DӘLI YIĞINCAĞI
Komediya 5
mәclisdә
M Ә C L I S A D A M L A R I
1. H ә z r ә t Ә ş r ә f -- hakim, 55 yaşında.
2. H a c
ı N a y i b-- (hakimin
müavini), 45 yaşında.
3. H a c
ı M ә h ә m m ә d ә l i f ә r ş f ü r u ş --
dövlәtli tacir,
50 yaşında.
4. H a c
ı X u d a v e r d i Ş ü r ә k a --dövlәtli tacir, 50 yaşında.
5. H a c
ı C ә f ә r K o m
p a n i-- dövlәtli tacir, 50 yaşında.
6. D o k t
o r L a l b y u z-- (hәmişә gözündә eynәk), 55 yaşında.
7. F ә r r a ş Ş i m r ә l i --30 yaşında.
8. F a z i
l M ә h ә m m ә d i b
n Y ә q u b
K ü l e y n i --45 yaşında.
9. M ә ş ә d i Z e y n ә b -- onun övrәti, 30 yaşında.
10. D ә l i
M o l l a A b b a s i b n
Y ә q u b
-- Fazilin qardaşı, vaiz, mәrsiyәxan, yaxşı sәs sahibi, saqqalı vә başı
ağarmış, 60 yaşında (Dәlilikdә meyli şadlığadır).
11. P
ı r p ı z S o n a -- dәli. Gah şad, gah qәmli. Molla Abbasın arvadı,
gözәl
saçları
dağınıq, 35 yaşında.
12. F a r m
a s y o n R ü s t ә m -- dәli, 40 yaşında (meyli
şadlığadır).
13. S ә r s ә m H e
y d ә r -- dәli, 35 yaşında (meyli
şadlığadır)
14. H ә m z a d
Q u r b a n --dәli, 25 yaşında (meyli qәmginliyәdir).
15. C i n n i
M u s t a f a --dәli, 40 yaşında (hәmişә acıqlı).
16. H a c
ı B a ğ d a d--Farmasyon
Rüstәmin
qardaşı, 45 yaşında.
17. K ә r b ә l a y ı
T ü r b ә t -- sәrsәm Heydәrin qardaşı, 40
yaşında.
18. M ә k k ә M ә h ә m m ә d -- Hәmzad Qurbanın qardaşı, 40
yaşında.
19. Ü
m m i G ü l s ü m -- Farmasyon
Rüstәmin
arvadı, üzü örtülü, tumanı dizdәn, qıçları
açıq, 35 yaşında.
20. S ә k i n ә -- Hәmzad
Qurbanın arvadı,
üzü örtülü, tumanı dizdәn, qıçları
açıq, 22 yaşında.
21. Ә m i n ә --Sәrsәm Heydәrin arvadı, üzü
örtülü, tumanı dizdәn, qıçları açıq,
30 yaşında.
22.
Ç a v u ş Ә l ә l f ә l a h -- 35 yaşında.
23. B i
r k i ş i , o ğ l u
i l ә b ә r a b ә r.
Bunlardan
savayı çox camaat.
Cәmi mömünlәr ki, burada iştirak edirdilәr, hamısı әli tәsbehli vә dodaqları dua vird edir; mәsәla: "sübhanallah, sübhanallah"....
BIRINCI MӘCLIS
Birinci mәclis vaqe olur şәhәrin hakimi H ә z r ә t Ә ş r ә f i n idarәsindә. Yuxarı başda sandalya üstә әylәşib Hәzrәt Әşrәf, yanında durub müavini H a c ı
N a y i b. Bir tәrәfdә sandalya üstә әylәşib
d o k t o r L a l b y u z,
qabağında kürsü üstә kağız-küğuza baxır. Kәnarda әylәşiblәr şәhәrin mötәbәr tacirlәri: H a c ı M ә h ә m m ә d ә l i fәrşfuruş, H a cı X u d a v e r d i Ş ü r ә k a, H a c ı
C ә f ә r
K o m p a n i. Qapının yanında durub fәrraş Ş i m r ә l i. H ә z r ә t Ә ş r ә f
H a c ı N a y i b ә
qanılmayan dildә yavaş-yavaş bir söz deyir.
H a c
ı N a y i b (üzü camaata). Hacılar, burada
bir vacib mәsәlә var ki, ondan ötәri dә Hәzrәt Әşrәf sizi buraya dәvәt edib; amma and verirәm sizi uzun qollu Hәzrәt Abbasa, burada, әgәr mümkünsә türkcә danışmayaq,
çünki Hәzrәt Әşrәfin mәnә qeyzi tutur.
H a c
ı C ә f ә r K o m
p a n i (Hacı Nayibә).
Hacı ağa, and verirәm sәni pәnctәni-ali-әbayә, bu dәfәliyә bizi әfv buyurunuz vә mәtlәbi
bizim dildә bәyan ediniz ki, başa düşәk: çünki mәcә dә ki, sizә mәlumdur. Hәzrәt Әşrәf fәrmayiş etdiklәri dilә biz heç birimiz aşina
deyilik. (Qorxusundan bir qәdәr
yavaş deyir). Doğrusu, Hacı ağa, peyğәmbәrә and olsun, Hәzrәt Әşrәfin dilini biz başa
düşmürük. Bәs buna
görә biz әhd edirik ki, Hәzrәt Әşrәfin xidmәtindә bundan sonra heç danışmayaq,
heç danışmayaq. (Sağ әlini basır ağzına).
H a c
ı M ә h ә m m ә d ә l i. Heç danışmayaq,
heç danışmayaq. (Bu da әlini ağzına basır).
H a c
ı X u d a v e r d i. Heç danışmayaq, heç
danışmayaq. (Bu da sağ әlini ağzına basır).
Hacı
Naib Hәzrәt Әşrәf tәrәfә әyilib
ona yavaşca bir söz deyir vә o da buna yavaşca bir neçә söz deyir. Hәzrәt Әşrәf durub gedir içәri
otağa,
sonra Hacı Nayib üzünü tutur hacılara.
H a c
ı N a y i b. Hacılar, әhvalat bu qәrar ilәdir ki, hәr bir hakimin birinci vәzifәsi mәmlәkәtin abad vә әhalinin
istirahәt vә sәadәtidir. Vә Hәzrәt Әşrәfin amalı vә arzusu, bu mәmlәkәtә tәşrif gәtirәndәn indiyәdәk hәmişә bu yolda olubdur. Buna da allah-tәala özü şahiddir;
bu da ki, әzhәr minәş-şәmsdir. Hәmin bu cәnab (doktora işarә edir) ki, ismi şәriflәri doktor Lalbyuzdur.
H a c
ı M ә h ә m m ә d ә l i. Lalbyuz?
H a c
ı N a y i b. Bәli, Lalbyuz, doktor Lalbyuz ki, tәzәlikdә Әmristandan
bizim vilayәtә tәşrif gәtiriblәr ki, ruh azarının burada camaat
içindә nә şәkildә zühura gәlmәyini tәdqiq vә tәhqiq edib, cünunluq mәrәzinin xasiyyәtini, tarixini, indiki Әmristan darül-elmlәrindә tәhsil etdiklәri elmi-psixikә tәtbiq buyursunlar.
Burada
doktor bir lüğәt kitabına barmağını qoyub deyir.
D o k t o
r. Dali, dali (yәni
istәyir desin
"dәli").
H a c
ı N a y i b (hәkimә baxıb). Yәni hәkim cәnablarının ixtisası hәmin dәlilik mәrәzinin, yәni ruh dairәlәrinin öz tәbii mahiyyәtindәn
ixrac olub, rәxnә tapmağıdır ki, bunun nәticәsindә insanın qüvveyi-әqliyyәsinә xәlәl yetişir. Bәistilahi-türk, insan dәli olur. Bәs belә
olan surәtdә insaf vә mürüvvәtdәn uzaq olar, әgәr biz doktor cәnablarının şәhәrimizә tәşrifini qәnimәt saymayaq. Hәzrәt Әşrәfin
iradәsi bu yerdә qәrar tutub ki, bundan sonra şәhәrimizdә bir nәfәr dә dәli vә divanә küçә-bazarda sәrgәrdan dolanmasın vә doktor cәnabları o biçarәlәr üçün bir mәkan qәrar verib, onların müalicәsinә mәşğul olsun .... Belә bir iqdamatın iki qism
gözәl nәticәsi ola bilәr: biri budur ki, şәhәrimizin küçәlәrindәn dәlilәri rәdd etmәk ilә vilayәtimizin abadlığı yolunda tәlaş etmiş olarıq ki,
bu özü bizim
üçün
müqәddәs bir vәzifәdir; ikincisi dә budur ki, o bәxtiqarә dәlilәrin xeyir-duasının feyzi bizim
özümüzә dә kifayәt edәr, valideynimizә
dә kifayәt edәr vә abavü
әcdadımıza da kifayәt edәr. Nә deyirsiniz,
hacılar?
H a c ı M
ә h ә m m ә d ә l i
(әllәrini qalxızır duaya). Bari
pәrvәrdigara, belә hakimlәrin sayәsini biz aciz
bәndәlәrin başının üstündәn
әskik elәmә öz birliyin
xatirinә.
H a c ı X u d a
v e r d i (әllәri duada). Ey gözә
görünmәyәn pәrvәrdigar, bizә
rәhmin gәlsin!
H a c ı C
ә f ә r (әllәri
duada). Amin!
Hacılar tәәccüblә doktora
tamaşa edirlәr.
H a c ı M
ә h ә m m ә d ә l i. (Hacı Nayibә) Hacı
ağa, mәn belә mәslәhәt
görürәm ki, doktor cәnablarının
şәhәrimizә vürudu çavuş
vasitәsilә әhaliyә elam olunsun
vә car çәkilsin vә o biçarә
dәlilәrin qohum-әqrәbasına müjdә
verilsin ki, xudavәndi-alәmin lütf vә
mәrhәmәti sayәsindә o
binәva dәlilәr mübtәla olduqları
cünunluq mәrәzindәn tez bir vaxtda şәfa
tapacaqlar.
H a c ı l a r
(Şimrәliyә tәrәf). Bәli, bәli,
elam olunsun, car çәkilsin.
H a c ı N a y i
b. (Şimrәliyә)
Şimrәli, hacıların mәslәhәti pis deyil.
Durma get, binagüzarlıq elә.
Ş i m r ә l i. Çeşm
(çıxır, gedir).
H a c ı M
ә h ә m m ә d ә l i.
Pәh, pәh, pәh! Maşallah olsun doktor
cәnablarının elminә; necә dә ki,
әrәblәr deyiblәr: zahir batinin
ayinәsidir, elәcә doktorun
zahirindәn elm yağır. A kişi, bizim
müsәlmanların yәni hәkimlәri dә bir
hәkimdilәr? Vallah, billah, and olsun getdiyim Imam Rzaya,
heç baytal da deyillәr. Hәkim, bax, buna
deyәrlәr ey! Amma heyf ki, deyәsәn, bizim dili
yaxşı bilmir.
H a c ı C
ә f ә r. Yәni,
Hacı ağa, nә eybi var ki, bilmir?H a c ı X u d a v e r d i. Yәni, Hacı ağa, bizim
dildә nә mәtlәb var ki, onu bilsin
ya bilmәsin? Bilәndә nә olacaq,
bilmәyәndә nә olacaq?
H a c ı M
ә h ә m m ә d ә l i
(hacılara). Hacı ağa, and olsun allaha, mәn ona
tәәccüb elәyirәm ki, bu zalım oğlu bizim
dili bilmәyә-bilmәyә dәlilәrә
necә müalicә edәcәk? Genә özgә
azar ola, genә bilmәsә dә, o qәdәr eybi
yoxdur. Amma Hacı Nayib ağa buyurmuş kimi, burada ruh
mәsәlәsi var, burada dәlinin әhvalını
yoxlamaq mәsәlәsi var.
H a c ı X ud a v
e r d i. Xudaya, şükr
sәnin cәlalına!
H a c ı C
ә f ә r. Lahövlә
vәla qüvvәtә illa billahü
әliyül-әzim!
H a c ı N a y i
b. Yәni Hacı
Mәhәmmәdәli ağa, dili bilmәkdә, ya
bilmәmәkdә bir mәtlәb yoxdur. Odur
Hәzrәt Әşrәf dә bizim dili bilmir; indi
görәk bunun bilmәmәyinin kimә nә
zәrәri var? Hәkim dә bunun kimi. Nә eybi var?
Hәkiminki odur ki, azarın özünә yaxşı
tәşxis versin.
H a c ı M
ә h ә m m ә d ә l i
(Hacı Nayibә). Xeyr,
mәni әfv buyurasınız, Hacı ağa!
Hәzrәt Әşrәfin işi bir özgәdir: o
hakimdi, onun vәzifәsi ancaq әmr etmәkdi, çığırıb
bağırmaqdı ki, burada bir özgә dili bilmәk
әsla lazım deyil; amma hәkim bir az bilsә, nә eybi
var?
