İSMAYIL BӘY "NAKAM"

Nuxa şairlәrinin әn mәşhuru vә müqtәdiri İsmayıl bәy Nakamdır. İsmayıl bәyin atası mәrhum Hacı Mәhәmmәd bәydir. Mәşhur Haçı Sәdrәddin bәyin nәslindәn olmağa görә, familiyası Sәdrәddinbәyovdur. İsmayıl bәy Nakam tarixi-hicriyyәnin 1257-ci[1] sәnәsindә tәvәllüd edibdir. Mәrhum qırx yaşına qәdәr dövlәtli vә әmlak sahibi--mülkәdar olub mürәffәhül-hal güzәran edirmiş vә lakin qırx yaşından sonra dövlәtü әmlakı getdikcә әlindәn çıxıb, mәişәti genişlikdәn darlığa--yüsrәtdәn üsrәtә mübәddәd olubdur vә axiri-ömrünü әlindә baqi qalan bir para xırda mülkdәn gәlәn cüzi mәdaxil ilә keçirәrmiş.

[1] 1841.

Mәrhum İsmayıl yaxşı mәlumat sahibi olub, ürәfamәslәk, xoşxülq vә xoşrәftar bir vücud idi. Tamami-Şәki mahalında әvvәlinci şair hesab olunur. Әsәrlәrindәn üç böyük divanı vardır ki, onlardan biri "Gәnci-әdәb" namilә mәşhur vә otuz bir mәqalәdәn ibarәt bir kitabdır.

Nakamın әlimizә düşәn әsәrlәrindәn görünür ki, onun çox açıq vә rәvan tәbi varmış. Onlardan bir neçәsi burada nümunә üçün zikr olunur.

Qәzәliyyat:

Keçindin alәmi-heyrәtdә, ey dil,

Keçirdin ömrünü qәflәtdә, ey dil!

Görüb bu alәmi-adәmfәribi

Unutdun әhdi bir röyәtdә, ey dil!

Fәraqәt hasil et, tәrki-sәva qıl,

Yetәr ah etdiyin möhnәtdә, ey dil!

İrişdi aşiqan yeksәr vüsalә,

Hәmin sәnsәn qalan firqәtdә, ey dil!

Mücәrrәd ol, mücәrrәd ol da, gör dә

Nәlәr var guşeyi-vәhdәtdә, ey dil!

Hәzaran dәrdi-ruhazar çәkdin,

Yenә töhmәtdәsәn, töhmәtdә, ey dil!

Olub nakamә dil Nakam oldun,

Yaxıldın atәşi-hәsrәtdә, ey dil!

Әyzәn qәzәli-Nakam:

Fәğan ki, günhi-qәmi-can bilinmәdi, qaldı,

Tәvәqqeyi-dili-nalan bilinmәdi, qaldı.

Simati-dәhrdә hәr kәs nәsibini buldu,

Nәsibi-zümreyi-rindan bilinmәdi, qaldı.

Cәfayi-firqәti-canan bilindi muybәmu,

Sәfayi-vәsl kәmakan bilinmәdi, qaldı.

Cahanda hәr mәrәzә bir әlac olub peyda,

Fәraq dәrdinә dәrman bilinmәdi, qaldı.

Kitabi-eşqdә dәrki-üqul әcz bulub.

Hәzar nükteyi-pünhan bilinmәdi, qaldı.

Bilindi qisseyi-alәm sәbahi-hәşr oldu,

Hekayәti-şәbi-hicran bilinmәdi, qaldı.

Kimin әsiri, kimin namuradiyәm, Nakam,

Nәdir bu etdiyim әfğan bilinmәdi, qaldı.

Bu qәzәldә bir para iradlarımız var ki, onları aşkar etmәyә mәcburuq. Әvvәlinci beytdә "günhi-qәmi-can" ğәrib әlfazlardan olmağa görә, qulağa ağır gәlir vә mәnası dәxi bir az çәtin anlaşılır. "Günhi-qәmi-can" yәni nә? Qәmin dә künhü olarmı? Qәm, qüssә, hüzn, әlәm vә hәmçinin fәrәh vә şadlıq ruha mәxsus olan halәtlәrdir ki, bәzi zahiri illәtlәr onların ruhda vә qәlbdә vüqua gәlmәsinә sәbәb olur vә bu halәtlәrin altı, üstü, künhü vә әsli cüzi vә külliyyәsi olmaz. Bu halәtlәr çәkiyә vә ölçüyә gәlәn şeylәr deyil. Ona görә "künhi-qәm" demәsi dәxi dürüst deyil. "Can" sözü dәxi artıqdır vә öz yerindә istemal olunmayıbdır. Çünki mәlumdur ki, qәm ancaq canda, ürәkdә olur, özgә bir üzvdә, mәsәlәn, başda, әldә vә ayaqda onun olması qeyri-mümkündür. Belә olan surәtdә onun tәkrarı әbәsdir vә habelә әvvәlinci beytin ikinci misraında (Tәvәqqeyi-dili-nalan bilinmәdi, qaldı....) "tәvәqqeyi-dil" sözlәri әdәbiyyatda az işlәnәn vә bәlkә işlәnmәyәn sözlәrdir. "Tәvәqqe"nin әvәzinә "arizuyi-dil", "tәmәnnayi-dil", "hali-dil" kimi kәlmәlәrdәn birisi qoyulsaydı, şerdә eyib olmazdı. Mәnayi-kәlamı vәznü qafiyәyә qurban etmәk dürüst deyil.

Nakamın Füzuli әleyhirrәhmәyә yazdığı nәzirә onun dilpәzir vә mәrğub kәlamlarından birisidir:

Kuyi-nigarә duş gedib eylәdim büka,

Guş eylәyib fәğanımı ol türki-dilrüba,

Dәrdimi bildi, heyrәtimi gördü cabәca,

Rәhm etdi halıma dedi:--Ey әrseyi-bәla,

Kim eylәmiş bu dәrdә sәni mübtәla? Dedim:

--Mәn bilmәm özgә, aşiqi-heyranınam sәnin.

Ol sәrvqәd eylәr ikәn gәşt gülşәni,

Fәrş olmuş idi mәqdәminә aşiqan tәni,

Xak üzrә sayәvar görüb nagәhan mәni,

Xәm qәddimә baxıb dedi:--Ey piri-münhәni,

Qәddi-xәmin bu gunә nәdәndir düta? Dedim:

--Hәmmali-bari-möhnәti-hicranınam sәnin.

Әfzun olub fәraq qәmi, sәbr olub mәhal,

Canü tәnimi axır edib fәdyeyi-vüsal,

Getdim minayi-kuyinә, ol mahi-bizәval

Qeydi-bәladә gördü mәni, eylәdi sual:

--Kimdir bu bәstә, kimә gәlibdir fәda? Dedim:

--Kuyindә zәbih qıl mәni, qurbanınam sәnin.

Dildә fәraq atәşi etdikcә iştidad,

Dil eylәyib bükayә şәban-ruz ictihad,

Çeşmim yeritdi alәm ara әşki-xunzad,

Axır görüb bükamı dedi ol pәrinijad:

--Vәchi nәdir bu rütbә edәrsәn büka? Dedim:

--Dilrişi-nişi-navәki-müjkanınam sәnin.

Şiddәt bulub könüldә tәәşşüq әsәrlәri,

Çevrәmdә huyü hay ilә әtfal lәşkәri,

Çәkdi hәrimi-yarә mәni eşq rәhbәri,

Әhvalımı xәrab görüb dedi ol pәri:

--Divanәsәn, nәsәn, nә olubdur sәnә? Dedim:

--Mәftuni-çeşmi-sahiri-fәttanınam sәnin.

Әfşan edib sәlasilin ol şahi-şahidan,

Qıldı nәzarә canibi-üşşaqә bir zaman,

Zәnciri-mәnәvidә mәni gördü nagәhan,

Xәndan sual edib dedi:--Ey aşiqi-novan,

Söylә nәdir bu silsilәdә macәra? Dedim:

--Dilbәsteyi-sәlasidi-әfşanınam sәnin.

Oldum tәriqi-eşqdә Nakami-namdar,

Nakamlıqda alәm ara buldum iştihar,

Nakam olduğum olub axır yәqini-yar,

Bir gün edib hüzur dedi ol mәlәküzar:

--Nakamsan nә vaxtdan, ey binәva? Dedim:

--Ta kamcuyi-vәslәti-pünhanınam sәnin.

