DANABAŞ KӘNDİNİN ӘHVALATLARI

 

 

 

 

Nağıl edibdi Lağlağı Sadıq. Yazıya götürübdü qәzetçi Xәlil.

 

Qәlbimdәn gәlәn sәs mәnә çox zadlar öyrәdir.

Haman sәs pak vә tәmiz insafımın sәsidir ki,

hamıda o insaf var. Hәr kәs guş-huş ilә onun

buyurduğuna qulaq asıb, әmrinә әmәl elәsә, çox

sirlәrdәn agah olub, çox şeylәr bilәr.

 

SOKRAT.

 

 

BİR YÜNGÜLVARİ   MÜQӘDDİMӘ

 

 

Mәnim adım Xәlil vә yoldaşımın adı Sadıqdı. Hәr ikimiz Danabaş kәndindә anadan olmuşuq. Mәn özüm anadan olmuşam düz otuz il bundan irәli; yәni mәnim otuz yaşım var. Yoldaşım Sadıq da, mәn deyirәm, anñaq mәn sindә olar. Amma mәn ondan bir az ñavan görükürәm. Onun boyu uñadı, mәnim boyum alçaqdı; amma mәn ondan doluyam. O, çox qaradı  vә kosadı, amma mәn ağımtul vә top saqqalam. Bir tәfavütümüz ordadır ki, mәn gözlük qoyuram, gözlәrim çox zәifdi; amma yoldaşımın gözlәri çox salamatdı. Bunun da sәbәbi odur ki, mәn әhli-savadam, yazı-pozu mәnim gözümә ziyan elәyibdi.

 

Müxtәsәr, biz hәr ikimiz Danabaş kәndinin sakiniyik. Mәnim sәnәtim qoltuqçuluqdu, yәni dörd-beş top çit qoltuğuma vurub, dolanıram öz kәndimizi, ya qeyri kәndlәri, çit-mit satıb, bir tövr güzәranımı keçirirәm. Yoldaşımın sәnәti

baqqaldı, yәni bir daxmaya üç-dörd put duz, bir qutu kişmiş vә dörd-beş paçka maxorka tütünü qoyub satır vә o da bu ñür rüzgarını keçirir.

 

Vәssәlam, hәr ikimiz allah-taalanın kasıb bәndәlәrindәnik.

 

Qәrәz, baş ağrısı da olur, amma genә gәrәk deyim; çünki mәn bilirәm ki, bu әhvalatı oxuyan rәfiqlәrim artıq tәәññüb edәñәklәr, neñә yәni qәzetçi Xәlil vә lağlağı Sadıq? Pәs rәfiqlәrimi intizarçılıqdan çıxarmaqdan ötrü genә gәrәk bir neçә söz әrz edәm; hәrçәnd baş ağrısı olur.

 

Mәn deyirәm bütün Qafqaziyyә vilayәtindә bizim Danabaş kәndi kimi mәzәli kәnd yoxdu. Demirәm ki, pisdi, allah elәmәsin. Mәn heç vaxt haqqı itirmәrәm. Doğrudur, mәn bir az inñimişәm kәndimizdәn; amma bu, kәndimizin pisliyinә

dәlalәt elәmәz ki! İki yüz mәnim kimi dılğır adam inñisin bizim kәnddәn, bunnan belә bizim kәndә genә pis demәk haqdan kәnar olar.

 

Yox, vallahi, billahi, bizim kәnd çox yaxşı kәnddi. İnşallah, әgәr mәnim әrzimә axıra kimi sәbr ilә qulaq versәn özün görәrsәn ki, bizim kәnd pis kәnd deyil.

 

Hәlә pisliyi, yaxşılığı qalsın kәnarda. Sözüm orda deyil; sözüm orasındadı ki, bizim kәnddә şәxs yoxdu ki, onun bir ayaması olmasın.

 

Bizlәr ayama deyirik. Bilmirәm başa düşdünüz, ya yox? Ayama, yәni lәqәb.

 

Hәlә burdan bir haşiyә çıxaq.

 

Mәn lәqәb sözünü bildirә kimi bilmәzdim; çünki dәrsim o qәdәr yoxdu, "Ñamei-Abbas"dan savayı bir kitab oxumamışam. Bildir bizim kәnddә o taydan bir molla mәrsiyә oxuyurdu. Amma heyf adı yadımdan çıxıbdı. Bir gün bu mollanın güzәri düşdü bizim Sadığın dükanına. Görükürdü molla irәlidәn bilirmiş ki, Sadığa lağlağı Sadıq deyirlәr. Dükanda mәndәn savayı bir neçә kәtdi dә var idi, Molla, Sadıqdan iki paçka maxorka tәnbәkisi alıb, paçkanın birini açdı vә çubuğunu doldurub od istәdi. Sadıq bir spiçka çәkdi, molla çubuğu alışdırıb Sadığa dedi:

 

"Allah atana rәhmәt elәsin."

 

Sonra çubuğu bir neçә dәfә sümürüb, üzünü tutdu Sadığa:

 

"Әxәvizadә, nә illәt, ñәnabınızın  ismi-şәrifinә  lağlağı lәqәbi izafә artırırlar?"

 

Axundun sözlәrini nәinki kәtdilәr, heç mәn özüm dә başa duşmәdim. Vәhalon ki mәn oturanların yanında hәlә alim idim. Amma, söz yox, hamımız başa düşdük; axund soruşurdu nәyә Sadığa lağlağı deyirlәr. Sadıq bir az duruxub ñavab

verdi ki, lağlağı onun ayamasıdı. Axund tәәññüblә dübarә soruşdu:

 

"Olan, ayama nәdi, qәribә avam adamsınız!...."

 

Sadıq sәbәbini soruşandan sonra axund bizi başa saldı ki, lağlağı Sadığın ayaması deyil, lәqәbidi. Ayama avam sözüdür, lәqәb әrәb sözüdür. Axırda axund bәrkdәn-bәrk bizә tapşırdı ki, ayama lәfzini dilimizә gәtirmәyәk, lәqәb deyәk.

 

Biz hamımız razı olduq vә "bәli" ñavabdan savayı bir söz demәdik. Sonra Sadıq üzünü axunda tutub soruşdu:

 

"Axund, ñәnabınız gәrәk әrәb dәrsindә  çox  güñlü  olasınız."

 

Molla ñavab verdi:

 

"Gәdә, nә söylәyirsәn? Molla olmaq, mәrsiyә demәk mәgәr asan әmrdi? Әrәb dәrsini tamam eylәmәmiş adamı mәgәr minbәrә qoyarlar?"

 

Nağafil Sadıq axunddan bu ñür soruşdu:

 

"Axund, çörәyә әrәbñә nә deyir?"

 

Axund çubuğu sümürüb, bir baxdı yerә vә öskürüb ñavab verdi:

 

"Bәradәrim, Әrәbistanda çörәk olmaz ki, çörәyә bir ad qoyalar. Orda düyüdәn savay özgә şey yemәzlәr."

 

Sadıq dübarә axunda sual verdi:

 

"Pәs düyüyә әrәbñә nә deyir?"

 

Axund çubuğu sümürüb öskürdü vә az keçdi ñavab verdi:

 

"Qardaş oğlu, sәn elә doğrudan lağlağı imişsәn. Kәtdilәr yerindә sәnә lağlağı deyiblәr."

 

Bu sözlәri deyib axund әbasını düzәldib, dükandan çıxdı, getdi. Biz hamımız o günü axşama kimi gülmәkdәn sakit olmadıq.

 

Mәsәlәn, mәnim adım Xәlildi, mәnim adımı qoyublar qәzetçi Xәlil. Mәn, vallah, bilmirәm qәzet nәdi. Qәzetçi bir şәxsdi ağlı, kamalı ñәhәtә yaxşı әhvalatlar, yaxşı xәbәrlәr yığıb, çap elәyib dağıdar o yana-bu yana. Amma mәn bilmirәm ki, mәn haradan qәzetçi oldum. İnşallah, әrz elәrәm nә sәbәbә mәnә qәzetçi deyirlәr, mәnim yoldaşıma deyirlәr lağlağı Sadıq, yәni çox danışan.

 

Hәlә bizә hörmәt qoyublar; bizim lәqәbimiz çox gülmәli deyil. Elә lәqәblәr var bizim Danabaş kәndindә ki, desәm oğunub gedәrsәn. Mәsәlәn, girdik Hәsәn, dәvә Heydәr, yalançı  Sәbzәli, eşşәk Muxtar, doşan Qasım. Müxtәsәr, bu ñür ayamalar

bizim Danabaş kәndindә hәdsizdi. Әgәr duram hamısını  әrz etmәkliyә, bütün Rusiyyәtin karxanalarında kağız qalmaz.

 

Mәnim yoldaşım Sadığın adını qoyublar lağlağı. And olsun bizi yaradana, bu lәqәb o kişiyә heç yaraşmır. Doğrudu, Sadıq çox danışar. Elә hәr yanda oturubdu deyәñәk. Deyir, deyir vә yorulmaq bilmir. Amma neyliyim, bir belә şirinkәlam,

mәn deyәrәm, yer üzündә yoxdu.

