bular
bir sәngsar eylәr?
Oturmuş makiyan indi xorusun xanәdanında,
Şükuhi-sәltәnәt etmiş
dәxi xan xanimanında,
Qәrәz, bir xarü xәscә
sayә yoxdur asitanında,
Qәza bu növ ilә şahbazı axır
aşiyanında --
Salıb dami-bәlayә, aşiyanın
tar-mar eylәr.
İlahi-görmәsin gözlәr bu
әhvalı ki, mәn gördüm!
Süleyman barigahın payimali-Әhrimәn
gördüm,
Mәvalilәr müsәllasın
kinişti-bәrhimәn gördüm,
Nişimәngahi-tәrlanda, xudavәnda,
dünәn gördüm --
Yığılmış bir neçә
zağü zәğәn hәr yan şikar eylәr.
Dönüb vәzi-zәmanә, fәrq
edәn yox ziştü zibani,
Seçәn yoxdur müsәlmandan
yәhudü gәbrü tәrsani,
Zühur et, ey şәriәt tәxtinin
şayәstә sultani,
Götür bürqә cәmalından,
münәvvәr eylә dünyani,
Qalıb zülmәtdә alәm, göz
yolunda intizar eylәr.
Sәmumi-sәrsәri-dövran pozubdur
bağ növrağın,
Çәmәndә dağıdıb
bәrqi-hәvadis sәbzә yığnağın,
Edib viranә takın bar içindә
zәrnişan tağın,
Gülün fәrş eylәyib
badi-xәzan sәhrayә övrağın,
Görüb biçarә bülbül
arizuyi-novbәhar eylәr.
Tәrәhhüm görmәdim munda
mәn ol bimehr canandan,
Dәyәndә sinәmә yüz min
xәdәngü tir müjgandan,
Pәrivәşlәr mәgәr sormaz
xәbәr hali-pәrişandan,
Görünmәz xiymeyi-Leyli,
köçüb getmiş biyabandan,
Qalıb Mәcnuni-sәrgәştә,
qan ağlar, ahü zar eylәr.
Tәriqi-eşqdә mәn olmuşam
Fәrhadә hәmpәhlu,
Deyil vaqif mәnim halımdan ol
Şirin-rәhi-bәdxu,
Rәqibi-bimürüvvәtdәn, bilir
hәq, çәkmәzәm qayğu,
Deyirlәr әhli-eşqә cövr olur,
әğyardәndir bu,
Yalandır, aşiqә hәr zülm olursa,
bil ki, yar eylәr.
Tәğafül bilmәzәm mәn
xubrulәrdә nә adәtdir --
Ki, çәkmәzlәr
qәmi-üşşaqı bir dәm, bu nә
söhbәtdir?
Qәrәz, bir guşeyi-çeşm
ilә baxmaq eyni-dövlәtdir,
Bәlalı başlar üzrә sayә
salmaq çox sәadәtdir,
Mәhәbbәt görsә aşiq, yar
yolunda can nisar eylәr.
Hәzәr qılsın görәn kәslәr,
bu nә mәğşuş dövrandır,
Bu dövranda onunçün kim, gәdavü
şah yeksandır,
Әgәr künci-fәraqәt
istәsәn, bir gәnci-pünhandır,
Şikәstә Zakirәm, könlüm
mәrizi-dәrdi-hicrandır,
Әlaci-dәrdimi axır mәnim ol
hәştü çar eylәr.
Qasım bәyin bu kәlamı Molla Pәnah
Vaqifin «Mәn cahan mülkündә mütlәq doğru
halәt görmәdim» şerilә başlanan
müxәmmәsinә mәnәn çox
oxşayır. Hәr iki şair ruzigari-kәcrәftarın
vә dövrani-dunpәrvәrin qәddaranә
gәrdişindәn ahü nalә edib, öz
әsrlәrinin keyfiyyәti-halını bәyan
qılırlar. Hәr iki şair batilin haqqa, әyrinin
doğruya, mәsiyәt vә şәrarәtin
zöhdü tәqvaya, zülmati-cәhalәtin
nuri-hidayәtә, büxlü hәsәdin mürüvvәt
vә әdalәtә, çirkinliyin hüsnü
lәtafәtә qalib gәlmәsini müşahidә
vә müayinә edib, alitәblәri dәnilәr
vә şәyyadlar pәncәsindә dәstgirü
mәğlubü pәrişanhal görürlәr.
Sahibi-şәriәtә vә hadiyi-hidayәtә
üz çöndәrib, ondan kömәk
dilәyirlәr.
Vaqif deyir:
Ya imamәl-insü vәlcinnü
şәhәnşahi-ümur,
Getdi din әldәn, bu gündәn
böylә sәn eylә zühur,
Qoyma kim, şeytani-mәlun eylәsin
imanә zur,
Şöleyi-hüsnünlә bәxş et
tazәdәn dünyayә nur.
Kim, şәriәt
mәşәlindә istiqamәt görmәdim!