Nakamın Füzuliyә nәzirә olaraq tәnzim qıldığı bu tәrcibәndi şairin rütbeyi-kәlamını vә fünuni-şerdә olan mәharәt vә qabiliyyәtini göstәrir. Bu kәlamda elә fәrdlәr var ki, әn böyük türk şairlәrinin kәlamından onları ayırıb tәrcih vermәk mümkün deyil. Mәsәlәn, şairin vәsf qıldığı "türki-dilrüba" zülflәrin pәrişan edib, üşşaqlara bir nәzәr yetirib vә zәnciri-mәnәvidә şair[i] görüb, tәbәssüm ilә onun әsiri-silsilә olmağının macәrasını istifsar qılmağı vә aşiqi-biçarәnin ona cavabını elә zәrifanә rişteyi-nәzmә çәkibdir ki, hәr kәsә onun tәsiri zövqü fәrәh yetirir:

Әfşan edib sәlasilin ol şahi-şahidan,

Qıldı nәzarә canibi-üşşaqә bir zaman,

Zәnciri-mәnәvidә mәni gördü nagәhan,

Xәndan sual edib dedi:--Ey aşiqi-novan,

Söylә nәdir bu silsilәdә macәra? Dedim:

--Dilbәsteyi-sәlasili-әfşanınam sәnin.

Bu müsәddәs-tәrcibәndin tamam bәndü hissәlәri bir-birindәn mәqbul vә müstәhsәndir. Nakamın İbrahim Hәqqi hәzrәtlәrinin bir misraını mütәzәmmin inşa qıldığı tәrcibәnd dәxi şayani-diqqәti-әhli-ürәfa vә şüәra olduğundan burada eyni ilә tәhrir olunur:

Ol dәmdә kim, әdәmdә vücudim nihan idi,

Birәng idim, qәrargәhim binişan idi,

Şәnim şükuhi qibtәgәhi-qüdsiyan idi,

Zülfi-nigar mürği-dilә aşiyan idi,

Baği-sәfadә bülbüli-can nәğmәxan idi,

Cananә can, dilbәrә dil mehriban idi,

Vәslәtdә idi canü könül, şadiman idi,

Dәmlәr o dәmlәr idi, zaman ol zaman idi.

Nә qifli-"nun" güşayişinә "kaf" olub kilid,

Nә eylәmişdi alәmi-imkani müstәfid,

Nә әql idi mükәllәf, nә nәfs idi әnid,

Nә vәdә dilgüşa idi, nә qәmfәza vәid,

Nә bimi-dilxәraş, nә canbәxş idi ümid,

Adәm hәnuz abü gil içreydi napәdid,

Mövcud cümlә müntәziri-kunfәkan idi,

Dәmlәr o dәmlәr idi, zaman ol zaman idi

Dәrkar olub bu tarimi-niliyyi-nöhqübab,

Ta olmamışdı ünsüri-әcsam feyzyab,

Әhdi-şәbab keçmәk üçün ömr edib şitab,

Fövt olmayırdı dәbdәbeyi-mövsümi-şәbab,

Mülki-vücudi qılmağa seyri-fәna xәrab,

Dövr etmәyirdi alәmi-heyәtdә inqilab,

Mahiyyәti-vücudә qәdr pasiban idi,

Dәmlәr o dәmlәr idi, zaman ol zaman idi.

Nә intizam bulmuş idi nәzmi-kainat,

Nә olmuş idi zatә әta kisveyi-sifat,

Nә gәlmiş idi zahirә eyni-tәәyyünat,

Nә kambәxş vәsl idi abayә ümmәhat,

Nә kәşf idi nükati-müәmmayi-hadisat,

Nә әql idi mәşvәşi-rәmzi-tәәllüqat,

Nә dil sәqimi-keşmәkeşi-inü an idi,

Dәmlәr o dәmlәr idi, zaman ol zaman idi.

Xoş ol zaman ki, aşiqi-gümnam idi könül,

Varәsteyi-tәәllüqi-övham idi könül,

Dәrbәndi-çini-zülfi-siyәhfam idi könül,

Gәh saqi, gәh şәrab, gәhi cam idi könül,

Pәrvәrdeyi-sükun idi, aram idi könül,

Bәzmi-vüsali-yardә nakam idi könül,

Peyvәstә sәbzü xürrәmü kamran idi.

Dәmlәr o dәmlәr idi, zaman ol zaman idi.

Ta gәlmәmişdi mövsümi-hәngameyi-әlәst,

Zәrrat idi müәzzәzü mәsudü hәqpәrәst,

Sәngi-qürur şişeyi-әhdi qılıb şikәst,

Qәdri-bülәndruh hәnuz olmamışdı pәst,

Damani-vәsli-şahidi-mәna idi bәdәst,

Qılmışdı canı şәrbәti-didari-yar mәst,

Gәrm idi bәzm, sağәri-mey dәr miyan idi,

Dәmlәr o dәmlәr idi, zaman ol zaman idi.

İrdi zamani-zillәti-hicran ehtiqar,

Tәrkib olundu qeydimә bu ünsüri hisar,

Bu mәhbәsi-küdurәtә naçar edib güzar,

Nakam gәldim alәmi-nasutә xarü zar,

Getdi әlimdәn axır o rifәt, o etibar--

Kim, bulmuş idim әrseyi-lahutdә qәrar,

Bir adәm idim onda mәqamım cinan idi,

Dәmlәr o dәmlәr idi, zaman ol zaman idi.

Bu tәrcibәnddә Nakam xilqәtdәn müqәddәm әdәm alәmini vә vücudun haman alәmdә nihanü birәngü binişan olmaqlarını dәrxatir edib, cümleyi-mövcudatın hökmi-qadiri-әzәli "kunfәyәkun"ә müntәzir olmaq dәmlәrini vә zamanını arzu elәyir.

Ol zamanü dәmlәrdә vücudun rütbәsi artıq idi, şәnü şükuhu qibtәgeyi-qüdsiyan idi. Zülfi-nigarda könül quşu aşiyan tutub baği-sәfadә bülbüli-can xoş nәğmәlәr oxuyub, vәslindә könül şadiman idi. Ol dәmlәrdә ki, alәmi-imkan hәnuz xәyallardan uzaq idi, nә ağıl mükәllәf olmuşdu vә nә dә nәfs әnidvar idi, nә vәdә dilgüşa idi, vә nә vәidin qәmi çәkilirdi. Nә qorxu var idi vә nә ümidi-hәyatbәxş ilә könül şad olurdu. Ol zamanda vücudi-adәm abü gil içrә napәdid idi vә ol vücuda qәdәr özü pasiban olub, dövri-fәlәk onu fәna seyli ilә xәrab etmәyә mane olurdu.

Ol zamanda intizami-alәm bir qayda tәhtinә girmәmişdi, zatә kisveyi-sifat әta olunmamışdı, aba ilә ümmәhat vәsldәn kamyab olmamışdı, müәmmayi-hadisat kәşf olunmamışdı, vücudi-insan nәfsi-әmmarә әlindә әsirü sәrgәrdan deyildi, azadә idi. Hәngameyi-ruzi-әlәstdәn hәnuz bir xәbәr yox idi, mәğrur, mәsud, hәqpәrәst olan ancaq zәrrat idi, sәngi-qürur dәxi şişeyi-әhdin şikәst etmәmişdi vә ruhi-insan bәzi tәәllüqat ilә pabәst olmayıb keşmәkeşi-dünyadan vә әnvayi-qeydlәrdәn azadә, bülәnd mәqamda pәrvaz edirdi. Hal bu üzrә ikәn zillәt vә aşüftәlik zamanı irişdi vә vücudi-insanı qeyd etmәk üçün min cürә riştәlәr vә zәncirlәr tәrkib olundu vә şair Nakam dәxi alәmi-nasutә xarü zar gәlib, küdurәt mәhbәsindә әsir vә müqәyyәd oldu. Әrseyi-lahutda bulduğu rifәt vә etibarı itirib mәyus qaldı. Necә ki, şair zәbani-tәәssüflә deyir:

İrdi zәmani-zillәti-hicran ehtiqar,

Tәrkib olundu qeydimә bu ünsuri-hisar....

Bu mәhbәsi-küdurәtә naçar edib güzar,

Nakam gәldim alәmi-nasutә xaru zar,

Getdi әlimdәn axır o rifәt, o etibar--

Kim, bulmuş idim әrseyi-lahutdә qәrar,

Bir adәm idim, onda mәqamım cinan idi,

Dәmlәr o dәmlәr idi, zaman ol zaman idi.

Molla Mәhәmmәd Bağdadi Füzuli dәxi bu mәtlәb üstündә xeyli gözәl mәnalar kәlami-bәlağәtsәnci ilә rişteyi-nәzmә çәkib nәticeyi-kәlamda bu beyti demişdir:

Әlqissә, vücud dami-qәmdir,

Azadәlәrin yeri әdәmdir.

İbrahim Hәqqinin bu tәrcibәndinә nәzirә olaraq mәrhum Hacı Seyid Әzim Şirvani vә qarabağlı Mәşhәdi Әyyub Baki vә nuxalı Rәşid bәy Әfәndizadә Şaki "Molla Nәsrәddin" jurnalının ikinci nömrәsindә hәr birisi mәxsus birәr tәrkibbәndlәr yazıbdırlar.

