MUSTAFA AĞA "NASİR"

Mәrhum Mustafa ağa ülum vә maarif cәhәtincә, demәk olur ki, cәmi Qazax şüәravü üdәbasının әfzәli vә әlәmi olub, öz vaxtında mislü bәrabәri az tapılan xoşxülq, naziktәb vә alinәsәb bir şәxs imiş ki, әksәri-övqatını firәng, rus vә fars kitablarını mütaliәdә keçirәrmiş.

Mustafa ağa tәvәllüd edibdir Qazaxda Dağkәsәmәn qәryәsindә. Nәşvü nüması vә tәlim-tәrbiyәsi dәxi haman mәkanda olubdur. Tәvәllüdü vaqe olubdur 1824-cü sәnәdә oktyabr ayının 15-ci günündә ki, tarixi-hicriyyәnin 1240-cı[1] ilinә mütabiqdir.

[1] 1243.

Mustafa ağanın pәdәri-valaları podpolkovnik Hәsәn ağadır ki, o da nәcabәtü şücaәtdә mәşhurü namdar vә öz әsrindә sahibi-hökumәtü iqtidar bir bәy imiş. Cümlә övladü әnsabı cәddi-büzürgvarları Qiyas bәyә nisbәtlә "Qiyasbәyzadәlәr" demәklә beynәlәnam müştәhir vә bәnamdırlar.

Mustafa ağa Dağıstan davasında çox sәdaqәt vә hünәrlәr göstәrib çin almışdı vә iki il Varşavada qalıb rus vә firәng dillәrini kifayәtincә öyrәnmişdi. Lakin, necә ki, dәfәat ilә tәcrübә olunubdur, Mustafa ağanın hünәr vә sәdaqәtlәri dövlәt nәzәrindә qәdrü qiymәtsiz qalıb vә hәtta onun haqqında aşkarәn әdalәtsizlik vüqua gәlmәyә görә, Mustafa ağa öz vәtәninә müraciәt edib vә üzlәtü fәrağәt guşәsini ixtiyar qılıb, vaxtlarını ibadәtdә vә tәhsili-ülumü maarifdә keçiribdir. Necә ki, bu barәdә Nasirin divani-әşarının müqәddimәsindә Poylu qәryәsinin sakini fazilül-ülәma mәrhum Hacı Sәdi әfәndi lisani-bәlağәt-nişanı ilә tәhrir qılmışdır ki, "ol xücәstәsifat, yәni Mustafa ağa Nasiri-ömri-sәadәtsәmat vә övqati-izzәtayatin min әvvәlihi ila axir manәndi-Әmir Nizam Әlişir әlmütә-xәllis be "Nәvai" әzhәmeyi-şüğlha sir vә cәmii-әsbabü müzәxrәfati-dünyәviyyәdәn mütәnәffirü dilgir olub, әvvәlәn tәhsili-ülumü maarif vә tәkmili-nükatü lәtaifә vә saniyәn inşadi-şerü ibqa asari-xeyrә bәzlü sәrf etdi vә axırda nәşәyabi-rәhiqi-hәlqeyi-әhli-tәriqәt vә cürәnuşi-cami-bәzmi-әrbabi-hәqiqәt olmaqla mәrtәbeyi-qürbü istifazә yetdi".

Mövlana Caminin atidә zikr olunan kәlami-dürsәnci:

Xoştәr ze ketab dәr cәhan yari nist,

Dәr ğәmkәdeye-zәmane ğәmxari nist.

Hәr lәhze әz u bequşeye-tәnhai

Sәd rahәt hәsto hәrgez azari nist--[2]

[2] Tәrcümәsi:

Dünyada kitabdan yaxşı dost yoxdur,

Dunya qәmxanasında qәmxar yoxdur.

Tәklik guşәsindә hәr an ondan

Yüz rahatlıq var, heç vaxt әziyyәt yoxdur.

--mәrhum Mustafa ağanın şәni-izzәtnişanına sadiq vә әtvari-sülukü tәәyyüşünә şayәstә vә layiq idi. Xüsusәn şair ömrünün axır vaxtlarında hәmvarә üzlәtgüzin vә xәlvәtnişin olub, kitabü mütaliәdәn maәda özünә qeyri bir munis vә rәfiq bulmazdı". Necә ki, Hacı Sәdi әfәndi şairin halına müvafiq deyibdir:

Ey xoş ol azadә kim, cәngi-tәәllüqdәn müdam

Saf edib dil şişәsini, xeyrә qıldı ehtimam.

Dәftәri-şerü kitabi-din olub munis ona,

Rehlәtindә rәhmәt ilә zikr edәr anı әnam.

Mәrhum Mustafa ağanın sinni әlliyә baliğ olduqda bu dünyayi-dunu tәrk qılıb, azimi-dari-bәqa olubdur. Necә kim, bir şairi-tazә bu babda yazmışdır:

Bilin, adı Qazaxi Mustәfadır--

Ki, pәncah ömr ilә gözdәn xәfadır.