H a c ı N a y i
b. Bәli, hәlә bu
belә. Indi, hacılar keçәk mәsәlәnin o
biri tәrәfinә. Mәlumdur ki, hәr
tәşәbbüsat ki, mәmlәkәtin
abadlığı
yolunda başlanır, hökumәt
xәzinәsinә çox da ağırlıq
düşmәsin deyә, ağayani-tüccarın
himmәtinin vücudu ilә nәticәbәxş olur;
buna binaәn Hәzrәt Әşrәf
dәlixananın tәsisinin mәsarifini siz
cәnabların öhdәsinә mühәvvәl
edibdi ki, indi biz bu saat doktor hәzrәtlәrinin müsvәddәsindәn
hәmin binagüzarlığın mәxaricini tәxmin
edә bilәrik. (Әyilib doktorun kağızına
baxır).
Doktor gah kağızları, gah
lüğәt kitablarını açır, Hacı
Nayabә nişan verir.
Bәli, doktorun hesabı mövcibincә,
әgәr biz istәyәk şәhәrimizdә bir
dәlixana tәsis edәk, onun ildә iyirmi min
tümәn mәsarifi olacaq.
H a c ı M
ә h ә m m ә d ә l i
(tәәccüblü). Iyirmi min tümәn?
H a c ı N a y i
b. Bәli, Hacı ağa.
H a c ı X u d a
v e r d i
(tәәccüblü).
Iyirmi min tümәn?
H a c ı N a y i
b. Bәli, Hacı ağa.
H a c ı C
ә f ә r
(tәәccüblü). Iyirmi min tümәn?
H a c ı N a y i
b. Bәli, Hacı ağa.
Hacılar bir-birinә baxıb,
başlarını bulayırlar.
H a c ı M
ә h ә m m ә d ә l i
(Hacı Nayibә). Hacı Nayib ağa, and verirәm
sәni sәyyidüş-şühәdaya, boşla
getsin.
H a c ı X u d a
v e r d i (Hacı Nayibә).
Hacı Nayib ağa, and verirәm sәni qәrib Imam Rzaya,
boşla getsin.
H a c ı C
ә f ә r (Hacı
Nayibә). Hacı Nayib ağa, and verirәm sәni
çәhardәh mәsuma, boşla getsin.
H a c ı M
ә h ә m m ә d ә l i
(Hacı Nayibә). Әrz olsun Hacı Nayib
ağanın hüzuri-mübarәkinә ki, o
biçarә dәlilәrin ağlını alan o
gözә görünmәyәn
pәrvәrdigari-alәmdir ki, öz yaratdığı
bәndәyә lazım olan yerdә ağlı verir
dә, alır da. Bu bir mәşiyyәti-yәzdanidir ki
.... (Iki әlini yuxarı qalxızıb, gözlәrini
allaha tәrәf axıdıb, bu halәtdә olan vaxt
Hәzrәt Әşrәf içәri qapıdan
yavaşca başını çıxardıb
çığırır).
H ә z r ә t
Ә ş r ә f. Pul,
pul!.... (Hәzrәt
Әşrәf yenә yox olur. Hacılar xövfә
düşürlәr).
H a c ı M
ә h ә m m ә d ә l i
(Hacı Nayibә) Hacı ağa, bu nә
fәrmayişdi? Pul budur bizim cibimizdә. Bizim malımızın
da, canımızın da
tәәllüqü Hәzrәt
Әşrәfdir. And olsun xaliqi-lәmyәzәlә
ki, burada xilaf yoxdu. Bu nә fәrmayişdi?
Fәrraş Şimrәli daxil olur.
H a c ı X u d a
v e r d i (Hacı Nayibә).
Hacı ağa, and verirәm sәni o uzun qollu
Hәzrәt Abbasa, axı Hәzrәt Әşrәfin
nahaq yerә qeyzi tutur; biz bir söz ki, demirik. Bir
surәtdә ki, Hәzrәt Әşrәf
fәrmayiş buyururlar, bizim nә sözümüz ola
bilәr?
H a c ı l a r. Nә sözümüz ola
bilәr?....
H a c ı X u d a
v e r d i. Axı, qurban sәnә, Hacı ağa, bircә
mәtlәb burasındadır ki, hәrәnin öz
damarına görә qan alarlar. Axı sәn özün
bir mülahizә buyur gör, o iyirmi min tümәni biz
üçümüz verә bilәrik ya yox? Görәk
aya bu şәhәrdә bizdәn dә savayı tacir
var ya yox?
H a c ı C
ә f ә r. Yaxşı, biz bәdbәxt nә deyirik
ki! Xub, yarısını biz verәk, yarısını qeyri
tacirlәr versin.
H a c ı N a y i
b. Hacı Mәhәmmәdәli ağa, and verirәm
sәni mövlayi-müttәqiyanә, bu sözlәri
mәnә demәyin. Sözünüz var idi, bayaq
Hәzrәt Әşrәfin özünә әrz
edәydiniz. Әgәr pul vermәk xәyalınız
yox idi, heç öhdәnizә götürmәyәydiniz.
H a c ı X u d a
v e r d i. Ay Hacı ağa,
axı biz bәdbәxt nә vaxt öhdәmizә
götürdük?
H a c ı C
ә f ә r. Allah şeytana lәnәt elәsin!
H a c ı X u d a
v e r d i. Xudaya, şükür
sәnin cәlalına!
H a c ı M
ә h ә m m ә d ә l i
(üzü hәkimә). Cәnab hәkim, gәl
sәn bu daşı әtәyindәn tök!
Hәkim tәәccüblü baxır
hacılara tәrәf vә bir şey başa
düşmür.
H a c ı X u d a
v e r d i (hәkimә). Ay
hәkim, Hacı Mәhәmmәdәli ağa
yaxşı deyir, axı bu dәlixana söhbәti nә
bir söhbәtdi ki, bunun üstә özünüzә
dә, bizә dә bu qәdәr dәrdi-sәr
verirsiniz? Biz eşitdiyimiz budur ki, dәliliyin bir
sәbәbi var. Bu bir bәladır; bu bir qismәtdir ki,
hәr bir yaranmış ki, bu dәrdә mübtәla
olur, gәrәkdir ki, tutduğu işin müqabilindә
cәzasını çәksin. Bunun çarәsi
"Cövşәni-kәbir" ya "Cövşәni-sәğir"
duasıdır ki, yazıb tikirlәr dәlinin paltarına;
özü dә gәrәk sol qoluna tikilsin. (Әli
ilә qolunu göstәrir).
Hәzrәt Әşrәfin başı
içәri otaqdan görsәnir.
H ә z r ә t
Ә ş r ә f
(çox ucadan vә hirsli). Pul! Pul!
H a c ı l a r
(tәşvişә düşürlәr vә
qorxa-qorxa deyirlәr). Bәçeşm,
bәçeşm. Pul hazırdır. (Әllәrini
ciblәrinә uzadırlar).
Küçәdә Çavuş
carlayır:
mücdә verilir şәhәrimizin
dәlilәrinә, şәhәrimizә bir hәkim
gәlib, daha bundan sonra hamı dәlilәr
ağıllanacaq. Ay muştuluğumu verәnlәr, ay
xәlәtimi verәnlәr!
H a c ı M
ә h ә m m ә d ә l i
(Hacı Nayibә).
Hacı Nayib ağa, xub, bir sözümüz yoxdu; pulu bu saat
düzәldәrik. Amma and verirәm sәni
Imam Museyi-Kazimә, hәkimi bir tövr
başa sal, xәrci azaltsın; yoxsa bizim
şәhәrimizdә o qәdәr çox dәli
yoxdu ki, iyirmi min tümәn onların müalicәsinә
sәrf olunsun.
H a c ı C
ә f ә r. Xeyr, xeyr, o
qәdәr dәli harada idi? Cәmisi beş-altı
nәfәr ancaq olar.
H a c ı M
ә h ә m m ә d ә l i
(Hacı Cәfәrә). Xeyr, Hacı ağa,
bimari-Kәrbәlaya and olsun, dörd nәfәrdәn
artıq deyil: biri dәli Molla Abbasdı, biri onun
övrәti Pırpız Sonadı, biri, biri....
H a c ı X u d a
v e r d i. Biri o Farmasyon
Rüstәmdi-nәdi, biri odu, bir-ikisi dә ola-olmaya....
H a c ı N a y i
b (әyilib hәkimin
hesabına baxır). Burada әvvәl davaların xәrci
yazılıb, mәsәlәn: psixikum-sulfirikum-bromatum, min
tümәn .... Nә bilim,
çoxusunu oxuya bilmirәm.
Içәri otaqdan hәzrәt
Әşrәfin başı görsәnir.
H ә z r ә t
Ә ş r ә f
(çığırır). Pul! Pul!
Hacılar
tәlәsә-tәlәsә vә qorxa-qorxa
ciblәrindәn bir qәdәr qızıl pul
çıxardıb, tökürlәr Hacı Nayibin
qabağına, bu da pulların yarısını
yığır
aparır içәri, Hәzrәt
Әşrәfә verir, qalan yarısını qoyur
hәkimin qabağına, hәmin pulları dәstmala
qoyur, kağız-kuğuzunu yığışdırır
gedir;
hacılar ilә әl-әlә verir.
Hacılar xahi-nәxahi әl verәndәn sonra,
әllәrini qabağa uzadıb, havada saxlayırlar ki, sonra
yusunlar. Doktor buna tәәccüb edib vә üzünu
Hacı Nayibә tutub, guya bu işin mәnasını
bilmәk istәyir. Hacılar narazı bir halәtdә
istәyirlәr çıxıb getsinlәr, bu heyndә
küçәdә qilü qal qopur. Daxil olur H a c ı
B a ğ d a d vә Ü m m i - G ü l s ü m
H a c ı N a y i
b. Xeyir ola, Hacı Bağdad, bu nә qiylü qaldı?
H a c ı B a
ğ d a d (Hacı Nayibә).
Hacı Nayib ağa, and verirәm sәni o gözә
görünmәyәn pәrvәrdigara, bizi bu
mәrәkәdәn xilas et.
H a c ı N a y i
b. Nә var, nә
mәrәkәdi?H a c ı
B a ğ d a d. Hacı
ağa, bizim qiylü qal ilә işimiz yoxdu. Biz allahın
fәqir vә mömin bәndәsiyik. Mәnim o
bәdbәxt dәli qardaşım Farmasyon Rüstәmin
әlindәn bilmirik hara baş götürüb qaçaq.
Bu övrәt (Ümmi Gülsümü göstәrir),
ayıb olmasın, haman dәli qardaşımın
övrәtidir. Indi bir-iki ay olar ki, mәn onu
müvafiq-şәri-әnvәr özümә
siğәsini oxudub, hәlal elәmişәm.
Siğәsini dә Fazil
Mәhәmmәd özü oxuyub. Çünki
gәrәk mәlumunuz ola ki, Fazil Mәhәmmәd
özü keçәn il elan elәmişdi ki, cәmi dәlilәrin
övrәtlәri әrlәrindәn boşdular vә
azaddılar. Indi haman dәli Rüstәm qardaşım bu
saat gәlib yapışıb bu biçarә
övrәtin yaxasından ki, şәhәrimizә
hәkim gәlib, mәnә dava verәcәk,
ağlım başıma gәlәcәk. Indi istәyir
zornan övrәti götürüb aparsın. Aman günüdür,
Hacı ağa,
bizi dәli Rüstәmin
şәrindәn xilas elә.
Hacı Nayib vә qeyrilәri mat qalırlar.
H a c ı l a r.
Lahövlә vәla qüvvәtә illa billahü
әliyyül- әzim!
Yenә küçәdә
mәrәkә vә qiylü qal qopur. Daxil olurlar K ә
r b ә l a y ı T ü r b
ә t, M ә k k ә M
ә h ә m m ә d, Ә
m i n ә ö v r ә t, S
ә k i n ә
ö v r ә
t vә bunlardan savayı k ü ç ә ә h l i. Daxil olanlar bir-biri
ilә bu tövr giley-güzar edir: "A kişi, belә
dә iş olar, necә ağıllanacaq, biçarә
arvadın günahı nәdi?"
Küçәdә Çavuş yenә
carlayır: "Ey şiәlәr,
şәhәrimizә hәkim gәlib,
dәlilәrә müjdә olsun. Hamısı bir
neçә günün müddәtindә
ağıllanacaq. Ey mәnә muştuluq verәn, ey
mәnә xәlәt verәn!" Sonra adamlar
başlayır çığırışmağa:
"Әdә, dәlilәr gәlirlәr!"
Qiylü qal qopur, ara qarışır, Hәzrәt
Әşrәf başını içәri otaqdan
çıxardıb çığırır:
"Sükut!" F ә r r a ş şallaq ilә
camaatı sakit edir.
H a c ı N a y i
b (üzünü tutur camaata).
Ey Hacı Bağdad, Kәrbalayı Türbәt,
Mәkkә Mәhәmmәd! Ey-yer üzünün
şiәlәri! Heç qiylü qal lazım deyil.