 

Bir dә ki, bizim Danabaş kәndindә elә bilirlәr ki, hәr bir çox danışan adama lağlağı demәk olar. Axır çox danışan da var, çox danışan da. Mәn elә şәxslәr görmüşәm ki, sәhәrdәn-axşamadәk danışıb, mәn heç doymamışam. Әgәr hamı çox danışana lağlağı demәk olsaydı, gәrәk biz ñәmi vaizlәrә lağlağı deyәydik; çünki onlar minbәrә çıxıb, yenmәk bilmәzlәr.

 

Xeyr, hamı çox danışana lağlağı demәk olmaz. Birisi başlayır allah-taalanın barәsindә söhbәt edir, ya qeyrisi öz Kәrbәlaya vә Mәkkәyә getmәyindәn nağıl edir, mәgәr bu ñür şәxslәrә demәk olar lağlağı? Xeyr, olmaz; günahdı vә haqdan

uzaqdı bu ñür sözlәri danışmaq.

 

Qoy hәr kәs hәr nә deyir-desin. Qoy Sadığa desinlәr lağlağı; amma o kişi ölәn günә kimi mәnim rәfiqim, müsahibim vә hәmdәrdimdi! Bәzi qızını söyür, bәzi anasını.

 

Bәlkә dә elә Sadıq doğrudan lağlağıdı. Amma o danışanda doğrudan mәn hәmişә gәrәk duram onun dodaqlarından öpәm.

 

Pәs mәnә niyә deyirlәr qәzetçi? Bunun sәbәbini әrz edim. Mәnә o vaxt qәzetçi dedilәr ki, mәn Sadıq ilә müsahiblik başladım. Hәqiqәtdә mәnim adımın qәzetçi qoyulmağına bais yoldaşım Sadıq olubdu.

 

Burda mәtlәb bir az uzandı.

 

Mәn deyәrәm iki il olar ki, biz tapışmışıq. Әhvalat bu ñür oldu: bir günlәri bir neçә top çit qoltuğuma vurub getdim Sadığın dükanına. O vәdә bizim aramızda bir elә rәfiqlik yox idi. Bir qәdәr oturdum. Sadıq bir çubuq doldurdu verdi, mәn başladım çәkmәyi. Dükanda qeyri bir şәxs yox idi. Mәn çubuğu çәkmәyә mәşğul oldum. Sadıq da, söz yox, başladı söhbәti. Mәnә onun söhbәti hәmişә xoş gәlirdi, neñә ki, qabaqña әrz etdim qulluğunuza; amma bu dәfә mәn bu kişiyә lap aşiq oldum. Bu dәfә mәnim rәfiqim bir elә şirin әhvalat başladı ki, mәn deyәrәm bәlkә iyirmi, otuz müştәri dükana girdi vә boş çıxdı. Hәr gәlәnә deyirdik ki, sәn istәyәn şey dükanda yoxdu. Dedi, dedi, dedi, axırı bir yerdә dayandı. Bir diqqәtnәn baxdı mәnim üzümә, bir ah çәkdi vә dedi:

 

"Xәlil әmioğlu, mәnim bir arzum var."

 

Dedim:

 

"Qardaşım, nәdi arzun?"

 

Dedi:

 

"Әmoğlu, mәn artıq әfsus elәyirәm ki, biz ölüb gedәñәyik, amma bu gözәl әhvalatlar yaddan çıxañaqlar."

 

Dedim:

 

"Әmoğlu, heç ürәyini sıxma, mәn әhvalatları götürәrәm yazıya vә bir kitab bağlayıb adını qoyaram "Danabaş...."  Biz ölüb gedәrik, mәn vәsiyyәt elәrәm ki, mәn ölәndә mәni nә Kәrbәlaya aparsınlar, nә dә mәnә ehsan versinlәr; çünki әgәr mәn

allah-taalanın xoşbәxt bәndәlәrindәnәm, ehsansız da elә axirәtdә üzüm ağ olañaq, yoxsa günahkar bәndәyәm, nә ehsan kömәk edәr, nә qeyri bir şey. Mәn vәsiyyәt edәrәm ki, var-yoxumu satıb pul elәsinlәr vә yazdığım әhvalatları versinlәr çapa vә kitabları müftә paylasınlar ona-buna."

 

Bu sözlәri mәn dedim qurtardım vә Sadıq ñәld yerindәn durub gәldi vә mәni bәrk quñaqladı, o üzümdәn, bu üzümdәn öpdü vә ağlaya-ağlaya dedi:

 

"Әmoğlu, mәnim arzum   mәhz bu idi.   Bunu sәn әmәlә gәtirdin, allah sәni hәr iki dünyada hәsrәt qoymasın."

 

Pәs, mәnim әzizlәrim, bu ñür oldu bizim rәfiq olmağımız. Sonra hәr nә Sadığın fikrinә gәlәrdi, hәr bir yaxşı xәbәrlәr, әhvalatlar eşidәrdi, ya qeyri bir mәtlәb yadına düşәrdi әlüstü gәlib mәni tapardı. Mәn çıxardardım dәftәri, götürәrdim qәlәmi vә yazardım. Çünki bu dәftәr hәmişә mәnim qoltuq ñibimdә olardı vә çünki mәnim peşәm hәmәvәqt kәndlәri dolanmaqdı, mәn hәr bir xoş vaxtda dәftәri çıxardıb başlardım oxumağı.

 

Bir övqat çox şirin tutdu. Hәr yanda mәni görñәk çağırıb qonaq aparardılar. Mәhz ondan ötrü ki, tәzә bir әhvalat oxuyum. Әvvәl mәnim adımı qoydular nağılçı; amma sonra gördülәr ki, bu ad mәnә yaraşmır. Xülaseyi-kәlam, mәnim adım qaldı qәzetçi.

 

Söz yox, mәnim adımın qәzetçi olmağına bais yoldaşım olubdu, neñә özünüz dә görürsünüz vә söz yox ki, mәnә xoş gәlmir ki, atam-anam qoyduqları adımın yanına bir özgә ad qondaralar; amma mәn genә ürәyimi sıxmıram. Qoy avam hәr nә deyir-desin. Әksәr ovqat әvam yaxşıya deyir pis, pisә deyir yaxşı. Hәlә bәlkә bir az gәrәk fәxr edәk ki, avam bizim üstümüzә gülür.

 

Dünyada hәdsiz şәxslәr avamdan gilaylı qalıblar. Biz dә dağarñığımızı çәkirik çuvalların ñәrgәsinә.

 

Yazılıbdır   Danabaş   kәndindә,   İrәvan   quberniyasında, 1894-ñü sәnә.

 

Lağlağı Sadıq vә qәzetçi Xәlil.

 

 

 

 

EŞŞӘYİN  İTMӘKLİYİ

 

 

 

 

I

 

 

Miladiyyә tarixinin min sәkkiz yüz doxsan dördünñü ilindә avqust ayının әvvәllәrindә Danabaş kәndindә bir qәribә әhvalat olubdu. Әhvalat budu ki, Mәhәmmәdhәsәn әminin eşşәyi oğurlanıb.

 

Söz yox, o kәsin ki, bu әhvalatdan xәbәri yoxdu, mәnim sözümә inanmayañaq; çünki doğrudan da eşşәyin itmәkliyi bir elә tәәññüblü şey deyil ki, bundam bir qәribә әhvalat çıxsın. Hәr kәnddә vә hәr şәhәrdә gün olmaz ki, eşşәk itmәsin.

Amma xeyr, Mәhәmmәdhәsәn әminin eşşәyinin itmәkliyinin özgә eşşәklәrin itmәkliyinә bir tük qәdәr dә oxşarı yoxdu.

 

Vallahi, billahi, Mәhәmmәdhәsәn әminin eşşәyinin itmәkliyi bir qәribә әhvalatdı ki, nağıl edim, siz dә qulaq verib lәzzәt aparasız.

 

Әvvәl görәk kimdi Mәhәmmәdhәsәn әmi?

 

Hәr kәs Danabaş kәndini tanıyır, o yәqin Mәhәmmәdhәsәn әmini dә tanıyır; çünki Mәhәmmәdhәsәn әmi kәndin sayılan şәxslәrindәn biridi. Mәhәmmәdhәsәn әminin olar әlli dörd, әlli beş yaşı. Artıq olmaz. Hәrçәnd ki, saqqalı ağarıbdı,

özü ki, and içir ki, әgәr mәni kasıblıq sıxmasaydı, heç kәs demәzdi ki, mәnim sinnim qırxdan artıq ola. Elә yalan demir Mәhәmmәdhәsәn әmi; çünki kişinin bu sinnindә genә yanaqları qıpqırmızı qızarır.

 

Mәhәmmәdhәsәn әminin başına çox işlәr gәlib. Әgәr duraq hamısını nağıl elәmәkliyә, çox uzun çәkәr. Nәlәr gәlib Mәhәmmәdhәsәn әminin başına, nә işlәrә düçar olubdur!