Hacı Sәdi ibn әlqazi Sәdi әfәndi ki, Nasirin zümreyi-xülsi-әhbabü әshabından mәdud idi, şairin tarixi-vәfatını belә nәzmә çәkmişdir:

Mülkü malü cahi-dünyayә, könül, etmә nәzәr,

Qafil olma, bil yәqin kim, mövtәdir axır güzәr.

Görmәdinmi Nasiri әhli-kәmalın әkmәlin

Fövt qıldı dәhri-dun ba cümleyi-fәzlü hünәr?!

Camei-әnvai-hikmәt hәm süxәnsәncü zәrif,

Maliki-mülkü imarәt, şәnü şövkәt, izzü fәr.

Böylә kim, mәcmu idi onda şücaәt, mülkü din,

Nadir olsa yoxsa kim, olmaz ona hәmta digәr.

Zümreyi-әkmәl içindә zati-paki müntәxәb,

Nәzmi şöhrәtyabi-alәm, hәm cahanda namvәr.

Gәrçi cismi gәnc tәk xak içrә mәdfundur, vәli

Nami-niku, nәzmi-xoş dünyadәdir ondan sәmәr.

Zikri-xeyr ilә әbәd nami cahanda baqidir,

Demәsin qalmadı kәs nәxli-vücudundan sәmәr.

Çün "ğәfir"[3] oldu, xudaya, tarixi-fövti onun,

Eylәyib mәğfurә, üqbadә ona vermә kәdәr.

Niknamü xoşәmәl kim oldu, oldu cavidan,

Yoxsa kim, baqi deyil dünyadә, Sәdi, bir bәşәr.

[3] "Ğәfir"dәn hesabi-әbcәd ilә tarixi-vәfatı çıxartmaq lazımdır.

Vәfatı vaqe olubdur 1291-ci sәneyi-hicriyyәdә--oktyabrın 10-cu günündә ki, tarixi-mәsihiyyәnin 1873-cü sәnәsinә mütabiqdir. Onun qәbrinin daşı üstә öz kәlamından bu şer yazılıbdır:

Olur qәbrim görәn dәmdә xütur xatiri-arif--

Ki, Nasir әslinә rücәt edib axır qubar oldu.

Mustafa ağanın fars vә türk dillәrindә yazdığı әşarü asarı hali-hәyatında bir qayda üzrә tәrtib olunmayıb, bisәrü pa vә mütәfәrriqül-әcza qalmışdı. Bәdәl-vәfat müqәrrәbi-zati-hәmidәsifatı olan Molla Mәhәmmәd Cәnnәtzadә hәzrәtlәri әzruyi-hәqvari vә şükürgüzari cümlәsini cәm vә tәrkib vә hürufi-heca üzrә tәrtib etdi. Bununla dostluq vә sәdaqәt vәzifәsini yerinә yetirib, cümlә әqrәbavü әhibbasına böyük minnәtlәr qoydu. Vә lakin Mustafa ağanın divani-bәlağәtünvanı hәnuz çap olunmayıbdır. Bir-iki әl ilә yazılmış nüsxәlәri var vә әgәr onlar da itib tәrk olsa, onda dübarә o divanı tәrtib etmәk mümkün olmayacaqdır. Onun adını baqi saxlamaq möhtәrәm bәradәrlәri polkovnik Nәsib ağa Qiyasbәyov cәnablarına borc olur. Türki vә farsi әsәrlәrindәn bir neçәsi burada dәrc olunur.

Dünyanın әhvalına dair:

Delәm xahәd hәme әhvale-donya,

Ze әvvәl mikonәd ta axәr inşa.

Bedana zolme-faheş mikonәd çәrx,

Begәrdәd daema ba kame-kana.

Qoruhe-әblәhan әndәr tәnәom,

Xorәd xune-cegәr dәr dәhr dana.

Ze nadan daema dana bәrәd cour,

Dәlil arәm ze әhde-adәm inca.

Bedәste-Qabele-naqabel oftad,

Bezәxme tire-Qabel Habel әz pa.

Ço Nәmrud atәşe-xodra bәrәfruxt

Xәlilira dәr u әfkәnd dәr va.

Ve pakiyo [be] hosn ol-xolq Yusef,

Çe tohmәtha bedidәş әz Zoleyxa.

Bedәste-kaferan şod sәr boride

Әgәr tarix xani bini Yәhya.

Yәhudan coure-bipayan nәmudәnd,

Bedan paki ke mibudi Mәsiha.

Tәvanәm dәr qozәşt әz coure-әğyar,

Ze şagerdane-u bude Yәhuda.

Rәva başәd ke, İsara bedan qәdr,

Minase-u bovәd deyre-Sәkuba.

Nәdidi ke, be Mesr әz dәste-Feron

Tәzәllom kәrd sobho şam Musa.

Besәd noe-mәsiyyәt axәrolәmr

Qozәr benmud ba qoumәş ze dәrya.

Hәkimi bud Qeys әndәr qәbile,

Şode Mәcnun nam әz eşqe-Leyla.

Әgәr Vameq nәbudi naderol-әsr

Nәbudi ğәrqe-ab әz dәrde-Әzra.

Hәmi Soqratra zәhre-hәlahil

Benuşanid qoumәş bi mәhaba[4].

[4] Tәrcümәsi:

Ürәyim istәyir ki, dünyanın bütün әhvalını

Әvvәldәn axıra kimi yazım.

