DӘRBӘND ŞAİRLӘRİ
Mәlum ola ki, Dәrbәnd
şәhәri qәdim binalardan birisi olub, Xәzәr
dәnizinin kәnarında tәmir olunmuşdur.
Dәrbәndin binasını, bәzi rәvayәtә
görә--әzan cümlә
"Dәrbәndnamә"dә
yazıldığına binaәn, İran padşahı
Keyqubad qoyubdur. Keyqubad şahın әsrindә
Dağıstanın şimal sәmti, Dәrbәnd
hәvalisi, Krım, Qazan vә Rusiyanın
şәrqi-cәnub sәmti xәzәrlәrin
padşahı Xaqana tabe idi.
Şah Keyqubad Xaqanın
qızını hiylә ilә tәzvic edib, onunla qohumluq
binasını qoydu vә sonradan dәrya kәnarında
İskәndәr Zülqәrneyn tәmir etdirdiyi
hasarın ayağını: dәryaya kimi
çәkmәklә hәr iki dövlәtin
arasında bir sәrhәd binasını
möhkәmlәşdirmәyә izn aldı.
Xaqan dostluq vә
qәrabәti mәnzur edib mane olmadı vә Keyqubad
şah indiki Dәrbәnd olan mәhәlә külli
memar vә bәnna vә fәhlәlәr
göndәrib, dәryanın kәnarında iki
tәrәfli xeyli mәtin vә möhkәm hasarlar
çәkdirdi vә onun içindә bir
şәhәr bina etdirdi.
Tәmirat tamam olandan sonra sәrәskәr
vә bir memarbaşı şaha xәbәr verdilәr ki,
haqq-taalanın övni-mәrhәmәti ilә
tәmirat hasilә gәlibdir. Haman şәhәrin
adını "Babül-әbvab" qoyub, şahın
hökmü ilә üç min ev İrandan oraya nәql
olunmuşdu vә bundan әlavә şәhәri
mühafizәt etmәk üçün üç min
atlı qoşun dәxi oraya göndәrilmişdi.
"Dәrbәndnamә"
sahibi rәvayәt edir, zәmani ki, şәhәr uca
vә zorba hasarlar vә dәmir qapılar ilә
möhkәmlәşir vә şah bilmәrrә
xatircәm olub, Xaqanın qızını gәtirdiyi
halәt üzrә, yәni ona müqaribәt
et[mә]miş atasının üstә göndәrib,
öz xәyanәtini vә fasid niyyәtini
büruz edib vә bu әhvaldan sonra xәzәrlәr
ilә iranlıların arasında böyük cәngü
davalar vüqua gәlib, amma nüsrәt yenә Keyqubad
tәrәfdә olur vә bir müddәt İranın
nüfuzu haman yerlәrdә artır.
Belә ki, Keyqubad şahın oğlu
Nuşirәvani-adil haman әtrafda vә
Dağıstanın çox yerlәrindә
şәhәr vә qәryәlәr bina etdirir.
Nuşirәvanın vәfatından sonra
xәzәrlәr yenә külli qoşun ilә
Dәrbәnd sәmtinә hücum edib, oralara malik
olurlar vә hәtta İraqi-әcәmin
vә Azәrbaycanın çox yerlәrini zәbt
qılırlar.
Vәqti ki,
Cәzirәtül-Әrәbdә
dini-mübini-Mәhәmmәdi zühur etdi, onun nuru
әtrafü әknafa dağılıb da bir lәmәsi
Qafqaziya dağlarını vә әtәklәrini
münәvvәr elәdi vә Dәrbәnd qalası
әrәblәrin yәdi-tәsәrrüfünә
keçdi. Xәzәrlәr ilә
әrәblәrin arasında dәfәat ilә
böyük davalar vüqua gәlibsә dә,
xәzәrlәr hәmә vaxt mәğlub vә münhәzәm
olublar. Әn böyük davanın birisinә qırx
nәfәr әrәb bahadırlar Sәlman ilә
Rәbiәtül-Xeylin sәrkәrdәliyi
ilә özlәrini qәlbi-lәşkәrә vurub,
xeyli cәsarәt vә rәşadәtdәn sonra
özlәri dәxi şәrbәti-şәhadәt
nuş ediblәr. Onların qәbri şәhәrin
şimal tәrәfindә vaqe olan mәzarıstanlıqda
ümumi bir hasarın içindәdir. Böyük, uzun
qәbirlәr yan-yana düşüblәr vә
"Qırxlar" adı ilә mәşhur
ziyarәtgahdır.
Dәrbәnd hasarları bu halda dәxi
hәr kәsin diqqәtini cәlb edәsi bir
әlamәtdir ki, keçmiş bәnna vә
memarların fünuni-tәmiratda nә dәrәcәdә
mahir vә qabil olmaqlarına böyük şәhadәt
edir. Bu hasarın cәnub tәrәfinә
beş darvaza vә şimal tәrәfinә üç
darvaza qoyulub vә bu darvazaların bәzisinin
üstünә kufә xәtti ilә "la ilahә
illәllah Mәhәmmәdün rәsulüllah"
yazılıbdır. Şәhәrin yuxarı
tәrәfindә qәdim vә vәsi bir mәscid
bina olunubdur. Onun asari-qәdimәdәn olduğuna
hәmin bu kifayәt edir ki, onun tәmiri 130 ildәn ziyadәdir.
Onu Әbumüslüm bina etdiribdir. Demәk olar ki, Qafqaz
mәmlәkәtindә onun misli yoxdur. Sonralardan Şah
Abbas Sәfәviyi-mәrhum әsrindә onun әmri
ilә yeddi yerdә mәhәllә mәscidi bina
olunubdur vә neçә yerlәrdә
mütәәddid çeşmәlәr gәtirdib
vә yeddi ab-anbar bina etdiribdir. Mәzkur binalar bu halda da
mövcuddur.
Rus dövlәti Dәrbәndi iki
dәfә tәsxir edibdir. Әvvәlinci dәfә
1722-ci sәnәdә Pyotri-kәbirin qoşunu ilә,
ikinci dәfә 1796-cı sәnәdә İmperator
Pavelin әsrindә. Dәrbәndin Rusiyaya mülhәq
olması 1806-cı sәnәdә vaqe olubdur. Bu
şәhәrin әhalisi qәdimdәn islam dinindә
olduğuna görә, hәmişә
şüari-islamı müraat edib, dindarlıqda vә
dinpәrvәrlikdә şöhrәt bulublar.
Ramazanül-mübarәk vә
mәhәrrәmülhәram aylarını
kәmali-sәdaqәt vә ehtiram ilә zöhdü
ibadәtdә vә tәziyәdarlıqda
keçirmәyi müqәddәs
vәzifәlәrindәn hesab edirlәr. Xüsusәn
Şühәdayi-Kәrbәla üçün әla
mәrtәbәdә tәziyә tutub,
rövzәxanlığa vә
şәbihkәrdanlığa artıq meylü
rәğbәt göstәrirlәr. Şәbih
binası yüz ildәn ziyadәdir ki, Dәrbәnd
şәhәrindә qoyulubdur. Hәr әsrdә bu
şәbih ümuratına mübaşir olan şairlәr
olubdur. Amma bu dәstgaha cümlәdәn artıq
rövnәq verәn şüәra üç
nәfәrdir: Mirzә Kәrim Şüai, Mirzә
Cәbrayıl Süpehri vә Mirzә
Mәhәmmәdtağı Qumri.