 

Vәssalam ki, ruzgar bu kişinin üzünә gülmüyübdü.

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi olardı on-on  iki yaşında  ki,  atası Hañı Rza vәfat elәdi. İki il keçmәmişdi anası öldu. Yaxşı dövlәt qalmışdı mәrhum atasından: neçә zәmilәr, neçә ilxılar, nә qәdәr fәrş, çoxluña pul. Amma çox heyf! Elә ki, Hañı Rza vә övrәti öldülәr, Mәhәmmәdhәsәn әmi qaldı başsız-paraxsız. Әmilәri dövlәti bir ilin içindә dağıtdılar, axırda bir barmaq hesabı göstәrdilәr.

  

Elә ki, Mәhәmmәdhәsәn әmi özünü tanıdı, gözünü açdı, baxdı gördü qalıbdı lap lüt madәrzad. Sonra bir qıznan sevişdi, hәmin qızı aldı vә bir neçә il gedib İrәvan tәrәflәrindә qürbәtlik çәkdi, bәlkә puldan-zaddan qazanıb gәtirib әlindә

maya elәsin. Qәrәz, tutmadı işi, әliboş kәndә qayıdıb üç-dörd eşşәk alıb, başladı çarvadarlığı. Amma gәldikñә işi tәnәzzül elәdi. Axirülәmr gәldi tövlәsini ortadan yarı böldü vә küçәyә sәmt bir qapı açdı vә bura bir-iki pud undan, buğdadan, tut qurusundan, iydәdәn düzüb, başladı sövdәni, ta ki, gәldi çatdı bu yaşa ki, indi biz görürük; külfәti dә, söz yox, gәldikñә törәdi.

 

Bәs bir tövrnәn indi Mәhәmmәdhәsәn әmi başını girlәndirir. Amma kasıb olanda nә olar, çox yaxşı adamdı Mәhәmmәdhәsәn әmi. Doğrudan kişinin başı özünün deyil; kişi bu kasıblıq vaxtında heç zaddan müzayiqә elәmәz. Birisi gedә deyә "Mәhәmmәdhәsәn әmi, mәnә üç-dörd manat pul lazımdı", әgәr özündә olsa, әlüstü çıxardıb verәñәk, olmasa çalışañaq hәr tövrnәn olmuş-olsa, özgәsindәn tapsın, sәnin işini düzәltsin. Vaqeәn çox yaxşı kişidi. Mәhәmmәdhәsәn әmi.

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi dünya malına әsla vә qәta talib deyil vә lakin tәk birñә arzusu var. Üç-dörd ildi Mәhәmmәdhәsәn әmi Kәrbәla ziyarәtini qәsd edibdi. Bu kişi artıq dindar adamdı. Doğrudan әgәr rüzgarı bir vәñh ilә keçәydi, yәqin ki, indi

Mәhәmmәdhәsәn әmi çәhardәh mәsumu tamam etmişdi. Amma nә elәmәk, kasıblıq şәxsi savab işlәrdәn dә qoyur. Müxtәsәr, çoxdandı Mәhәmmәdhәsәn әmi Kәrbәla qәsdi edibdi. İl olmaz ki yazıq Mәhәmmәdhәsәn әmi bu pakizә fikrә düşmәsin.

Zәvvarın  hәmişә getmәk, ya gәlmәk sәdasını eşidәn kimi Mәhәmmәdhәsәn әminin gözündәn yaş çeşmә kimi başlar axmağa.

 

Amma nә elәmәk, kasıblığın evi yıxılsın. İndiyә kimi yazıq kişinin qolunu-qıçını bağlayıb, qoymur bir yana tәrpәşsin.

 

Üç-dörd ayın sözüdü. Mәhәmmәdhәsәn әmi yatıb bir vaqiә gördü, yuxudan dürub övrәtini çağırıb, ona xәbәr verdi ki, övrәt, neñә olmuş-olsa, gәrәk bu il inşallah gedәm Kәrbәlaya. Vaqiәsini indiyәdәk heç kәsә nağıl elәmәyibdi. Anñaq bunu deyir ki, vaqiә görmüşәm, gәrәk nә tövr olmuş-olsa Kәrbәlaya gedib, altı guşәli qәbri ziyarәt edәm.

 

Pәs üç-dörd aydı Mәhәmmәdhәsәn әmi getmәk tәdarükündәdi....  Ziyarәt şövqü Mәhәmmәdhәsәn әmini dünya işlәrindәn lap kәnar elәyibdi. Bu fikrә düşәndәn dükanı boşluyub, bir qәdәr arpa, ya darı unundan tәdarük edib qoyub evinә vә bir para lazım olan şeylәrdәn ev üçün hazır edib, gözlәyir zәvvarın çıxmaqlığını.

 

Әvvәl Mәhәmmәdhәsәn әmi istәdi piyada getsin, çünki mәlumdur ki, piyada ziyarәtә getmәkliyin feyzi malnan getmәklikdәn artıqdı. Amma sonra baxdı gördü ki, sinninin o vaxtı deyil ki, piyada iki aylıq yolu gedib qayıtsın. Pәs nә elәmәk? Axırı laәlañ qalıb, özündәn, özgәdәn on-onbeş manat tәdarük edib, Mәhәmmәdhәsәn әmi bir ulağ aldı. Söz yox, ulağ atdan yaxşıdı. Әvvәlәn ondan ötrü, ulağ atdan uñuzdu. Bәlkә heç Mәhәmmәdhәsәn әmi otuz-qırx manat tapa bilmәyәñәk idi ki, ata versin. Bir dә birisi ziyarәtә ulağnan gedә vә qeyrisi atnan gedә, әlbәttә, ulağnan gedәnin ziyarәti allah-taala yanında tez dәrәñeyi-qәbula yetişәr.

 

Bәli, Mәhәmmәdhәsәn әmi bir ulağ aldı. Amma bu ulağ başı bәlalı ulağ imiş.

 

Günlәrin bir günü Mәhәmmәdhәsәn әmi sübh tezdәn yuxudan durub, geyinib, namaz qılıb çıxdı bir hәyәti dolandı. Toyuq-ñüñәni çağırıb, bir az dәn sәpdi, tövlәyә girib eşşәyin qabağına bir-iki ovuñ arpa töküb çıxdı küçәyә vә öz küçә qapısının ağzında çömbәldi, çıxartdı çubuğunu vә kisәsini vә çubuğu doldurub başladı çәkmәyi. Bir qәdәr keçdi, bir neçә kәndli Mәhәmmәdhәsәn әmi sindә Mәhәmmәdhәsәn әminin yanına gәlib, salam verib, ñәrgә ilә çömbәldilәr vә çubuqlarını çıxardıb başladılar çәkmәyi. Bu kәndlilәr hamısı Mәhәmmәdhәsәn әminin qonşusuydular.

 

Kәndlilәr bir az çubuq çәkib, bir qәdәr öskürüb başladılar söhbәti. Söhbәt kәrbәlayıların çıxmağından düşmüşdü. Çünki oturanların hamısı Mәhәmmәdhәsәn әminin ziyarәt qәsdindәn xәbәrdardılar, söz yox, bu söhbәtdә Mәhәmmәdhәsәn әminin dә adı çәkilirdi.

 

Söhbәt çox uzun çәkdi. Әvvәl başladılar ziyarәtә getmәkliyin savabından, sonra keçdilәr ziyarәtә getmәkliyin şәrtlәrinә. Mәhәmmәdhәsәn әminin sol tәrәfindәn oturan kişi bir mәsәlә saldı ortalığa:

 

"Aya, görәk birisi gedir ziyarәtә, ziyarәtini edir, sonra qayıdır gәlir öz vәtәninә, biz yığışıb dәstә-dәstә gedirik bu kişinin görüşünә vә әl-әlә verib deyirik: "Ziyarәtin qәbul olsun", aya, görәk bizim demәkliyimiznәn bu kişinin ziyarәti qәbul olañaq, ya xeyr? Aya, görәk bu sözü ki, biz buna deyirik, bu sözlәrin bu şәxsә mәnfәәti var, ya yox? Mәsәlәn, Mәhәmmәdhәsәn әmi, indi sәnin ziyarәt qәsdin var. Allah salamatlıq versin, sağ vә sәlamәt gedib qayıdasan evinә. İndi, söz yox, allah qoysa qayıdandan sonra biz hamılıqnan sәn ilә görüşәñәyik. İndi görәk bizlәr sәnә deyәñәyik: "ziyarәtin qәbul olsun", bu sözün, bu görüşmәkliyin sәnә xeyri

var, ya yox? Mәn ki, deyirәm yoxdu. Ondan ötrü ki, sәn ziyarәti elәmisәn bir ay, bәlkә ay yarım bundan qabaq. Әgәr sәnin ziyarәtin qәbul olunub allah yanında, dәxi bizim sәnә dua elәmәkliyimizin nә faydası? Әgәr ki, qәbul olunmayıb, genә faydası yoxdu. Biz demәkliknәn qәbul olunmayañaq ki!