Doğrudur, doktor Lalbyuz cәnabları xudavәndi-alәmin
mәrhәmәti ilә şәhәrimizin cәmi
dәlilәrini ağıllandıracaq. O ki, siz әrz
edirsiniz dәlilәrin bir neçәsinin
övrәtlәri öz qardaşlarına әrә
gediblәr, bu mәsәlәlәr şәri bir
mәsәlә olduğu halda, bunun hәllini
Hәzrәt Әşrәf mühәvvәl edir
şәhәrimizin şәriәtmәdarı Fazil
Mәhәmmәd ibn Yәqubun öhdәsinә ki, bu
barәdә hәr nә sәrәncam olsa, ona
tәbәiyyәt etmәk cәmi yer üzünün
şiәlәrinin vәzifәsidir. Dәxi burada bir
özgә söhbәt ola bilmәz.
Hacı Nayib sözünü qurtaran kimi
küçәdә sәs düşür ki,
dәlilәr gәlir, C i n n i
M u s t a f a gәlir.
Adamlar qarışır bir-birinә, qaçan
qaçır, qalan qalır.
P ә r d ә
s a l ı n ı r.
IKINCI MӘCLIS
Ikinci mәclis vaqe olur Fazil
Mәhәmmәd ibn Yәqubun evindә. Oturub Fazilin
övrәti M ә ş
ә d i Z e y n ә b,
başı aşağı, qәmgin; yanında
beş-altı yaşında oğlu H e y d ә r öz-özünә oxuyur. Uzaqdan
küçә uşaqlarının qiylü qalı
eşidilir vә küçә qapısını daşa
basırlar. Daxil olurlar dәli
M o l l a A b b a s vә dәli övrәti P ı r p ı z S o n a. Bunları küçә
uşaqları daşa basa-basa qovurlar içәri. Mәşәdi
Zeynәb bunları görcәk tez durur ayağa vә
yerdәn başmaq tayını götürüb, atır
dәlilәrin üstә. Dәlilәr ağlamsınırlar
vә bir tәrәfdәn küçә
uşaqlarından qorxurlar, bir tәrәfdәn dә
Mәşәdi Zeynәbin başmaq atmağından
özlәrini qoruyurlar.
M ә ş ә d i Z e y n ә b (acıqlı). Itilin
cәhәnnәmә buradan!
P ı r p ı z
S o n a. Buy,buy, buna bax,
sәn allah! Biz niyә cәhәnnәmә
itilәk? (Molla Abbasa) Molla
Abbas, sәn allah biz cәhәnnәmә
gedәcәyik? (istәyir ağlaya). Molla Abbas, sәn
allah qoyma mәni cәhәnnәmә aparsınlar;
mәn cәhәnnәmdәn qorxuram (qorxusundan
titrәyir).
M o l l a A b b a
s (Sonaya acıqlı). Kәs
sәsini, bihәya qızı bihәya! (Bir qәdәr
acıqlı baxır Sonanın üzünә).
Çәpik çal, oynuyum. (Pırpız
Sona çәpik çalır, Molla Abbas
düşür oynamağa).
M ә ş ә d i Z e y n ә b (acıqlı vә ucadan).
Cәhәnnәm olun buradan, yoxsa vallah bu daşnan vurub
başınızı yararam! (Әlindә bir şey
tutub istәyir
ata dәlilәrә. Onlar istәyir qaçalar
çölә, amma
uşaqların qorxusundan
qapıdan yenә evә qayıdırlar).
M o l l a A b b a
s (az qalır
ağlasın). Axı mәn
hara gedim? Uşaqlar mәni daşa basır.
(Sona әyri-әyri baxır.
Mәşәdi Zeynәbin üzünә vә
birdәn onun üstünә hücum çәkib
itәlәyir, Zeynәb ona bir-iki yumruq vurur).
M o l l a A b b a
s (ağlaya-ağlaya). Ay
arvadlar, siz allah dalaşmayın.
F a z i l M ә
h ә m m ә d (daxil olub,
başmaqlarını çıxardır). Genә bu nә
qiylü qaldı? (Molla Abbasa). Genә bu küçә
uşaqlarını niyә bura yığmısan? Nә
istәyirsәn bunlardan?
Min dәfә sәnә demişәm bu
colma-çocuğa qoşulma. (Sonaya) Hә, Sona, kefin
necәdi, qızım?
(Sona da, Molla Abbas da ikiqat baş yendirirlәr
vә bir söz demirlәr).
F a z i l [M ә
h ә m m ә d] (Molla Abbasa)
Abbas, genә sәndәn yana giley-güzar eşidirәm;
genә sәndәn şikayәtlәr qulağıma
çatır. Bir az özünә toxtaxlıq ver; axı
eyibdir. Sәn mәnim ata bir, ana bir qardaşımsan;
sәn camaatı üstünә güldürәndә,
mәn xәcalәtimdәn küçәyә
çıxa bilmirәm. Vallah biabır olmuşam. Bir dә
bu qәdәr küfr, nasәza danışmağı
tәrgit: allah ilә, peyğәmbәr ilә işin
olmasın, yoxsa camaat sәni sәngsar elәr.
Dәlilәr ikisi dә Fazilә tәzim
edirlәr, Zeynәb dә oturub qulaq verir.
F a z i l [M ә
h ә m m ә d] (Molla
Abbasa). De, de, de, görüm axı nә vaxtadәk
dәlilik elәyәcәksәn? Axı bir söz de
görüm nә deyirsәn?
M o l l a A b b a s
(Fazilә). Dadaş, izin ver oynuyum.
P ı r p ı z
S o n a (Fazilә). Fazil
dadaş, izin ver mәn dә oynuyum.
F a z i l [M ә
h ә m m ә d] (acıqlı). Siz gәrәk
mәnnәn zarafat elәmәyәsiniz; mәn
Fazilәm, mәnә hörmәt lazımdı. Tutax ki,
mәn izin verdim; siz mәnim yanımda nә tövr
cürәt edib oynarsınız?
M o l l a A b b a
s (guya bir şey tapıb). Buy,
dadaş, vallah oynaram. Istәyirsәn oynuyum?
(әllәrini qalxızır ki, oynasın).
F a z i l
(çığırır). Sarsaqlama!
Molla Abbas qorxub qaçır çölә.
[ P ı r p ı z ]
S o n a. Fazil dadaş,
gör mәn nә yaxşı oynuyuram (Sona
әllәrini qalxızır ki, oynasın, görür ki,
Fazil dinmir; başlayır süzüb oynamağa.
Saçları çiyninә tökülmüş halda
süzә-süzә dolanır, gәlir Fazilin
qabağından keçir).
F a z i l [M ә
h ә m m ә d] (bir
qәdәr mat-mat tamaşa edәndәn sonra
üzünü kәnara tutub). Lәnәt şeytana!
P ı r p ı z
S o n a. (Mәşәdi
Zeynәbә). Zeynәb, ay qız, dur sәn dә oyna!
(Zeynәb Sonanı itәlәyir kәnara, Molla Abbas
oynaya-oynaya
girir içәri).
F a z i l [M ә
h ә m m ә d] (Molla Abbasa).
Cәhәnnәm ol buradan!
M o l l a A b b a s.
Dadaş, әgәr oynamağıma razı deyilsәn,
izin ver mayallaq aşım (mayallaq aşır).
F a z i l [M ә
h ә m m ә d] (durur Molla
Abbası evdәn qovur). Cәhәnnәm ol! Çıx
get! Yoxsa, vallah, bilmirәm ki, nә elәrәm! (Molla
Abbas
vә Sona qaçırlar çölә,
ara bir qәdәr sakit olur).
F a z i l [M ә
h ә m m ә ә d]
(Zeynәbә). Zeynәb, sәnә bir söz
deyәcәyәm. (Zeynәb dinmir, qulaq asır). Qulaq as
gör nә deyirәm. Şәriәtdә belә
yazılıb ki, bir kişi ki, dәli oldu, onun övrәti
ondan boşdu, onların talağı oxunmuş kimidi; bu
mәnim bәdbәxt qardaşım Molla Abbasın
dәli övrәti Pırpız Sonadır ki, mәnim
qabağımda qol-qıçı açıq gәzir
vә mәn dә ona xahi-nәxahi nәzәr
etmәyә mәcbur oluram, buna şәriәt sahibi
bәhәr hal razı ola bilmәz.
M ә ş ә d i Z e y n ә b (Fazilә). Bәs nә
elәmәk istәyirsәn?
F a z i l [Mә
h ә m m ә d] (bir
qәdәr dinmir). Vallah, mәn özüm dә
mәәttәl qalmışam; çünki o dәli
övrәtdәn dә deyәsәn bir haray yoxdu.
(Bir qәdәr dinmir). Xub, dur gör Sona hara
qaçdı getdi? Onu bir çağır gәlsin
danışdırım. (Zeynәb çıxır, uşaq
da onun dalınca qaçır. Fazil başını
aşağı salıb, fikrә gedir, Zeynәb Sonanın
әlindәn yapışıb
çәkә-çәkә
gәtirir. Fazil başını qalxızıb
Sonanı görür). Sona, yavuq gәl, sәnә söz
deyәcәyәm. (Sona tәzim edir). Sona, gәl razı
ol, sәni yaxşıca geyindirim, bәzәndirim,
yuyundurum, sәliqәlәndirim; amma bu
şәrtnәn ki, ağıllanasan,
dәxi üzü-gözü açıq
küçәlәrә düşüb, dәlilik
elәmәyәsәn.
[P ı r p ı z]
S o n a (qorxur, az qalır
ağlaya). Fazil dadaş, mәn sәndәn qorxuram.
F a z i l [M ә
h ә m m ә d]
(yumşaqlıqnan). Niyә mәndәn qorxursan,
qızım?
[P ı r p ı z]
S o n a. Qorxuram mәni
döyәsәn.
F a z i l [M ә
h ә m m ә d] (mehriban).
Qorxma, qızım, döymәnәm; niyә döyüm?
(yavuq gedir).
[P ı r p ı z]
S o n a. Axı mәn sәnin yanında oynadım,
qorxuram acığın tuta.
F a z i l [M ә
h ә m m ә d] Yox qızım, acığım tutmur.
Istәyirsәn genә oyna. (Sona әllarini
qalxızır, istәyir oynasın, o tәrәf-bu
tәrәfә baxıb, istәyir gedә
çölә).
[P ı r p ı z[
S o n a. Qoy gedim Molla
Abbası çağırım.
F a z i l [M ә
h ә m m ә d] (qabağını
kәsir). Yox, getmә,getmә, dayan, dayan, gör nә
deyirәm. (Sona Fazilә baxmayıb qaçır,
çöl qapının ağzında durub, qorxa-qorxa
Fazilә tәrәf baxır. Fazil bir qәdәr Sonaya
baxandan sonra) Ay qız, bizә yazığın gәlsin;
әgәr o bәdbәxt Molla Abbasa yazığın gәlmirsә,barı
mәnә yazığın gәlsin, ağlını
yığ başına. Axı bir mәnә de
görüm, sәn nә deyirsәn, nә
istәyirsәn vә özünü bu günә
salmaqda xәyalın nәdir?
[P ı r p ı z]
S o n a. Fazil dadaş,
mәn imamı axtarıram.
F a z i l [M ә
h ә m m ә d]. Necә imamı axtarırsan?[P ı r p
ı z] S o n a. Mәn imam
sahibbәzzәmanı axtarıram.
F a z i l [M ә
h ә m m ә d.]
Neylәyirsәn imam sahibbәzzәmanı?
[P ı r p ı z]
S o n a. Mәn imam
sahibbәzzәmana әrә gedәcәyәm.
F a z i l [M ә
h ә m m ә d.]
Qızım, sәn dәlisәn, onun
üçün belә danışırsan.
[P ı r p ı z]
S o n a. Yox, Fazil dadaş,
sәn özün dәlisәn, onun üçün
belә danışırsan.
F a z i l [M ә
h ә m m ә d.] (bir
qәdәr fikirdәn sonra). Nә deyim, qızım? Imama
istәyirsәn, imama get; amma axı sәn
ağıllanmasan, imam
sәni bu surәtdә qәbul
elәmәz.
[P ı r p ı z]
S o n a.
(ağlamsına-ağlamsına). Mәn necәyәm
ki? (öz üst-başına baxır). Mәn necәyәm
ki? Yox, yox, mәn imamı istәyirәm. Mәni apar
imamın hüzuruna; mәn imam sahibbәzzәmanı
istәyirәm.
F a z i l [M ә
h ә m m ә d.] (bir
qәdәr Sonaya baxandan sonra). Qızım, mәn
özüm imamın nayibiyәm, mәnim sözüm
imamın sözüdü (başlayır ağlamağa
vә diz üstә çöküb, başını
әyir döşünә; әllәri ilә
üzünü yumur. Bir qәdәr bu halәtdә
hәrәkәtsiz qalandan sonra, başını
dikәldir vә әllәrini qaziyül-hacata
qalxızıb deyir).
Ey ricalül-qeyb,
hardasınız, niyә hәzrәt
sahibәzzәmanı gәtirmirsiniz? Niyә onun
rikabi-mübarәkindә zühür etmirsiniz ki, cahanı
küfri-küffardan pak edәsiniz? Bari pәrvәrdigara,
and verirәm sәni yetmiş iki şühәdanın
nahaq tökülәn qanına, sәn әvvәla,
mәnim bәradәrim Molla Abbasın tәqsirindәn
keç vә nә qәdәr ki, indiyәdәk
küçә vә bazarda sәnin cәlalına
istehzalar törәdib, sәnin qüdrәtinә
şәkk gәtirib vә nә
qәdәr ki, bundan savayı küfrә vә nasәza
danışmağı özünә peşә edib,
sәn onu әfv et; zira sәn
әrhәmәrrahiminsәn.