Dünya daim öz kamınca dolanıb,

Ağıllıya çox zülm edir.

Әblәhlәrin hamısı naz-nemәt içindәdirlәr,

Ağıllılar isә cigәr qanı içirlәr.

Ağıllı daim nadandan cәfa görür.

Adәm dövründәn burada bir misal gәtirim:

Habil naqabil Qabilin әlindә

Onun iti (qabil) oxunun yarasından öldü.

Elә ki, Nәmrud öz odunu yandırdı,

Xәlili götürüb odun içinә atdı.

Tәmiz vә gözәl xasiyyәtli Yusif

Züleyxadan necә töhmәtlәr gördü.

Әgәr tarixi oxusan, görәrsәn ki, Yәhyanın

Kafirlәr әlindә başı kәsildi.

Yәhudilәr tәmiz vә pak olan İsaya,

Hәdsiz-hesabsız zülm etdilәr.

Әğyarın çövründәn keçә bilәrәm,

Yahuda ki, onun şakirdlәrindәn idi.

Rәvadırmı ki, İsanın o әzәmәtlә

Sığınacaq yeri Sükuba deyri olsun?

Görmәdin ki, Misirdә Fironun әlindәn

Musanın gecә-gündüzü ah-zarla keçdi?!

Nәhayәt, yüz cür müsibәtdәn sonra

Öz qövmü ilә dәnizdәn keçdi.

Qәbilәdә Qeys adlı bir ağıllı vardı,

Leylanın eşqindәn onun adı Mәcnun olmuşdu.

Әgәr Vamiq öz әsrinin yeganәsi olmasaydı,

Әzranın dәrdindәn suda boğulmazdı.

Sokrata öldürücü zәhәri dә

Onun cәmaәti insafsızcasına içirtdi.

Burada şair keçir öz büti-bimehrinin cövrü vә ondan şikayәt edib deyir:

Әgәr çe hәst sәdre-u bolurin,

Delәş sәxt әst çon әz sәngxara.

Dela, xune-dәrunәt çәnd puşi,

Ze әşke-mәn şode serrәt hoveyda.

Ço әncom mәhv migәştәnd xuban,

Roxe-deldare-mәn çon gәşt peyda[5].

[5] Tәrcumәsi:

Onun sinәsi büllur kimi olsa da,

Ürәyi çaxmaq daşından bәrkdir.

Ey ürәk, daxilindәki qanı nә vaxta kimi gizlәdәcәksәn?

Sәnin sirrin mәnim göz yaşlarımda zahir olmuşdur.

Mәnim yarımın üzü görunәndә

Gözәllәr ulduzlar kimi yox olurlar.

Şair öz mәhbubeyi-dilfәribәsini tәrifü tövsif edib, yenә әvvәlki mәtlәbә keçib, gәrdişi-zәmanәdәn şikvәvü nalә edir:

Әgәr Tusi bovәd әndәr zәbanәm,

Konәd tәhsin in әbyate-ğәrra.

Sәfihanra fәlәk dadәst ezzәt,

Hәkimanra nәkәrde hiç pәrva.

Qoyuran daema ba bәxt dәr cәng,

Hәme әsbabe-dәyyusan mohәyya.

Fәlәk hәr dәm berizәd xune-pakan,

Begәrdan, saqiya, an came-mina.

Hәr an kәs dәm zәd әz mәrdi zәbun şod,

Nәşod agәh kәsi әz in moәmma.

Besenne-dәh gerefti kelke-delha,

Besenne-to şode lolovo lala.

Ço çel şod sale-mәn, ey del, coz әz mәrg

Nemidarәm ze dәhre-dun tәmәnna.

Bedәhr әndәr bәsi gәştәnd aşeq,

Nәgәştәndi ço Naser leyk rosva[6].

[6] Tәrcumәsi:

Tusi әgәr dilimdә olsa,

Bu parlaq beytlәri alqışlayar.

Fәlәk sәfehlәrә cah-cәlal verib,

Ağıllılara isә qayğı göstәrmәyib.

Qeyrәtlilәr bәxt ilә daim vuruşurlar,

Dәyyusların bütün lәvazımatı hazırdır.

Fәlәk daim pakların qanını tökür,

Saqi, o büllur camı dolandır.

Kim ki, kişilikdәn dәm vurdu, xar oldu,

Bu müәmmadan heç kәs baş çıxara bilmәdi.

Sәn on yaşında ürәklәrin qәmini әlә aldın.

Әn әla dürrlәr bu yaşda әldә edilir.

Ey ürәk, elә ki yaşım qırxa çatdı, ölümdәn başqa

Bu rәzil dünyadan tәmәnnam yoxdur.

Dunyada çoxları aşiq olublar,

Amma Nasir kimi rüsvay olanı yoxdur.