 

Bu kişi sözünü deyib dik-dik baxdı Mәhәmmәdhәsәn әminin üzünә. Qeyrilәri dә gözlәrini dikib yerә, fikrә ñummuşdular; çünki vaqeәn bu mәsәlә dәrin mәsәlәdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi tәzәdәn kisәni ñibindәn çıxarıb, mәşğul oldu çubuğu doldurmağa, sonra başladı sol tәrәfindә oturan qonşusunun ñavabını:

 

"Yaxşı deyirsәn. Mәşәdi Oruñ әmoğlu. Sәn deyәn olmuş-olsa, onda da iş düz gәtirmәz, ortalıqdan mehribançılıq götürülәr. Birisi getdi ziyarәtә, gәldi evinә, heç kәs getmәdi onun görüşünә, dәxi bu müsәlmançılıq olmadı ki! İndi mәn gedib, tutaq, ziyarәt edib gәlmişәm evimә, sәn nә deyirsәn, gәlmәzsәn mәnim görüşümә? Sonra dәxi mәn sәnin üzünә baxmaram ki...."

 

Mәşәdi Oruñ ñәld әlini Mәhәmmәdhәsәn әminin tәrәfinә uzadıb vә bir qәdәr dikәlib başladı:

 

"Yox, vallah, Mәhәmmәdhәsәn әmi, sәn mәnim әrzimi başa düşmәdin; mәnim mәsәlәmin ñavabı deyil sәn dediyin. Mәn, söz yox, gәlәñәyәm sәnin görüşünә. Sözüm orasındadır ki, görәk aya, mәnim bu gәlmәkliyimin sәnә bir mәnfәәti var ya yox? Mәn orasını soruşuram."

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi dübarә ñavab verdi ki, görüşmәyin hәr halda mәnfәәti var; çünki görüşmәk olmasa, ortalıqdan mehribançılıq götürülәr. Oturan kәndlilәr bu xüsusda hamısı Mәhәmmәdhәsәn әminin tәrәfindә idilәr; çünki hәrçәnd Mәşәdi Oruñun mәsәlәsi dәrin mәsәlәdi, amma hamıya bәid  görsәndi. Neñә ola bilәr ki, birisi ziyarәtdәn gәlә, gedib onnan görüşmәyәsәn?!

 

Bu mübahisә azından bir saat çәkdi. Çubuqlar da dolurdular, boşalırdılar. Hәrәnin qabağında bir zorba koma kül qalandı.

 

Söhbәtin lap şirin vaxtı idi, sol sәmtdәn, döngәdәn bir şәxs çıxıb, yeyin yeriyib kәndlilәrin yanına gәlib, salam verib üzünü tutdu Mәhәmmәdhәsәn әmiyә:

 

"Mәhәmmәdhәsәn әmi, tez oğlanı  göndәr pәyәdәn  eşşәyi çıxarsın, minәñәyәm şәhәrә, nәçәrnik istiyibdir."

 

Kәndlilәr ñәld ayağa durub, salamı rәdd elәdilәr.

 

"Baş üstә, baş üstә, qurbandır sәnә eşşәk. Bu saat gedim özüm çıxardım gәtirim."

 

Bu ñavabı verib, Mәhәmmәdhәsәn әmi әlüstü girdi hәyәtә.

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi eşşәyi gәtirmәkdә olsun, görәk pәs bu şәxs kimdi vә nәçidi.

 

Bunu bilmәk asandı ki, bu şәxs xırda adam deyil. Әvvәlәn ondan ötrü, kәndlilәr söhbәtin şirin mәqamında bunu görñәk durdular ayağa, hәlә bәlkә baş da yendirdilәr. İkinñisi dә, mәlumdur ki, indi Mәhәmmәdhәsәn әminin gözünün işığı tәk birñә eşşәyidir; çünki bu eşşәyi ondan ötrü alıbdı ki, minib getsin Kәrbәlaya. Geñә vә gündüz bu heyvana mütәvәññöh olur ki, onu yarı yolda qoymasın. Pәs belә güman elәmәk lazımdı ki, Mәhәmmәdhәsәn әmi eşşәyi heç kәsә vermәzdi ki, bir yana aparıb heyvanı yorsunlar. Amma bu şəxc istәyәn kimi Mәhәmmәdhәsәn dәsti  getdi eşşәyi çıxardıb gәtirsin.

 

Pәs görәk bu şәxs kimdi vә nәçidi?

 

Bәli, xırda adam deyil bu eşşәyi istәyәn şәxs. Bu, Danabaş kәndinin katdası Xudayar bәydi. Mәn istәmirәm Xudayar bәyin keçәñәyindәn danışam; çünki özü dә heç bu әmrә razı olmaz. İndi dünyada qayda belәdi ki, birisi uñadan alçağa yenә,

dövlәtlilikdәn kasıblığa düşә, söhbәti hәmişә aparıb çıxardañaq keçәn günlәrinә: ay mәnim atam belә, anam belә, dövlәtimiz  bu qәdәr idi, imarәtimiz bu ñür idi, hörmәtimiz bu hәddә idi. Amma birisi alçaqdan uñaya qalxa, kasıbçılıqdan dövlәtә çata, әskiklikdәn hörmәtә minә, heç vaxt atadan-babadan danışmağı dost tutmaz. Mәsәlәn: Mәhәmmәdhәsәn әmi yeddi gün yeddi geñә atasının dövlәtindәn, hörmәtindәn danışa doymaz. Amma Xudayar katda heç kәsә atasının adını da demәz. Hәr vaxt bu ñür söhbәt düşәndә Xudayar katdanın sözü budur: "Qardaş, nә işin var ataynan-anaynan. Onlar ölüb gediblәr, allah onlara rәhmәt elәsin. Gәl

özünnәn-özümnәn danışaq". Pәs çünki keçәñәkdәn danışmağı Xudayar bәy dost tutmur, heç mәn dә istәmirәm onun qәlbinә dәyim. Onun keçәñәyinnәn mәnim dә işim yoxdu.

 

Xudayar bәyin anñaq otuz yeddi, otuz sәkkiz sinni olar; artıq olmaz, bәlkә әskik ola. Boyu uñadı, çox uñadı. Bunun uñalığından ötrü keçәn vaxtda Xudayar bәyә bir ayama deyәrdilәr. Amma mәn söz verdim ki, onun keçәñәyindәn danışmayım. Qorxuram yalançı olam. Bәli, boyu uñadı, saqqalı, qaşları tünd qaradı. Üzü dә qaradı, çox qaradı. Gözlәri lap qaradı, bir tikә ağ yoxdu gözlәrindә. Belә ki, bәzi vaxt Xudayar bәy papağını basır gözünün önünә: papaq qara, gözlәr qara, üz qara. Papağın altdan gözlәr belә işarır ki, adamın ñanına vahimә ötürür. Pәs deyәsәn ki, çim altından qurbağa baxır.

   

Bunlar hamısı ötәr. Xudayar bәyin bir böyük qüsuru var. Burnu әyridi; әyridi, amma pis әyridi. Әyri dә var, әyri var. Mәn çox gözәllәr görmüşәm ki, burunları әyridi, amma Xudayar bәyin burnu pis әyridi. Burnunun yuxarı tәrәfindәn bir sümük dikәlib. Sümük düzdü, amma aşağısının әti xoruz pipiyi kimi düşüb sol yana. Bilmirәm anadan olmadı, ya sonra olubdu. Amma çox pis burundu, vәssәlam. Xudayar bәyә göyçәk kişi demәk olmaz.

 

İndi iki il olar ki, Xudayar bәy Danabaşda katdalıq elәyir. Bunun katda olmağının da çox әhvalatları var. Xudayar bəy özgә katdalar kimi katda olmayıbdı. Axır, adәt bu ñürdü ki, katdanı ñamaat seçәr. Amma Xudayar bәyin katdalığı özgә tövr olubdu; yәni çox asan vәñhlә olub.

 

Әvvәl, yәni iki il bundan әqdәm, Xudayar bәy qlava yanında çavuş idi. İş elә gәtirdi ki, qlava Xudayar bәyin anasını siğә elәdi. Aşkardı ki, qlava öz sәmtini qoyub, özgәni katdalıqda saxlamayañaq. Bir hәftәnin içindә katdanı qısnıyıb, qulluqdan kәnar elәdi. Bir neçә vaxt kәnd qaldı katdasız. Xülaseyi-kәlam, ñamaat bir vaxt gözünü açdı gördü ki, Xudayar bәy katdadı ki, katdadı.

 

Xudayar bәy katda olan kimi lap dәyişildi. Әvvәl başladı libasından. Paltarını tәzәlәyib vә әlinә bir zoğal ağañı alıb, xәbәr verdi ki, onun adı Xudayar deyil, Xudayar bәydi. Kimin ixtiyarı var idi soruşsun haradan ona bәylik yetişib?! Amma xalq bilirdi ki, bәylik ona oradan yetişib ki, qlava anasını siğә edib. İyirmi-otuz adamı Xudayar katda dama qatıb mәhz o sәbәbә ki, sәhvәn ona deyiblәr

Xudayar katda, demәyiblәr Xudayar bәy.