Zakir deyir:
Dönüb vәzi-zәmanә, fәrq
edәn yox ziştü zibanı,
Seçәn yoxdur müsәlmandan
yәhudü kәbrü tәrsanı,
Zühur et, ey şәriәt tәxtinin
şayәstә sultanı,
Götür bürqә cәmalından,
münәvvәr eylә dünyanı,
Qalıb zülmәtdә alәm, göz
yolunda intizar eylәr.
Vaqifin şikayәti mәhz Adәm
atanın çiy süd ilә pәrvәriş
tapmış övladındandır. Zәmanә onları
bietibar vә bimürüvvәt edibdir. Xeyir
әvәzinә şәr, yaxşılıq
әvәzinә pislik, düzlük yerinә әyrilik
etmәyi özlәrinә şüar ediblәr. Vaqif
dünyayi-dundan sair mәxluqa yetişәn afәtü
bәladan bir növ imani-nәzәr qılıbdır.
Amma Zakir öz fәna halı ilә mәәn
gülüstanın solmuş bağ vә bağçasına
vә sәhra-çәmәnin pozğun halına
vә pәrişan övzaına diqqәt yetirib, öz
hüznü әlәminә onları da şәrik edir.
Necә ki, şair hali-dilini xeyrü sürura tәbdil
etmәk üçün «şәriәt tәxtinin
şayәstә sultanı»nı arzu edir, habelә dә
gülüstan vә çәmәn qәzәlnәvası
bülbülün dilindәn bahari-alәmaranın tez
yetişmәsini ilhahü tәmәnna elәyir.
Әzbәs ki, sәmumi-sәrsәri-dövran
bağü sәhranın nizamü növrağını
pozubdur:
Sәmumi-sәrsәri-dövran pozubdur
bağ növrağın,
Çәmәndә dağıdıb
bәrqi-hәvadis sәbzә yığnağın,
Edib viranә takın bağ içindә
zәrnişai tağın,
Gülün fәrş eylәyib
badi-xәzan sәhrayә övrağın,
Görüb biçarә bülbül
arizuyi-novbahar eylәr.
Yenә müxәmmәsi-Zakir:
Nә xoşdur dövri-ruyindә
müsәlsәl ol qәra zülfün,
Sәrasәr hәr biri
üşşaqә bir dami-bәla zülfün,
İki şәhmarә bәnzәr
gәnci-hüsnündә düta zülfün,
Bulanır hәr tәrәf, qovlar mәni
әfinüma zülfün,
Nәdәndir, bilmәzәm,
әfsunә gәlmәz mütlәqa zülfün.
Tutubdur sәhni-duşindә arasın
hәm solü sağın,
Enib payindә övsafın edәr tәqrir
yaylağın,
Pәrişan etmisәn cәmiyyәtin
düzmәk bu yırnağın,
Әcәbdirmi çәkәndә
rövşәn eylәr çeşmin
üşşaqın,
Dәmadәm xaki-payindәn
götürmüş tutiya zülfün.
Sürahi gәrdәnin, әmma miyanın
özgә babәtdir,
Qiyamәtdir qәdin, әmma bәsi
biistiqamәtdir,
Hәzәr qıl
bәdnәzәrdәn, gәzmә bipәrva,
әmanәtdir,
Soruşdum şanәdәn: zülfә
pәrişanlıq nә adәtdir?
Dedi ki, xoş bilir mәndәn işin
badi-sәba zülfün.
Uca şanlılara, ey dil, yaraşır
kәmtәrin olmaq,
Sәadәtdir hәmişә sahibi-caha
qәrin olmaq,
Deyil, söylәşmәk ilә
mümkün әsla nazәnin olmaq,
Bilib üftadәlikdәndir cahanda
sәrnişin olmaq,
Budur
vәchi
düşәr
pabusuna misli-gәda zülfün.
Nәsimi-sübhdәn rüxsari-al
üzrә siyәh tellәr
Sanasan pәr açıb, zağü
zәğәn gülşәndә seyr eylәr,
Өzü pür-piç, ucları,
dümi-әqrәb kimi çәnbәr,
Uzandıqca uzanır ömrü, yoxsa, ey
pәripeykәr,
İçib lәli-lәbindәn
Xızrvәş maül-bәqa zülfün?
Dolannam başına şamü sәhәr
manәndi-pәrvanә,
Demәzsәn bir görün necә
keçir әhvali-divanә,
Bu qәdr cövrü zülm insan edәrmi,
zalım, insanә?
Nә müddәtdir düşübdür
dәlvi-dil çahi-zәnәxdanә,
Nola çәngal ilә bir dәm
çәkә müşgülgüşa zülfün.
Kәmali-hüsndür gisuyi-mişkin
sәfheyi-rudә,
Ziyası әncümün әfzun olur
şami-qaranqudә,
Su içrә bir siyәhgun marә
bәnzәr әksi güzgudә,
Cәfasından deyil hindü
hәbәş bir lәhzә asudә,
Xәtasından deyil eymәn dәxi
Çinü Xәta zülfün.
