RӘSUL "DÜLGӘR"
Nuxa şairlәrindәn şair Rәsul
İsmayıl oğlu Yuxarıbaş
mәhәllәsindә sakin olurmuş. Şairin
sәnәti dülgәrlik, bәnnalıq kimi memarlıq
olubdur. Uşaqlıqda oxumaq-yazmaq tәlimindә olmayıb,
ancaq sonradan özünün sәyü ehtimamı ilә
bir qәdri savad kәsb edibdir. Bainhәmә şair
Rәsulun savadı azmışsa da, tәbi
rәvanmış vә lakin fünuni-şeriyyәdәn
çәndan ittilaatı olmadığına görә,
bir para şerlәrinin bәhrü vәzni dürüst
gәlmir.
Şair Rәsul vәfat edibdir 63 sinnindә
1305-ci tarixi-hicriyyәdә zilqәdә ayında[1].
[1] 1888
Әsәrlәri çoxsa da,
pәrişan vә övraqdır. Dostlarından usta
Hüseyn nuxalıya onun tәrki-vәtәn olub,
qövm-әqrәbanı yaddan çıxarmağı
vә İlisuda üçüncü dәfә
tәәhhül etmәyi barәsindә yazır:
Әya pirim, sizә mәndәn
sәlami-bişümar olsun,
Cahanda ömrüm әl verdikcә hәr leylü
nahar olsun.
Cünuni-hәsrәtәm, әfv et,
gәr olsa sәhv әrzimdә,
Cünuni әfv edib rәhman ki,
tәklifdәn kәnar olsun.
Yoxumdur sәbrü aramım, qәrarım
qalmayıb әsla,
Fәraqın qoymayır bir lәhzә
şüğlüm kәsbi-kar olsun.
Salıbsan bizlәri gözdәn, bu var:
üz döndü, göz döndü,
Mәhәbbәt qәlbdә
müzmәr, nә mümkün var kәnar olsun.
Nәdir bais ki, tәrk etdin bu qәdri sileyi-rәhmi,
Nә vәqtә kimi, bimürvәt, bu mәxluq intizar olsun?!
Әgәr cahil tuta hәr fel, ona yox eyb, cahildir,
Zәrurәtdir ki, kamillәrdә qәdrincә vüqar olsun.
Gәlәndә mövcә dәrya xatirin sal qәtrәni yadә,
Yazıb
mәtlәb nә var, әmr et, hәqirә iftixar olsun.
Nәzәr ilә tәfәkkür qıl bahari-alәmaranı,
Xudayi-külli-әşyanın kәmali aşikar olsun.
Edibdir
mürdәni әhya bu dәmdә xaliqi-yekta,
Qılıbdır
qüdrәtin
zahir ki, alәm mәrğzar olsun.
Edәr mürği-sәhәr әfğan, salıb gülşәn ara mәskәn,
Canından
әl çәkib pәrvanәlәr şәmә düçar olsun.
Şükufә gunәgun açmış, hәrә bir növ zikr eylәr,
Çәkәrmi qәm olan aqil belә pәrvәrdigar olsun?!
Әbәsdir qullara etmәk olan batil xәyalatı,
Müqәddәrdir әzәl gündәn qәdәrdә hәr nә var olsun.
Hәrә öz rәyin eylәrsә, görәk dünya dolanırmı,
Gedәrmi kәsbinә hәr qul әlindә ixtiyar olsun?!
Nizami-sәltәnәt daim sürәr sultan nizamilә,
Nizamın
hәr biri istәr ki, şahi-tacdar olsun.
Yetәr mәtlubinә әlan
tutan ümmid rәzzaqә,
Qalan mәhrum o kәsdir kәsbinә ümmidvar olsun.
Yapışsan
hәqqә sidq ilә sәni dünya arar kәndi,
Bu
növdür xasiyәt dünyaya harisdәn fәrar
olsun.
Bәsi әslәhdi, dәrviş ol, kilim altında rahәt yat,
Nelәrsәn padşahlıq kim, sәnә bu dünya dar olsun?!
Nizami-alәmi düzmüş xuda elmin
qılır izhar,
Nә növ olsa, sәlahidir, qulun kasib-kübar
olsun.
Nә görsә gözlәr alәmdә, tamami cifә dünyadır,
Çalış
min gündә sәn cәm et, o, bir gün tarümar olsun.