Xudaya, and verirәm sәni
mәzlumi-Kәrbәlayә, bu biçarә Sonanın
qüvveyi-әqliyyәsinә bir qәdәr sihhәt
kәramәt elә; ta qolu, qıçı vә
üzü açıq namәhrәmlәr
nәzәrindә gәzib dolanmağı tәrk etsin
vә biz aciz bәndәlәrin hәdsiz mәsuliyyәtlәrinә
bais olmasın, Allahümmә bәlliğ
mövlayi-sahibәzzәman sәlavatullahi әleyhi
әlaәnnә cәmiül-mömininә
vәlmöminat, fi mәşariqül-әrz vә
mәğaribәha! Qoy zühur etsin vә
asi bәndәlәrinә rәhmi
gәlsin; qoymasın dünya dәrhәm-bәrhәm
ola. (Әllәrini daha da
yuxarı qalxızır vә hәvәslәnir,
cuşә gәlir vә gәldikcә sәsini
ucaldır). Zühur et, ey sahibbәzzәman! Zuhur et! Vә
hidayәt elә siratül-müstәqimә günahkar
bәndәlәrini
M o l l a A b b a
s vә S o n a
çöl qapıdan başlarını uzadıb
xәlvәtcә baxırlar.
Ey sahibül-әsr vәz-zәman, zühur
et! Mәnәm sәnin nayibin Mәhәmmәd, atam
Yәqub, künyәm Küleyni (üzünü
çöl qapıya tәrәf tutub çığırır).
Ey mәşәrül-xәlayiq, elan olunur bu
gündәn sizә ki, mәn ricalül-qeybin
әtәyindәn tutub, hәzrәtin zühurunu istida
etdim (gözlәri sәqfә baxır, әllәri
duada, cuşa gәlir, ağzı köpüklәnir).
[P ı r p ı z]
S o n a (Fazili bu halda
görüb, Molla Abbası çağırır vә
ağlayır). Molla Abbas, bura bax, bura bax! Fazil dadaşım
dәli olub (çığırır).
Küçәdә f ә r r a ş Ş i m r ә l i әlindә şallağ daxil
olur vә Pırpız Sonaya deyir
F ә r r a ş
Ş i m r ә l i.
Tәrpәnmә, hәkim gәlir.
H ә k m L a l b y u z daxil olur, bir әlindә
mizanül-hәrarә, o biri әlindә yenә hәkimlikdә
lazım olan qulaq lülәsi. Fazil Lalbyuzu görüb,
çox tәәccüb edir. Molla Abbas çöl
qapıda durub, adamların cәmisinә tәzim edir;
habelә Pırpız Sona.
F ә r r a ş
Ş i m r ә l i (Fazilә). Hәzrәt
Fazilә әrz olsun ki, bu cәnab (hәkimi nişan verir)
mәşhur professor Lalbyuzdur ki, dәlilәrә elә
bir dava verir ki, dәli üç gün çәkmir ki,
şәfa tapır vә sәnin-mәnim kimi ağlı
başına gәlir.
F a z i l M ә
h ә m m ә d. (ayağa
durub, hәkimә hörmәt edir) Buyurun,
әylәşiniz (üzünü fәrraş
Şimrәliyә tutub). Bәli, bәli cәnab doktorun
şәhәrimizә tәşrifini
eşitmişәm. Bәndeyi-hәqir Әmristan
mütәxәssislәrinin tibb elmindә
mәharәtlәrinә şәkk vә
tәrәddüdüm yoxdu vә lakin ruh
mәrәzlәrinin şәfası ki, bu alicәnablar
(hәkimә işarә edir) öz
öhdәlәrinә götürüblәr,--elә
bir müşkül әmrdir ki, bu barәdә bir nәticәyә
nail olmaqlarına mәnim mütәәssifanә
çox iştibahım var. Zira ki, hәqq-tәala
özü buyurublar ki, qülir-ruhü min әmri-rәbbi.
Hәrçәnd әmr lәfzinin keyfiyyәt vә
mahiyyәtinin mәnasını bәyan buyurmayıblar,
lihaza әql heyrәtdә qalır vә
üqәlanın ixtilafı mәhz bu barәdәdir ki, aya
ruh cövhәr qәbilindәndir ya әrәz vә
cövhәr olduqda da aya mücәrrәddir ya
qeyri-mücәrrәd. Çün hәzrәti Imam
Cәfәr Sadiqdәn rәvayәtdir ki, zәmani ki,
xudayi-tәala öz bәndәsinin qәbzi-ruhini
mәlәkül-mövtә hәvalә elәdi,
buyurdu: çıxart bәndәlәrimin ruhunu, gәtir
mәnim yanıma ki, mәn onu rahәt edim (başlayır
ağlamağa, hәkim tәәccüb edir vә
yavaş-yavaş gedir Fazilin yanına) vә onlara
rәhmәt bәxş edim. Ruhların hamısını
mәlәkül-mövt gәtirir xudayi-tәalanın
yanına (ağlayır, hәkim gedir, әlini qoyur Fazilin
alnına vә üzünü fәrraşa tutur vә
tәәccüb edir).
M o l l a A b b a
s (hәkimә yalvarır). Ay
hәkim, mәnim bu Fazil qardaşım dәlidi; ona bir dava
ver, ağlı başına gәlsin.
F ә r r a ş
Ş i m r ә l i (Molla
Abbasa acıqlanır). Sarsaq, sarsaq danışma, düş
qabağıma sәni aparacağam dәlixanaya!
Fazil әllәri ilә üzünü
örtüb ağlamaqdadır, hәkim adamdarın
üzünә baxır vә bir şey başa düşmür.
F ә r r a ş
Ş i m r ә l i
(hәkimә). Cәnab hәkim, bizim
şәhәrin dәlilәrinin biri budur (Molla Abbası
göstәrir), biri dә bunun övrәti Pırpız
Sonadı (göstәrir).
[P ı r p ız]
S o n a (hәkimә).
Cәnab hәkim, bizim şәhәrin dәlilәrinin
biri budur (ağlayan Fazili göstәrir), biri dә....
Fәrraş onu itәlәyib istәyir
çıxartsın, hәkim әllәrini qalxızıb
fәrraşın qabağını kәsir.
F a z i l [M ә
h ә m m ә d]
(başını qalxızıb yuxarı). Xudaya,
sәn әrhәmәrrahiminsәn. (Hәkimә). Ey
hәkim, and verirәm sәni Isa vә Mәryәmә,
әgәr sәnin ixtiyarında olan dava-dәrmanlarda
kәramәt varsa, bu biçarә övrәtә bir
әlac elә ki, bәlkә bu qәdәr
namәhrәm içindә qol-qıçı
açıq gәzmәk mәsiyyәtindәn xilas olub,
nә qәdәr nәfәsi var, cәnabınıza
sәnaxan olsun.
Doktor Sonanın qol-qıçına vәravürd
edir vә nәbzini әlinә alıb soruşur.
D o k t o r. Sәnin ad nә? (Sona dinmir).
Sәnin ad nә? (Sona yenә dinmir).
F ә r r a ş
Ş i m r ә l i
(Sonaya). Ay qız, hәkim soruşur adın nәdi?
Cavab ver dә! Kar deyilsәn ki!
M o l l a A b b a
s (hәkimi yamsılayır).
Sәnin ad nә?
Adamlar gülüşür. Fәrraş Molla Abbas
tәrәfә hücum edir, Molla Abbas qaçır, Sona ağlayır.
[P ı r p ı z]
S o n a. Niyә mәnim Molla Abbasımı
döyürsünüz? (Hәkimә). Ay hәkim, qoyma bu
dәlilәr mәnim Molla Abbasımı
döysünlәr (ağlayır).
F a z i l [M
ә h ә m m ә d]
(hәkimә). Ay hәkim, and verirәm sәni o
yeri-göyü yox yerdәn xәlq edәn bir
pәrvәrdigara, sәn mәnim bu dәli
qardaşım Molla Abbasa da әtfi-nәzәr edib, bunun da
dәrdi müalicәpәzir olan surәtdә, o da
öz mәslәhәtinizdi. Nә eybi var, girәm ki, bu
bәdbәxt bu qәdәr müddәtin
әrzindә ki, xәbti-dimağ gәtirib,
çöllәrә düşüb,
xüdavәndi-alәmin әqllәri heyran qoyan
mahiyyәt, kәmiyyәt vә keyfiyyәtini istehzaya
qoyub danışmağı özünә bir
vәzifeyi-şәniә qәrar verib. Vә
şayәd bundan baş verәn küfr vә
nasәzanın müqabilindә
xüdavәndi-tәbarәk vә tәala
tәrәfindәn (uşaq kimi ağlayır) bu
övrәtә dә bir müalicә iltifat ediniz, ta ki,
üzü-gözü açıq gәzib, bizi
namәhrәmә baxmaq günahi-kәbirәsindәn
xilas etsin.
[P ı r p ı z]
S o n a (hәkimә
yalvarır). Ay hәkim, sәn allah, sәnә qurban olum,
mәnim bu Fazil dadaşıma da bir dava ver,
ağıllansın vә mәni çox
çimdiklәmәsin.
Hamı gülüşür, doktordan vә
Fazildәn savayı.
F a z i l [M ә
h ә m m ә d]
(başını qalxıhzıb Sonaya bәrk vә
çox ucadan acıqlanır). Yalan danışma, bihәya!
[P ı r p ı z]
S o n a (istәyir
ağlaya). Buy, buy! Yalan niyә danışıram? Bәs
bunları kim çimdiklәyib? (Qolunda vә
canındakı çimdik yerlәrini göstәrir, Molla
Abbas qapıdan qah-qah çәkib gülür).
F a z i l [M
ә h ә m m ә d]
(әllәrini göyә qalxızıb).
Әstәğfürullah rәbbi vә әtubi ileyh,
lahövlә vәla qüvvәtә illa billahi
әliyyül-әzim.
D ә l i l ә r
(Fazili yamsılayırlar).
Fәrraş onlara hәmlә edir.
Dәlilәr qaçır çölә. Fәrraş
qaçır onların dalınca vә
çığırır.
F ә r r a ş
Ş i m r ә l i. Әdә, qoymayın,
dәlilәr qaçdılar!
Fazil iki әli ilә üzünü
örtür vә uşaq kimi ağlayır.
H ә k i m
(Heyran vә mat qalıb deyir). Kim dali? Kim dali?...
P ә r d ә
ÜÇÜNCÜ MӘCLIS
Küçәdә uzaqdan qiylü qal,
sәs-küy eşidilir; qiylü qal gәldikcә
yavuqlaşır vә küçәdә Molla Abbas
görsәnir. Onun dalınca
Pırpız Sona vә bunların dalınca
küçә dolusu küçә uşağı
bunları daşa basır; dәlilәr dinmirlәr vә
bir tövr özlәrini qoruyurlar.
M o l l a A b b a s. Ay camaat, vallah, bu uşaqlar
mәni dәli elәyәcәklәr.
Uşaqlar atdıqları daşın biri
küçә qapılarının birinә dәyir,
haman qapı açılır vә oradan M ә ş
ә d i H a c ı --
әlindә tәsbeh, dodaqları dua
vird edir, -- hövlnak küçәyә
çıxır vә qabaqca uşaqların
üstünә çığırıb, onları
söyüb qovur.
[M ә ş ә d I] H a c ı. Cәhәnnәm olun buradan,
köpәk uşağı köpәk! (Sonra
üzünü Molla Abbasa tutur). A kişi, genә bu yazıq
övrәti
qol-qıçı açıq yanına
salıb küçәlәri dolandırırsan? Allah
sәnә dә lәnәt elәsin, sәni
әkib-doğan kişiyә dә lәnәt
elәsin!
Dәlilәr başlarını
aşağı salıb, günahkar kimi baxırlar.
Mәşәdi Hacı Sonaya bir qәdәr yavuq
gәlib, onun qol-qıçına vәravürd edir vә
deyir.
Allah şeytana lәnәt elәsin!
Küçә qapılarının o
birisindәn N ә c ә f
ü l-Ә ş r ә f
çıxıb, dәlilәrin üstә
çığırır.
N ә c ә f ü l-Ә ş r ә f
(hәmişә әlindә tәsbeh, dodaqları dua
vird edir). A kişi, genә bu bambılılar bilmirәn
xalqdan nә istәyirlәr? (Övrәtin
qol-qıçını vәravürd edir vә
öz-özünә deyir). Allah şeytana lәnәt
elәsin!
H a c ı I s l a
m (hәmişә
әlindә təsbeh, dodaqları dua vird edir, o biri
qapıdan çıxır vә dәlilәrә
çığırır). A kişi, bu mәlun oğlu
mәlun genә buradadır? Bәs bunları aparacaqdılar
dәlixanaya? Bәs burada nә qәlәt
elәyirlәr? (Övrәtә vәravürd
elәyir vә öz-özünә deyir). Allah şeytana
lәnәt elәsin!