Cahan içrә sәnin tәk
dilbәri-xoşxәttü xal olmaz,
Sәmәnbu, mahru,
şәkkәrşikәn, şirinmәqal olmaz,
Süxәnçin olmayan alәmdә,
mütlәq, payimal olmaz,
Arasında belin mucә kәmәrlә
qilü qal olmaz,
Miyanzәnlik tәriqin ortaya ta salmaya
zülfün.
Şikәstә Zakirәm, nәsri bilirdim
cümlәdәn әfzun,
Düşәndә rişteyi-nәzmә
çәkәrdim bәs düri-mәknun,
Künun sövdayi-eşqi bir mәhin etmiş
mәni Mәcnun,
Dәxi mәndәn tәvәqqe
etmәsin әşari-xoşmәzmun,
Edәr әhvalımı dәrhәm
qәmi sübhü mәsa zülfün.
Müәşşәrat növi
kәlamından birisinin iki әvvәlinci vә bir
axırıncı bәndlәrini burada yazmaqla iktifa edirik.
Ortadakı iki bәndlәri bәzi sәbәblәrә
görә buraxırıq. Şair özü dә
әndazәdәn çıxmağa müqirr olub deyir:
Dilbәrin seyrә çıxmaq babında:
Küstaxlıq oldu, mәnә
düşmәzdi bu әsla,
Endim
çox aşağә....
Zakirin müәşşәr
kәlamı:
Әzm etdi sәhәr naz ilәn ol
sәrvi-dilara
Seyr
etmәyә bağә,
Ta yetdi xәbәr,
әhli-çәmәn oldu mühәyya
Yeksәr
bu sorağә.
Şәbnәm birlә yüz göz
açıb hәr çiçәk
Keçdi
solü sağә.
Ruxsarına әvvәlcә edim diyü
tәmaşa
Gül
çıxdı budağә.
Payinә nisar etmәk üçün
laleyi-hәmra
Dürr
tökdü tabağә.
Sәrmәst gözün görgәc
özün nәrgisi-şәhla
Bәnzәtdi
naçağә.
Pişvazına şümşadü
sәnubәr, dәxi tuba
Dik
durdu ayağә.
Tutdular o şahi-şәrәfin
cümlә sәrapa
Yolunu
çirağә.
Hәr birisi bir töhfә ilә
yeksәrü yekca
Daşlandı
qabağә.
Kimdir ki, nisar eylәmәyә varını
aya,
Ha
böylә qonağә?!
Xacә, belә sövda, belә bazar
әlә düşmәz,
Fәrş
eylә dükanı.
Bu sayiqi-sadә, meyi-gülnar әlә
düşmәz
Novruz
zamanı.
Hәm mütribü ney, çәngü
dәfü tar әlә düşmәz,
Sür
eyşi-cәvanı.
Çün dövr müxalifdi digәr yar
әlә düşmәz,
Çaldır
aşuranı.
Ver şüğlünü
Şәhnazә ki, zinhar әlә düşmәz,
Çәk
övcә sәdanı --
Dügahü Segah, iç meyi, tәkrar
әlә düşmәz
Gәrm
eylә hәvanı.
Ahәngi-sәfabәxşü
xoşәtvar әlә düşmәz,
Çün
әhli-İranı --
Axtarmaq ilә mövsümi-gülzar
әlә düşmәz,
Azәrbaycanı.
Hicazә, Nişaburә onu eylәmә
hәmta,
Hәm
mülki-İraqә.
Zakir, tәlәbi-rifәt ilә olma
cigәrxun,
Ver
halına tәğyir.
Hәr vәqt qәmi-dәhr sәni
etsә digәrgun
Aşüftәvü
dilgir,
İç saqiyi-gülçöhrz
әlindәn meyi-gülgun,
Heç
eylәmә tәqsir.
Bir vasitәdir dәfi-qәmi-dәhrә
bu mәcun,
Lazımdımı tәqrir?
Ol vәchdәn eylәrlәr ona
rәğbәti-әfzun,
Hәm
novrәsü hәm pir --
Kim, birdir onun bәzmiara müflisü Qarun,
Nә
fәrq, nә tövfir.
Gördüm yazılıbdır qәdәh
üstündə bu mәzmun --
Kim,
badәdir iksir.
Feyzindәn olur zar gәda, sahibi-milyon,
Hәm
şahi-cahangir.
Gәr cәm oluban eylәyә
Loğmanü Fәlatun --
Yüz
fikr ilә tәdbir,
Bir çarә meyi-nabdәn özgә
dәxi qәta --
Yox
dәrdi-fәraqә.
Bu
müәşşәri-müstәzadında Zakir
muğamatların bir çoxunu cinas sәbkindә zikr
qılıbdır. Bu qisim şer demәkdә onun artıq
mәharәti var imiş. Onun tәcnislәrindәn bir
neçәsi aşağıda yazılacaqdır.
