İRӘVAN ŞAİRLӘRİ
İrәvan qәdim
şәhәr[lәr]dәn birisi hesab olunur. Bu şәhәrin binası vә
tәmiratı Zәngi adlanan çayın sol
kәnarında vaqe olubdur. Şәhәrin bir hissәsi
Zәngi çayının kәnarında ucalmış
tәpә üstündә, digәr bir hissәsi
çuxurda düşübdür. Şimali-qәrbi vә
şimali-şәrqi tәrәflәrdәn
şәhәr әhatә olunubdur uca
tәpәlәr ilә, amma cәnub vә
qәrbi-cәnub tәrәflәri açıq vә
düz yerlәrdir ki, onda gözәl bağ, bağça
vә mәzrәәlәr vardır. Zәngibasarda
xeyli böyük vә abad dehat vә şenliklәr
vardır. Bu yerlәrin әhalisi öz torpaqlarından pambıq,
çәltik, buğda әkmәklә vә bağ
becәrmәklә yaxşı mәhsulat
götürürlәr. Vә lakin müsәlman
tayfası elmü mәrifәtdәn bibәhrә
olmağına görә, nә qәdәr
artıcıq kәsbü qazanc edirlәrsә dә,
yenә fәqirdirlәr ki, fәqirdirlәr. Qazandıqları mәdaxilin әksәri
özgәlәrin cibinә girib, yerdә qalanı öz
mәaşlarına kifayәt elәmir vә borca
düşüb, zillәt vә üsrәtdә
güzәran etmәkdәdirlәr. İrәvan
şәhәrindәn cәnub vә qәrbi-şimal
tәrәfә baxdıqda göz önündә
qәribә bir mәnzәrә
açılır, cәnub sәmtindә bir cüt piramid
şәklindә gözәl, başı qarlı
dağlar--Ağrı dağları göy sәmtinә
tәrәf gәrdәnkeş olub, buluddan başlarına
әmmamә sarıyıblar vә guya zәbani-hal ilә
xәlayiqi asiman tәrәfә--ülviyyәt alәminә
dәvәt edirlәr. Böyük Ağrının
tәpәsi hәmişә qar ilә örtülü
olur, amma Balaca Ağrının başı yay
fәslindә qardan xilas olub, onun üstündә
ağaclar vә hәr qisim çiçәklәr
vә әlәfiyyat bitib göyәrir. Bәzi
rәvayәtә görә, Nuh nәbinin gәmisi
tufandan sonra Ağrı dağının
qüllәsindә dayanıbdır vә "ya әrz
üblәi maәki"[1] hökmü sadir olduqdan sonra yer
üzündәn tezlikdә sular çәkilib,
әtrafü әknaf sәbzәzar olubdur vә Nuh
peyğәmbәr gәmidәn çıxıb,
qadiri-zülcәlala sәcdә edib, şükrü
sәnaları yerinә yetirdikdәn sonra haman yeri
xoşlayıb, orada mәskәn salıbdır.
[1] [Vә qiylә] ya әrz, üblәi
maәki--[deyildi ki,] ay yer, öz sularını ud.... Quranda
"Hud" surәsinin 46-cı ayәsindәndir. Dini
rәvayәtә görә Nuhun tufanı qurtaranda allah
әmr edir ki, ay yer, öz sularını yenidәn ud, ay
göylәr, siz dә öz sularınızı geri
çәkin. Guya bu zaman, әmr icra olunur; sular
çәkilir vә Nuhun gәmisi yerә oturur.
Ermәni müvәrrixlәri
dәxi bu rәyә--yәni Nuh gәmisinin Ağrı
dağı üzәrindә dayanmasına müvafiqәt
edib deyirlәr ki, Nuh gәmidәn çıxanda
әvvәlcә İrәvan şәhәrinin yeri
onun gözünә sataşdı vә o öz dilindә
kәsrәti-fәrәhdәn sәda etdi:--Vidi, yәni
görünür (ermәnicәdә
"görsәnmәy"ә "vidi" deyilir). Buna
binaәn ermәnilәr öz millәtini Nuha mәnsub
qılıb, onu uluğ babaları hesab edirlәr. Hәr
halda bu rәvayәtlәr hәr şeydәn
әvvәl İrәvan şәhәrinin çox
qәdim olmağına dәlalәt edirlәr.
Tarixdәn anlaşılana görә,
miladın 1441-ci sәnәsinә kimi İrәvan
şәhәri ermәnilәrin
tәhti-hökumәtindә olubdur. Ondan sonra İrәvan
dörd әsrin müddәtindә İran hökumәti
ilә Osmanlı dövlәtinin mabeynindә
illәti-nizavü dava olub, gah İrana vә gah Osmanlıya
tabe olubdur. Tarixi-miladın 1582-ci ilindә Osmanlı
dövlәti İrәvan mahalına malik olub,
şәhәrin cәnub sәmtindә Zәngi
çayının üstündә bürc vә hasar tәmir
etdilәr. Bu qalanın asarı indi dә baqidir. Sonradan sәfәvilәr әyyamında
İrәvan yenә İran dövlәtinin ixtiyarına
keçib. Şah Abbas 1604-cü sәneyi-miladidә
şәhәrin әtrafına yenә
tәzәdәn uca vә möhkәm bir sәdd
çәkdirdi. 1804-cü ildә knyaz Sisianov ki,
"Şpextor"[2] lәqәbi ilә Zaqafqaz
türklәri arasında mәşhurdur vә 1808-ci
sәnәdә qraf Qudoviç İrәvanın
üstünә rus qoşunu ilә gәlib kәrrat ilә
hücum etdilәrsә dә, onu tәsxir etmәkdә
aciz qalıb geri qayıtdılar.
[2] İnspektor demәkdir.
Ancaq keçәn әsrin
1827-ci ilindә Paskeviç İrәvanı
mühasirә edib az müddәtin içindә
(sentyabrın 25-dәn oktyabrın әvvәlinә kimi)
şәhәrin Rus dövlәtinә tabe olmasına
xalqı mәcbur qıldı (şәhәri fәth
etdikdә 49 top, 4 beydәq vә 4 minә kimi әsir
sәrbaz alınmışdır). Paskeviç
İrәvanı fәth etmәyә görә, ona
"Paskeviç-İrәvanski" deyilir.
Şәhri-İrәvan
keçmişdә mәrkәzi-ülәma,
füzәla vә şüәra olub, Axund Molla
Mәhәmmәd İrәvani kimi böyük alim
vә müctәhidlәr yetiribsә dә, axır
vaxtlarda belә fazil vә alim şәxslәrdәn
vә dәqiq әdiblәrdәn vә xoştәb şairlәrdәn
mәhrum qalıbdır. Elm vә mәrifәt
әshabı varsa da, onların әdәdi avama nisbәt
çox azdır, yoxluq mәnzәlәsindәdir.
İrәvan şairlәrindәn mәşhuru
Mәşhәdi İsmayıl Hacı Kazımzadә
"Bәzmi" tәxәllüsdür.