 

"Çöçә-çöçә" deyә-deyә Mәhәmmәdhәsәn әmi eşşәyi çıxardı küçәyә. Eşşәk eşiyә çıxan kimi bir oğlan uşağı, yeddi-sәkkiz yaşlarında, tumançaq, başıaçıq vә keçәl, özünü çırpdı küçәyә vә ağlaya-ağlaya, çığıra-çığıra qaçıb yapışdı eşşәyin quyruğundan. Bu oğlan Mәhәmmәdhәsәn әminin xırda oğludur.

 

"Hara qoyuram eşşәyimi getsin? Vallah qoymayañağam u  ...  u  ...  u  .... "

 

Bu ñür ağlamaqlıqnan vә sızıldamaqlıqnan oğlan bәrk-bәrk ulağın quyruğundan yapışıb, qoymurdu heyvan hәrәkәt elәsin.

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi vaqeәn çox mehriban ata idi; o, heç vaxt istәmәzdi övladının ürәyini bir dәm sıxsın. Odur ki, yavığa yeriyib, başladı yumşaqlıqnan oğlunu sakit elәmәyә.

 

"Sakit ol, oğlum. Eşşәyin axşam genә qayıdıb gәlәñәk evә da. Eşşәyә nә olur? Mәn eşşәyi satmıram ki! Xudayar bәy әmin aparañaq şәhәrә, orada ona çoxluña arpa verәñәk."

  

"Yox, vallah, heç qoymaram ....  Hara qoyuram getsin e  ...  heç qoymaram ....  Heç dәnә dә!"

 

Bu sözlәri deyә-deyә oğlan ulağın başını çubuqnan qaytarırdı qatsın genә hәyәtә. Bu heyndә Xudayar katda oğlanın dal tәrәfindәn yeriyib, oğlanın kürәyindәn bir ağañ ....

 

"Köpәk oğlu köpәk! Hara aparırsan eşşәyi? Gözlәrin kordur, görmürsәn mәni burada? Vallahi gönünü soyaram!"

 

Oğlan "vay-vay!" deyib, qaçdı soxuldu hәyәtә. Xudayar katda eşşәyi minib, düzәldi şәhәr yoluna. Kәtdilәr hәmçinin dağıldılar. Mәhәmmәdhәsәn әmi katdanı yola salıb, oğlunun dalınña dilxor qoydu getdi evinә.

 

 

 

 

II

 

 

Günortadan yarım saat keçirdi ki, Xudayar bәy yetişdi şәhәrә.

 

Xudayar bәy eşşәyi Mәhәmmәdhәsәn әmidәn istәyәndә dedi ki, mәni nәçәrnik istәyib. Amma yalan deyirdi, nәçәrnik istәmәmişdi, özgә mәtlәbi var idi. Әgәr nәçәrnikdәn ötrü Xudayar katda şәhәrә gәlirdi, lazımdı ki, bir az tez gәlәydi. O, özü bilirdi nәçәrnik anñaq günortaya kimi divanxanada olar, günorta olñaq divanxana bağlanır. Xeyr, özgә mәtlәbi var Xudayar bәyin.

 

Eşşәyi qatıb karvansaraya Xudayar bәy üz qoydu bazara. Yeddi girvәnkәlik qәndlәrdәn bir kәllә alıb vurdu geymәsinin altına vә bazardan çıxıb Buzxana mәhәllәsini tutub başladı getmәyi. Bir qәdәr gedib, çöndü sol küçәyә. Bu küçәni başa kimi gedib, genә çöndü sol sәmtә. Bir dar küçәynәn gedib vә arxı tullanıb, bir alçaq qapının yanında durub qәndi qoydu yerә vә başladı üst-başının toz-torpağını tәmizlәmәyi. Sol qıçını qalxızıb sağ әli ilә vә sağ qıçını qalxızıb sol әli ilә şalvarının balağını silib vә papağını çıxarıb geydi sol әlinә vә sağ әli ilә o tәrәfini, bu tәrәfini çırpıb qoydu başına. Qәndi vurdu qoltuğuna, bir öskürüb dәqqülbab elәdi.

Hәyәtdәn  bir övrәt sәsi gәldi:

 

"O kimdi?"

 

Xudayar bәy bir dә qapını döydü. Bir az keçdi, dörd-beş yaşında bir qız uşağı qapını açıb vә Xudayar bәyi görәn kimi qapını örtüb qaçdı hәyәtә. Hәyәtdәn qızın bu ñür sәsi gәldi:

 

"Buy ana, qapıda bir yekә kişi durub!"

 

Xudayar bәy qızın sözlәrinә bir qәdәr gülüb çağırdı qızı:

 

"Ay qız, qazı ağa evdәdi?"

 

Qız o qәdәr Xudayar bәydәn qorxdu ki, ñürәt elәmәdi ñavab versin. Bu heyndә qapı açıldı, bir ñavan oğlan qapını daraxlayıb tәәññüb  ilә gözlәrini dirәdi Xudayar bәyin gözünә.

 

"Qazı ağa evdәdi?"

 

"Evdәdi, sözünü de."

 

"Qazı ağanı görmәk istәyirәm."

 

Oğlan bir söz demәyib qapını örtdü vә rәdd oldu; sonra gәldi, qapını açdı vә dedi:

 

"Gәl."

 

Xudayar bәy başını әyib, qapıdan içәri girib, iki pillә yendi hәyәtә. Görükәn budur ki, qazının övrәti hәyәtdә paltar yuyurdu; çünki  oğlan qapını açmamış xәbәrdarlıq verdi:

 

"Xanım, kәnar ol, adam gәlir."

 

Hәyәtin bir sәmtindә var idi әngәnәk, yanında çoxluña yuyulmuş paltar qalanmışdı; әrov, yәni paltarın çirkli suyu axıb gәlib, qapının yanında göl durmuşdu. Xudayar bәy girdiyi yer әsla hәyәtә oxşamırdı; çünki burda dörd divardan savayı bir şey yox idi. Hәyәtin eni on addım vә uzunu on beş addım anñaq olardı. Sol torәfdә divara sәmt qalanmışdı çiy kәrpiñ. Vәssәlam. Bәlkә bura qazının dal hәyәtidir; çünki bu şәhәrdә ev yoxdur ki, onun bağçası olmasın. Qәrәz, әgәr qazının bağı-bağçası olmuş-olsa, Xudayar bәy bu girdiyi dal hәyәtdәn savayı qeyri bir şey görmәdi.

 

Oğlan hәyәtin sağ sәmtindәn girdi bir dar yola, yox oldu. Bir az keçdi, bir qoña kişi, beli bükülmüş, haman dar yoldan çıxıb, sol әli ñibindә vә sağ әli gözlәrinin üstә, bir qәdәr yavıq gәlib üzünü tutdu Xudayar bәyә:

 

"Sözün nәdir, dadaş?"

 

"Әmi, qazı ağanı görәñәyәm, işim var."

 

"Sәn haralısan, әzizim?"

 

"Mәn Danabaş katdası Xudayar bәyәm, qazı ağanı görmәk istәyirәm."

 

"Geymәnin altındakı nәdir, qadan alım?"

 

"Qәnddir, gәtirmişәm qazı ağaya. Bir xeyir işimiz var onda, bu da ağız şirinliyidir."

 

Qoña kişi gәldiyi yol ilә qayıtdı getdi. Bir neçә dәqiqәdәn sonra ñavan oğlan dar yoldan çıxıb, әli ilә Xudayara işarә elәdi gәlsin. Xudayar bәy oğlanın dalınña dar yol ilә gedib, girdi qәhvәxanaya vә başmaqlarını çıxardıb, oğlanın dalısınña girdi qazının otağına.

 

Xudayar bәy içәri girәn kimi belә döyükdü ki, salamı da yadından çıxardı. O çox tәәññüb elәdi ki, hәmin gördüyü qoña kişi әylәşib yuxarı başda döşәyin üstә. Söz yox, әlüstü başa düşdu ki, qoña kişi elә qazının özüdür. Qazı çoxdan duymuşdu ki, bu kişi xam düşübdür. Bu sәbәbә nәinki Xudayar bәyin salam vermәmәsindәn rәnñidә olmadı, hәlә bәlkә özü ayağa durub salam verib, bәyә yuxarı başda yer görsәtdi.

 

Xudayar bәy dübarә salam verib, keçdi yuxarı başa vә oturub qәndi qoydu yerә.

 

Qazının otağı yekә, uña vә ağ otaqdı. Bu otağın otuz yeddi taxça vә tağı var vә heç birisi boş deyil. Tağlara düzülübdür çox bәrni vә hәdsiz çini qab. Taxçalara düzülübdür bir neçә samovar, sandıqça, qәlyan, dörd-beş kәllә rus qәndi vә xırdavat şeylәrdәn. Beş on taxta doludur boxça vә paltarnan. İki taxça dolu idi kitab ilә. Fәrşә salınıb pürbaha qalı vә qalçalar.