Qәzәliyyata gәldikdә, demәk
olar ki, Qövsidәn sonra Zaqafqaziya şüәrası
arasında Zakirdәn gözәl vә xoşmәzmun
qәzәl yazanı olmayıbdır. Qәzәl yazmaqda
mәrhumun yәdi-beyzası var imiş. Onlardan bir neçәsini
oxucuların nәzәri-mәrhәmәtlәrinә
tәqdim edirik ki, özlәri mütaliә buyurub vә
qeyrilәrin bu növ kәlamları ilә tutuşdurub,
tәşxis vә tәmyiz etsinlәr.
Qәzәli-Zakir:
Hüsni-nigar әhli-nәzәr
afitabıdır,
Qoymaz, nә sud, görmәyә, gisu
sәhabıdır.
Tәbxi-qәza üçün
mücәmi yandırın -- dedim,
Tәbbaxi-yar tulladı kim,
çubi-abıdır.
Badi-sәhәrlә nikhәti-zülf
üstә şanәnin --
Өmri-dirazdır arada inqilabıdır.
Pamal olursan, etmә sәrazir, çox dedim,
Tutmadı zülf pәndimi, çәksin,
әzabıdır.
Qәmzәn xәdәnginә
çәkib üşşaq bağrını,
Guya hәlal mürci-şikarı
kәbabıdır.
Lәb şәhdi-әngәbin,
xәti-novdur sipahi-mur,
Qәd sәrvi-bağ, kakili-mişkin
qürabıdır.
Püstani-yardır görünәn
çaki-sinәdәn,
Ya cәnnәt içrә
çeşmeyi-Kövsәr hübabıdır?
Dün sübh şanә sәxt dәyib
tari-zülfünә,
Dildә hәnuz şol әsәrin
piç-tabıdır.
Buyi-vәfa verir, necә mәn ondan әl
çәkim?
Gülgun sirişk
bәrgi-mәhәbbәt gülabıdır.
Gәr qәtli-am istәsә
mücgani-çeşmi-mәst,
Qövsi-qüzeh qaşın ona
tiri-şәhabıdır.
Gül dәftәrin tökübdü
sәba, zahirәn bu gün
Biçarә bülbülün yenә baqi
hesabıdır.
Өvraqi-lәlin açmağa etdim
hәvәs, dedi:
Bilmәzsәn onu, elmi-müәmma
kitabıdır.
Saqi, şәrabi-nabını get qeyrә
әrz qıl!
Zakir o şux nәrgisi-mәstin
xәrabıdır.
Qәzәli-Zakir:
Dün hökm qıldı qәtlimә ol
şәh itab ilә,
Şad eylәdi gәdasını bu xoş
cәvab ilә.
Olsun qara günü görәlim qanlı
qәmzәnin,
Өldürmәdi mәni, yenә qoydu
әzab ilә.
Zülfi siyahlәr qәmini şam ta
sәhәr --
Өmri-dirazdır çәkirәm
piçü tab ilә.
Gündüz üzün qәmi, gecә
zülfün keşakeşi,
Asayişim nә xurd ilә hasil, nә xab
ilә.
Өldürmәsәn, nә sud
mәnә bәrqi-tiğdәn,
Mümkün deyil ki, sir ola tәşnә
sirab ilә.
Ol gül üzardә әrәqin xoş
sәfası var,
Türfә budur ki, saziş edәr
atәş ab ilә.
Zakir o şux nәrgisi-mәstin
xәrabıdır,
Ha böylә sәrxoş olmaq olurmu
şәrab ilә?
* *
* * *
*
Cahan içrә mәnim bir sәngdil,
bimehr mahım var,
Büti-peymanşikәn, bir
şuxçeşmi-kәcnigahım var.
Yolunda dürrlәr sәrf elәyibdir
mәrdümi-çeşmim,
Olurmu göz-gözә danmaq, iki adil
güvahım var.
Nigarım zülf tәk qoymaz
düşәm pabusuna bir dәm,
Pәrişan halım ondandır,
әcәb bәxti-siyahım var!
Mәnә mehrabü mәnbәr
vәsfini tәkrar edәn vaiz
Utanmazmı, baxıb görsә bu surәt
qiblәgahım var?
Könül şәhrin çapıb
yәğmaladı qәm lәşkәri, Zakir,
Neçün imdad qılmaz, bәs deyirdin
padşahım var?
* *
* * *
*
Dün eylәdim nәzarә bәsi
lalә dağına,
Gәlmәz o dağ daği-dәrunum
ayağına.
Gәlmişdi bәhsә teyyi-mәrahil
edib günәş,
Qoydu ruxün yetәn kimi eynin bucağına.
Bir pakzadi-nadirәsәn, almayıb hәnuz
Sәn kimi tifli madәri-kiti qucağına.