Hacı Seyid Әzim ilә Mәşhәdi Әyyub Baki tәsnif qıldıqları kәlam әyyami-şәbablarında dilbәri-dilpәzirin vәsli ilә kamran olduqları dәmlәri vә zamanlarını xәyala gәtirib, o xoş vaxtları hәsrәt ilә arzu edirlәr. Cәnab Şaki әsri-sәadәti-nәbәvini vә zamani-xülәfayi-raşidini hәsrәtlә dәrxatir edib, müsәlmanların o parlaq vaxtları ilә indiki pәrişan hallarını tutuşdurub, öz hüznü mәlalını izhar qılır vә müsәlmanların o keçmiş pürsütuh vә pürşükuh dәmlәrini arzu elәyir. Molla Nәsrәddin isә mollaların dilindәn söylәyib, keçmişdә onlara nә hörmәt vә nә izzәt edirdilәr vә onların nüfuzu vә ixtiyarı nә dәrәcәdә ali olduğunu izhar edib, indi o ixtiyaratın fövt olmağını vә mollaların hörmәtdәn düşmәyini dәrxatir edib hәsrәt çәkirlәr vә keçmiş zamanı ahü zar ilә yad edirlәr.

Nakam öz günah vә tәqsiratına müqirr olub, rәhim vә mehriban olan haqq-taaladan mәğfirәt dilәyir vә onun rәsuli-әkrәmini vә xülәfayi-raşidini vә on iki imamları zәbani-fәsahәtnişanı ilә yad edib, hәr birindәn ruzi-cәzada kömәk istәyir. Nakamın bu qәsidәsi sair kәlamları kimi әn abdar әsәrlәrindәn birisidir:

Mәnәm әgәrçi o tәrdamәni-siyәhkirdar--

Ki, ruzü şәb әmәlimdir xәtayi-nahәmvar,

Vәli yeganәgiyi-xaliqi-rәvanbәxşә

Dәmi-әlәstdә bissidq etmişәm iqrar--

Ki, eybpuş, günәhbәxşdir, qәfurdur o,

Odur hәlimü sәburü şәkur, odur sәttar.

Odur rәhimü qәfurü rәufü heyyü vәdud,

Qәdimü qadirü qәyyumü vahidü qәffar.

Bir ismi-әzәmi allahdır, biri rәhman,

Bu iki ismdә min nükteyi-bәşarәt var.

Digәr risalәtini xatәmün-nәbiyyinin

Ki, ruzi-hәşrә odur hәm şәfiü hәm salar.

Edib zәban ilә iqrar, qәlb ilә tәsdiq,

Kәminә ümmәt olub, olmuşam sәdaqәtkar.

Hәbibi-xaliqi-rәhman nәticeyi-lövlak,

Rәhimi-rәhmәti-alәm, Mәhәmmәdi-muxtar--

Ki, cümlә ümmәti-müzniblәrin şәfaәt edib,

Alıb behiştә gәtirmәk deyil ona düşvar.

Digәr mәvәddәti-qürәba, mәhәbbәti-әshab

Sәdaqәti-şürәfa, hәm iradәti-әnsar.

Dilimdә sabit olub, dәmbәdәm tәzayüd edib

Bәsani-ruh bulubdur, rüsux olub padar.

Әlәlxüsus o yarani-bivәfanın kim,

Biri cәnab Әbubәkrdir, o sidqşüar.

Tәriqi-dindә hәqqin rizasini gözәdüb,

Cәmii-mamәlәkin bәzl qıldı, etdi nisar.

Hәbibi-әkrәmü әfxәm yolunda ğar içrә

Tәni-әzizini qıldı fәdayi-niştәri-mar.

Biri dә hәzrәti-Faruqdur ki, ol sәrvәr

Cahanda qıldı әdalәt nә olduğun izhar.

Ucaltdı çar cәhәtdә livayi-islami,

Olub da rövnәqi-şәrә şüyu, dinә mәdar.

Götürdü küfrü cahanda, cahanı pak etdi,

Sipahi-nüsrәtәsәr sövq edib diyar-diyar.

Biri dә hәzrәti-Osman cәnabi-Zünnureyn--

Kodur rüsumi-vәfada sәramәdi-ibrar.

Hesab olursa әgәr әhdinin fütuhatı,

Dehatü şәhrü qәraya olur hәzar-hәzar.

Hәyavü helm idi ol pakizәdә xas ancaq--

Ki, baxmaz idi sәmayә, edib hәyadәn ar.

Biri dәxi şәhi-Düldül-sәvar Әlidir kim,

Bir adıdır Әsәdullah, digәri Kәrrar.

Mәhi-sipәhri-imamәt, düri-künuzi-vәfa,

Kilidi-gәnci-әmanәt, xәzineyi-әsrar.

İmami-cinnü bәşәr, şahi-övliyadır o,

Müridi-müxlisidir cümlә övliyayi-kübar.

Deyil o kimsәdә kim, hübbi-Mürtәza mövcud,

İki cahanda o bәdbәxtdir sәzayi-tәbar.

Digәr zәbaneyi-hübbi-әimmeyi-mәsum

Dilimdә dağ yaxıb eylәmiş şәqayiq var.

Dilim bu atәşi-hübb içrә dәmbәdәm yaxılıb,

Bu kimya ilә olmuş künun tamam әyyar.

Bәli, o kәsdә ki, vardır vidadi-ali-nәbi,

Halaldır ona cәnnәt, haramdır ona nar.

Bәli, o dildә ki, vardır mәhәbbәti-sibteyn,

Sәadәti-әzәlidir o hübb, ol asar.

İnayәt eylә mәdәd, ya Әli ki, bari-günәh,

Qılıb xәmidә mәni alәm içrә etmiş xar.

Gözüm piyalәsi dönmüş piyaleyi-zәhrә,

Olub qәmi-Hәsәni-Müctәbadәn atәşbar.

Necә anıb lәbi-xüşkün Hüseyni-mәzlumun,

Yaxılmasın cigәrim nari-qәmdә leylü nahar.

Çıxarmı xatiri-ümmәtdәn ol cәfayi-әlim,

Olarmı hiç fәramuş o cövri-dilazar--

Ki, Kәrbәladә Hüseyni-şәhidә eylәdilәr

Fәdaiyani-şәqavәt müaşiri-füccar.

İmami-çarüm Zeynәlibad eşqindәn

Edib fәğan, oluram ta sәhәr sitarәşümar.

Dilimdә qönçeyi-hübbi-Mәhәmmәdi-Bağır,

Olub şikiftә, edibdir vücudumu gülzar.

Bu buyi-hübb ilә xaki-mәzarım әlyәqdir,

Olursa qibtәgәhi-nafeyi-qәzali-tatar.

Әcәb deyil әsәri-hübbi-Cәfәri-Sadiq

Mәni edәrsә güli-tazә tәk şüküftәüzar.

Tәriqi-eşqinә Musayi-Kazimin, billah,

Sәzadır olsa dilü canım әr fәda sәdbar,

Bәrati-hübbi-Әliyyür-Rizayi canımda

Nicati-ruzi-cәzadәn çox etmişәm әzxar.

Müjә sәfindәn әlә abnus әsa almış,

Tәvafi-rövzәsi şövq ilә mәrdümül-әbsar.

Xәyali-nәti-Mәhәmmәd Tәqilәdir könlüm,

Dürudxani-Mәhәmmәd vә itrәti-әthar.

Sәfayi-eşqi-cәmali-Nәqilә bulmuşdur

Bu ünsüri-qәfәs içrә hümayi-ruh qәrar.

Bu ol Әliyyi-Nәqidir ki, xәsmü münkirini

Sәnii-xamә olan nәqşü şir qıldı şikar.

Tәәşşüqi-Hәsәnül-Әskәri [ilә] daim

Fәzayi-şövqdә könlüm neyi-cünunә sәvar.

Yәli-mәhәbbәtidir әrseyi-vücudimdә

Müdam әrbәdәkarü hәmişә nizәgüzar.

Digәr Mәhәmmәd Mehdi, kodur[2] imami-zaman,

[2] Ki odur--red.

Qüdumuna nigәrandır әlәddәvam әnzar.

Yolunda vermәyә can qalmışam füsuskönan,

Hәmarә didә bәrәh bil-әşiyyә vәl ibkar.

Dәxili-lütfünüzәm, lütf edin, ey ali-nәbi,

Nәzәrdәn eylәmәyin hәşrdә mәni dә kәnar.

Sükut qıl dәxi, Nakam kim, açıb sirrin

Ğәrib rәngdә qıldın sәdaqәtin işar.

Bu bәzmi-eşqdә qәmxaneyi-mәhәbbәtdәn

Bәhәr dәqiqә peyapey bәhәr nәfs tәkrar.

Meyi-mәhәbbәti-ali-rәsuldәn, ya rәb,

İnayәt eylә mәnә bir piyaleyi-sәrşar.

Tәxmisi-qәzәli-Şeyx Sәdi bәtәriqi-mülәmmә:

YUXUDA OLMAQ

Nәdir, ey dil, bu tәfazül, nәdir, ey dil bu rüqud,

Hanı peymani-әlәstü hanı әşrafi-ühud?