Keçirmә fürsәti, zinәt ver ol baqi olan mülkә,
Pәşiman olmaz alәmlәr ki, bir kәs mülkәdar olsun.
Fәna mülki ziraәtdir, hәdis var dari-üqbayә,
Ötәr vәqti, әlә gәlmәz, onu qoyma sәvar olsun!
Müsәlmanlıq ibarәtdir, yәqin dünyadә qeyrәtdәn,
Müsәlmanda gәrәk qeyrәt, gәrәk namusü ar olsun.
Xәtadır işlәdib üsyan, qәzayә eylәmәk isnad,
Deyil
hökmi-әzәl bir şey onu quldan sorar
olsun.
Özün
qul nәfsinә, nәfsi sәnә qul etmә, ey şahim,
Hәvada şahbaz oynar ki, ol yerdә şikar olsun.
Rәsuli-hәq buyurmuş kәndinә xud nәfsini düşmәn,
Vәli mәmur odur onda bu qövlә etibar olsun.
Neçün
gümrah edirsәn
izdivacә meyl
edib şәb-ruz,
Zәif et nәfsini ol qәdr ona fәhmin hәsar olsun.
Әgәr mәqsudin övladdır, onu hәqq әmr edib fitnә,
Hanı
saleh ki, yüz eybin birinә pәrdәdar olsun?!
Sәnә tәn etmәrәm, alma iki üz, nәfsinә zülm et,
Bacarsan әdlü ehsanı, nәdir eybi, çahar olsun!
"Ribaә" ayәsi hәqdirü in "xiftüm"
ağır yükdür,
Birini sәrbülәnd etmә, birini qoyma xar olsun!
Cavabın
söylә, bax,
fikr et, hesab eylә
bir ayәtdir,
O dәvayә nәdir üzrün ki, hökmi-kirdigar
olsun.
Әgәr hal әhlisәn, al әhli-hali, xoş keçir övqat,
Gül ilә hәmnişin ol ki,
zimistanın bahar olsun.
Şair Dülgәr dostuna yazdığı
bu mәktubunda bir neçә rәyü etiqadlar izhar
qılır ki, bir tәk şair o etiqadü
әqidәdә olmayıb, bәlkә müsәlman
qardaşların әksәri haman rәyü etiqadlara
şәrikdirlәr. Amma hәqiqәti-halda bu
etiqadlardır bizim ağlımızı, huş vә
diqqәtimizi pәrdәlәyib qaranlıqda saxlayan.
Әqlü fәrasәt haqq-taalanın öz
bәndәsinә verdiyi әn ali vә gözәl
nemәtlәrdir ki, insan onların vasitәsilә sair
mәxluqat vә heyvanatın әfzәli vә
әşrәfi olubdur. Hәr şәxs gәrәkdir
bu gözәl nemәtin qәdrini bilib onunla
şәrafәtlәnsin. Özgә ağıl ilә,
özgә tәdbir ilә dolanan, öz ağlını
unudub, öz fәhmü dәrrakәsini
yatızdırıb qeyrilәrә tәqlid edәn,
müridbazlıqda ömrünü zay edәn kәs
hәmişә fәlakәtdә vә
zillәtdә olacaqdır. Amma müsәlman ruhanilәri
vә onlar ilә müttәfiq müsәlman әdib
vә fazillәri mәqamında olan
ağayi-möhtәrәmin çoxu bu
әqidәdәdir ki, adam öz әqli-qasiri ilә
iş görsә, axırda peşmanlıq
çәkәr. Bәs lazımdır ki, öz
rәyincә iş görmәyib qeyrilәrin
buyurmağına qulaq asasan vә әmrinә tabe olasan. Ona
binaәn şair Rәsul söylәdiyi sözlәr:
Hәrә öz rәyin eylәrsә,
görәk dünya dolanırmı,
Gedәrmi kәsbinә bir qul,
әlindә ixtiyar olsun--
--tәk onun qövlü fikri olmayıb,
bәlkә ümum müsәlmanların rәyü
fikridir. Çünki doğrudan da müsәlmanların
çoxu bu әqidәdәdir ki, hürriyyәt vә
azәdәlik ancaq fәsad vә inqilab
törәdici[dir]. Onların sayәsindә rahәt
mәişәt elәmәk qeyri-mümkündür.