Ver guşmal möhrә ki, çox
xudnümalәnir,
Әzbәs ki, bir pul adı dәyibdir
qulağına.
Әzmi-çәmәn qılıb bu
gün ol sәrv, qorxuram
Bәrki-hәnavü gül dolaşa
әl-әyağına.
Өmri-dirazdır çәkirәm
zülf rәncәsin,
Bir tari-muyi keçmәdi könlüm
darağına.
Әksi-lәbin sәadәtini bulmasaydı
mey,
Meyl eylәmәzdi hiç kәs ol qan
çanağına.
Versin, nә növ hadisә üz versә
Zakirә,
Müşküldü sәbr yari-әzizin
fәrağına.
* *
* * *
*
Can cilvәlәnir qamәti-mövzunu
görәndә,
Dil tazәlәnir arizi-dilcunu
görәndә.
Zәnciri-cünunә birә yüz
rәğbәtim artar,
Ruxsarı üzә zülfi-pürәfsunu
görәndә.
Pürpiç oluram hәr dәm oda
düşmüş ilan tәk
Ol arizi-gülnardә gisunu
görәndә.
Dağıldı xiridari-qәmi-eşqin
olanlar,
Bu mәrdümi-çeşmim tökәn
altunu görәndә.
Gәlmişdim edәm
mәrdümi-çeşminlә müdara,
Bildim ki, düzәlmәz bu iş әbrunu
görәndә
Xunxarәliyi eyb deyil nәrgisi-mәstin,
Hәr kim ola, qaynar qanı gülgunu
görәndә.
Ey әhli-hünәr, cәm deyil Zakir
hәvası,
Eyb eylәmә şerindәki mәzmunu
görәndә.
* *
* * *
*
Fәsli-bahar gәldi, könül,
künci-bağ tut.
Möhnәt bizi ayaqladı, bir dәm
әyağ tut.
Tәsbih tarını neçә gün
alma dәstinә,
Dәsti-lәtifi-saqiyi-simin sağ tut.
Tök cami-zәrnigarә
şәfәqgun badәni,
Yәni fәraq şamına
rövşәn çirağ tut.
Zar eylәmişdi xalqı fәğanü
nәvalәrin,
Bir gәz özün dә nayü
nәvayә qulaq tut.
Өz adәtincә hәr kәsә
versәn şәrabi-nab,
Növbәt mәnә yetәndә,
әzizim, çanağ tut.
Çәk
yanına
tәmamiyi-tәqvavü
taәti,
Şәbanın axirinәcәn bizdәn
qıraq tut.
Zakir, köç eylә,
mәnzili-mәqsudә vasil ol,
Dünyanı bir ribat, özünü bir qonaq
tut!
Zakirin vәsfi-dilbәr vә
mәdhi-gözәl babında yazdığı
mürәbbeat vә qafiyәlәr Molla Pәnah Vaqifin
әşarı kimi açıq vә sadә dildә
yazılmış, tәbii hissiyyatdan vә dәruni
zövqdәn vücuda gәlmiş kәlamlardır.
Onlardan bir neçәsi nümunә üçün
aşağıda yazılır.
Qarabağ hakimi Mehdiqulu xanın
kәrimeyi-aliyәsi Xurşidbanu bәyimin naxoşluğu
halında yazdığı kәlam:
Ey bürci-sәltәnәt
mahi-әnvәri,
Düşmәyәsәn görüm
ziyadәn sәni!
Gecә-gündüz hәqdәn budur
dilәyim
Hifz elәsin yaman bәladәn sәni!
Sipehri-bәrinin hilalı sәnsәn,
Şәrafәtdә mәlәk
misalı sәnsәn,
Gülşәni-Xәlilin nihalı
sәnsәn,
Barvәr istәrәm xudadәn sәni.
Mәsihi çıxardan
övci-әlayә,
Salan üftadәlәr başına
sayә,
Yetmişdә İshaqı verәn
Sarayә,
Qurtarsın bu rәncü inadәn sәni.
Bәstәri-möhnәtdә
bixürdü bixab,
Kimdir, aya, razı çәkәsәn
әzab,
Ol saqiyi-Kövsәr eylәsin sirab,
Әzizim, daruyi-şәfadәn sәni.
Çubi-Çini nәdir, qiblәsәn,
nәsәn,
Tәәccüb eylәrәm bu
әhvalә mәn;
Dәstgirin olsun Hüseynü Hәsәn,
Fәrağәt olasan cәfadәn
sәni.
Sәqfi-sәrayını, ey
güli-novrәs,
Hәddi nәdir edә nişimәn
mәkәs?
Tәrcih verә gәrәk aqil olan
kәs
İsmәtdә yüz huriliqadәn
sәni.
Tikilәn evlәrә atandır
sәbәb,
Payәndazın olsa canlar nә әcәb!
Cami-bәzmi-eyşin daim lәbalәb,
Qalmayasan zövqü sәfadәn sәni!
Bu nә keyfiyyәtdir, bu nә macәra,
Rәyincә dolanmaz tәqdiri-qәza?