Dәlilәr başları aşağı
tәzim edirlәr.
M ә ş ә d i H a c ı (Molla Abbasa). Hә, sözün
nәdi, tәbiәt oğlu tәbiәt?
N ә c ә f ül-Ә ş r ә f (Molla Abbasa). Axı bir de görüm, nә
deyirsәn? Axı yәni deyirsәn cәmi mәxluqat
öz başına yaranıb da? Yәni bunları yaradan
yoxdur da? Yәni allah-zad yalandı da? (Bu sözlәri
deyә-deyә Nәcәfül-Әşrәf Molla
Abbası çәnәsinin altından yuxarı dümsüklәyir).
H a c ı I s l a
m (Molla Abbasa tәrәf yumruğunu çәkib
çığırır). Mәlun oğlu mәlun! And
olsun allaha, şeytan deyir vur başı-gözü
yarılsın (Övrәtә tәrәf
vәravürd edir vә özü-özünә) Allah
şeytana lәnәt elәsin!
Dәlilәr tәzim edirlәr.
M ә ş ә d i H a c ı (övrәtә
yavuqlaşır vә diqqәt ilә
qol-qıçına baxır). Allah şeytana lәnәt
elәsin!
N ә c ә f ü l-Ә ş r ә f
(övrәtin yanına gedir vә qol-qıçına
vәravürd edir vә deyir). Allah şeytana lәnәt
elәsin!
H a c ı Ә
b d ü l ә z i m (әlindә tәsbeh, dua vird
edә-edә küçә ilә gәldikdә).
Genә bu dәli bambılılar nә
düşüblәr küçәnin canına? Bәs
bu
gün bunları dәlixanaya qatacaqdılar?
Allahü әkbәr! And olsun Әbülfәzl Abbasa,
ağayi-Nәcәfül-Әşrәf, biz bu
dәli-divanәnin ucundan rüsvayi-cәhan olub
gedәcәyik. Belә xәta burasındadır ki, bu
mәlun oğlu mәlun (Molla Abbasa işarә) dilini
farağat qoymur, qoymur; qardaş, qoymur;
әmirәl-mömüninә and olsun qoymur.
M ö m ü n l
ә r. Xeyr, qoymur.
Dәlilәr tәzim edirlәr.
H a c ı Ә
b d ü l ә z i m.
Dünәn qәbristandan әhli-qübur
ziyarәtindәn gәlirdim. Gör bu mürtәd
oğlu mürtәd (Molla Abbasa işarә) o qәdәr
camaatın içindә mәnә nә deyir? Deyir o
hansı balıq idi ki, hәzrәt onu çağıran
kimi başını sudan çıxardıb cavab verdi? Deyirәm.
"Kәrkәrәt ibn Mәrmәrәt ibn
әrәrә idi, buynuzları da var idi". Bu
qәdәr adamın içindә bu farmasyon oğlu
farmasyon (Molla Abbası göstәrir) qah-qah
çәkә-çәkә gör nә deyir; deyir:
balıq da danışarmı?
Burada Molla Abbas çıtmıq
çalır, düşür oynamağa, Sona ona baxıb o da
oynayır.
M ö m ü n l
ә r. Allah sizә
lәnәt elәsin! Allah sizә lәnәt
elәsin!
H a c ı M
ә d i n ә
(әlindә tәsbeh, dodaqları vird elәyir.
Küçә ilә gәldikdә Molla Abbasa). And olsun
Fatmeyi-Zәhraya, sәni bu küçәdә
yıxıb, o qәdәr ayaqlaram ki, beynin torpağa
qarışar! Hәpәnd oğlu hәpәnd,
hәzrәtin tuman bağı ilә nә işin var?
(Hacı Mәdinә bu sözlәri deyәndәn sonra üzünü
Sonaya tәrәf çöndәrib, onun
qol-qıçına vәravürd elәyir).
M ә ş ә d i H a c ı
(Hacı Mәdinәyә) Ağayi Hacı
Mәdinә, әstәğfürullah, o nә
sözdü fәrmayiş edirsәn?
Әstәğfürullah!
M ö m ü n l
ә r.
Әstәğfürullah, rәbbi vә әtubi
ileyhә!
H a c ı M ә d i n ә.
Ağayi-Mәşәdi Hacı, allahın min bir adına
and olsun, bu babi oğlu babi dünәn
küçәdә camaatı başına
yığıb, hәzrәtin tuman bağına lağ
elәyir ki, guya nәüzibillah, hәzrәt
eşiyә çıxanda tuman bağını
tapşırardı sarbanına. Vә çün tuman
bağı da xeyli qiymәtli imiş, onun üçün
dә sarbanın gözü düşür tuman
bağına vә küffarın qoşunu hәzrәti
şәhadәtә yetirәndәn sonra, sarban gәlir
haman tuman bağını hәzrәtin tumanından
çıxartsın, hәzrәt әvvәl sağ
әlini, sonra sol әlini qoyur tuman bağının
üstә, amma o haramzada hәzrәtin әllәrini
kәsib, tuman bağını qәsb elәyir.
(Ağlayır vә mömünlәr dә
ağlayırlar).
Molla Abbas başını salıb
aşağı dinmir, mömünlәr ağlaya-ağlaya
deyirlәr "Tuman bağına qurban olum, ya
seyyidüş-şühәda!", başlarına
döyürlәr. Hәkim Lalbyuz vә fәrraş
Şimrәli xәlvәtcә bunlara tamaşa edir. Molla
Abbas da mömünlәri yamsılamaq babәtindәn
öz-özünә
tez-tez deyir.
[M o l l a A b b a
s.] Tuman bağına qurban olum, ya
seyyidüş-şühәda! Tuman bağına qurban olum,
ya seyyidüş-şühәda! (Vә birdәn qah-qah
çәkib gülür vә çıxıb
qaçır. Sona da qaçır).
M ö m ü n l
ә r (bunun, dalınca). Allah
sәnә lәnәt elәsin!
Fәrraş Şimrәli dәlilәri
tutub saxlayır, hәkim dә gәlib durur
mömünlәrin qabağında.
F ә r r a ş
Ş i m r ә l i
(dәlilәrә). Dayanın, hara
qaçırsınız? Iki saatdı sizi axtarıram. Bu saat
sizi aparacağam dәlixanaya, orada ağlınız
başınıza gәlәr vә
dәxi hәzrәtin tuman bağını
mәzhәkәyә qoymazsınız.
H a c ı I s l a
m (fәrraşa). Ay
Şimrәli, allah sәnә Kәrbәla qismәt
elәsin, allah valideyninә rәhmәt elәsin; bu
dәlinin öhdәsindәn bәlkә sәn
gәlәsәn; yoxsa, vallahi, biabır olduq. Bir dә bu
mәluna deyәn gәrәk, axı sәnin hәzrәtin
tuman bağı ilә nә işin var? Qurban olum
hәzrәtin tumanına da, tuman bağına da!
M ö m ü n l ә r (ağlaya-ağlaya). Tuman
bağına qurban olum, ya seyyidüş-şühәda!
(Başlarına döyürlәr).
Hәkim gәlir ağlayanların yanına
vә tәәccüb ilә әvvәl bunlara vә sonra fәrraş
Şimrәliyә tәrәf baxıb, işarә
ilә soruşur ki, guya bunlar niyә ağlayır.
F ә r r a ş
Ş i m r ә l i
(hәkimә). Bir sәbәb yoxdu, ancaq
riqqәti-qәlb üz verib.
M o l l a A b b a
s (hәkimә). Hәkim,
hәkim, gәl görәk kim yaxşı mayallaq aşar.
(Özü mayallaq aşır).
M ә ş ә d i H a c ı. A kişi, bu bәdbәxt lap
dәli olubdur.
Bu heyndә günorta әzanı deyilir
vә küçә ilә hambal, bir tay dalında,
keçir. Kәnarda bir pingçi dükanı
görsәnir. Әzan deyilәn kimi mömünlәr,
hambal vә pingçi şagirdi ayağa qalxıb, birdәn
başlayırlar әllәrini qulaqlarına qoyub әzan
çağırmağa "Allahü-әkbәr!",
"allahü-әkbәr!"
"əşhәdü әn lailahә
illәllah!" hәkim tәәccüb ilә әzan
çağıranlara baxır vә yenә Fәrraş
Şimrәlidәn işarә ilә soruşur ki,
bәlkә bunlar dәlidirlәr? Sonra gәlir
Nәcәfül-Әşrәfin yanına vә
cibindәn lüğәt kitabını
çıxardır, bir söz axtarır, amma tapa bilmir: sonra
gәlir Hacı Mәdinәnin yanına vә әyilib
bunun üzünün o tәrәfinә baxır, bu
tәrәfinә baxır, başına vә alnına
diqqәt yetirir va axırda gözlәrinә diqqәt
verir. Molla Abbas da qabağa yeriyib, xahiş edir ki, ona da
baxsın; hәkim onun da üz-gözünә qabaqkı
sayaq baxdıqda Molla Abbas birdәn "pıqq"
elәyib, göyә tullanır vә hәkimi elә
qorxudur ki, hәkim az qalır yıxıla. Molla Abbas vә
Sona qaçırlar, fәrraş istәyir tuta, amma
hәkimi qoyub gedә bilmir. Mömünlәr yerdәn
daş götürüb, dәlilәrin dalınca
qaçırlar. Fәrraş Şimrәli hәkimi
qucaqlayıb, qoymur yıxılsın vә ona deyir:
[Fә r r a ş]
Ş i m r әl i
(hәkimә). Vallah, hәkim, sәn ki,
dәlidәn belә qorxansan, gәrәk bir dua yazdırıb
yanında saxlayasan.
Hәkim altdan
yuxarı baxır Şimrәliyә vә bir söz demir.
P ә r d ә
DÖRDÜNCÜ
MӘCLIS
Dәlixana.
Dәli M o l l a A b b a s
ayaq üstә durub, әlini göyә
qalxızıb, moizә edir. Oturublar dәlilәr: P ı r p ı z S o n a,
F a r m a s y o n R ü s t
ә m, S ә r s ә m H e y d ә r, H ә m z a d Q u r b a n, C i n n i M u s t a f a. Dәlilәr dәli Molla
Abbasın moizәsinә qulaq asırlar.
M o l l a A b b a s.
(sәsnәn, avaznan oxuya-oxuya deyir). Әlhәmdilillah
rәbbül-alәmin vәssәlatü vәssәlam
әla seyidәl-mürsәlin vә ilahit-tahirin, әmma
bәd....
S ә r s ә m
H e y d ә r
(ağlaya-ağlaya yalvarır). Ay Molla Abbas qardaş,
sәn allah bizә nağıl de, qulaq asaq.
M o l l a A b b a
s (hirsli). Necә nağıl
de?! Nә zәvzәk-zәvzәk danışırsan?
Necә nağıl de? Mәn vaizәm, yoxsa
nağılçıyam ki, sizә nağıl deyәm?
Sözә bax, sәn allah! Deyәsәn mәn
nağılçıyam! (hirsi tutur vә gözlәri
qızarır. Sәrsәm Heydәr vә Hәmzad Qurban
ağlayırlar. Cinni Mustafa acığından dizlәrini
yerә çırpır vә yumruğunu sağa-sola
tullayır. Molla Abbas birdәn qah-qah çәkib
gülür). Bәs bu nağıl deyil,
nәdi? Bәs bu dediklәrim nağıl
deyil, nәdi? (gülür).
H ә m z a d Q
u r b a n. Sәn allah, Molla Abbas, bir az moizә elә qulaq
asaq.M o l l a A b b a s (guya Hәmzad Qurbanın
sözünü eşitmәdi). Bәli,
xudavәndi-alәmin izni ilә biz buraya cәm olmuşuq
ki, bu beş günlük dünyayi-fanini quyudatından
kәnara düşüb, allahın yolundan azanlara
üzümüz sataşmasın. Onun üçün dә
fürsәti qәnimәt bilib, Ağayi-Mәclisidәn
sizә moizә edәcәyәm ki, feyziyab
olasınız.
F a r m a s y o n R
ü s t ә m (cәld durur ayağa vә әllәrini
ölçә-ölçә). De, de, ay atam-anam
sәnә qurban olsun! Elәcә
Ağayi-Mәclisidәn de!
M o l l a A b b a s.
Bәli, ey mәnim huş vә zәkavәt, әql
vә fәrasәt sahibi olan yoldaşlarım! Әrz olsun
xidmәti-şәrifinizә ki, Ağayi-Fazil Mәclisi
öz "Ixtiyarat" kitabında belә rәvayәt
edir ki, (avaznan) әz hәzrәt imam Mәhәmmәd
Baqir mәnqul әst ki, hәr kәs rәcәb
ayının birinci günü iki min rükәt namaz
qıla vә qabaqkı rükәtdә iki min
dәfә tövhid zikr edә vә üç min
dәfә "inna әnzәlna" oxuya vә oxuyub
qurtarana kimi üzü qiblәyә dura, haman şәxs
ayın axırına kimi qarın ağrısı
görmәz; vallahi görmәz, billahi görmәz.