Avama hürriyyәt verilsә, o öz
bildiyini elәyәcәkdir vә belә olan
surәtdә bir kәs onun xәtasından vә
bәlasından eymәn vә fariq qalmayacaqdır. Bәs,
bu xәtalardan vә fәsadlardan salamat qalmaq
üçün nә lazım gәlibdir hәr kәs
öz әqlü rәyini işlәtsin,
ağıllılarımız vә işbilәnlәrimiz
hәr nә buyursalar, sairlәri dә onların
әmrinә müti olsunlar vә onlar göstәrdiyi yol
ilә getsinlәr. Bir yana baxsan, bu, yaxşı
mәslәhәtdir. Amma iş budur ki,
ağıllılarımız vә işbilәnlәrimiz
hәmişә avamın xeyrini mülahizә elәmir,
onun nәfinә çalışmır, bәlkә
onların әksәr övqat fikrü xәyalları budur
ki, avamı avamlıqda saxlayıb, onların
avamlığı vә qanmazlığı
sayәsindә özlәri kәmali-rifahәt vә
sәadәt ilә güzәran etsinlәr. Vә bir
dә biz müsәlmanlar nә vaxta kimi avamlıq
halında qalacağıq vә nә zamana kimi özümüzü
qoyun sürüsünә müşabeh edәcәyik?
Hәr şeydәn әvvәl bizә
lazım olan elm vә bilikdir. Elm vә kamalsız bizim
tәrәqqimiz qeyri-mümkündür. Elm vә
kamalımız olsa, öz başımız ilә iş
görmәyә müqtәdir ola bilәrik, o halda
bizә qәyyum dәxi lazım olmaz. Onda qoyunluq
halından çıxıb çobansız da
başımızı dolandıra bilәrik, onda
hürriyyәtin dә sәmәri acı olmaz. Vә bir
kәsin qeyrisinә xeyirdәn başqa zәrәri olmaz.
Hәr bir şәxsin zәhmәti tәklikdә
özünә nәf gәtirәn kimi, ümum nassә
dә onun xeyiri yetişәr.
Sonra şair Rәsul hamımızın
dilindәn söylәyir ki, xudayi-müttәala ki,
rәzzaqül-alәmindir, ümid bağlamaq
lazımdır. Sidqi-dil ilә haqqa ümid olunsa, bәndә
ac vә susuz qalmaz vә öz arzusuna yetişәr.
Mәhrum qalan ancaq ümidsizlәr olubdur. Sidq ilә haqqa
yapışsan, hәr niyyәtin hasil olunacaqdır.
Dünyanın dalısınca düşüb onu aramaq
әbәsdir.
Bu ümumi bir qaydadır: hәr kәs bir
şeyi şövq ilә axtarsa, bir şeyә bәrk
hәris olsa, o şey ondan fәrar edәcәkdir vә
bir dә cәmi dünyanı gәşt elәsәn,
onda qәdәrdәn qeyri bir şey bulmazsan. Ona
görә huşyar adamlar daim qәzaya razıdırlar.
Necә ki, şair bu mәtlәblәri nәzmә
çәkibdir:
Yetәr mәtlubinә әlan tutan
ümmid rәzzaqә,
Qalan mәhrum o kәsdir kәsbinә
ümmidvar olsun.
Yapışsan [hәqqә] sidq ilә
sәni dünya arar kәndi,
Bu növdür xasiyәt dünyayә
harisdәn fәrar olsun.
Dolansan cәmi dünyanı qәdirdәn
qeyri bir şey yox,
Qәzayә razıdır ol kәs ki, daim
huşyar olsun.
Әlbәttә, rәzzağa ümid
bağlamaq hәr bir cәhәtdәn yaxşıdır.
Mәsәldir ki: "Ümidsiz düşmәnin
olsun". Ümid olmayan yerdә insanın
zindәganlığı nәyә lazımdır?
İş ümid ilәdir, ümidә bağlıdır.
Ümidsiz kim bir işә şüru edә bilәr?
Ümid işin ruhudur. Amma söz buradadır ki, ümidә
yetişmәk üçün, onun sәmәrini dadmaq
üçün sәy vә zәhmәt lazımdır.