 

Otağın yuxarı başında qoyulub üç iri dәmir sandıq. Sandıqların üstә adam boyuña qalanıbdı çox qalça, keçә, kilim vә palaz. Bir tәrәfdәn çadirşәbә bükülü qoyulub çәrgә ilә dörd-beş dәst yorğan-döşәk.

 

Qazı mәxmәr döşәk üstә oturub dayanmışdı ñüt yastığa.

 

Elә ki, Xudayar bәy qәndi çıxardıb qoydu yerә, qazı gülә-gülә üzün tutub Xudayar bәyә dedi:

 

"Bәy, bu qәnd nәdi, bu nә işdi?" Xudayar bәy gülә-gülә ñavab verdi:

 

"Qazı ağa, bir xeyir işimiz var. Bu qәndi gәtirdim ağız şirinliyi olsun."

 

"Ay şirin kam olasan, mәnim qardaşım. Yәqin ki, kәbin kәsdirәñәksәn."

 

"Xeyr, qazı ağa, kәbin deyil, siğәdir."

 

"Nә eybi var, siğә dәxi yaxşı ....  Çox gözәl, çox gözәl. Allah mübarәk elәsin. Siğәni sәn özün elәyirsәn, ya özgәsi elәyir?"

 

"Xeyr, qazı ağa, özüm elәyirәm әgәr iş düzәlsә."

 

Qazı üzünü qapıya sәmt tutub, nökәrini çağırıb ona buyurdu ki, qәndi ortalıqdan götürsün, qәlyan doldursun vә çay gәtirsin. Sonra genә üzünü tutdu Xudayar bәyә:

 

"Neñә buyurdun, iş düzәlsә?"

 

"Bәli, qazı ağa, әgәr işi bir tövrnәn yoluna qoysanız, biz sizә duaçı olarıq."

 

"Dәxi nә tövrü var ki! Siğәdi, oxuyaram qurtarıb gedәr da."

 

"Yaxşı buyurursan, qazı ağa, amma lazımdı ki, övrәt tәrәfindәn bir vәkil olsun."

 

"Әlbәttә, mәn demirәm ki, vәkil olmasın. Vәkil dә gәrәk olsun, şahıd da gәrәk olsun. Vәkilsiz, şahıdsız siğә oxunmaz ki."

 

Xudayar başını saldı aşağı, bir qәdәr fikir elәyib ñavab verdi:

 

"Bәli, belәdi."

 

Qazı dübarә üzünü tutdu Xudayar bәyә:

 

"Pәs hanı sәnin vәkilin vә şahıdların?"

 

"Hәlә ki, nә vәkil var, nә şahıd. Görәk neñә olañaq."

 

Qazı çox tәәññüb elәdi:

 

"Bә sәnin nә vәkilin var, nә şahıdın var, haradan mәn siğә oxuyañağam?"

 

"Bәli, belәdi, qazı ağa, belәdi."

 

"Vallah, mәn sәnin sözlәrindәn baş açanmıram. Әgәr siğә oxutmaq istәyirsәn, gәrәk övrәt tәrәfnndәn vәkil gәlә, mәn dә  siğәni oxuyam. Әgәr vәkillәr vә şahıdlar burda deyil, qalsın sonraya. Onlar da gәlsin, o vaxt siğә oxuyum. Ya xeyr, burda özgә bir maneçilik var, ta orasını da özün bilәrsәn."

 

Xudayar bәy qazının sözlәrindәn sonra bir qәdәr dә xamuş olub vә sonra dikәlib vә qapıya sәmt baxıb alçaq sәs ilә dedi:

 

"Doğrudan doğrusu, qazı ağa, mәnim bir mәtlәbim var. Allahdan gizlin deyil, dәxi sәndәn niyә gizlin olsun."

 

"De, de görәk. Әlbәttә, mәndәn dәxi niyә gizlәdәsәn?!"

 

Qapı  açıldı,  ñavan  oğlan  padnos  içindә  iki  stәkan  çay gәtirib, birini qoydu qazının vә birini dә Xudayar bәyin qabağına. Qazı oğlana işarә elәdi durmasın otaqda. Oğlan çıxıb gedәndәn sonra Xudayar bәy alçaq sәs ilә başladı:

 

"Qazı ağa, sözün әsli budur ki, bizim Danabaş kәndindә bir dul övrәt var. Mәnim çoxdandı fikrimdәdi onu siğә elәyim; amma övrәt gәlmir. Bilmirәm ürküdürlәr, ya nәdi. Deyir getmәrәm ki, getmәrәm. İndi qalmışam belә. Sizin qulluğunuza gәlmәkdә qәsdim bu idi ki, bu әrzimi sizә yetirim, görüm siz nә buyurursunuz. Bu әmrә bәlkә bir çarә tapasınız."

 

Bu heyndә haman qız uşağı başını qapıdan soxdu içәri vә dedi:

 

"Dәdә, anam burdadı?"

 

Qazı qızın üstünә çığıran kimi qız rәdd oldu. Sonra ñavan oğlan qәlyanı gәtirib qoydu qazının qabağına. Oğlan istәdi dursun, qazı getmәyi işarә elәdi. Qazı qәlyanı damağına salıb, üzünü tutdu qonağa.

 

"İndi pәs nә tövr deyirsәn elәyәk?"

 

"Başına dönüb, qazı ağa, hәr neñә olmuş-olsa, gәrәk düzәldәsәn bu işi."

 

Qazı qәlyana bir bәrk qüllab vurub, başını bulaya-bulaya deyir:

 

"Bәli, gәtdiyin iki girvәnkә qәnddir, zornan övrәti gәtirib qatarıq sәnin qoynuna. Get, ay hәpәnd!"

 

Xudayar bәy qazının sözünün ñavabına bir qәdәr dikәlib vә sağ әlinin şәhadәt barmağını yuxarı qalxızıb dedi:

 

"Bax, ey qazı ağa, and olsun o bizi yaradan allaha, sәn әgәr mәnim bu işimi aşırsan, mәn mәlun adamam әgәr başımı da sәnin yolunda әsirgәyәm."

  

"Bәradәrim, mәnә sәnin başın lazım deyil, allah sәnin başını sәlamәt elәsin. Mәnә bu lazımdır, bax bu."

 

Qazı bu sözlәri deyәndә sağ әlini dә yerdәn böyük kәllә qәndin boyuña qaldırmışdı yuxarı. Sözünü deyib qurtardı, amma әlini çәkmәdi. Bu halәtdә saxlayıb diqqәt ilә baxırdı Xudayar bәyin üzünә. Әlini o vaxt yendirdi ki, Xudayar bәy razılıq ñavabı verdi. Xudayar  bәyin ñavabı bu oldu:

 

"Qazı ağa, fikrini hara dağıdırsan? Mәn bir para adamlardan deyilәm ki, söz deyim, vәdә verim, dalısında durmuyum. Kişi börkü başına nәdәn ötrü qoyur? Ondan ötrü qoyur ki, ona kişi desinlәr. Pәs şәxsi ki, üzdә bir söz dedi, çıxdı eşikdә özgә söz danışdı, dәxi onda kişilik sifәti qalmadı ki! Sәn bir kәllә rus qәndi deyirsәn, mәn on bir kәllә gәtirim. Ürәyini niyә sıxırsan. Pulum yoxdu mәnim? Xeyr, dövlәtindәn o qәdәr varımdır, heç sәnin tәki ağaların yanında xәñalәt qalmaram. Heç fikrini özgә yana dağıtma."

 

Xudayar bәy sakit oldu. Qazı başladı:

 

"Allah sәni xәñalәt elәmәsin öz birliyi xatirinә. Rәfiqim, mәn şәxsin simasından bilirәm ki, bu nә tövr adamdır. Mәn indi müsinn adamam. Mәnim olar hәştad vә bәlkә dәxi dә artıq yaşım. Özümә görә dә tәñrübә hasil elәmişәm. Mәn şәxsin üzünә baxan kimi bilirәm ki, nә tövr adamdır. Vә bir dә zahir batinin aynasıdır. Mәn sәnin üzünә baxan kimi yәqin elәdim ki, sәn neñә adamsan. Әgәr sәndәn bәdgüman vә naümid olsa idim, heç bu qәdәr danışığa durmaz idim sәnnәn ....  Amma xeyr, maşallah artıq lәyaqәtli adamsan. Mәn dә sәninlә elә rәftar elәmәrәm ki, axırda sәnin yanında xәñalәt olum. Mәnә nә lazımdır on bir kәllә qәnd. Sәn mәnә iki kәllә qәnd gәtirsәn, birini doğrayıb paylaram füqәrayә, anñaq, ağız şirinliyindәn ötrü, -- neñә ki, özün dә buyurdun, -- bir kәllә rus qәndi sәndәn alañağam. Vәssәlam. Mәnim yoxsa artıq tәmәim yoxdur. Söz yox, әgәr qәndin yanındaña bir girvәnkә çay gәtirsәn, nә sözüm var?"