Sәrf qıl sәyini, kәsbi-şәrәf et, olma künud,

"Şәrәfi-nәfs bәcudәst, kәramәt bәsücud,

Hәr ki, in hәr dü nәdarәd, әdәmәş beh zi vücud".

İrmәmiş mәrhәleyi-әmniyәtә bir rәhrov,

Әdәmabadә gedәr lәhzәdә min rәhrovi-nov,

İftixar etmә olursansa bәsani-xosrov,

"Ey ki, dәr nemәti-nazi, bәcahan qürrә mәşov--

Ki, mәhalәst dәrin mәrhәlә imkani-xülud".

Etmә qәm, olsa da idbarә mübәddәl iqbal--

Ki, bu deyri-kürәnin cilvәsidir zilli-zәval,

Dәymәz әnduhinә bu qәmkәdә, bu dari-vәbal,

"Ey ki, dәr şiddәti-fәqriyyü pәrişaniyi-hal,

Sәbr kön kin dü-sә, ruzi bәsәr ayәd mәdud".

Peyrovi-xahiş olub az üçün az eylә tәlaş,

Olma mәğrur olub aşüfteyi-alayiş faş,

Naxüni-ücb ilә etmә dili-insafı xәraş,

"Xaki-rahi ki, bәr u migüzәri sakin baş--

Ki, üyunәstü cüfunәstü xüdudәstü qüdud".

Budur ol günbәdi-mәrdümköşi-viranәpәrәst,--

Ki, edib bәzmi-cahanda neçә peymanә şikәst,

Eylәmişdir neçә eyvani-fәlәkrifәti pәst,

"İn hәman çeşmeyi-xurşidi-cahanәfruzәst--

Ki, hәmitaft bәr arәmgәhi-Adü Sәmud".

Nә olub bihudә idbari-cahan ilә novan,

Nә baxıb cilveyi-iqbalına ol nazkönan,

Olma mәftuni-cahan olsa sәnin mülki-cahan,

"Xaki-Misri-tәrәbәngiz nә bini ki, hәman,

Xaki-Misrәst vәli bәr sәri-Fironü cünud".

Getmәmiş hiç cahandust cahandan xürsәnd,

Әcәbәm kim, yenә alәmdir ona xahişmәnd,

Ey xoşa kim ki, bu dünyada deyildir dilbәnd,

"Dünya an qәdr nәdarәd ki, bәru rәşk bәrәnd,

Ey bәradәr ki, nә mәhsud bemanәd, nә hәsud".

Hiteyi-rәnci-zәrurәtdә olub müztәr әgәr,

Nari-üsrәtdә yaxılsa dilü canım yeksәr,

Etmә hәr nakәsü kәmhimmәtә izhari-kәdәr,

"Dәsti-hacәt çü bәri, pişi-xudavәndi bәr--

Ki, kәrimәstü rәhimәstü, ğәfurәstü vәdud".

Odur ancaq mәliki-zәlkәrәmü zәlehsan,

Hadiyü münimü vәhhabü rәufü rәhman,

Samii-nalişi-puşideyi-hacәtmәndan,

"Kәrәmәş namütәnahi, niәmәş bipayan,

Hiç xahәndә әz in dәr nәrәvәd bimәqsud".

Cilvә qıldıqca dәmadәm niәmi suybәsu,

Eylәyib çeşmeyi-ixlasdә tәcdidi-vüzu,

Dәrgәhi-izzәtinә cümlә qoyur әcz ilә ru,

"Әz sәra ta bә-Sürәyya bәübudiyyәti-u,

Hәmә dәr zikrü münacatü qiyamәndü qüud".

Ruzü şәb sabit olub daireyi-әhddә, sәn

Hәqqә tәslim olub feyz bulub taәtdәn,

Eylә nuri-şәrәfi-zatını gün-gün rövşәn,

"Qiymәti-xudra bәmәnahiyyü mәlahi mәşikәn,

Gәrәt iman dürüstәst bәruzi-mövud".

Damәni-piri edib eşqdә, Nakam, bәdәst,

Pәndi-canbәxşinә lәbbeyk dedin ruzi-әlәst,

Olmamış sәn kimi bir müxlisi-piranpәrәst,

"Pәndi-Sәdi ki, kilidi-dәri-gәnci-sәdәst,

Nәtәvanәd ki, bәca avarәd illa mәsud".

Nakamın hәr qisim kәlamları vardır ki, cümlәsini burada tәhrir etmәk mümkün deyil. Türk istilahında çox vaxtı bir kәlmәyә qafiyә olaraq özgә bir kәlmә dә qoşurlar ki, onun әsla mәzmunu yoxdur. Mәsәlәn, "zad-mad", "şey-mey" vә hakәza. Nakam belә cüft qafiyәli xoşmәzmun bir qәzәl inşa edibdir ki, burada zikr olunur:

Cami-sәfadә qalmayıb artıq әsәr-mәsәr,

Mirati-dildә qәt-qәt olubdur kәdәr-mәdәr.

Müşkülsә dә iqamәt әgәr kuyi-yardә,

Mümkün deyil bu büqәdәn, ey dil, sәfәr-mәfәr.

Tәzvirdir, fәribdir axır nәticәsi,

Hәr bir kәlamın olsa mәali әgәr-mәgәr.

Getmiş qәrar tәndә Süleymani-ruhdәn

Yoxdur hәnuz hüdhüdi-dildәn xәbәr-mәbәr.

Mәcnun kimi kәnar olub adabi-eşqdәn

Hәr Leylivәş cәmalına qılmam nәzәr-mәzәr.

Mәn aşiqәm o şahidә kim, çıxsa pәrdәdәn,

Nabud olur süehhrdә xur-mur, qәmәr-mәmәr.

Nakam, yandın atәşi-möhnәtdә, bәd әz in

Yaxmaz sәni cәhimü mәhimü sәqәr-mәqәr.

Nakamın әn mövzun kәlamlarından birisi dә sözün keyfiyyәt vә mahiyyәtindә olan fәzilәtin keyfiyyәti bәyanındadır. Nakam bu kәlamında vә hәmçinin eşqi-mәcazi vә eşqi-hәqiqi babında inşad qıldığı kәlamında Şeyx Nizami әleyhirrәhmәyә tәqlidәn hәr şeydәn artıq vә әfzәl olmasını kәlami-gövhәrsәnci ilә nәzmә çәkib deyir ki, xilqәtin sәbәbi әmri-"kön" olduqda, hәr şeydәn әvvәl vücuda gәlәn süxәn olubdur vә alәmi-xilqәtdә hәr nә varsa, cümlәsi "kön" әmri ilә vücuda gәlibdir. Belә olan surәtdә cümlә mәxluqat[ın] vücuda gәlmәsinә sәbәb söz olubdur. Sözün meydanı o qәdәr vüsәtlidir ki, onun sәrhәddi vә әndazәsi tәsәvvürә gәlmәz. Söz mәani bәhrinә Nuh vә cümlә masәvaya ruhdur. Şairin öz sözü ilә sözün fәzilәtini göstәrәlim:

Demә ki, bu, töhfeyi-şayan deyil,

Qabili-dәrgahi-kәriman deyil.

Olsa da hәr payәdә naçiz әgәr,

Payi-mәlәxdәn ki, deyil duntәr--

Kim, bu sәrapa süxәni-nәğzdir,

Cümlә sәva qişrdir, o, mәğzdir.

Tәng deyildir süxәn әndazәsi,

Alәmi tutmuş süxәn avazәsi.

Bәhri-mәanidә süxәn Nuhdur,

Cümlә sәva cism, süxәn ruhdur.

Çıxmasını zahirә gәnci-nihan

Qıldı iradә çü xudayi-cahan.

"Kaf" olub ol gәnci-nihandan burun,

Çıxdı hәm ol "kaf" ilә birunә "nun".

Bu iki hәrf ilә süxәn saz olub,

Sövti-bilakeyf ilә avaz olub.

Xilqәtin oldu sәbәbi әmri-"kәn",

Yәni әzәl gәldi vücudә süxәn.

Alәmi-xilqәtdә nә kim, vardır,

Cümlә ol әmr ilә pәdidardır.

Gövhәri-dәryayi-nihandır süxәn,

Cövhәri-gәncineyi-candır süxәn.

Feyzi-süxәndә qәm olur müzmәhil,

Hasil olur cümleyi-mәqsudi-dil.

Alәmi-sürәtdә olub cilvәgәr,

Olmaz әyan şahidi-mәna әgәr,

Qamәtini qılmasa mövzun süxәn,

Tәlәtini etmәsә gülgün süxәn,

Dәhrdә dana ilә nadan haman

Fәsl olunub fәrqi olunmaq әyan,

Xaric olar hiyteyi-imkandәn,

Olmasa zahir süxәn insandәn.