Burada F a r m a s y
o n R ü s t ә m vә
S ә r s ә m H e y d
ә r qah-qah ilә
gülürlәr; H ә m z
a d Q u r b a n vә
P ı r p ı z S o n
a ağlayırlar; C i n n i
M u s t a f a da dizlәrini
yerә döyür vә çığırır. Bir
neçә m ö m ü
n әllәrindә
tәsbeh, ağlaya-ağlaya daxil olub soruşurlar: "biz
dә mәrsiyәyә, ağlamağa gәlmişik.
Ağlayın ey şiәlәr!".
C i n n i M u s t a
f a (ara sakit olandan sonra). Bax,
Molla Abbas, istәyirsәn mәn dabanımı yerә
vurum, buradan bir quş çıxsın? Bax, deyirsәn vurum?
Mәn Ağayi-Mәclisidәn qorxmayacağam ki!
(Dabanlarını vurur yerә). Bax, mәn dә üzü
qiblәyә durmuşam. Bәs Ağayi-Mәclisi
niyә üzü qiblәyә durur?
H ә m z a d Q
u r b a n (Cinni Mustafaya
yalvarır). Ay Mustafa qardaş, sәn allah dabanlarını
yerә vurma, mәn quşdan qorxuram.
F a r m a s y o n R
ü s t ә m (dik qalxır
ayağa). Molla Abbas, Molla Abbas, mәnim bir atam var idi,
peşәsi sәhәrdәn-axşama kimi
ağacdan-ağaca uçmaq idi. Axırda xoruz oldu banladı.
(Özü dә xoruz kimi banlayır). Sәn
ölәsәn, Molla Abbas, yalan demirәm, odu bax
(göyә baxır), atam uçdu getdi. (Qalan
dәlilәr dә göyә baxırlar, guya bir şey
axtarırlar).
M ö m ü n l ә r (bir-birinә). A
kişi, bunlar bir özgә cürә
danışırlar, gәlin çıxaq gedәk
(gedirlәr).
M o l l a A b b a s.
Mәn hәlә quşdan savayı ağacların da
göyә uçmağını görmüşәm,
daşların da göyә uçmağını
görmüşәm.
C i n n i M u s t a f
a (çağırır). Mәn ölüm, Molla Abbas,
boş-boş danışma! Ağacların
uçmağını deyirsәn de, amma daşların
uçmağını demә; bu yalan oldu.
Hәmzad Qurban vә Pırpız Sona
ağlayırlar
[P ı r p ı z]
S o n a. Sәn allah, ay Mustafa qardaş, acığın
tutmasın, mәn qorxuram.
M o l l a A b b a
s (Cinni Mustafaya). Hәlә
mәnim dayımın oğlunun xoruzu var idi, heç
hәyәtdә olmazdı, hәmişә damnan dama
uçardı.
F a r m a s y o n R
ü s t ә m (qah-qah çәkib gülür). Mәn
ölüm, Molla Abbas, sәn dә banna (bu da, Heydәr
dә gülürlәr, Hәmzad Qurban vә Sona
ağlayırlar, Mustafa dabanlarını yerә
çırpır).
S ә r s ә m
H e y d ә r (dik qalxır). Sәn ölәsәn,
Molla Abbas, mәnim uşaqlıqda bir xoruzum var idi
(gülür).
[H ә m z a d]
Q u r b a n (ağlaya-ağlaya). Niyә mәnim xoruzum
yoxdu? Niyә hamının xoruzu var, mәnim xoruzum yoxdu?
M o l l a A b b a s
(ucadan, avaznan). Ey
mәşәrül-xәlayiq! Eşidin vә agah olun ki,
dörd yüz il bundan müqәddәm mәn getmişdim
yәcuc-mәcucların vilayәtinә. (Hamı
dәlilәr sakit olub, qulaq asırlar). Orada bu
dılğır vәtәnim mәnim yadıma
düşdü; mәni bir ağlamaq tutdu ki, bir dә
gördüm (әllәrini dizlәrinә
çırpır) dәryaların suyu qalxır yuxarı, az
qalır mәni qәrq edә; mәn dә
qalxmışam suyun üzünә.
[P ı r p ı z]
S o n a (az qalır
ağlaya). Qorxuram mәn dә qәrq olam Molla Abbas.
(Titrәyir vә gәlir özünü salır Molla
Abbasın qucağına;
Molla Abbas bunu kәnar edir).
M o l l a A b b a s
(Sonaya acıqlı). Mәn moizә elәdiyim yerdә,
sәnin ixtiyarın yoxdu mәnim yanıma
gәlәsәn.
(Sona indi dә gedir Mustafanın
qucağına, o da rәdd edir).
C i n n i M u s t a
f a (çox acıqlı).
Çәkil kәnara, axmağın qızı! Sәn
xoruzdan qorxanda, mәn dә gәrәk pişikdәn
qorxam. Mau-mau (pişik kimi movuldayır, Rüstәm vә
Heydәr gülürlәr).[H ә m z a d] Q u r b a n (birdәn yerindәn
qalxıb, başını elә bәrk vurur
pәncәrәyә ki, şüşәsi
sınır tökülür). Әdә, qoymayın!
Ümman dәryası daşdı! Mәn boğuluram!
Bu heyndә F
ә r r a ş Ş i m r
ә l i girir içәri
vә әlindәki şallağ ilә Qurbanı
bәrk döyür. F a r m a s y on
R ü s t ә m
vә S ә r s ә m H e y d ә r qaçıb bucağa
sığınırlar. H ә m z a d Q u r b a n
vә S o n a ağlayırlar, C i n n i M u s t a f a ayaqlarını yerә vurub
çığırır. M o l l a
A b b a s başlayır
çıtmaq çalıb oymamağa. Fәrraş
Şimrәli Sonaya diqqәt salır vә sonra Molla Abbasa
deyir:
F ә r r a ş
Ş i m r ә l i. Ay biçarә dәli, molla da
mәgәr oynar?
Rüstәm vә Heydәr
gülüşürlәr. Qurban va Sona ağlaşırlar,
Mustafa çığırır. Şimrәli Sonaya
tәrәf gedir vә xәlvәtlәyib onu
çimdiklәyir Sona çimdiyin ağrısından
vuyulduyur. D o k t o r L a l b y u
z girir içәri. Ara sakit
olur, çünki dәlilәr hamısı ayağa durub,
doktora tәzim edirlәr.
[F ә r r a ş]
Ş i m r ә l i
(doktora). Cәnab hәkim, bizim şәhәrin
dәlilәri bu altı nәfәr adamdı ki,
yığıb gәtirdim buraya. Bu, dәli Molla
Abbasdı. Bu, onun arvadı dәli Sonadı.
Bunun adı Farmasyon Rüstәmdi. Bu, Sәrsәm
Heydәrdi. Bu, Hәmzad Qurbandı. Bu da Cinni Mustafadı.
H ә m z a d Q
u r b a n (hәkimә şikayәt edir). Ay hәkim,
sәn allah, bu dәliyә deginәn (Şimrәlini
göstәrir) bizi döymәsin!
C i n n i M u s t a
f a (hәkimә). Axı bu dәlini (Şimrәliyә
işarә) gәtirib buraya qatmısınız, bizim
günahımız nәdi ki, bizi şallaqlayır?
M o l l a A b b a s
(hәkimә). Axı mәn ki, oynayıram, bunun kimә
bir ziyanı var ki, bu dәli mәnim oynamağıma lağ
elәyir?
Rüstәm vә Heydәr
gülürlәr.
[ P ı r p ı z]
S o n a (hәkimә,
ağlaya-ağlaya). Ay hәkim, bu dәli kişi
(Şimrәlini göstәrir) mәni çimdiklәdi.
Rüstәm vә Heydәr gülür,
Qurban ağlayır.
F ә r r a ş
Ş i m r ә l i (hәkimә). Cәnab doktor, bunlar dәliliyin havasına
danışırlar.
S ә r s ә m
H e y d ә r (dik atılır). Buy, hәkim and olsun
allaha, biz dәli deyilik, özü dәlidi.
D ә l i l ә r
(hamısı birdәn). Vallah, dәlidi!
F ә r r a ş
Ş i m r ә l i (hәkimә). Doktorun başı
üçün, mәn bunları döymәmişәm.
L a l b y u z
(Şimrәliyә). Bu, bu .... (bilmir nә danışsın).
Dәlilәr hamısı hәkimә
baş yendirib әdәblә dururlar. Hәkim
mat-mәәttәl qalır, әvvәl ehtiyatla
gedir dәlilәrin nәbzinә baxır,
sifәtlәrinә vә gözlәrinә baxır,
sonra Sonaya yavuq gәlib, qol-qıçına diqqәt
salır, nәbzinә baxır, çәnәsini
әllәyir
[P ı r p ı z]
S o n a (ağlaya-ağlaya). Ay hәkim, mәn
sәndәn qorxuram; qorxuram sәn dә mәni
çimdiklәyәsәn.
Molla Abbas, Rüstәm vә Heydәr
gülüşürlәr. Qurban vә Sona
ağlaşır. Mustafa dizlәrini yerә vurur,
çığırır. Daxil olurlar H a c ı
B a ğ d a d,
K a b l a T ü r
b ә t, M ә k k ә M
ә h ә m m ә d, Ü m m i
G ü l s ü m, Ә m i n ә, S ә k i n ә. S
o n a bunları görcәk
başlayır qorxub gizlәnmәyә vә
ağlaya-ağlaya deyir:
[P ı r p ı z]
S o n a. Hәkim, bu dәlilәri qoymayın bura
gәlsinlәr, mәn onlardan qorxuram. (Titrәyir.
Dәlilәr dә Sonanı tdsdiq edir, adamlar narahat,
hәkim mәәttәl, çavuş
dәlilәrә tәpinir vә aranı sakit edir).
K a b l a T ü r
b ә t (әlindә tәsbeh, dodaqları
"sübhanallah" vird edir). Cәnab hәkim, mәn bir
işdәn ötәri sizә zәhmәt
vermәyә gәlmişәm.
Mәn bu dәli, sәrsәm Heydәrin
ata bir, ana bir qardaşıyam. Әrz olsun ki, mәnim bu
bәdbәxt bәradәrim, bir ildәn artıqdı
ki, dәlilik azarına giriftar olub. Dua qalmayıb ki,
yazdırmamış olaq; dәrman qalmayıb ki,
yedirtmәmiş olaq.
Heydәr durur әdәblә
qardaşı Kabla Türbәtә baş yendirir.
Dәrdi-sәr vermәkdәn
mәqsәd budur ki, bu gün seşәnbә, bәli,
çәrşәnbә, pәncşәnbә,
cümә günü, yәni rәcәb ayının
on doqquzunda,
hәzrәtin zühurudur ki, cәmi
dәli kişilәrin övrәtlәri haman gün
öz yavuq qohumlarının biri ilә bahәmlikdә
hәzrәtin ziyarәtinә müşәrrәf
olmalıdırlar.
Molla Abbas mayallaq aşır. Rüstәm vә
Heydәr gülüşürlәr, "ğu-ğu"
elәyirlәr. Sona
vә Qurban
ağlaşırlar, Mustafa
çığırır.
K a b l a T ü r
b ә t (Molla Abbasa). Allah
sәnә lәnәt elәsin! Gәrәk imamın
zühurunun söhbәtindә bu mürtәd mayallaq
aşa. (Hәkimә). Hәkim cәnablarına bu
dәrdi-sәri vermәkdәn mәqsәd bilmәkdi
ki, aya bu üç günün әrzindә bu bәdbәxt
Heydәrin ağıllanmağına bir ümid var ya yox?
Çünki şayәd xudavәndi-alәmin
şәfaәti sadir ola, ağıllana; әgәr
ağıllanmasa, mәn özüm mәcburam
övrәti Әminәni (Әminәyә
tәrәf baxır) aparam hәzrәtin
ziyarәtnnә....
Ә m i n ә
(gedir sәrsәm Heydәrin üzünә
boğma çıxardır. Heydәr mat-mat baxır).
Yalansa, bunun başına kül! Bir ildәn artıqdır bu
gün
ağıllanır, sabah ağıllanır;
mәni dә sәrgәrdan qoyubdu.
Cinni Mustafa çığırır.
K a b l a T ü r
b ә t (hәkimә). Cәnab hәkim, sizin rәyinizi
bilmәk bizә lazımdı.
H ә k i m
(çiyinlәrini atır). Akademik, akademik.
Heç kәs başa düşmür.
Rüstәm vә Heydәr gülüşür. Sona
vә Qurban ağlaşırlar, Mustafa
çığırır.
M ә k k ә
M ә h ә m m ә d
(әlindә tәsbeh, dodaqları vird edir vә
hәkimә deyir). Cәnab hәkim, sizә
dәrdi-sәr vermәkdәn mәqsәd budur
ki, әrz edirәm. Mәnim dә bu
bәdbәxt ata bir, ana bir qardaşım Hәmzad Qurban bir
neçә müddәtdi ki, dәli-divanә olub
çöllәrә düşübdü.