 

"Bax bu gözüm üstә, bax bu gözüm, bax gözüm üstә, üstә, bax bu gözüm üstә .... "

 

Bu sözlәri deyirdi vә sol әlini qoyurdu gah sağ gözünün, gah sol gözünün üstә. Axır sözünü bu ñür tamam elәdi:

 

"Dәxi sözün nәdi, qazı ağa? Bunlar hamısı baş üstә. İndi bәs sәn mәnim işimi nә tövr sazlayañaqsan?"

 

Qazı başını saldı aşağı, bir qәdәr tәsbeh çevirib "ya allah" dedi vә durdu ayağa, getdi kitabları eşib, bir qara ñildli kitab gәtirib açdı. Gözlüyü taxdı gözünә vә başladı alçaqdan oxumağı. Qazının sәsi çıxmırdı, anñaq dodaqları tәrpәşirdi. On dәqiqә çәkdi qazının oxumağı. Sol әlinin şәhadәt barmağını kitabın bir yerindә saxlayıb, üzünü tutdu Xudayar bәyә:

 

"Bilirsәn, bәy, bu mәsәlә çәtin mәsәlәdir. Belә işlәr az-az ittifaq düşәr. Kitaba ondan ötrü baxıram ki, görәk şәriәt bu xüsusda nә buyurur."

 

Qazı bu sözü deyib genә ñumdu kitaba, bir qәdәr oxuyub sevinñәk kitabı bükdü qoydu qabağına.

 

"İnşallah kәşf edәñәyәm bu mәsәlәni, kәşf edәñәyәm, lap asan vәñhlә kәşf edәñәyәm. Bәy, buyur görәk qәnd vә çay nә vaxt gәlәñәk?"

 

"Qazı ağa, elә bu saat, elә deyirsәn durum bu saat gedim alım gәtirim. Mәnim әlimdә çәtindir?"

 

"Әzizim, qәndi vә çayı gәtirәrsәn qoyarsan buraya, sonra gedib üç-dörd nәfәr kәndinizin әhlindәn gәtirәrsәn mәnim yanıma. Amma gәrәk o şәxslәr hamısı sәnin rәfiqlәrindәn ola. Onların birisi gәlib mәnә deyәr ki, hәmin övrәt mәnim anamdır. Bu şәxsә, yәni sәnә gәlmәk istәyir vә mәni bu xüsusda vәkil elәyibdi. Qeyrilәri dә şәhadәt verәrlәr. Vәssәlam. Mәn dә siğәni oxuram, qurtarıb gedәr."

 

"Qazı ağa, әgәr iş bu ñür qurtarañaq, bu lap asan işdi. Üç-dörd nәdi, yüz adam kәndimizdәn tökәrәm bura, hәr nә soruşursan soruş, mәn dediyimi onlar da desinlәr. Kimin ağzıdı mәnim sözümdәn çıxsın?"

 

Bu sözlәri deyib Xudayar bәy durdu ayağa.

 

"Gedim görüm kәndimizin adamlarından şәhәrdә kimi tapa bilәñәyәm."

 

Xudayar bәy qapıdan çıxmaq istәyirdi, qazı çağırıb dedi:

 

"Bәy, içәri zәhmәt çәk, sәnә iki vәsiyyәtim var. Әvvәla budur ki, qәnd-çaya, söz yox, pul verәñәksәn. O pulları sәn çöldәn tapmamısan ki ....  Әlbәttә alnının tәrilә qazanmısan. Pәs çünki belәdi, barı səy elә, yaxşı mal al. Zәmanә indi çox xarab olub, adamı әlüstü tovluyurlar. Karapet ağaya tәzәlikdә yaxşı qәnd gәlib, adına Prodski deyirlәr. Səy elә haman qәnddәn al. Çayı da indi özün bilәrsәn, nә tövr olar-olsun.

 

Xudayar bәy:

 

"Baş üstә," --deyib istәdi çıxıb getsin. Qazı genә çağırıb qaytardı otağa.

 

"Әzizim, mәn әrz elәdim iki vәsiyyәtim var; birini dedim, birini dә deyim, ondan sonra azadsan."

 

"Buyur, qazı ağa."

 

"İkinñi vәsiyyәtim budur ki, bizim bu işimiz gәrәk ölәn günә kimi öz yanımızda qalsın."

 

"Ay, qazı ağa, uşaqsan? Mәni elә nadan bilmә."

 

"Qulaq as, sözümü qurtarım. Bәli, bu iş gәrәk mәxfi qala."

 

"Neñә gәrәk qala?"

 

"Gәrәk gizlin qala, heç kәs gәrәk bu işdәn xәbәrdar olmaya. O adamlar ki, sәn bura gәtirәñәksәn, gәrәk sәnin elә rәfiqlәrin olsun ki, bu sirri özgәsinә vermәsinlәr. Ondan ötrü ki, söz yox, burada bir xilafi-şәr, әmәl yoxdu, amma çünki bu ñür işlәr az ittifaq düşür, hәr eşidәn güman edәñәk ki, burda bir xilaf әmәl var. Pәs bu sәbәbә bu iş әlbәttә, әlif әlbәttә, gәrәk sәnin, mәnim vә şahıdlarının arasında qala. Vәssәlam. İndi gedә bilәrsәn."

 

"Baş üstә, qazı ağa, baş üstә. Әlbәttә belәdi ...."

 

Bu sözlәri deyib, Xudayar bәy qazının evindәn çıxıb, üz qoydu getmәkliyә.

 

 

 

 

III

 

 

Xudayar bәy sevinñәk tez bazar mәsñidinin yanına yetişib, yendi bazar çayına, dәstәmaz alıb girdi mәsñidә vә namaz qılıb, üz qoydu bazara. Çarşı ilә gedib vә qazı nişan verdiyi ermәnini soruşub, getdi girdi bir böyük dükana. Qәfәsәnin dalında bir qarnı yoğun ermәni oturub yazıya mәşğul idi. Xudayar bәy dükanın o sәmtinә baxıb, bu sәmtinә baxıb, çıxardı çubuğunu vә başladı doldurmağı. Karapet

ağa qәlәmi qoydu yerә vә tәәññüb ilә baxdı Xudayar bәyin üzünә. Xudayar bәy çubuğu doldurub yeridi Karapet ağanın yanına vә әlini qoltuq ñibinә uzadıb vә bir çimdik qov çıxardıb, tutdu Karapet ağanın qabağına.

 

"Zәhmәt olmasa bir ispiçkә çәk, bu qovu yandırım."

 

Karapet ağa qeyznәn ñavab verdi:

 

"Sәn mәgәr görmürsәn ki, bura qәhvә dükanı deyil! İtil ñәhәnnәmә burdan, supa oğlu supa! İtil!"

 

Bu sözlәri deyә-deyә Karapet ağa ayaq üstә durub deyәsәn ki, istәyirdi qәfәsәnin dalısından sıçrayıb, Xudayar bәyi alıb yatsın.

 

Xudayar bәy bir az sinib çәkildi kәnara. Çox tәәññüb elәdi Xudayar bәy ermәninin bu tövr rәftarına. O haradan güman elәyәrdi ki, Karapet ağa od vermәyәñәk, o, çubuğunu yandırsın. Danabaş kәndindә o bir adamdan bu ñür tәrk-әdәblik görmәmişdi. Kimin ixtiyarı var Xudayar bәy çubuğu ñibindәn çıxardan kimi qov yandırıb onun qabağına tutmasın? Amma nә elәmәk? Danabaş kәndi qalıb

Danabaş kәndindә. Burada ki şәhәrdi. Şәhәr gәlib Danabaş kәndi әvәzi olmaz.

  

Xudayar bәy üzünü bir az turşudub vә qaş-qabağını töküb, bu ñür Karapet ağanın ñavabını verdi:

 

"Xozeyin, sәn nahaq yerә çığırırsan. Mәn gәlmәmişәm ki, sәnin dükanını çapıb talıyam. Mәn gәlmişәm sәninlә sövdә elәyim. Dәxi sәnin mәnim üstümә çığırmağın lap artıqdı. Mәn gәlmişәm sәndәn qәnd alam."

 

"Bәli, sәn mәndәn yarım girvәnkә qәnd alañaqsan, mәn duraram sәnin әllәrindәn öpәrәm."

 

Xudayar bәy çubuğun tәnbәkisini doldurdu kisәsinә vә çubuğunu taxdı belinә vә ñavab verdi:

 

"Xozeyin, әvvәl sәn tanı gör mәn kimәm, sonra mәnim üstümә çığır. Mәn sәn deyәn adamlardan deyilәm ki, gәlib yarım girvәnkә qәnddәn ötrü sәnә baş ağrısı verim. Mәn Danabaş kәndinin katdası Xudayar bәyәm. Mәn gәlmişәm nәinki yarım girvәnkә qәnd alam, mәn sәndәn bir kәllә qәnd alañağam, yekә gәllәlәrdәn."