Sahibi-fәzlә olunur etibar,

Fәzl süxәnlә olunub aşikar.

Kim, süxәn olmuşdur әyari-xirәd,

Bu süxәn ilә bilinir nikü bәd.

Ta süxәnin oldu vücudi әyan,

Qalmadı asari-şükuhi nihan.

Vüs bulub dәmbәdәm әndazәsi,

Tutdu cahanı süxәn avazәsi.

Şәni-süxәn vәsfidir ondan füzun,--

Kim, süxәni vәsf edә әhli-fünun.

Olmasa gәr vәsf süxәnlә süxәn,

Vәsf edә bilmәz süxәni әhli-fәn.

Ta bәqiyam olsa süxәn vәsf әgәr,

Aciz olur nüktәvәran müxtәsәr.

Cümlә süxәn vәsfin edәnlәr rәqәm,

Mötәrif olmuş buna kim, lacәrәm.

Bülbüli-gülzari-bәyandır süxәn,

Qasidi-dil, peyki-rәvandır süxәn.

Olmasa alәmdә süxәndәn mәdәd,

Mәsәlә puşidә qalıb ta әbәd,

Alәm ara cümleyi-mafissüdur,

Gәnci-xәmuşandәn etmәz zühur.

Ey süxәni-işvәgәrü dilrüba,

Dil bulur ancaq sәnin ilә sәfa.

Nayil olan yoxsa da didarına,

Cümlә giriftardır asarına,

Oldu vücudunla cahan paydar,

Buldu rәvan tәndә sәninlә qәrar.

Cümlә cәrahata verib iltiyam,

Cümlә ümuri sәn edәrsәn tamam.

Rәbt olunubdur sәnә fәhmü xirәd,

Fәrq sәninlә olunur nikü bәd.

Cümlә süxәnsәnclәr iqrar edir,

Dәmbәdәm iqrarını tәkrar edir--

Kim, bu cahan ta ki, pәdidardır,

Cümlәdә sәndәn bir әsәr vardır.

Mәhfәzeyi-nitqdәsәn, ey süxәn,

Bir göhәri-dilkәşü çanbәxşsәn.

Sirri-zәmayir sәnә peyvәstәdir,

Kәşfi-bәyani sәnә vabәstәdir.

Qisseyi-nәşnidәni sәnsәn bilәn,

Alәmi ol qissәdәn agah edәn.

Gәrçi cahanda köhәn avazәsәn,

Zahir olan dәmdә vәli tazәsәn.

Tәxtdә sәn, tacdә xosrov da sәn,

Köhnә dә sәnsәn, köhәni-nov da sәn.

Köhnәliyin tazә qılır canları,

Tazәliyin şiftә insanları.

Etmәyib artıq dәxi lafü gәzaf.

Eylәyib insaf, edirәm etiraf--

Kim, süxәnin nükteyi-әsrarını,

Cilvәsini, nәşeyi-asarını

Mәn edәmәm şәrh kәmahu bәyan,

Şәrh qılıbdır onu pişiniyan.

Şeyx Nizami ki, süxәnsazdır,

Bülbüli-qüds ilә hәmavazdır,

O, süxәnin hәqqin әda eylәmiş,

Әhsәni-vәch ilә bәyan söylәmiş:

"Ma ke, nәzәr dәr soxәn әfkәndeim,

Mordeye-uyim, bәdu zindeim,

Dәr loğәte-eşq soxәn cani-mast,

Ma soxәnim, in tәlәl eyvani-mast.

Gәr nә soxәn reşteye-can tafti,

Can sәri-in reştә koca yafti?

Pәrdeye-xәlvәt ço bәrәndaxtәnd,

Celveyi-әvvәl bәsoxәn saxtәnd.

Sәdrneşintәr ze soxәn nist kәs,

Doulәte-in molk soxәnrast, bәs![3]"

[3] Parça Nizami Gәncәvinin "Sirrlәr xәzinәsi" әsәrindәndir.

Tәrcümәsi:

Biz ki, sözә nәzәr salmışıq,

Onunla ölü vә onunla diriyik.

Eşq lüğәtindә söz bizim canımızdır,

Biz sözük, bu xәraba saray bizim eyvanımızdır.

Sözdәn yuxarıda oturan bir kәs yoxdur,

Bu dünyanın hökmranlığı sözündür, vәssәlam!

Madәri-kön doğmamış hәrgiz hәnuz,

Hiç süxәn tәk vәlәdi-dilfüruz.

Xızr sifәt hәm nov olan, hәm köhәn,

Alәm ara mәhz süxәndir, süxәn!

Çeşmeyi-nuşin ki, deyirlәr, hәmin

Bil ki, haman çeşmә süxәndir, yәqin!

Cümlә bina dәhrdә bәrbad olur,

Leyk binayi-süxәn abad olur.

Bax [ki], cahan var olalı dәmbәdәm

Qoydular onlar ki, cahana qәdәm,

Eylәdilәr bir süxәni yadigar,

Cümlә gedib, olmadılar payidar.

Bircә süxәndir ki, cahanda haman,

Heyәti-әslindә qalır cavidan.

Qeyri nә kim, dәhrdә mövcud olur,

Cümlәsi tәdric ilә nabud olur.

Hәr süxәni-nәğz ki, bieybdir,

Gövhәri-gәncineyi-lareybdir.

Vәh necә gәncinә ki, gәnci-әta,

Sәrf olunur olsa әgәr daima.

Dәmbәdәm onda görünür izdiyad,

Gövhәri fiqdan bulub olmaz kәsad.

Dürrlәri bәzl ilә әfzun olur,

Gövhәri-canbәxş ilә mәşhun olur.

Yox ki, süxәn öylә gülüstandır--

Kim, gülü hәr haldә xәndandır.

Qönçәsi әşgiftә qalıb hәr zaman,

Kargәr olmaz ona badi-xәzan.

Söylәmә artıq dәxi, Nakam, sәn--

Kim, rәhi-göftardә sәn xamsәn.

Olma süxәn vәsfin edib şәrmsar,

Sәn süxәni qıl süxәnә vagüzar.

Başqa nәva saz edib, avaz qıl,

Mәtlәbi şәrh etmәyә ağaz qıl.

Nakamın bu dәrәcә süxәni tәrif vә tövsif qılması bir kәsin tәәccübünә gәlmәsin. Hәqiqәtdә süxәn hәr qisim tәrifә şayәstәdir. Cümlә süxәn vәsfinә rәqәm vә onlar buna mötәrif olmuş ki, bәyanati-gülşәnin bülbüli-xoşnәğmәsi sözdür. Sözsüz cümlә mәsәlәlәr vә sirrlәr alәmdә ilәl-әbәd puşidә qalardı vә insanın heyvanat vә nәbatat qismindәn artıq bir fәrqi vә tәfavütü olmazdı vә alәmdә cümleyi-mafissüvәr olan gәnci-xәmuşandan zühur etmәzdi.

Bәs, nә vaxtdan ki, dünya yaranıbdır, onda vüqua gәlәn әlamәtlәrin cümlәsindә sözdәn bir әsәr var. Mәhfәzeyi-nitqdә söz canbәxş olan bir gövhәri-dilkәşdir vә sәtri-zәmayir ona bağlı olub, kәşfi-bәyanı ondan asılıdır. İnsanın fikrindә yengi doğub tәşkil bulan qissәlәri әn әvvәlcә bilәn vә onları әlvan libas geydirib alәmә göstәrәn sözdür vә nә qәdәr ki, dünyada söz köhәnavazәdir, vәli yengi doğduqda yenә tәrü tәzәdir vә Şeyx Nizaminin dediyi haqdır ki, bizim hәyatü mәmatımız söz varlığına vә yoxluğuna vabәstәdir.

Hәr bir millәtin ruhani hәyat vә sәadәti bağlıdır onun öz ana dilinә. Necә ki, ana dili azadә dillәrdә caridir, o millәt baqi qalacaqdır. Bir millәt nә qәdәr zillәt vә üsrәtә düşsә dә, nә qәdәr xar vә zәlil olub, ixtiyarını itirsә dә, nә qәdәr aciz, zәif vә mәğlub olsa da, fövt olmaz, itib batmaz, bәşәrti ki, onun ana dili әlindәn alınmaya, o dilә cәbr olunmaya, onun hürriyyәt vә istiqlaliyyәtinә mümaniәt göstәrilmәyә vә әluzunluq vә qәlәbә olunmaya.

Cәnab İlminskinin ana dilinin vasitәsilә Qazan, Orenburq, Ufa vә sair daxili quberniyaların tatarlarını ruslaşdırmaq fikir vә niyyәti, necә ki, axırda zahir olundu, nәticәsiz qaldı.