Atidә mәstur olan qәzәli namәlum bir şairin mәdhindә deyibdir. Çox ola bilәr ki, bu şair mәrhum İskәndәr ağa "Şair" tәxәllüs vә ya Abbas ağa Qaibov "Nazir" tәxәllüs olmuş ola. Çünki hәr iki şairin tәbi-mövzunu Nasirin artıq xoşuna gәlirmiş, amma Abbas ağa Qaibov Mustafa ağanın vaxtında hәnuz cavan sinndәymiş vә asari-qәlәmiyyә[si] artıq bir elә mәtai-fәsahәt vә bәlağәt meydanına vәz etmәmişdi vә ehtimal var ki, Nasirin bu mәdhi Şeyx Nizami haqqında olmuş ola. Çünki mәrhumun әn sevdiyi kitab mumaileyhin asari-cәlilәsi--"Xәmseyi-Nizami" idi ki, hәmә vәqt onu mütaliә edәrdi:

Zәhi tәbi ke, hәmçon bәhre-kane-dorre-qәltanәst,

Zәhi nәzmi ke, bәhre-u beh әz lolovo mәrcanәst.

Soxәn quyivo dor sәnci tәalәllah bedin payә,

Dele-qouhәrfeşane-u mәgәr dәryaye-ommanәst?

Sezәd gәr әqde-nәzmәşra mәlәk dәr gәrdәn avizәd,

Xәridare-nokate-u fәlәk bin kәz delo canәst.

Sәr ayәd şere-u әknun beçәrx әndәr hәmi Zohre,

Әcәb nәbvәd әgәr Bәhrame-Çin dәstar әfşanәst.

Otaredra sezәd gәştәn dәbire-nәzme-vey hәr dәm,

Tәalәllah çe nәzmәst in to qui couhәre-canәst.

Әgәr tәşbihe-mәn noui beşәre-kofr mibaşәd,

Çe qәm gәrdәd әgәr quyәd hәr an ke, namosәlmanәst:

Kәlamәş vәhye-monzәl gәr bexanәm hiç nәbvәd eyb,

Xodaya, әfv kon cormәm ke, dәr hәqqe soxәndanәst.

To dadi in çenin tәbi ke, xәlqәş bәhr әnqarәd,

Benәzde-xas yarai әgәr çe bәrtәr әz anәst.

Әgәr çe hasele-giti bәhaye-nәzme-u girәnd,

Bepişe-aref in qeymәt bәsi әrzane-әrzanәst.

Mesale-moceze-İsa konәd әmvatra ehya,

Qolube-xәsteqanra in çenin әşar dәrmanәst.

Nәdide dideәm şeri beomr xubtәr in san,

Sәzәd gәr noqteәş quyәm beeynih eyne-ensanәst[7].

[7] Tәrcümәsi:

Afәrin o tәbә ki, dәniz kimi qiymәtli dürrlәr mәdәnidir.

Afәrin bir nәzmә ki, onun bәhrәsi lölә vә mәrcandan yaxşıdır.

Uça tanrı, bu dәrәcәdә dә gözәl danışmaq vә dürr tanımaq olar,

Onun gövhәr saçan ürәyi mәgәr Ümman dәnizidir?!

Layiqdir ki, onun nәzm boyunbağısını mәlәk boynundan assın,

Onun incә kәlamını fәlәk dә can-dildәn alar,

İndi onun şeri göydә Zöhrәdәn üstündur,

Әgәr Çin bәhramı çalmasını açırsa, tәәccüblü deyil.

Ütarid onun nәzminin katibi olmağa dәyәr,

Uca allah, bu nә nәzmdir ki, sәn deyirsәn canın cövhәridir.

Әgәr mәnim tәşbihlәrim bir növ kafirlәr şәriәtinә bәnzәyirsә,

Nә eybi var hәr hansı müsәlman olmayan desә:

Әgәr onun sözünü allahdan nazil olmuş vәhy adlandırsam,

heç eyb olmaz.

İlahi, günahımı әfv elә ki, bu, bir söz ustası haqqındadır.

Belә bir tәbi sәn verdin ki, xalq onu dәniz hesab edir.

Böyüklәrin yanında onun bacarığı bundan da artıqdır.

Hәrçәnd onun nәzminin qiymәti dünyaya dәyәr,

Ariflәr yanında bu qiymәt çox ucuzdur.

O, İsa möcüzәsi kimi ölülәri dirildir,

Xәstәlәrin ürәyi üçün belә şerlәr dәrmandır.

Ömrümdә gözüm belә yaxşı şer görmәyib,

Onun hәr nöqtәsinә insan gözü desәm dәyәr.

Şair bu kәlamın axırında yenә dәnitәb, bicövhәr vә bikamal adamların dünyada xoşbәxt, kamran olmaqların, hükәma vә üqәlanın zillәt vә üsrәtdә zindәganlıq etmәlәrin zәbani-tәәrrüzlә zikrü bәyan elәyib deyir:

Xәran dәr touqe-zәrrin әrseye-giti hәmi girәnd,

Dela, bin әsbe-tazira ke, zire-bare-palanәst.

Konәd әhle-honәrra çәrx mohtac әblәhanra,

Sәrasәr gәrdeşe-gәrdun bekame-kәcco nadanәst.

Bekame-del resәd mәrdom әgәr homqe-sәfahanәst,

Nәsibe-aqelan daem bezire-çәrxe-hermanәst.

