VAİZ
ӘFӘNDİ
ŞİRVANİ
Mәrhum Vaiz әfәndi Şirvan
vilayәtinin möhtәrәm, alim vә
sahibi-kәmalü tәcrübә şairlәrindәn
hesab olunub, әşari-zәrifәlәri ilә öz
әsrindә namü şöhrәt kәsb etmişdi.
Onun qәzәllәrindәn bir neçәsi
әlimizә düşdü. Nümunә olaraq
aşağıda iki qәzәli dәrc olunur.
Qәzәli-Vaiz әfәndi:
Mehrü vәfasızların heç kim
sözünü qanmaz,
Yәğmadәn әl götürmәz,
bidaddәn usanmaz.
Cahi-cahan gәlәndә bir tari-muy saxlar,
Üz döndәrib gedәndә zәncir
ilә dayanmaz.
Töhmәt deyәn öziçün,
nә söylәr özgәsiçün,
Utanmayan özündәn heç
kimsәdәn utanmaz.
Münim yalan deyәndә tәsdiq edәr
xәlayiq,
Gәr doğru desә müflis, heç kim
ona inanmaz.
Ey dilbәri-sitәmgәr,
mәğruri-hüsn olma,
Heç kimsәnin çiraği sübh
açılınca yanmaz.
Zәrfin tünükdü[1], zahid, bir cuş
ilә daşarsan,
Dәryadilin mәzacı seylab ilә
bulanmaz.
[1]- Tünük -- dar vә tәng
mәnasınadır.
Vaiz, sәnin kәlamın hәr biri
niştәr olsa,
Hәr kәs edәrsә qәflәt ta
hәşrә dәk oyanmaz.
Vaiz әfәndinin bu qәzәlindә
çox pürmәna vә hәkimanә
nöqtәlәr vardır ki, cümlәsi
indәl-üqәla mәqbul vә
müstәhsәndir.
Bu hәqir bәndә hәmişә bu
etiqad üzrәdir ki, әksәri özqatda şәxsin
xoşbәxt vә rahat olması öz sәyi
ehtimamına bağlıdır. Hәr bir iş insanın
elmü kәmalından, bilik vә
tәcrübәsindәn asılıdır:
«Zәhmәt çәkmәyәn bal yemәz»,
«cәfa çәkmәyәn sәfa görmәz». Bu
etiqadda ola-ola hәqir bu doğrunu da inkar edә bilmәz
ki, insanın iqbalı açılanda vә bәxti
gәtirәndә zәhmәtsiz vә
mәşәqqәtsiz dә hәr
tәrәfdәn onun üstünә dövlәt
vә nemәt axıb tökülür, hәr yerdә
ona hörmәt vә izzәt görsәnilir. Vә bu
bәxt gәtirәn vaxtı onun malü dövlәtini,
cahü cәlalını saxlamağa «bir tari-muy» kifayәt
elәyir. Amma vay o gündәn ki, bәxt insandan üz
çevirә, iqbal gәtirmәyә. Bu halda adam nә
qәdәr çalışıb-әllәşsә
vә nә qәdәr canını zәhmәt
vә cәfa oduna yaxsa, yenә dә axırda biçiz
vә әliboş qalacaqdır. Budur ki, atalar deyiblәr:
«Çox çalışan çarıq yırtar».
İnsandan dövlәt vә hörmәt üz
döndәrib gedәndә, filhәqiqә, nәinki
zәncir ilә, bәlkә heç bir qüvvә
ilә onu saxlamaq mümkün olmaz. Vaiz әfәndinin bu
misraına dәxi diqqәt yetirmәmәk olmaz:
....Utanmayan özündәn, heç
kimsәdәn utanmaz.