Zәhmәtsiz murad vә mәtlәbә
yetişmәk mümkün deyil, mümkün olsa da,
zәhmәtsiz hasil olan muradın meyvәsi bir o
qәdәr lәzzәtli vә şirin olmur. Necә
ki, zәhmәt ilә yetişәn meyvәnin dadı lәzzәtli
olur. Haqq özü dәxi ona ümid bağlayanı dost
tutur, bәşәrti ki, ümid bağlayan şәxs
әl-ayağını boşaldıb böyrü üstә
yatmaya ki, "allah yetirәcәkdir" ki, "allahdan
buyuruq, ağzıma quyruq", bәşәrti ki, ümid
bağlayan şәxs alnının tәrini
silә-silә zәhmәt çәkә vә
haqqdan naümid olmaya. Atalar haqqın dilindәn deyiblәr:
"Sәndәn hәrәkәt, mәndәn
bәrәkәt". Hәrәkәtsiz
bәrәkәt hәrgiz müyәssәr olmaz vә
Dülgәrin bu barәdә qövlü batildir ki:
Qalan mәhrum o kәsdir kәsbinә
ümmidvar olsun....
Kәsbinә ümmidvar olan, yәni
zәhmәt çәkәn adam heç vaxt mәhrum
qalmaz. Bu şәrt ilә ki, onun kәsbi halal olsun.
Çün halal kәsb özü ibadәtdәndir. O ki,
qaldı "qәzaya riza vermәk", bu xüsusda bizim
dә rәyimiz budur ki, qәzaya lazımdır razı
olmaq. Yәni insanın, başına qәzadan bir iş
gәlsә, artıq cәza-fәza etmәmәk.
Çünki ağlamaq vә ah-zar etmәk ilә vüqua
gәlәn bәlavü müsibәti rәf etmәk
olmaz vә lakin insan öz mәişәtini
düzәldib arastә qalmasa vә boş-bikar oturub
"hәr nә müqәddәrdir, o
olacaqdır"--deyib bir şüğlü kәsb
dalınca getmәsә, gün-gündәn pozğun
vә pәrişan hala düçar olacaqdır vә
öz pәrişan halını qәzavü
qәdәrә hәml elәmәyin (bu әqidә
eyni-batil әqidәdir) nәticәsi axırda
fәqirlik vә dәrvişlikdir ki, onu şair bu
başdan tövsiyә edir ki, dünyanın qilü
qalına düşüb başını ağrıtma,
dәrvişsifәt bir növ beş günlük
ömrünü başa yetir:
Bәsi әslәhdi, dәrviş ol, kilim
altında rahәt yat,
Nelәrsәn padşahlıq kim,
sәnә bu dünya dar olsun?!
Keçirmә fürsәti, zinәt ver ol
baqi olan mülkә,
Peşiman olmaz alәmlәr ki, bir kәs
mülkәdar olsun.
Şair Rәsul bu kәlamı ümum
müsәlmanların dünyaya vә insana vә
insanın nә növ bu fani dünyada güzәran
etmәsinә hankı nöqteyi-nәzәr ilә
baxmağını ifadә etmәklә bizim
nәzәrimizdә әhәmiyyәtlidir.
Kәlamın axırında izdivac mәsәlәsi
barәsindә dәxi bir neçә şerlәr
deyibdir. O mәtlәbin nә dәrәcәdә haqq
vә batil olmasını oxucuların öz
nәzәri-tәnqidlәrinә vagüzar edirik.
Әyzәn kәlami-Dülgәr:
Eşq әhli olan tariki-dünya gәrәk
olsun,
Alsın nәzәrә
mәtlәbi-mövla gәrәk olsun.
Yüz gәz kәsilә әrrә
ilә heç demәsin uf,
Taqәtdә misali-Zәkәriyya
gәrәk olsun.
Eşq atәşini eylәyibәn
sinәyә müzmәr,
Yusif deyәsәn misli-Züleyxa
gәrәk olsun.
Hәr Qeys olub sidq ilә Leylanı sevәn
kәs
Mәcnun kimi sәrgәşteyi-sәhra
gәrәk olsun.
Tök, zahidә ver dürdünü, ey saqi,
şәrabın,
Üşşaqlәrә badә
mühәyya gәrәk olsun.
Zahid nә bilir mey nәdi, meyxanә nә
yerdir,
Bu rahә gedәn aqilü dana gәrәk
olsun.
Dülgәr, tut әlin
rahi-şәriәtdәn, usanma,
Sail әlinә mötәbәr әsa
gәrәk olsun.