Gereftare-bәla gәrdәd kera bәhre ze daneş hәst,

Qolame-caheli gәrdәd behekmet hәr ke, Loğmanәst[8].

[8] Tәrcümәsi:

Uzunqulaqlar qızıl yüyәnlә dünya üzünü tutmuşlar,

Ey ürәk, әrәb atlarına bax ki, ağır palan altındadırlar.

Fәlәk hünәr әhlini әblәhlәrә möhtac edir,

Dünya hәmişә әyrilәrin vә nadanların kamınça gәrdiş elәyir.

Sәfehlәr vә axmaqlar öz arzularına çatırlar,

Ağıllıların nәsibi hәmişә mәhrumiyyәt çәrxinin altıdır.

Elmdәn bәhrәsi olanlar bәlaya giriftar olurlar,

Hikmәtdә Loğman olanlar cahillәrә nökәr olurlar.

Qәzәli-türki:

Nigara, şәmi-ruyinlә yenә bәzmim münәvvәrdir,

Bihәmdillah, nişatım cami-vәslindәn müyәssәrdir.

Müsәlsәl zülflәrin tarına peyvәnd etmişәm canım,

Dolanmaq başına daim mәnә indi müqәrrәrdir.

Gәhi türrәn alır huşum, üzarın gah canımı,

Gecә-gündüz bu vәch ilә mәnә, ey mәh, bәrabәrdir.

Nә hacәt mәscidә girmәk, dәxi mehrabә baş әyәmәk,

Sәri-kuyindürür qiblәm, qaşın mehrabü mәnbәrdir.

Dәmadәm yadi-lәl ilә olur dil mәstü layәqәl,

Sanırlar bixәbәrlәr kim, dәmağım badәdәn tәrdir.

Kimin kim, eşq odu olsa, o yanmaz qeyri odlarә,

Qiyas eylә ol oddan kim, Xәlilә dәfi-azәrdir.

Tutub ruzi-әzәldә atәşi-eşqinlә xuy könlüm,

Yox әsla baki yanmaqdan, sanasan kim, sәmәndәrdir.

Qәmin çün kuhi-Qaf olsa, götürrәm başıma yeksәr,

Tәni-fәrsudәmә baxma mәnim kim, munca lağәrdir.

Görәndә möcüzi-lәlin ki, әmvatı edәr әhya,

Ona iman gәtirmәz, zahidi gör kim, nә kafәrdir.

Meyi-gülguni nuş eylә, keçib bu zöhdü tәqvadәn,

Könül, әyyami-gül gәldi, zәmani-dövri-sağәrdir.

Dili-üşşaqı hәr lәhzә edәrsәn tarümar, ey şux,

Bәli, fәxri-şәhәnşәh hәr zaman bir fәthi-kişvәrdir.

Deyil xali xәyalımdan bir an ol lәblәrin zikri,

Sifatın ayәti daim dilü canımda әzbәrdir.

Sәba mәhrum olalı zülfi-müşkinindәn ol mahın,

Sәrasәr kuhü sәhralәr ol әtr ilә müәttәrdir.

Hünәrdәn vurma dәm, Nasir, sәni biqәdr edәr gәrdun,

Bәli, mәşhuri-alәmdir ki, dövran süflәpәrvәrdir.

Bu qәzәldәn bir neçә fәrdlәr ki, mәnәn tәkrari-kәlam qәbilindәndirlәr, buraxılıbdır.

Әyzәn kәlami-türki:

Könül, ordibehişt oldu, zәmani-eyşü işrәtdir,

Bu dәhri-fanidә eyşü tәrәb beş gün qәnimәtdir.

Qәmü әnduh ayağından tutub, et sәrnigun, saqi,

Әyağın qoyma әldәn cani-mәn hәngami-fürsәtdir.

Bulunmazsa әgәr hәmdәm, behişt içrә olur duzәx,

Әgәr duzәxdә hәmdәm bulsa, әhli-halә cәnnәtdir.

Canımdan qeyri yanımda sәnә bir türfә töhfәm yox,

Qәbul etsәn bu mәrcanı, nigara, cana minnәtdir.

Sәri-kuyin verib Adәm alıbmış cәnnәti әvvәl,

İqamәt eylәyib sonra bilib eyni-xәsarәtdir.

Gәdayi-dәrgәhin, cana, hәvayi-sәltәnәt tutmuş,

Mәqam etmiş sәri-kuyin o kim, әhli-sәadәtdir.

Zәhi ol tәbi-mövzuna ki, misli-bәhri-ümmandır,

Bәli, qәvvasi-bәhri-nәzm olana gövhәrәfşandır.

Görәndә mәrdümi-çeşmim sәrasәr nöqtәsin öpdü,

Nәdir bus etdiyin--sordum, dedi:--Әfsanә, insandır.

Dedim:--Noldu günahı kim, kәm etmәz dövr cövr ondan,

Dedi dil kim, budur cürmi ki, xoştәbü süxәndandır.

Qalıbdır cümlә danalar, dәriğa, künci-möhnәtdә,

Bulan kami-dilin dәhr içrә yeksәr gicü nadandır.

Qalıbdır әsbi-tazilәr yekayek ziri-palanda,

Sәrasәr tovqi-zәrrin birlә xәrlәr әhli-meydandır.