Pәdәri-mәrhumun hәr sübhü
mәsa
Günilәrdi badi-sәbadәn sәni.
Şikәstә Zakirә veribsiz
әmәk,
Әmәk bilmәyәni kor etsin
nәmәk!
Neçә ki, baqidir hәyatı,
gәrәk
Unutmaya xeyir-duadәn sәni.
Bu kәlamdan anlaşılır ki, şairin
Xurşidbanuya artıq ixlas vә iradәti var imiş ki,
belә xoşmәzmun vә gözәl şerlәr
ilә ol sәltәnәt bürcünün
mahi-münәvvәrini tәrif vә tövsif
qılıbdır. Xurşidbanu bәyim isә
hәqiqәtdә nәcabәt vә
hüsni-mәlahәtdәn maәda elm vә kәmalı
ilә dәxi öz zamanının bәrgüzidәsi
olub, hәr qisim tәrifü tәhsinә layiq bir
vücud idi vә özünün dә
tәbi-şeriyyәsi var idi. Bir çox gözәl
qәzәllәri vardır ki, öz mövqeyindә
onlardan bәhs olunacaqdır.
Zәmanә Zakirin yarını
pәrişan vә digәrgun etmәyi barәsindә:
Dün düşdü güzarım yarın
kuyinә,
Dәrdü qәm çövrәsin
alıbdı gördüm.
Soruşdum әhvalın, cavab vermәdi,
Gözlәri yaş ilә dolubdu
gördüm.
Ahü zar çәkmәkdәn yox olub
varı,
Ayinәsin tutmuş möhnәt qubarı;
Әyyami-xәzana dönüb baharı,
Saralıb gül rәngi, solubdu gördüm.
Kamana dönübdü qamәti-mövzun,
Әhvalını fәlәk edib
digәrgun;
Gecә-gündüz ağlamaqdan
әşki-xun
Almas kipriklәri yolubdu gördüm.
Hanı ol mәn görәn әhmәr
yanaqlar,
Müsәlsәl giysular, nәrmin buxaqlar?
Tәravәtdәn düşüb
qönçә dodaqlar,
Deyib-danışmaqdan qalıbdı
gördüm.
Zakir, xarab olsun belә zәmanә,
Hәmişә yaxşılıq verir
yamanә:
Yar ilә qolboyun gәzdiyim xanә --
Dağılıbdı, bәrbad olubdu,
gördüm.
Yarın fәraqü hәsrәtindә
yazdığı qafiyәlәr:
Qadir allah bir dә sәbәb salaydı,
Bәyaz çәbinindә tağı
görәydim.
Sürtәydim üzümü gülgәz
yanağә,
Siyah zülfü, tәr buxağı
görәydim.
Sәs-sәsә verәydi hәzarә
bülbül,
Düşәydi payinә
bәnәfşә, sünbül;
Xuraman-xuraman, әllәrindә gül
Gәzәydik hәr tәrәf
bağı, görәydim.
Bu dövran dolanıb, zәmanә
dönә,
Tarının kәrәmi olaydı
mәnә;
Oturub sәninlә dizbәdiz yenә --
Deyib, gülüb, danışmağı
görәydim.
Dәrdü qәm
çәkmәkdәn qan olub cigәr,
Gәtirәn yox nazlı yardan bir
xәbәr;
O qәdәrә ölmәyәydim,
müxtәsәr,
Yenә o gördüyüm çağı
görәydim.
Zakirәm, çәkәrәm
cövrü cәfanı,
Yadlar ilә sürәr zövqü
sәfanı;
Nә gәrәk sevәydim ol
bivәfanı,
Nә dә belә hicran daş
görәydim.
Vәsfi-dilbәr babında
yazılmış qafiyәlәr:
A lәblәri badә, ağzı
piyalә,
Bir söz desәm, olma bidәmağ, sana!
Dolanım başına, daha yaraşmaz
Yadlar ilә deyib-danışmaq sana.
Әcәb bihәyadır
çәrxi-kәcrәftar,
Hәr ayda bir hilal eylәr aşikar;
Şәksiz sәnin ilә әdavәti
var,
Onunçün göstәrir qaş-qabaq sana.
Mәdәnisәn felin, nazü
qәmzәnin,
Bәrabәrin yoxdur alәmdә sәnin
Tәhrik eylәmәsә sәba,
qönçәnin --
Ağzı nәdir aça dil-dodaq sana?!
Cәvahir qolbaqlar bәyaz bilәyi --
Gahi qucar, gahi eylәr hәnәyi;
Behiştin hurisi, göyün mәlәyi --
Yetişmәz, yüz çala әl-ayaq
sana.
Zakirәm, eylәdin әqlimi zail,
Olmaz belә surәt, belә şәmayil;
Elә mәn deyilәm hüsnünә
mail,
Göz dikibdir tamam Qarabağ sana.