Bu da onun övrәti Sәkinәdi. Dua
qalmayıb ki, yazdırmamış olaq; dava-dәrman
qalmayıb ki, yedirtmәmiş olaq. (Qurban durur ayağa,
qardaşı Mәkkә
Mәhәmmәdә baş yendirir). Dәrdi-sәr
vermәkdәn mәqsәd budur ki, cümә
günü hәzrәt zühur edir; hökmdür ki, cәmi
dәli kişilәrin övrәtlәri öz yavuq
qohumları ilә birlikdә hәzrәtin
ziyarәtinә müşәrrәf olalar.
Molla Abbas mayallaq aşır,
mömünlәr bu dәfә onu
döyә-döyә salırlar çölә.
Rüstәm vә Heydәr
gülüşürlәr, Sona
vә Qurban ağlayırlar.
M ә k k ә
M ә h ә m m ә d
(Molla Abbasın dalınca). Hәr vaxt ki, imamın
zühurundan söhbәt düşür, bu mәlun
oğlu mәlun gәrәk mayallaq aşa.
(hәkimә). Hәkim cәnablarına dәrdi-sәr
vermәkdәn mәqsәd bilmәkdir ki, aya, bu
üç günün әrzindә bu bәdbәxt
Qurbanın ağıllanmağına
bir ümid var ya yox?
Sәkinә gedir Hәmzad Qurbana boğma
çıxardır. Qurban
mat-mat baxır.
S ә k i n ә. Bunun başına kül!
Nә qәdәr vaxtdı ki, elә ha bu gün
ağıllanır, sabah ağıllanır; mәni dә
sahibsiz qoyub.
Cinni Mustafa çığırır,
dabanlarını yerә çırpır.
H ә k i m (çiyinlәrini atır).
Akademik, akademik!
Heç kәs hәkim dediyini başa
düşmür.
M o l l a A b b a
s (qapıdan). Ay
müsәlmanlar, vallah bu hәkim dәlidi.
Molla Abbas qapıda oynayır, Rüstәm
vә Heydәr gülüşürlәr, Sona vә
Qurban ağlayırlar; Mustafa çığırır va
dabanlarını yerә çırpır. Şimrәli
Molla Abbasa bir şallaq çәkir.
[P ı r p ı z]
S o n a (ağlaya-ağlaya, hәkimә). Ay hәkim,
sәn allah bu dәlilәrә de, mәnim Molla
Abbasımı döymәsinlәr.Uzaqdan çavuş carlayır,
camaat salavat çәkir. Allahümmә sәlli әla
Mәhәmmәdün vә ali Mәhәmmәd!
P ә r d ә
BEŞINCI MӘCLIS
Şәhәrin kәnarı, camaat ayaq
üstә, әllәri duada, dodaqları dua vird edir.
Çoxu müsafir paltarında zәvvardırlar.
Çavuş oxuyur:
Düşüb könlüm mәnim dә
iştiyaqә,
Gedin mәndәn qabaqca siz qabaqә,
Edin izzәt bu izzәtli qonaqә,
O hәzrәtdәn sizә fәrman
çıxıbdır.
Bәr Mәhәmmәd vә alihü
sәlavat!....
Camaat salavat çәkir, çavuş Ә
l ә l f ә l a h, F a z i
l M ә h ә m m ә d i b n Y ә q u b, H a c ı
B a ğ d a d, K ә r b ә l a y ı T ü r b ә t vә M ә k k ә M ә h ә m m ә d, bunlardan sonra övrәtlәr --
Ü m m i G ü l s ü m, Ә m i n ә, S ә k i n ә.... Ә l ә l f ә l a h bir
atın cilovundan çәkir, atın üstündә
xurcun, içindә ölü sümüklәri
görsәnir. Adamların dalınca dörd kәcavә,
hәrәsi bir qatıra yüklәnmiş. Bunlardan
savayı çox kişi vә övrәt gәlmәkdәdir.
Hacı Mәhәmmәdәli fәrşfüruş,
Hacı Xudaverdi Hacı Cәfәr dә burada durub
ağlayırlar. Bir tәrәfdәn dәlilәr, Molla
Abbas, Farmasyon Rüstәm, Sәrsәm Heydәr,
Hәmzad Qurban, Cinni Mustafa, Pırpız Sona, Şimrәli
әlindә şallaq dәlilәri gözlәyir.
F a z i l M ә h
ә m m ә d i b n Y ә q u b (әllәrini qaziyul-hacata
qalxızıb, bәlağәt ilә deyir).
Allahümmә inni әsәlükә biismikә ya
rәhman
ya rәhim! Sübhanallah, lailahә illa
әntәl-qövs-әlqövs külli şeyin
qәdir. Ey mәşәril-xәlayiq! Ey islam
ümmәti! Ey yer üzünün şiәlәri! Bilin
vә agah olun ki, dünyanı bәdbәxtlik hәr
tәrәfdәn әhatә edibdi. Bunun ümdә
sәbәbi gün-gündәn artmaqda olan
mәsiyyәtlәrin vücudi ki,
ibarәt olsun dәli kişilәrin
övrәtlәrinin sahibsiz qalmağından. Bir
surәtdә ki, әz hәzrәt Yәqub mәrvist
ki, әgәr övrәti-müslimә müddәti
bisahib manәd, hәftad hәzar mәlәk
bәәhaliyi-on vilayәt lәnәt günәd.
[Hәzrәt Yәqubdan rәvayәtdir
ki, әgәr müsәlman arvad bir müddәt sahibsiz
qalsa, yetmiş min mәlәk o vilayәtin
әhalisinә lәnәt oxuyar.]
C a m a a t. Lәnәt!
F a z i l M ә
h ә m m ә d
(ağlayır). Indi bir mülahizә buyurun
görün, bir mәmlәkәtә ki, yetmiş min
mәlәk lәnәt oxuya, әlbәttә, orada
dünya-alәm dәrhәm-barhәm olacaq. Ey yer
üzünün şiәlәri, bu gün cümә
günüdür, yәni bina bәrәvayәti-ibn
Hәsәn Sәid ibn Ömәr Hәsәn
qeyr vahid, qalә yәxrucü qiamüna
әhlül-beyt yövmül-cümә.... Baxın mәğrib
tәrәfinә: gün oradan tülü edir; baxın
mәşriq tәrәfinә: gün oradan qürub edir.
(başını qalxızıb göyә baxır. Camaat
tәәccüblü mәqrib vә mәşriq
tәrәfә baxır).
F a z i l M ә
h ә m m ә d (moizәsini
elәyir). Odur, az qalır ulduzlar yerә tökülsün;
az qalır vәlvәleyi-sәthi-xakdan olsun; az qalır
zәlzәleyi-sәqfi asiman olsun. Bu özgә bir şey
deyil, mәgәr sahibül-әsr vәzzәmanın
zühurunun әlamәtidir.
Dәlilәr tәzim edirlәr, Hәmzad
Qurban vә Pırpız Sona qorxularından
titrәyirlәr vә ağlayırlar. Farmasyon
Rüstәm vә Sәrsәm Heydәr
gülürlәr vә Cinni Mustafa
çığırır. Molla Abbas çıtmıq
çalır, düşür oynamağa, camaat
acıqlanır vә onu oradan çıxardır.
C i n n i M u s t a
f a. Әdә, imam gәldi! Әdә, Molla Abbas, imam
gәldi. (Dizlәrini yerә döyür).
Küçәdә camaat bu sözü
eşidib, hәyәcanla yavuq gәlib, imamı axtarır.
F a z i l [M ә
h ә m m ә d] (moizә
edir). Ey yer üzünün şiәlәri, bu gün bu
ağanın (çavuşa işarә edir) buraya müsafirәtinin
illәti budur ki, bütün yer üzünün
şiәlәrinә elam olunsun ki, hәzrәt
sahibül-әsr vәzzәman cümә günü Qaf
dağının dalından min övladı ilә
düşmәnin qabağına davaya çıxıb,
elani-müharibә edәcәk.
M o l l a A b b a
s (uzaqdan qah-qah çәkib
gülür). Az da yox, min evladı ilә!
Şimrәli vә mömünlәr Molla
Abbası bir xeylәk döyürlәr.
F a z i l M ә
h ә m m ә d. Bәli,
әzhәr minәş-şәmsdir ki, hәzrztin
ümmәtinin törәyib artmağına böyük
zәrurәt müşahidә olunur vә bu
sәbәbdәn o hәzrәtdәn tәvәqqe
sadir olub ki, (bir kağızı әlindә tutub)
bәndeyi-hәqir hәzrәtin birinci nayibi-xassı
Mәhәmmәd ibn Yәqub Küleyni ki, ibarәt olsun
"Üsuli-Kafi" kitabının sahibindәn ki,
şiә mәzhәbinin mәdari-dәyanәti hesab
olunur. Bilin vә agah olun ki, budur o hәzrәtin
hökmünün mәzmunu: bu vilayәtdә olan dәli
kişilәrin övrәtlәri bir surәtdә ki,
müvafiqi-şәri-şәrif әrlәrindәn
boş vә azaddırlar, gәrәk öz әrlәrinin
qardaşlarına siğә olub, bu
kәcavәlәrә әylәşsinlәr,
hәzrәtin ziyarәtinә müşәrrәf
olsunlar. Zәmani ki, hәmin dәli kişilәrin
övrәtlәri öz dәli әrlәrinin
qardaşlarına siğә oldular,
xudavәndi-zülcәlalın qüdrәti ilә bu
övrәtlәrdәn (dәlilәrin üç
övrәtinә işarә edir) yetmiş günün
әrzindә yetmiş min övlad әrsәyә
gәlәcәk.
Molla Abbas vә dәlilәr
gülüşürlәr vә bunlar o
büzürgüvarın kömәyinә gedәcәklәr
vә o mәlun düşmәnә zәfәr yetirib,
sәğәrin dib bucağına vasil
edәcәklәr vә pak olan şiәlәrin
nicatına bais olacaqlar vә bәlkә bu qәdәr
intәhasız savabın müqabilindә dә bu
biçarә dәlilәrә bir nicat yolu tapalar.
Hamı övrәtlәr
kәcavәlәrә tәrәf hücum edirlәr.
F a z i l [M ә
h ә m m ә d]
(övrәtlәrә). Ey ağıllı
övrәtlәr, bir sәbr ediniz, ta ki siğәlәr
cari olsun.
F a r m a s y o n R
ü s t ә m (övrәti
Ümmi Gülsümә ağlaya-ağlaya). Ay mәnim
övrәtim Ümmi Gülsüm, vallah, mәn dәli
deyilәm; mәni
qoyub getmә.
H a c ı B a
ğ d a d (qardaşı
Rüstәmә). Qardaşım, allaha yalandan and
içmә, günaha batdın.
S ә r s ә m
H e y d ә r
(övrәti Әminәyә yalvarır). Ay
mәnim övrәtim Әminә, mәni tullayıb
qardaşıma әrә getmә! Vallah, mәn dәli
deyilәm (ağlayır).
K a b l a T ü r
b ә t (Heydәrә).
Qardaşım, Heydәr, allaha yalandan and içmә,
günaha batdın.
H ә m z a d Q
u r b a n (Sәkinәyә).
Ay mәnim övrәtim Sәkinә, uşaqları
tullayıb qardaşıma әrә getmә! Vallah,
mәn dәli deyilәm (ağlayır).
M ә k k ә
M ә h ә m m ә d. Qardaş, Qurban, and
içmә, günaha batdın.
Ç a v u ş
(oxuyur). Hәr ki darәd hәvәs
hәzrәtna, bismillah!....
Camaat salavat zikr edir: "Allahümmә
sәlli әla Mәhәmmәdün vә ali
Mәhәmmәd". Dәlilәr tәzim edir.
Övrәtlәr yenә kәcavәyә hücum
çәkirlәr.
[F a z i l] M
ә h ә m m ә d i b
n Y ә q u b. Ey salihә övrәtlәr!
Macal verin, siğәlәr cari olsun. (Fazil gәlir durur
camaatın arasında vә başlayır siğә
oxumağa) Әlhәmdü lillahillәzi
әhәllәt-tәzvicә vәnnikahә,
vәssәlatü vәssәlamü әla xeyri
xәlqihi vә әcmәin әüzü
billahis-sәmiil-әlimi minәş-şeytanir-rәcimi.
Әnkәhtül-mәrәtәl-mәlumata
lirrәcülil-mәlumi әlәssәdaqil-mәlumi.
Qәbiltün-nikahә.
C i n n i M u s t a
f a (dabanını yerә vurur
vә çığırır). Oxuma, oxuma siğәni.
Biz dәli deyilik.
Hәmzad Qurban vә Sona ağlayırlar
Farmasyon Rüstәm vә Sәrsәm Heydәr qah-qah
çәkib gülürlәr. Mömünlәrin bir
neçәsi: "sübhanallah, sübhanallah", bir neçәsi:
"lahövlә vәla qüvvәtә illa billahü
әliyyül-әzim" deyir. Cinni Mustafa peydәrpey
çığırır: "biz dәli deyilik! Biz
dәli deyilik!".
F a z i l M ә
h ә m m ә d
(dәlilәrә). Necә dәli deyilsiniz ki,
dünya vә alәm içrә bizim irz vә namusumuzu
götürübsünüz?
Qeyri mömünlәr dә
dәlilәrin üstә çığırırlar.