Sanasan qövli sadiqlәr misali-lalü әbkәmdir,

Olardır әhli-divan kim, şüarı kizbü böhtandır.

Nәsib etmiş ona çәrx licami-gövhәrәndudi--

Ki, insaf ilә layiq hissәsi әfsarü palandır.

Sual huşdan qıldım: Bu xoş lәhcә nәdir, şair?

Dedi kim, әndәlibasa bu bir mürği-xoşәlhandır.

Dedim:--Bu şeri-әnbәrbu mәgәr Çin nafәsindәndir?

Dedi dil:--Zadeyi-tәb odur kim, qiymәti qandır.

Vәfa etdi, cәfa gördü bәsi yari-münafiqdәn,

Dәlili-vazehim bunda mәnim mәhbusi-Şirvandır.

Tәmәnna etdi xaliqdәn ki, qurtulsun münafiqdәn,

Behişti-әdndә sakin rәfiqi indi rizvandır.

Gözümdәn qaib oldu nami-әcdadi kimi ol yar,

Mәqami cәnnәtül-mәva, әnisi hurü qılmandır.

Neçün bu qüssәvü qәmdәn, könül, azad olmazsan,

Bilirsәn kim, әbәs әnduh daim düşmәni-candır?!

Onunçun bu cahana ariyәt, cana, demişlәr kim,

Gәlәn dünyayә növbәtlә ki, beş gün onda mehmandır.

Nәdir, Nasir, dilәrsәn cah, bilmәz[sәn] deyil baqi,

Köçüb şahü gәda ondan, cahan mülki-Süleymandır.

Mәrhum Mustafa ağa dünyanın özündәn vә әhlindәn o qәdәr cәfavü sitәmlәr görübmüş, az şeri tapılar ki, onda hәr ikisindәn şikayәt etmәsin vә eyni-rahatlığı, salamatlığı Mirzә Cәfәr Qarabaği kimi ancaq guşeyi-vәhdәtdә bul[ma]sın. Aşağıda yazılan qәzәl sözümüzü qәti surәtdә tәsdiq edә bilәr:

Könül, gәldi gül әyyami, güzәr eylә gülüstanә--

Ki, onda bülbüli-tәbin gәtirsin qönçә dәstanә.

Dila, bu az ömründә cahanı imtahan etdin,

Әcәb olmaz gәr ah ilәn görürsәn cümlә mәstanә.

Sәrasәr әhli-dünyanı, könül, peymanşikәn gördüm,

Kәnar ol әhli-alәmdәn, әlindәn qoyma peymanә.

Cahan әhlindә iş ancaq fәribü mәkrdir yeksәr,

Gözümdә qaldı ki, bir kәs danışsın sözü mәrdanә.

Vәfası әhli-dünyanın dәmadәm ğәdrdir, tәzvir,

Gözüm, sәn etibar etmә bu alәmdә bir insanә.

Qarındaşın isә, ey dil, sözünә etmә gәl bavәr,

Qaçıb bu әhli-alәmdәn, sığın bir şahi-mәrdanә.

Könül, әnqa kimi eylә tәriqi-üzlәti pişә,

Fәribindәn hәzәr eylә, qәrin olma bir insanә.

Vidayi-dәhri-dun etsәm, olam qәmnak mәn haşa,

Çü әbnayi-zәman mәkri yetirmiş Nasiri canә.

Bu kәlamın mәzmun vә mәalı nә dәrәcәdә Nasirin batini alәmini vә onun dünyaya nә göz ilә baxmasını bәyanü әyan edirsә dә, ona bir sözümüz yox vә lakin qәzәlin zahirinә nәzәri-tәnqid ilә baxılsa, bir para qüsurlar müayinә olunur. Mәsәlәn, әvvәlinci beytin ikinci misraı--"Ki, onda bülbüli-tәbin gәtirsin qönçә dәstanә" nә demәk olduğu dürüst tәfhim olunmur. "Gәtirsin qönçә dәstanә", yәni şairin bülbüli-tәbi nә elәsin? Qönçәnimi tәrifü mәdh qılsın? Hәr nә isә, kәlam açıq deyil.

İkinci beytin yenә ikinci misraı mövhum vә mücmәl kәlamlar cümlәsindәndir: "Әcәb olmaz gәr ah ilәn görürsәn cümlә mәstanә". Mәnәn vazeh tәrzdә ifadә olunmayıbdır.

Dördüncü fәrdin әvvәlinci misraına istemal olunan "iş" kәlmәsi mәnaya xәlәl yetirmirsә dә, kәlamı mühәssәnatdan salır. Onun әvәzinә "fikr" vә ya özgә bir söz işlәnsә, daha da münasibraqdır. Haman fәrdin ikinci misraı vәzn cәhәtincә dürüst gәlmir.

Beşinci fәrdin әvvәlinci misraında "ğәdr" әvәzinә "zülm" sözü istemal olunsaydı, daha da şer mövzun düşәrdi.