Doğrudur, Qazan şәhәrindә vә onun hәvalisindә tatarlardan bәzilәri pravoslaviya dinini әlәzzahir qәbul elәdilәr vә boyunlarına xaç asıb, zahirpәrәst rusları aldadıb şadü xürrәm qıldılar vә lakin bunu bilmәk gәrәkdir o müsәlmanlar ki, dini dinara satıb, zünnara sitayiş göstәrdilәr, onlar hәqiqi müsәlman olmadıqları kimi hәqiqi rus da olmadılar vә dinlәrini ancaq әğrazi-şәxsiyyәtlәrinә vә dünya mәnfәәtinә satıb, әbәdi mürtәd oldular vә zahirpәrәstlәri böyük sәhvlәrә düçar qıldılar.

Bizim müsәlmanlar İlminskini vә onun müqәllidlәrini sevmәyib, lәn ilә adlarını zikr edirlәr. Amma әksәri ol cәnabın üsulundan bixәbәrdirlәr vә belә güman edirlәr ki, İlminski bizim ana dilimizi әlimizdәn almaq istәyir vә dilimizi alıb istәyir bizi rus elәsin. Doğrudur, onun әsil niyyәti tatarları rus elәmәkdir. Amma nә yolla? Tatarların dillәrini әllәrindәn almaq ilәmi? Yoxsa özgә bir tәriq ilәmi?

O istәyib ki, tatarları öz dillәrinin vasitәsilә xristian elәsin vә onun böyük sәhvi bu tәriqi tutmaqda olubdur ki, cümlә fikir vә tәşәbbüsatları bisәmәr qalıb hәdәr vә zaye olur.

İlminskinin fikri bu imiş ki, Rusiya müsәlmanları öz dinlәrindәn bixәbәrdir, ancaq onun zahiri әmәllәrini әda edirlәr. Bixәbәr olmaqlarına sәbәb budur ki, ehkami-şәriyyәlәri әrәb dilindә yazılıbdır. O dili dәxi, әcnәbi dil olmağa görә, nә özlәri başa düşür vә nә mollaları. Belә surәtdә şәriәtin ancaq zahiri ehkamlarına әmәl olunur. Әsil din nәdәn ibarәt olduğunu anlamırlar vә bir dә anlasalar da, müsәlman dini elә bir mötәbәr vә ruhpәrvәr din deyil ki, qәlbi-xәlayiq onunla pәrvәriş tapıb, әmniyyәt vә ülviyyәt kәsb elәsin.

Amma hәqiqi din hәzrәt İsanın dinidir. Hәr gah müsәlmanlar ondan xәbәrdar olsalar vә o dinin künhü mahiyyәtini vә üsuli-әqayidini kamalınca düşünsәlәr vә anlasalar, bişәkkü laşübhә onlar Mәsiha dinini qәbul edәrlәr.

Bәs, lazım olan budur ki, İncili sadә vә açıq türk dilinә tәrcümә edib, tatarların arasında onun intişarına sәrfi-himmәt elәmәk. Elә ki, müsәlmanlar xristian dini ilә aşina olub, onu qәbul etdilәr, onda, әlbәttә, rus da olacaqlar. Vә lakin sadә türk dilindә yazılan İncil müsәlmanlara xoş gәlmәdi. "Xoş gәlmәdi" demәkdәn muradımız budur ki, hәzrәt İsanın tәbiәti-bәşәrә müğayir vә zidd olan ehkamı vә "troitsa" mәsәlәsi, yәni allahın üç sifәtdә olması ki, ibarәt ola müqәddәs atadan, müqәddәs oğuldan vә müqәddәs ruhdan, dolaşıq vә fәhmә sığışmayan bir mәsәlә olduğu halda hәqiqәt axtaranlar vә hәqiqәtpәrәstlәr ki, ibarәt ola Rusiya tatarlarından, belә dolaşıq vә ağıl kәsmәyәn vә ruh qәbul etmәyәn dini götürmәkdәn gәrdәnkәşan oldular.

Belә [ki], İlminskinin niyyәti nә qәdәr fasid vә müzirr olmuş isә dә, bizә artıq bir zәrәr yetirә bilmәdi, [....] İlminskinin üsulu--yәni ana dilinin vasitәsilә müsәlmanları xaçpәrәst elәmәk onlara artıq bir fayda yetirmәdi. Layiqi-nifrәt vә töhmәt ancaq onun niyyәtidir ki, müsәlmanları lazım döndәrib xaçpәrәst elәmәk. Bu dәxi bir İlminskinin fikir vә niyyәti olmayıb, ümum mütәәssib ruslara müxtәs vә siyasi dona girmiş böyük bir mәsәlә olmuşdu ki, çoxları onun әncampәzir olmasına sәrfi-himmәt edirdilәr.

Bu yolda ümum Qafqazın sabiqi maarif naziri dәxi geridә qalmaq istәmәyib vә Peterburqun diqqәtini cәlb etmәk istәyib, [....] bu barәdә ilminskilәrә rәhmәt oxutdu.

Qafqazın sabiqi maarif mütәvәllisi icad elәdiyi üsul bu oldu ki, Qafqazın müxtәlif әqvamü tayfalarını ruslaşdırmaq üçün özgә bir yol yoxdur, bәqeyr әz an ki, bu müxtәlif әqvamü milәlin ana dilini әlindәn almaq vә onlara qadağan elәmәk [....]. Bu әmri mәktәblәrin vasitәsilә icra etmәk eyni-sәlah göründü vә levitskilәr meydana gәlib, tәzә "lal üsulu" namında kitabçalar tәrtib olunub, onların gücü ilә ana dili mәktәblәrdәn qovuldu. Vә ana dilinin başına gәlәn bu qәdәr zülmlәrin vә hürriyyәtә vurulan bu qәdәr ağır toxmaqların nәticәsi bu oldu ki, cәmi Rus mәmlәkәtini iğtişaş vә inqilab әhatә elәdi.

İmperaturi-әfxәm Nikolayi-saninin 1905-ci tarixdә oktyabrın 17-dә hürriyyәtә dair verdiyi fәrmani-humayun dәxi haman inqilabı yatızdırmaqda aciz qaldı.

İsmayıl bәy Nakam sözün şәnindә bu qәdәr gözәl söylәdikdәn sonra yenә süxәni tәrif etmәkdә özünü xamlar cәrgәsinә qoşub, süxәnin vәsfini süxәnә vagüzar edir vә başqa bir mәtlәbә şüru etmәklә onun vәsfü tәrifә sığışmayan fәzilәtini göstәrir:

Olma süxәn vәsfin edib şәrmsar,

Sәn süxәni qıl süxәnә vagüzar.

Başqa nәva saz qılıb, avaz qıl,

Mәtlәbi şәrh etmәyә ağaz qıl.

"Başqa nәva"dan murad tәzә bir qissәvü hekayәtdir ki, şair onun inşasına iqdam edib, mәlum deyil ki, onu başa gәtiribdir, ya yox. Haman qissә bir neçә hissә vә mәqalәdәn ibarәt olduğu ondan mәlumdur ki, onun әvvәlinci mәqalәsi şairin rәqәmi-gövhәrrizindәn bәhmә gәlibdir vә әvvәlinci hissә vә ya bab bu sәrlövhә ilә tәhrir olunubdur: "Әvvәlinci mәqalә eşqi-mәcazi vә eşqi-hәqiqi tәsirdә yeksan, onun axırı xüsran, bunun aqibәti qüfran olmağı bәyanındadır". Bu mәqalәni öz qәlbinә xitabәn bu sayaq başlayır:

Ey dil, edib tәrki-sәva, zindә ol,

Aşiq olub zindәvü payәndә ol!

Zaye edib vәqtini qәflәtdә sәn,

Qoyma mәni әrseyi-töhmәtdә sәn!

Keç bu hәvadәn, yetәr eşqi-mәcaz,

Tifl sifәt olma dәxi xakbaz.

Vәhdәtә tәhvil qılıb kәsrәti,

Kәsrәt içindә bula gör vәhdәti.

Alәmin amizişi ülfәtlәdir,

Ülfәti-alәm dә mәhәbbәtlәdir.

Olmasa alәmdә mәhәbbәt әgәr,

Cümleyi-mövcuddәn olmaz әsәr.

Alәmi-әsrardәki karü bar,

Meylü mәhәbbәtlә olur aşikar.

Şamü sәhәr qәlbdә dövran edәn

Bülbülü nalan, gülü xәndan edәn,

Meylü mәhәbbәt, biri dә eşqdir,

Lәfzi müqayirsә dә, bir mәşqdir.

Cazibeyi-meyl ilә hәm zәrrәlәr

Pişgәhi-mehrdәdir cilvәgәr.

Hübbün әzәl payәsidir meyl bәs,

Dildә olur meyl ilә peyda hәvәs.

Qüvvәsi meylin ki, nәhayәt bulur,

Meyl dönüb onda mәhәbbәt olur.

Dildә әlamati-mәhәbbәt dә hәm

Şiddәt edib anü bәan, dәmbәdәm.

Dövri-mәhәbbәt dәxi qayәt bulur,

Namini tәbdil qılıb eşq olur.