Doğrudan da öz eyib vә
qәbahәtini görmәyib, qeyrilәri
eyiblәndirәn vә özgәlәrә
töhmәt edәn şәxsdәn nә
hörmәt vә mәrifәt tәmәnna
elәmәk olar? Өz pozğunluqlarını
görmәyәn, çirkin vә nasәza
әmәllәrindәn utanıb şәrmü
hәya etmәyәn adam, söz yoxdur ki,
özgәdәn dә utanmaz vә bişәrmanә
sevmәdiyi adamın haqqında hәr qisim iftira vә
böhtanı söylәr. Bu qisim adamlardan kәnar dolanmaq
eyni-mәslәhәtdir. Necә ki, deyiblәr:
Abrını saxla abırsızdan,
Hәyanı saxla hәyasızdan.
Bәs, Vaiz әfәndinin bu beytinә
nә irad tutmaq olar:
Münim yalan deyәndә tәsdiq edәr
xәlayiq,
Gәr doğru desә müflis, heç kim ona
inanmaz.
Dünya yaranandan bu anacan Adәm atanın
övladı öz şәxsi mәnfәәtlәrini
mülahizә edib dövlәt vә sәrvәt
sahiblәrindәn qisim-qisim tәmәnnaları
nәzәrdә tutub doğrunun üzünә
yalanın qara pәrdәsini çәkmәyә
mötad olublar. Müflis vә miskinlәrin hünәri
olmayıbdır ki, doğrunu kәmali-cürәt ilә
söylәyib, düruğgu vә hiylәbaz
münәccimlәrin yalanlarını batil elәsin
vә haqqı yeritsin. Belә ittifaqlarda hәr tәrәfdәn
onun üstünә tәnpәrvәr vә
nәfspәrәst dәni vә fürumayә
şәxslәr hucum edib ağzını qapayıblar
vә özün dә xalq içindә bihörmәt
vә biabır ediblәr.
Ol sәbәbdәndir ki, müsәlman
qardaşların arasında yalan söylәmәk vә
haqqı gizlәtmәk adi bir şey olubdur vә hәtta
bәzi ittifaqlarda hünәr sayılır. Bu minval haqqa
güc vә zor edib kizbü yalana rövnәq vermәyin
adını «düruği-mәslәhәtamiz» qoyub
Şeyx Sәdinin bu hikmәtamiz sözlәrini başqa
dona geydirirlәr. Odur ki, Vaiz әfәndi qeyri bir
qәzәlindә kinayә tәriqi ilә demişdir:
Demәk kim, xәlq ara birәğbәtiz,
iqbalımız yoxdur,
Zәmanә mövsimi-dәsmaldır,
dәsmalımız yoxdur.
Kәmali-zatımızdır,
şükrilillәh, eybdәn ari,
Rәvacın vermәyә tәrif
edәn dәllalımız yoxdur.
Hümayiz üstüxan ilә
qәnaәtpişә kәrkәs tәk,
Şikari-cifeyi-dünya üçün
çәngalımız yoxdur....
Ağız kәskinliyiçün dәxli
çoxdur yal-kuppalın,
Şikәstәbәstә fәqriz,
yalımız, kuppalımız yoxdur.
Sәbükruhül-müşәrrәf
mәşrәbiz fariğ tәkәllüfdәn
Zәmanә әhlinә lazım olan
sanbalımız yoxdur.
Zәmanә halidir, Vaiz, hәya eylә
hәyasızdan,
Hәyasızla hәyasızlıq
edәcәk halımız yoxdur.
Mәrhum Vaizin bu kәlamı dәxi onun
müasirlәrinin avam vә zahirpәrәst olmaqlarına
şәhadәt verir. Hәr kәsin ki, saqqalı uzun
vә pәhnalı vә cübbәsi faxir vә
papağı uca olubsa, onun hörmәti artıq vә
sözü ötkәn olubdur. Mәrifәt әhli
isә şikәstәpәr vә müztәribbal
olub özlәrini avamın etirazından vә
cühәlanın zülmü sitәmindәn kәnarda
saxlayıb, meydanı ağzı yallılara, yal vә kuppal
sahiblәrinә veriblәr.