Mәrhum Mustafa ağanın xalqdan qәti-әlaqә edib guşәnişin olmasına ümdә sәbәblәrdәn birisi dә onun istәkli zövceyi-möhtәrәmәsi Xeyransa xanımın hәnuz bir nazәnin cavanә ikәn vәfat etmәsidir. Mustafa ağaya vәfalı vә ismәtli yoldaşının vaxtsız mәrgi ziyadә tәsir edib. Onun tarixi-vәfatını belә nәzmә çәkmişdir:

Bu mәrqәd mәrqәdi-Xeyrәnnisadır,

Tәvaf et, ey könül, әhli-vәfadır.

Behiştә gәrçi ruhu etdi pәrvaz,

Vәli hicri mәni-zarә cәfadır.

Xudaya, lütfün et şamil o mahә--

Ki, әhli-iffәtü kani-hәyadır.

Şәfi ol, ya rәsulüllah, ona kim,

Kәnizi-Fatimә, ali-әbadır.

Nә bәklәrsәn, mәgәr bilmәzmisәn kim,

Hәqiqәtdә bu ev mehmansәradır?!

Yәqin bil, abi-kövsәr eylәmәz ağ

Әzәl gündәn kimin bәxti qәradır.

Min ildәn sonra gәlsәn qәbrim üstә,

Görәrsәn kim, bitәn mehr kiyadır.

Özüdür gәrçi nәsli-zülqәdrdәn,

Vәli zövcü Qәzaxi Mustәfadır.

Fәxarәt etmә, ey dil, mehri-çәrxә--

Ki, süsti-әhdü eyni-bibinadır.

Vüsalı qәdrini bilmәzdin, ey dil,

Fәrağın gör sәnә eyni-cәfadır.

Nişimәn rövzeyi-rizvanı eylәr,

Kim әhli-hәqqә dildәn aşinadır.

Çü cananım vida etdi cahandan,

Qәmi-hicranә canım mübtәladır.

Vәfatı tarixin gәr sorsa, Arif,

De: kafü ğeynü sinü ravü madır

Verib can vasil olsan yarә, Nasir,

Deyәr alәm sәnә әhli-vәfadır.

Nasir fars dilindә dәxi zövceyi-möhtәrәmә vә әzizәsinin maddeyi-tarixini suznak şerlәr ilә inşad qılıbdır. Bu fәrdlәr mәrhumeyi-mәğfurәnin şәnü rütbәsini göstәrir:

Ço morğan cane-pakәş kәrde pәrvaz,

Belotfe-hәqq ferdousaşiyan şod.

Ço bud әz sakenane-alәme-qods,

Soye-mәvaye-xod şadikonan şod[9].

[9] Tәrcümәsi:

Pak ruhu quşlar kimi pәrvaz elәdi,

Allahın lütfü ilә yeri behişt oldu,

Qüdsiyyәt alәminin sakinlәrindәn olduğu üçün

Öz mәnzilinә şadlıqla getdi.

Mustafa ağanın asari-nәfisәlәrindәn birisi dә Şeyx Nizami әleyhirrәhmәnin "Xosrov vә Şirin" hekayәsinin tәrcümәsidir. Heyfa ki, şair әcәldәn macal bulmayıb, başladığı işi әncama yetirmәmiş axirәt mәnzilinә sәfәr qılmış. Bir neçә mәclis ki, Nasir "Xosrov vә Şirin"dәn tәrcümә edibdir, onun tәbinin rәvan vә salim olmağına dәlalәt edir. Qareini-girama nümunә üçün hekayәnin ibtidasından bir neçә sәtirlәr burada tәstir olundu:

Sipasü hәmdi-bipayan xudayә--

Ki, oldur bibәdayә, binәhayә.

Münәzzihdir bәsi vәhmü gümandan,

Bәridir hәr cәhatü hәr mәkandan.

Nә dәm "kön" lәfzinә әmr etdi cabbar

İki hәrf ilә qıldı alәmi var.

İradә oldu çün hәyyü vәdudә,

Gәtirdi cümlә mәxluqi vücudә.

Cәmi әşyanı qıldıqda o peyda,

Ona yavәr ola "haşa vә kәlla"!

Mәcliskәrdәni-Xosrov vә söxәngöftәn ba arifani-әrbabi-şirinlәban:

Gәtir, saqi, şәrabi-әrğәvani--

Ki, Xızr ondan bulubdur zindәgani.

Peyapey son mәni-mәstü xumarә,

İnayәt etgilәn ömri-dübarә.

Bu ömri-faniyә yox etibarım,

Bәqayi-ömr üçün qıl yadigarım--

Ki, şöhrәt bula adım bu cahanda,

Fәramuş olmayım dövri-zamanda.

* * * * *

Dedi bir arifi-şirinrәvayәt

Edәndә bәzmi-Xosrovdan hekayәt--

Ki, bir gün cәşn qıldı şah Xosrov,

Cәmalından salıb cam içrә pәrtov.

Ayaq üzrә durub mәtbui-saqi

Verirdi badә ilә ömri-baqi.

Bir әldә camü bir әldә sürahi

Oxurdu nәğmeyi-"haza mübahi".

Hәrifan düşmüş idi mәstü mәxmur,

Üzari-saqidәn kim, çәşmi-bәd dur.

Tәranәsaz idi hәr bir tәranә,

Oxurlardı nәvayi-aşiqanә.