Tәcnisi-Zakir:
Өmürlәr sәrf edib, canlar
üzmәmiş
Hәmdәm olmaz, ey dil, oturan sana.
Mәnzili-mәqsudә yetmәk
istәyәn
Hәzrәti-Musa tәk o Turan sana.
Cigәr yandı hәrarәtdәn
yәx arac,
Şirin canım qәm oduna yaxar ac;
Zülfün alır Hindü Çindәn ya
xәrac,
Bәndeyi-fәrmandır o Turan sana.
Sәn ağasan, mәnәm sәnin öz
gәdәn,
Dil mürğünә verә bilmәz
özgә dәn;
Dәli könül, umub-küsmә
özgәdәn,
Alәm bilir odur ot uran sana.
Uca dağlar dәrdim ilә yar olmaz,
Bir sinәyә ox dәymәsә,
yarılmaz;
Әbәs yerә cәfa
çәkmә, yar olmaz --
Rәqib ilә durub-oturan sana.
Görmәmişәm zülfün kimi
tәrlanı,
Xәstә cismim şәfa tapar
tәrlanı,
Zakir, qәsdin tutmaq isә tәrlanı,
Çәkilib bir küncә otur, an sana.
Zakirin bu qisim tәcnislәri az deyil. Biz ancaq
birini yazmağa iktifa etdik. Tәcnislәrdә mәna
lәfzәn gözәl mәdhindә tәrtib
olunmuş qafiyәdirlәr vә lakin bәzi
lәfzlәrin
tәlәffüzdә bir-birinә
şәbahәti vә oxşayışı çox
isә dә, mәnaları ayrıdır vә bir
parası çox çәtinlik ilә fәhm olunur. Bu
cür kәlamlar şairin vәtәn dilini yaxşı
bilmәyinә şәhadәt verir. Farsların ...
Sәdisi vә rusların Puşkini öz ana dillәrinin
ustadı vә xaliqi mәnzәlәsindә olduğu
kimi, Zakirdә Azәrbaycan türklәrinin ustadi-lisanı
olmağa haqlıdır. Dilimizin hәr qisim üslub vә
şivәsinә vә tәrzi-mükalimәsinә
bәlәd vә aşina olduğu mütәәddid
әsәrlәrindәn görünür.
Әgәrçi Zakirin nәsr ilә
yazdığı bir әsәr dә olsa, biz
tәsadüf etmәdik, vәli bәzi
şәxslәrin rәvayәtinә görә, Mirzә
Fәtәli Axundov tәrtib qıldığı «Hacı
Qara» komediyası Qasım bәyin
nәticeyi-xәyalatıdır ki, nәsr ilә yazıb
mirzeyi-mәrhuma tәqdim edibdir. O dәxi mәzkur
vaqeәni «Sәrgüzәşti-mәrdi-xәsis»
ünvanı ilә indiki dona salıbdır. Bu qövlün
haqq vә batil olmasını ravinin öhdәsinә
hәvalә edirik596. Amma şair özü dә
nәsrә mahir olmasını bir kәlamında yad edir:
Şikәstә Zakirәm, nәsri bilirdim
cümlәdәn әfzun,
Düşәndә rişteyi-nәzmә
çәkәrdim bәs düri-mәknun,
Künün sövdayi-eşqi bir sayaq etmiş
mәni mәğmun,
Dәxi mәndәn tәvәqqe
etmәyin әşari-xoşmәzmun,
Edәr әhvalımı dәrhәm
qәmi sübhü mәsa zülfün.
Başqa bir şerindә Zakir öz
tәbiәti-şeriyyәsinin vәsfindә
mәşuqәsinә xitabәn deyir:
Qoyma әğyarı sәri-kuydә
mәva tutsun,
Aşiqi-sadiqini bülbüli-şeyda tutsun.
Zakirin kimi onun
sövti-qәzәlxanımı var?
Tәbi-mövzunumu var,
şeri-nümayanımı var?
Eşidәn incir onun tәrzi-nәvasın
görcәk,
Şivәsi cәngü cәdәl,
nalәvü әfğanı kәlәk.
Bununla belә Zakir sair şüәra kimi
özünü çox öyüb tәrif edәn vә
tәbiәti-şeriyyәsi ilә iftixar edәn
şairlәrdәn deyil vә bilәks özünün
üftadә vә şikәstә nәfs vә
әhli-tәvaze olduğunu bir çox asarında zikr
qılır vә әksәriyyәtәn
qәzәllәrinin axırını «şikәstә
Zakir» demәklә xәtm edir:
Qәmü möhnәt yükün
alәmdә yoxdur çәkmәyәn, әmma --
Şikәstә Zakirin çәrxi-fәlәk
barın giran tutmuş.