Mәniyi-eşq isә, mәhәbbәtdir o,

Fәrti-mәhәbbәtdәn ibarәtdir o.

Eşq iki növ ilә nümayan olur,

Hәr ikisi qüvvәdә yeksan olur.

Meyli-sәvadә biridir cangüdaz

Hübbi-xudadә digәri dilnәvaz.

Meyli-sәva batilü mәqduhdur,

Hübbi-xuda qabilü mәmduhdur.

Gülşәniyani edir әhli-nәim,

Gülxәniyani edir әhli-cәhim.

Meyli-sәva zülmәtü deycurdur,

Hübbi-xuda atifәti-nurdur.

Divin olur peyravi zülmatiyan,

Hәqqin olur vasili nuraniyan.

Eşqi-sәva hübbi-cahandır haman,

Hübbi-cahan isә ziyandır, ziyan.

Eşqi-sәva rәsi-xәtayatdır,

Vadiyi-xüsranü cәvayatdır.

Vaqif ol, ey dil, bu rümuzatdәn,

Eşqi-hәqiqidәki halatdәn.

Mәlәbeyi-qәflәt ilә olma mәst,

Tәrk qılıb qәflәti ol hәqpәrәst.

Mahiyәti-nәfsini bil, vaqif ol,

Qalma bu cәhl ilә, saqın, arif ol!

Şamü sәhәr şüğlini tövhid qıl,

Vәsvәseyi-digәri tәbid qıl.

Bir çәmәni-ruhfәzadır bәdәn,

Sәn dә onun laleyi-canbәxşisәn.

Sәnlә bulur rövnәqini ol çәmәn,

Anın ilә sәn dәxi rövnәqdәsәn.

Lalәlәrin rövnәqbәxş bağdır,

Lalәlәrin rövnәqi dә dağdır.

Atәşi-eşq ilә olub dağdar,

Sәn dә haman dar ilә qıl iftixar.

Olma cahangir, olub rişdil,

Sәy qıl, ol aşiqi-dәrvişdil.

Nuri-hәqiqәtlә olur müncәli,

Eşqi-mәcazidir onun әvvәli.

Xah hәqiqi ola eşqin sәnin,

Xah mәcazi ola mәşqin sәnin,

Hansı birindә olasan eşqbaz,

Sabitü sadiq olub, ol sәrfәraz,

Eşqdә dәvayi-xilaf eylәmә,

Bihudә ağazi-kәzaf eylәmә!

Qıl hәzәr axırda yaman olmadan,

Mәzhәkeyi-әhli-cahan olmadan!

Var idi bir padşәhi-kamgar,

Misri-qәdim içrә idi şәhriyar,

Alәm ara cümleyi-övladdәn

Hissәsi ancaq bu qәmabaddәn

Var idi bir düxtәri-mәhpeykәri,

Hüsnü bәha alәminin dilbәri.

Oldu onun aşiqi bir binәva,

Oldu әyan cümlәyә bu macәra.

Hadisәdәn etdilәr agәh şәhi,

Qıldılar ona şәhi-dilagәhi.

Söylәdilәr aşiqin әhvalini,

Ahü büka olduğun әfalini.

Şah qılıb cәlb onu ol zaman

Söylәdi:--Ey aşiqi-bixaniman,

Düxtәrimә sәn әgәr aşiq isәn,

Dәviyi-eşqindә dә sadiq isәn,

Etmәyib izhar digәr üzrlәr,

Ya gәrәk indi edәsәn tәrki-sәr,

Eylәyәsәn ya dәxi tәrki-diyar,

Bu iki әmrin birin et ixtiyar!

Mәhz quru laf imiş eşqi onun,

Oldu әyan süfteyi-mәşqi onun.

Eşqdә can vermәdәn oldu nükul,

Tәrki-diyar etmәyi qıldı qәbul.

Getdiyi hәngamdә şahi-cahan

Eylәdi cәlladә işarә hәman.

Hökm verib, çәkdi o dәm bir nida;

Başın onun qıl--dedi--tәndәn cüda!

Tutdu gәribanını cәllad onun,

Tökdü o dәm qanını cәllad onun.

Qalxdı vәzirin birisi, söylәdi,

Әrz qılıb şahә sәna eylәdi.

Dedi:--O biçarә idi bigünah,

Tökdü onun qanını heyfa ki, şah.

Qıldı vәzirә şәhi-adil xitab,

Tәrzi-hәkimanәdә verdi cavab.

Dedi:--Onu bil ki, günәhkar idi,

Qәtlә dә, bişübhә, sәzavar idi.

Yox ikәn onda sәri-sövdayi-eşq,

Eylәyәrәk bihudә dәvayi-eşq,

Alәmә aşiqliyin etdә әyan,

Mәn dә künun etdim onu imtәhan.

Eşqdә mәrdanә edib tәrki-sәr

Olsa idi aşiqi-sadiq әgәr,

Düxtәrimi mәn ona tәzvic edib,

Tәntәneyi-eşqini tәrvic edib,

Edәcәk idim onu fәrzәnd mәn,

Mәsnәdi-iqbaldә xürsәnd mәn.

Lakin o, kәzzabi-siyәhkar imiş,

Hәrzәvü biqeyrәtü biar imiş.

Oldu әyan ruyi-siyahi anın,

Qıldı onu küştә günahi anın.

Nitqini, Nakam, xәmuş eylәmә,

Sәn bu rәviş bihudә cuş eylәmә,

Eşq rümuzatını kәşf eylәdin,

Türfә xәbәr, türfә mәsәl söylәdin.

Bu mәsәli indi eşitdik tamam,

Dәviyi-eşq etmә әbәs, vәssәlam!

Burada Nakam eşq vә mәhәbbәtdәn bәhs edib, cümlә mövcudat vә mәxluqatda müşahidә olunan әsәrlәri, cümbiş vә hәrәkәtlәri eşq vә mәhәbbәtdәn görür vә alәmi-әsrardә olan karbarın aşkara çıxmasına sәbәb meyl vә mәhәbbәt olur. Hansı ki, şamü sәhәr qәlblәrdә cövlan edib, insanı şövqü zövqә gәtirir. Bülbülü nalan vә gülü xәndan vә pәrvanәni şәmә suzan edәn haman mәhәbbәtdir. Şair bu müqәddәs vә pakizә hissi üç yerә tәqsim edir: meyl, mәhәbbәt vә eşq. Әvvәl payәdә meyli qoyur, ikinci payәdә mәhәbbәti, üçüncü payәdә eşqi. Qәlbi-aşiqdә әvvәlcә zövq vә hәvәs meyl ilә zahir olur. O meyl bir az artıb çoxaldıqda mәhәbbәtә mübәddәl olur vә qәlbdә әlamati-mәhәbbәt dәxi tәdriclә artıb şiddәt edәn zamanı onun yerini eşq tutur:

Mәniyi-eşq isә mәhәbbәtdir o,

Fәrti-mәhәbbәtdәn ibarәtdir o.

Eşqi dәxi şair iki qismә tәqsim qılıb, onun birisi dilbәri-zibaya vә mәşuqeyi-dilkәşә cangüzardır, biri dәxi hәqqi-mәbuda dilnәvazdır. Hәr ikisi qüvvәdә yeksan isә dә, şair hәqqә olan mәhәbbәti mәmduh vә meyli-sәvaya olan eşqi mәqduh hesab elәyir. Xәllaqül-alәminә aşiq olanların gülşәniyanlar zümrәsinә ki, ibarәt ola İbrahimxәlil peyğәmbәrdәn, daxil edib onlara "әhli-nәim" deyir. Dinarın zibü zinәtinә aşiq olanları gülxәniyanlar silkinә daxil qılıb, onlara "әhli-cәhim" deyir. Çünki eşqi-sәva tamam hübbi-cahandır, hübbi-cahan isә başdan-ayağa ziyanә vә ziyan vә xәtadan qaçmaq hamıya fәrzdir. Bәs:

Mәlәbeyi-qәflәt ilә olma mәst,

Tәrk qılıb qәflәti, ol hәqpәrәst.

Mahiyyәti-nәfsini bil, vaqif ol,

Qalma bu cәhl ilә, saqın, arif ol!

Şamü sәhәr şüğlünü tövhid qıl,

Vәsvәseyi-digәri tәbid qıl!

Şair dünyaya vә onun mәcmueyi-dilcusuna olan mәhәbbәti mәcazi vә xudayi-zülcәlala olan mәhәbbәti hәqiqi adlandırıb, hәr ikisindә sabitqәdәm olmağı tövsiyә elәyir:

Xah hәqiqi ola eşqin sәnin,

Xah mәcazi ola eşqin sәnin,

Hansı birindә olasan eşqbaz,

Sabitü sadiq olub, ol sәrfәraz!