Cavan idi bәsi şahi-cavanbәxt,

Arardı bir әrusi-varisi-tәxt.

Miyani-bәzmdә şahi-yeganә

Gәtirdi cümlә әsrarin bәyanә.

Soruşdu hәr bir әrbabi-hünәrdәn--

Ki, rәcәt eylәmişdir bir sәfәrdәn--

Ki, cümlә şәrh qılsın ol nigari,

Gәzәn dәmdә görübsә hәr diyari.

Biri şәrh eylәdi yәğmayi-Çindәn,

Olarda gördüyü hәr nazәnindәn.

Biri söz açdı Türkanü Xitadәn,

Dilü imanә afatü bәladәn.

Biri xubani-Turanı qılıb yad,

Verirdi әqlü sәbri cümlә bәrbad.

Biri nәql eylәyirdi rumiyandan,

Nigari-sәrvqәddi-mumiyandan.

Biri Kәşmirü Hindi yad edirdi,

Şәhin könlün onunla şad edirdi.

Biri söylәrdi xubani-Yәmәndәn,

Ruxi gülnarü sәdri yasәmәndәn.

* * * * *

Gәlib göftarә ol fәrzanә Şapur

Dedi:--Ey dövlәtindәn çәşmi-bәd dur,

Sәfәr etdikdә mәn Әrmәnzәminә,

Sataşdı gözlәrim bir nazәninә.

Mәlәk zәnn eylәdim, lakin bәşәrdir,

Cәmali şux-şәng, ali göhәrdir.

Ruxindәn әks alır ol mehri-rәxşan,

Fәdayi-cәbhәsidir mahi-taban.

Saçından sünbülә min tab iribdir,

Gözündәn nәrgisә hәm xab iribdir.

Xuramı sәrvi pabәst eylәyibdir,

Hәvası alәmi mәst eylәyibdir.

Ona fәğfuru xaqan çakәr olmuş,

Şәhi-rusi qulami-kәmtәr olmuş.

Tәalәllah nәziri yox cahanda,

Bulunmaz böylәsi kövnü mәkanda.

Görüb onu mәlahәt birlә rәngin,

Zәmanә onun adın qoydu Şirin.

Miyani-vәsfdә şahi-zәmanә

Çәkib candan sәdayi-aşiqanә,

Xәyalı dilbәrin olduqda mәnzur,

Düşüb bixud sәlahi-әqldәn dur.

Burada Xosrov özündәn gedir. Şapur onun üzünә әtirlәr sәpib huşa gәtirir vә şah ayıldıqda ona xitabәn әmr edir:

Dedi Şapura ki, ustadi-kamil,

Sәnә lütfüm olur peyvәstә şamil,

Әgәr peyğam o canandan gәtirsәn,

Mәni ol hur vәslinә yetirsәn.

Deyib lәbbeyk ayağә durdu Şapur--

Ki, etsin ol zaman әzmi-rәhi-dur.

Ona zadi-rәh üçün şahi-novrәs

Nisar etdi zәru dürrü göhәr bәs....

Bu müxtәsәr nümunәdәn möhtәrәm oxucular görür ki, Nasir "Xosrov vә Şirin" kimi belә zәrif vә nazik әsәrin tәrcümәsindә şairin özünә bәrabәr mәharәt vә bәlağәt izhar edibdir. Vә çox heyifdir ki, Mustafa ağanın belә pürqiymәt zәhmәti yarımçıq qalıb, әdәbiyyat vә lisanımız "Xosrov vә Şirin" kimi lәtif vә gözәl әsәrin tәrcümәsindәn mәhrum qalsın.

Anladığımıza görә, bizim hali-hәyatda olan şairlәrimizin bir neçәsi, әzancümlә Mirzә Rәhim Fәna, Mirzә Әlәkbәr Sabir, Mәşhәdi Әyyub Baki, Mirzә Hәsib Qüdsi, Mirzә İbrahim Tahir mәrhum Mustafa ağanın natamam qalmış zәhmәtini asanlıqla bacarıb itmama yetirә bilәrlәr.

Cәnab Sabirin "Rәhbәr" jurnalında çap ol[un]an "Şahnamә"dәn tәrcümәsi, Tahirin vә Qüdsinin ruznamә vә jurnallarda dәrc olunan әşari-abdarları vә Fәnanın vә Bakinin gözәl vә can riştәsi kimi nazik olan qәzәllәri bizim rәyimizi tәsdiqedici dәlillәrdir. Bu şairlәrdәn hәr birisi vә ya özgә bir şair bizim tәklifimizi qәbul etmәli olsalar, hәqirә bildirsinlәr ki, mәn dә Mustafa ağanın tәrcümәsini lazimeyi-dәstaviz ilә onlara tәqdim edim.

Mustafa ağa Nasirin qeyri asari-mütәnәvveәlәri dәxi çox imiş vә lakin mәrhum bir gecә mütaliә etdiyi vaxtda yorulub yuxuya gedibdir vә nә sayaq olubsa, yanında yanan şam yıxılıb, çevrәsindә olan kitabların vә tәsnifatından bir çoxunu yandırıb tәlәf edibdir.