Matәmi-seyyidüş-şühәda
vә әhvalati-cansuzi-Kәrbәla Zakirә,
müttәqi vә övladi-rәsul olduğu
üçün, ziyadә tәsir edәrmiş. Bu
cәhәtә ol mәrhum bir neçә
növhәlәr bu qissәyә dair inşad
qılıbdır. Onlardan birisini --ki, imam Hüseyn әleyhissәlamın
hәmşireyi-möhtәrәmәsi
Zeynәbi-әlәmpәrvәrin
hali-pәrişanına şamildir, --burada yazmağı
lazım gördük.
Növheyi-Zakir:
Bu nә mahdır ki, hәddәn keçib
iztirabi-Zeynәb?
Fәlәk üzrә mahü mehri
elәdi kәbab Zeynәb.
Yox ümidi-sübh hәrgiz
üsәrayi-qeydi-şamә,
Nә yaman qirani-nәhsә düşüb
afitabi-Zeynәb?
Dedim әndәlibi-zarә ki, nә
ahü-zardır bu?
Dedi: bu fәğanә bais
әlәmi-cәnabi-Zeynәb.
Dәxi lalәdәn soruşdum: niyә
dağidar olubsan?
Dedi: yandırıbdı bağrım o evi
xәrab Zeynәb.
Gülü, sünbülü
çәmәndә bu gün әşkbar
gördüm,
Oları edib pәrişan yәqin
inqilabi-Zeynәb.
Bu bәlalı çöldә
qönçә necә bürqәvar olsun --
Kim, әsir Şami-şumә gedә biniqab
Zeynәb.
Өzün etsә qәrqeyi-xun, nә
әcәb, o, qәtlgahda
Bәdәni-Hüseyni göz-göz
görә çün cәnab Zeynәb.
Deyil özgә ğazә hacәt bunun
әllәrin haman dәm
Dәmi-Qasim ilә eylәr necә gör
xizab Zeynәb.
Götür zivәri aradan ki,
fәğani-şanә qoymaz
Sәri-zülfi-novәrusә verә
piçü-tab Zeynәb.
Yetişibdi bir mәqamә işi
sәrburәhnә Şamә
Gedәr, üz tutub mәkәsdәn
elәyәn hicab Zeynәb.
Nә rәvadı
küçә-küçә gәzә
rugüşadә, ey çәrx,
O öz әksi-qamәtindәn edәn
ictinab Zeynәb?!
Nә hәyadı sәndә, ey göy,
nә vәfadı sәndә, ey yer,
Neçә gündü Kәrbәlada
nә xuru nә xab Zeynәb.
Qamu şiәnin günahın sәn
özün bağışla, ya rәb,
Bedili-qәmini-Gülsüm,
beruxi-pürabi-Zeynәb.
Dәxi Zakiri hesab et
sәgi-kuyi-Kәrbәladәn
Behәqi-fәğani-Zәhra,
behәqi-әzabi-Zeynәb.
Bu vaxta kimi nә qәdәr ki,
dәşti-Ninәvada vüqua gәlәn faciә
barәsindә vә xüsusәn
әhli-beyti-seyyidüş-şühәda haqqında
növhәlәr deyilibsә, heç bir şairә bu
zәriflikdә, bu dәrәcәdә nazik istiarә
vә şirin ibarәlәr ilә növhә demәk
müyәssәr olmayıbdır. Әndәlibi-zarın
ahü nalәsini, lalәnin dağdar olmasını,
gülün vә sünbülün
çәmәndә pәrişan vә әşkbar
olmasını, qönçәnin boynubükülü
vә ağzıyumulu qalmasını şair bir-bir sual edib,
illәt vә baisini xәbәr aldıqda hәr birisi
zәbani-hal ilә cavab verirlәr ki, onları bu
fәğana gәtirәn, belә dağdar qılan,
pәrişan hala salan Şami-şuma әsirvar, biniqab
gedәn cәnab Zeynәbin qәmü әlәmi
olmuşdur.
Sonradan şair
çәrxi-cәfapişәyә xitab edib deyir: Nә
rәvadır sәndә, ey çәrx, öz
qamәtinin әksindәn hicab edәn Zeynәb
ruküşadә küçәlәrdә gәzsin?
Zәmin vә asimәna üz tutub deyir:
Nә hәyadı sәndә, ey key,
nә vәfadı sәndә, ey yer,
Neçә gündü Kәrbәlada
nә xurü nә xab Zeynәb.
Mәrhum Qasım bәy Zakirin
әsәrlәrindәn vә
sәrgüzәştindәn bu qәdәr
yazdığımıza burada iktifa edirik. Bununla belә
çox arzu edirik o mәrhumun dostu Axundov Mirzә
Fәtәliyә yazdığı divani-әşarı
çap oluna idi, haman sәbkü qayda üzrә ki,
şair onu tәrtib qılıbdır. Mәzkur divanda
çox türfә qәzәllәr vә
gözәl әsәrlәr vardır ki, cümlәsini
burada dәrc etmәyә imkan yoxdur. Zakirin
divani-әşarı әdәbiyyat xәzinәmizin
ziqiymәt bir daşı mәnzәlәsindә ola
bilәr.