Necә dәli deyilsiniz ki, dünya vә
alәm buna şahiddir?
Qiylu qal dәxi dә şiddәt edir.
Ç a v u ş
Ә l ә l f ә l a h
(Fazilә). Xub, bir
surәtdә ki, bu allah bәndәlәri
(dәlilәri göstәrir) öz dәliliklәrini
inkar edirlәr, xub, mәn eşitdiyimә görә, bu
vilayәtdә Әmristandan tәzә varid olan vә
ruh әmrazinә ixtisas yetirmiş tәbibi-haziq var. Xub,
haman tәbibi dәvәt edin, özü tәşxis
versin ki, aya bu camaat içindә kimdir ağıllı,
kimdir dәli; dәxi mübahisәyә nә hacәt?
Dәxi münaqişәyә nә lüzum, ey
mәşәrül-xәlayiq?
D ә l i l ә r. Nә eybi var, hәkim
özü tәşxis versin kimdir ağıllı, kimdir
dәli. Mübahisәyә nә hacәt?
Münaqişәyә nә lüzum?
M ö m ü n l
ә r. Nә eybi var, hәkim özü tәşxis
versin, kimdir dәli, kimdir ağıllı.
Mübahisәyә nә hacәt? Münaqişәyә
nә lüzum?
Çamaat içindә
"çәkilin, çәkilin" sәsi
düşür, hәkim Lalbyuz girir camaatın
içinә vә o tәrәf-bu tәrәfә
baxır.
F ә r r a ş
Ş i m r ә l i
(hәkimә). Cәnab hәkim, sizә
mühәvvәl olunur tәşxis vermәk kimdir burada
dәli, kimdir ağıllı? Zira bu barәdә
mübahisә vә münaqişә vaqe
olub.
Cәmi dәlilәr hәkimә
tәzim edir, camaat sükutda vә müntәzirdir ki,
hәkim nә tövr rәftar edәcәk. Hәkim at
üstündәki xurcuna diqqәt verib,
sümüklәrә gözü sataşır vә
tәәccüb edә-edә oraya yavuqlaşıb,
istәyir әlini vura sümüklәrә. Xurcun sahibi
çavuş Әlalfәlah hәkimin әlini öz
әli ilә rәdd edir ki, әli
sümüklәrә dәyib, murdarlamasın. Hәkim
tәәccüblü çavuşa baxır vә
işarә ilә soruşur ki, bu sümüklәr
niyә
buraya qoyulub vә hara aparırlar?
Ç a v u ş
(hәkimә). Cәnab hәkim, bu
sümüklәr cәnnәt-mәkan atamın
sümüklәridi; allah-taala cәmi mömün
bәndәlәrini әrşi-әlada hurilәr
ilә hәmcәlis elәsin .... Bu sümüklәri aparıram
әtәbati-aliyata hәzrәtin
türbәti-mübarәklәrinә tapşıram.
Çünki hәzrәt Museyi-Kazimdәn rәvayәtdir ki, çün
meyitra dәfn künәnd dәr
bәrabәri-qәbri-hәrәt
[Elә ki, meyiti hәzrәtin qәbrinin
yanında dәfn elәdilәr ....]
....
(ağlayır vә başına döyür; cәmi
dәlilәr qah-qah çәkib gülürlәr).
F a z i l M ә
h ә m m ә d. Vaveyla va müsibәta!.... Gör nә günlәrә
qaldıq!
M ö m ü n l ә r. Vaveyla va
müsibәta!....
H a c ı B a
ğ d a d. Atam-anam sәnә qurban, ya hәzrәt!
(ağlayır, dodaqları vird edir: "sübhanallah,
sübhanallah!").
K a b l a T ü r
b ә t. Fәda olum sәnә, ya hәzrәt!
(Ağlayır. Dodaqları vird edir: "sübhanallah,
sübhanallah").
M ә k k ә
M ә h ә m m ә d. Lahövlә vәla
qüvvәta illa billahü әliyyül-әzim.
Hәkim Lalbyuz qalır mәәttәl;
bilmir dәli kimdir, ağıllı kimdir.
M o l l a A b b a
s (hәkimә,
gülә-gülә). Hә, belә
mәәttәl qalarsan ha? Elә bilirsәn dәlilәrә
hәkimlik elәmәk hasand işdi? Hә, bizi
әlә salıbsan, ya özünü әlә
salıbsan? Sәn ki, bu camaatın dilini bilmirsәn, indi tap
görüm dәli kimdi, ağıllı kimdi? Hә,
niyә mәәttәl qalmısan?
Niyә lal olmusan, cәnab Lalbyuz? (qah-qah
çәkib gülür, dәlilәr dә
gülürlәr).
Hәkim yenә bilmir nә elәsin vә
bir qәdәr dә o adama, bu adama diqqәt
edәndәn sonra gedir ağlayan vә başına
döyәn Çavuş Әlәlfәlahın
papağını çıxardır vә qırxıq
başına vә gözlәrinә diqqәt edir. Sonra
dodaqları "sübhanallah" vird edәn vә
gözlәri allahı axtaran Hacı
Bağdadın başına vә
gözlərinә diqqәt yetirir. Farmasyon Rüstәm
vә Sәrsәm Heydәr gülüşür.
Mömünlәr narazı vә mәyusdurlar. Sonra
hәkim gedir dodaqları "sübhanallah" vird edәn
vә gözlәri allahı axtaran Kabla Türbәtin
başına vә gözlәrinә baxır.
Dәlilәr gülüşür. Bu minval ilә
Mәkkә Mәhәmmәdә dә baxandan sonra
hәkim cibindәn lüğәt kitabını
çıxardıb, bir söz axtarır vә kitabın bir
yerindә barmağını qoyub, bu kәlmәni çәtinliklә
höccәlәyir vә deynr: "dali".
Dәlilәr gülüşür, mömünlәrin
gileyi-güzarı vә narazlığı intihaya
çatır: "Bu necә hәkimdi? Bu nә
qayırır? Hәkimin iştibahı var"
sözlәri ucalır. Fәrraş Şimrәli
dәlilәri vә ağıllıları
şallaqlaya-şallaqlaya camaatı sakit edir.
Çavuş avazla oxuyur: "Zi
türbәti-şühәda buyisib miayәd".
[Hәzrәtlәrin qәbrinin
torpağından alma iyi gәlir.]
Camaat salavat çevirir.
F a z i l [M
ә h ә m m ә d.] Ey
mәşәrül-xәlayiq! Vay dәlilәrin
bәxti-qarә övrәtlәri! Hәr kәs öz
әrinin qardaşına siğә olmağa vә
hәzrәtin ziyarәtinә getmәyә
razıdırsa, daxil olsun kәcavәyә.
(Ümmi
Gülsüm başını aşağı salıb
gedir, kәcavәyә daxil olur)
Bәli, bu gedәn şieyi-salihә Ümmi
Gülsüm, Farmasyon Rüstәmin bәdbәxt
övrәtidir.
Rüstәm arvadının
kәcavәyә tәrәf ketmәyinә baxıb,
"ğu, ğu" elәyir. Molla Abbas vә
Sәrsәm Heydәr gülüşürlәr, Sona
vә Qurban ağlaşırlar, Cinni Mustafa dabanlarını
yerә vurub çığırır. Sonra
kәcavәyә Ümmi Gülsümün dalınca gedir
Hacı Bağdad, ondan sonra gedir Әminә
övrәt -- Sәrsәm Heydәrin
arvadı. Heydәr dә arvadına "ğu-ğu"
edir, dәlilәr gülüşürlәr. Bunun
dalınca Kabla Türbәt, ondan sonra Sәkinә
övrәt, dalınca Mәkkә Mәhәmmәd.
Dәlilәr "ğu-ğu" edib
gülüşür. Fazil Mәhәmmәd siğәni
alçaqdan oxuyur: "әngәhtü
mәrәtül-mәlumә". Oxuyub tamam
edәndәn sonra üzünü tutur camaata.
F a z i l [M
ә h ә m m ә d.]
Bәli, mәlumdur ki, bu vilayәtdә hamıdan
artıq dәliliyi ilә şöhrәt qazanan mәnim
bәdbәxt bәradәrim dәli Molla Abbasdır ki,
onun biçarә övrәti Pırpız Sonanı
hәzrәtin ziyarәtinә aparmaq zәhmәti
mәnim öhdәmә mühәvvәl olunubdu. O,
rәhim allahdan istiqasim budur ki, öz astanasında bu bәxti-qarә
övrәtә şәfa kәramәt edib, bu
mәrәzi-nagәhanidәn xilas edә. Daxil olsun
kәcavәyә qol-qıçı açıq,
mömün bәndәlәrin nәzәrindә
küçә vә bazarda dolanan Pırpız Sona!
(Fazil Mәhәmmәd ibn Yәqub
başı aşağı, gedir kәcavәyә
tәrәf vә çönüb görür ki, Sona
gәlmir. Sona dәlilәrin içindәn qabağa
çıxır, üzünü tutur Molla Abbasa vә
deyir:)
P ı r p ı z
[S o n a.] Molla Abbas, qorxuram!
Molla Abbas, mәni tut, mәn qorxuram! (әllәrini
qabağa uzadır vә yalvarır). Molla Abbas, o arvadlar ki,
öz әrlәrini tullayıb, әrlәrinin
qardaşlarına qoşulub gedirlәr, o arvadların ucundan
qorxuram dünya vә alәm dağıla, külli-küfan
ola. Molla Abbls, qorxuram ulduzlar yerә tökülә (titrәyir).
Vay, nәlәr gördüm, Molla Abbas!
(Ağlayır vә titrәyir. Fazil
Mәhәmmәd istәyir qayıda gәlә Sonanı
apara, Sona da istәyir qayıda gәlә dәlilәrin
yanına).
M o l l a A b b a
s (Sonaya). Sona, get, get, mәn
sәnә izin verdim. Sәni aparan mәnim
qardaşımdı.
Fazil Sonanı zor ilә çәkir
kәcavәyә tәrәf, Sona
çığırır. Dәlilәr hücum
edirlәr Fazilin vә möminlәrin üstә. Fazil
vә camaat hamısı qorxub qaçır, dәlilәr
onları qovalayır. Molla Abbas Sonanı qucaqlayır vә
әtrafa baxıb görәndә ki, bir kәs yoxdur, dizi
üstә düşüb, başlayır Sonanın
әllәrindәn öpmәyә vә ona deyir:
Neçә ildi özümü (öz
üstünә baxır) bu hala salmışam ki, sәn
dәlilәr içindә tәk qalmayasan!
Yazığım sәnә dә, yazıq
özümә dә! Çünki dәxi bizim
günümüz belә keçәcәk vә
axırda da divarlar dibindә can verәcәyik. Indi ki,
getmәdin, getmә, qoy o bacı-qardaşlar (әlini
zәvvara tәrәf tutur) o qayın-baldızlar
әylәşsinlәr kәcavәlәrә vә
yetmiş günün әrzindә hәzrәtin
qoşunundan ötәri yetmiş min övlad
әmәlә
gәtirsinlәr vә hәzrәtin
düşmәnini sәğәrin dib-bucağına vasil
elәsinlәr. Gedәk biz dә öz
yoldaşlarımızın içindә qalaq. Doğrudur,
onlar, hәzrәtin zühuruna inanmırlar, hәzrәtin
zühurunda mayallaq aşırlar, amma heç olmasa, sәni
dә çimdiklәmirlәr. (Dәlilәrә
tәrәf üzünü tutub çığırır:
"Yoldaşlar!" Dәlilәr gülә-gülә
qayıdıb gәlirlәr. Dәlilәrә
tәrәf acıqlı). Nәyә
gülürsünüz? Mәn sizә min dәfә
demişәm ki, әgәr siz mәni vaiz hesab
elәyirsiniz, gәrәk mәn vәz edәn vaxt siz
mәnim moizәmә huş-guş ilә qulaq
asasınız. (Dәlilәr başlarını
aşağı salıb dinmirlәr. Molla Abbas bir
qәdәr fikrә gedәndәn sonra,
bәlağәt ilә deyir:) Hindistan
hükәmasından bilmirәm hansıdı -- adı
yadımdan çıxıb, -- kitabında yazır: vaxt olur
ki, insanın qәlbi hәr bir arzudan vә meyldәn xali
olur, o vaxt qәlbdә bir növ xamuşluq
әmәlә gәlir. Bu xamuşluqda insana elә bir
iti zehn üz verir ki, dünyanın yaxşı vә
yamanını hәkimanә bir surәtdә görә
bilәr. Allah şahiddir ki, bir belә xamuşluq, bir
belә sakitlik bu dәqiqә mәnim dә
qәlbimdәdir. Onun üçün dә indi mәn
hәzrәt sahibül-әsr vәzzәmanın
xidmәtinә müşәrrәf olan bu camaatın
(әlini zәvvara tәrәf uzadır)
hәrәkәtinә diqqәt ilә tamaşa edib
deyirәm: Vallah vә billah biz "dәli
yığıncağına" düşmüşük.
Dәlilәr gülüşür, Sona
ağlayır, Cinni Mustafa yumruğunu zәvvara tәrәf
tutub çığırır.
P ә r d ә
Axırı