Vә burada şair eşqi-mәcazidә dәxi sabitqәdәm olmayan kәslәrin axırda cәzası böyük tәnbeh olduğunu göstәrmәk üçün timsal gәtirib, Misir padşahının qızına yalandan aşiq olan bir şәxsin yalan eşqi ucundan fәnaya getmәsini bildirir. Sonradan şair eşq vә mәhәbbәtdә müstәhkәm vә sabitqәdәm olmaqdan bәhs edib, qisseyi-Şeyx Sәnanı vә onun eşq yolunda dinü imandan keçmәsini vә qisim-qisim bәlalara vә zillәtlәrә mübtәla olmasını zikr qılıb deyir:

Qisseyi-Sәnanı edib dәrnәzәr,

Eşqdә Sәnan kimi ol cilvәgәr!

Yad qıl anı ki, o piri-dilir

Düxtәri-tәrsayә çü oldu әsir,

Eşqә fәda qıldı dilü canını,

Eşqdә tәrk etmәdi cananını.

Sabit olub eşqdә ol binәva,

Xahişi-cananәsin etdi rәva.

Bağladı zünnar, olub bütpәrәst,

Etmәdi peymaneyi-eşqi şikәst.

Dәrgәhi-tәrsadә olub xukban,

Oldu xәnazir ilә ülfәtkönan.

Böylә rәzalәtlәri qıldı qәbul,

Etmәdi adabi-vәfadan nükul.

Oldu rәhi-hәqqi bulub [aqibәt

Sәdrnişini-hәrәmi-mәrifәt.

İmdi bu pәndimdәn olub] hissәmәnd,

Zümreyi-üşşaqdә ol sәrbülәnd.

Sәn dә olub eşqdә sabitqәdәm,

Mәtlәbi-dilxahını bul sәn dә hәm.

Qeyrәt edib aşiqi yekrәng ol,

Yar ilә hәmbәzmü hәmahәng ol!

Şәrt deyil aşiqi-ruxsar olub,

Bәsteyi-dil zülfi-siyәhkar olub,

Nalә qılıb, eylәyib ahü buka,

Didәlәrin qan tökә sübhü mәsa.

Xas deyil eşqi-ruxi-dilbәrә--

Kim, olub aşiq büti-mәhpeykәrә.

Vәsldә hәr dәm olub әndәrtәlәb,

Hicrdә nalan olasan ruzü şәb.

........................................................

........................................................

Eylәyib әsnami-mәcazi şikәst

Mәqsәdin olmağa hәqiqәtpәrәst.

Sәltәnәti-fәqrdә sәr piç qıl,

Mülki-Süleymanı keçib hiç qıl!

Ey dili-şuridә, bәhәqqi-xuda,

Olma dәxi rahi-hüdadan cüda!

Rahi-hәqi bulmağa bir himmәt et,

Vasili-hәqq olmağına qeyrәt et!

Bülbül edәr nalәxuda eşqinә,

Sәn dәxi gәl halә xuda eşqinә.

Әbr qılır giryә haman şövq ilә,

Qönçә qılır xәndә haman zövq ilә.

Olmasa hәr dildә әgәr eşq, bil,

Tömәsidir gürbәnin ol, dil deyil.

Eşq deyil siyrәti abü gilin,

Eşq isә ancaq sifәtidir dilin.

Can tәni-adәmdә edәn dәm qәrar,

Niştәri-eşq ilә olub zәxmdar.

Atәşәsәr bir neçә qәtrati-xun

Çıxdı haman zәxmdәn, oldu bürun.

Bildilәr ol halәtin әncamını,

Qoydular ol qәtrәyә "dil" namını.

Olmasa dil aşiqi-möhnәtzәdә

Parçeyi-lәhmdir afәtzәdә.

Lәhmliyi tәrk qılıb, gәl dil ol,

Elmü әdәb eşqinә sәrmәnzil ol!

Burada Şәms Tәbrizinin lәhmdil adamların haqqında dediyi sözlәr münasibi-mәqal görünüb yad olundu:

Hәr ke, nәbvәd mobtәlaye-xubruy,

Name-u әz louhe-ensani beşuy,

Hәr kera dәr sәr nәbaşәd eşqe-yar,

Bәhre-u palano әfsari biyar,

Sineye-xali ze mehre-qolroxan,

Kohne әnbani bovәd por ostoxan[4].

[4] Şer parçası Şәms Tәbrizinin deyil, Şeyx Bәhaәddin Amilinin "Nanü halva" әsәrindәndir.

Tәrcümәsi:

Gözәl üzә mübtәla olmayanın

Adını insanlıq lövhәsindәn sil.

Başında yar eşqi olmayan

Üçün palan vә çilov gәtir.

Gülüzlülәrin mәhәbbәtindәn boş olan ürәk

Sürsümüklә dolu dәri çantadır.

Hәqiqәtdә zövqü şövqsüz adamlara, әhli-hal vә әhli-dil olmayanlara palan ilә әfsar lazımdır vә mәhәbbәtdәn xali sinәlәr sürsümük ilә dolmuş köhnә bir dağardır. Belә şәxslәrin adları lövhi-insaniyyәtdәn pozulub götürülsә, eyni-sәlahdır.

Sonradan Nakam eşqi-hәqiqi әdәb vә kәmaldan vә mәrifәti-ilahidәn ibarәt olmasını şәrhü bәyan edib deyir:

Eşq o deyildir kim, olub bütpәrәst,

Daim olub cami-qürur ilә mәst,

Etmәyәsәn fәhm ki, dünya nәdir,

Bilmәyәsәn alәmi-üqba nәdir,

Yenә xәtadә olasan hәrzәrov,

Meykәdәlәrdә ola başın girov.

Eşq odur kim, әdәbamuz ola,

Aqibәti xürrәmü firuz ola.

Olsa әgәr eşq hәqiqәtnüma,

Aşiq olar peyrәvi-әhli-vәfa.

Aşiq olan xaki-tәbiәt olur,

Vaqifi-әsrari-hәqiqәt olur.

Eşq sәrapa әdәbü elmdir,

Eşq, demәk, mәskәnәti-helmdir.

Aşiqin әxlaqi mühәzzәb gәrәk,

Aşiq olan pakü müәddәb gәrәk--

Kim, әdәbilә bulur әhli-vәfa,

Kişvәri-ürfanda taci-sәfa.

Elmü әdәbdәn xәbәri olmiyәn

Bәhrәvәr olmaz әsәri-dindәn.

Cümleyi-әdyanda әsasi-mәtin,

Elmü әdәb olduğunu bil yәqin.

Şәri-mübin daxi әdәbdir әyan,

Yәni ki, din isә, әdәbdir hәman.

Adәmә kәşf oldu әdәb alәmi,

Feyzi-әdәb qıldı әziz Adәmi.

Oldu çü iblis әdәbdәn kәnar,

Randeyi-dәrgah olunub, oldu xar.

Olma cüda, ey könül, әbrardәn,

Sәn dә götür hissә bu göftardәn.

Bil ki, әdәb içrә tәcәlla nәdir,

Sudi nәdir, ondakı mәna nәdir.

Dövlәti-pürsud әdәbdir, әdәb,

Himmәti-mәsudi-xirәddir әdәb.

Bari-әmanәt bu әdәbdir haman--

Kim, çәkir ancaq onu insan olan.

Mәhz әdәbdir әdәbin hasili,

İzzәti-dareyni bulur vasili.

Yәni әdәb sahibi hüşyar olub,

Cümleyi-üzv ilә әdәbkar olub,

Verdiyi peymanına etsә vәfa,

Bәndәliyi haqqını qılsa әda,

Adәmiyәt silkinә daxil olur,

Rüşd bulur, mәrdümi-kamil olur.

Meyl qılıb hәqqә cәnabi-Xәlil,

Olduğiçün aşiqi-rәbbi-cәlil,

Narı mәqәrr etmәyi qıldı qәbul,

Eylәmәdi rәsmi-әdәbdәn nükul.

Hifz qılıb kәndi xuda dustin,

Etmәdi әğyarә fәda dustin.

Lütf qılıb eylәdi ehsan ona,

Qıldı hәman narı gülüstan ona.

Sәn dәxi qıl sidq ilә, Nakam, nuş

Meykәdeyi-eşqdә bir cami-nuş!

Eşqdәn, adabdәn agah olub,

Pakdilü arifi-billah olub,

Әvvәl edib pәndinә kәndin әmәl,

Sonra çıxıb әrseyi-tәbliğә gәl!

Söylә әdәb nolduğunu, qıl bәyan--

Kim, bilib, әhli-әdәb olsun cәhan!

Bu mәqalәlәrdәn sonra yәqin ki, İsmayıl bәy Nakam yenә bir neçә mәqalәlәr tәrtibü tәnzim qılıb, hәr bir mәqalәdә mәxsus mәtlәb üstündә, mәsәlәn, әdәb, elm, sәdaqәt kimi, öz rәy vә fikirlәrini әşari-abdar ilә ifadә qılıbdır. İsmayıl bәy vәfat edibdir 1324-cü[5] sәnәdә Nuxa şәhәrindә.

[5] 1906.