 

Karapet ağa bir az yavaşıdı:

 

"Mәnim gözüm üstә. Mәn nә deyirәm ki! Mәn demirәm ki, sәn niyә mәndәn bir kәllә qәnd almırsan. Mәn onu deyirәm ki, sәn yaxşı elәmәdin mәn yazı yazan vaxtda qovu uzatdın mәnim qabağıma. Mәn indi yazıda qәlәt düşdüm. Mәnim indi zәhmәtim lap çox oldu. Gәrәk sәn gedәndәn sonra bu yazdığımı bir dә yazam."

 

"Qәrәz, ta indi keçib. Hәr nә olub, olubdu. Qәndi indi neçәyә verәñәksәn mәnә?"

 

Karapet ağa qәfәsәnin taxtasını qovzayıb çıxdı kәnara vә gәldi qalanmış qәndin yanına vә әlini kәllәlәrin birinin üstünә qoyub başladı:

 

"Bax, qardaşım bәy, bu qәnd lap elә yaxşı qәnddi. Bu qәndi sәnә verәñәyәm yeddi manat iki şahıya. Bu lap yaxşı qәnddi."

 

"A kişi, zarafat elәyirsәn? Qәndi indi yeddiyә hәr yanda verirlәr da. Gözün mәni gördü?"

 

"Harda  yeddiyә  verirlәr? Heç belә şey olmaz, mәzhәb haqqı. Yeddi iki şahıdan bir qәpik әskiyә vermәzlәr."

 

Xudayar bәy bir az dinmәyib, genә hәmin çubuğu çıxardıb başladı doldurmağı. Karapet ağa ñibindәn bir spiçka çıxardıb yandırdı. Xudayar bәy çubuğu alışdırdı vә dedi:

 

"Yaxşı-yaxşı! Mәn çoxdan bilirdim ki, sәn bahañılsan. Heç sәnnәn bañarmaq olmaz. Yaxşı-yaxşı! Götür bir kәllә çәk, görәk nә qәdәr gәlәr."

 

Karapet ağa yekә kәllәlәrin birini quñaqlayıb qoydu tәrәziyә.

 

"Bu on, bu da on -- iyirmi." Bu beş, bu üç, bu iki bu da yarım. Bәli, düz otuz girvәnkә yarım. Otuz girvәnkәsi otuz abbası, bu altı manat, çıxaq doqquz şahısını, qalar beş manat on bir şahısı.

 

Karapet ağa qәndi tәrәzidәn götürüb qoydu yerә.

 

Karapet ağa, indi allaha şükür, mәni tanıdın ki?

 

"Neñә yәni tanıdım?"

 

"İndi bildin mәn kimәm da?"

 

"Sәn kimsәn?"

 

"Mәn Danabaş kәndinin katdası Xudayar bәyәm."

 

"Mәn dә ikinñi gild kupets Karapet ağayam."

 

"Ay atana allah rәhmәt elәsin. Bu sözlәri mәn ondan ötrü әrz edirәm, indi dünyada qәlp adam çoxalıbdır. Birisi gәlib nisyә sövdә elәr, and içәr allaha, peyğәmbәrә ki, üç gündәn sonra pulunu gәtirәrәm. Üç gün olur ay, bәlkә üç il. Amma allah mәnә bir ölüm göndәrsin, bu ñür qәlp işlәr tutmuyum. Sözün doğrusu, bugün iş belә gәtirdi, yanımña şәhәrә pul gәtirmәmişәm. İndi mәn qәndi aparıram, inşallah sübh tezdәn sәnin beş manat on bir şahını burda hazır elәrәm."

 

Karapet ağa bu sözlәri eşitñәk ñәld qәndi aparıb qoydu yerinә vә qayıdıb sağ әlini qoydu Xudayar bәyin çiyninә, sol әli ilә qapını görsәtdi.

 

"Di get, çıx get! Tez ol get burdan! Elә bu saat çıx get."

 

Xudayar bәy dinmәz-söylәmәz dükandan çıxıb üz qoydu getmәyә. Axşam azanına anñaq yarım saat qalırdı ki, Xudayar bәy gәldi çıxdı haman karvansaraya ki, eşşәyi qatmışdı.

 

Xudayar bәy karvansaranın qapısına yetişñәk içәridәn bir alçaq qәdәk arxalıqlı, boz papaq, ağ tuman kişi çıxıb qaş-qabaq ilә üz tutdu Xudayar bәyә:

 

"A kişi, allah atana rәhmәt elәsin, gәl bu xatanı bizim başımızdan sovud! A kişi, bu bәlanı gәtirib qatmısan tövlәyә, biz tәngә doyduq ki! Sәn allah, gedim ulağı çıxardım, götür apar."

 

Bu sözlәri deyib güdәk kişi, -- ki karvansaranın odabaşısı olsun, -- istәdi qayıda karvansaranın hәyәtinә. Xudayarbәy onu çağırıb saxladı:

 

"Yavaş görüm, hara gedirsәn? Neñә bәlanı gәtirib qatmışam tövlәyә? Yәqin ki, ulağ mallarnan yola getmir. Axı mәnim ulağım sakit ulağdı. Sәn niyә bu sözü deyirsәn?"

 

Odabaşı әlini ölçә-ölçә qayım sәslә başladı:

 

"A kişi, sәn allah zarafat elәmә. Mәnim kefimin o vaxtı deyil. Eşşәyini çıxardım, götür apar."

 

Xudayar bәy qayım sәslә ñavab verdi:

 

"Rәhmәtliyin oğlu, bir sözünü mәnә de görüm ki, axı nә olubdu?"

 

"Nә olañaq, yekә kişi! Xalqın eşşәyini oğurlayıb gәtirmisәn qatmısan mәnim karvansarama. Niyә? Görәk mәnnәn qәsd-qәrәzin var?"

 

"Ә, dәli olmamısan ki! Ya keflisәn? Mәn niyә xalqın eşşәyini oğurluyuram? Vallah heç artıq-әskik danışma ki, peşman olarsan."

 

"Yaxşı, rәhmәtliyin oğlu, özgә eşşәk tapa bilmirdin, getdin Mәmmәdhәsәn әminin eşşәyiii gәtdin, bizi qoydun qalmaqala?"

 

"Neñә qalmaqala qoymuşam mәn sәni?"

 

"Neñә qalmaqal olañaq?" Sәn elә eşşәyi tövlәyә qatıb oyza  ñummuşdun, Mәhәmmәdhәsәn әminin xırda oğlu ox kimi özünü soxdu karvansaraya ki, eşşәyi aparañağam. Mәn dә nә tövr verәydim? Dәxi nә deyim, başına dönüm! Bu oğlan özünü çırpır yerdәn yerә ki, ya özümü gәrәk öldürüm, ya da bu saat gәrәk eşşәyi aparam. Axırı lap naәlañ qalıb, getdim bir qaradavoy çağırdım, oğlanı döyә-döyә

çıxartdı eşiyә.

 

"Heyf, heyf, heyf ki, mәn burda olmamışam! Vallahi ki, ölüsünü qoyardım oğlanın burda! Onu mәn sağ ötürәrdim kәndә? Sәn pәs niyә mәni gәlib çağırmadın?...." Qәrәz, keçib. İndi hava qaranlıqlayır, mәn dәxi kәndә qayıda bilmәrәm. Mәn özüm dә gәrәk qalam, eşşәk dә gәrәk qala. Bu geñә sәnә qonağam, Kәrbәlayı Ñәfәr әmi.

 

"Qonaqsan, gözüm üstә yerin var. Әlbәttә, indi da getmәk olmaz. Hava lap qaranlıqlayır. Di burda niyә durubsan? Buyur gedәk mәnzilә."

 

Kәrbәlayı Ñәfәr әmi qabaqña vә Xudayar onun dalınña gedib girdilәr bir xırda qaranlıq hüñrәyә. Kәrbәlayı Ñәfәr әmi girәn kimi bir spiçka çәkib, sol tәrәfdә divara vurulmuş xırda lampanı yandırdı vә qonağa yer göstәrdi. Hüñrәnin fәrşi ibarәtdi bir palazdan. Yuxarı başda qoyulmuşdu bir bükülü yorğan-döşәk, buñaqda var idi bir sәnәk, bir lüleyin vә süpürgә, çirkli divarların nә tağları var idi, nә taxçası. Xudayar bәy palaz üstә oturub dalını dayadı yükә vә çubuğunu ñibindәn çıxardıb başladı doldurmağı. Sonra üzünü Kәrbәlayı Ñәfәr әmiyә tutub dedi:

 

"Gәl otur görәk, Kәrbәlayı Ñәfәr әmi. Gәl mәnә bir od da zәhmәt çәk ver. Gәl, gәl otur söhbәt edәk bir az."

 

Kәrbәlayı Ñәfәr әmi dә hәmçinin başmaqlarını çıxardıb, keçdi oturdu bir tәrәfdәn vә bir spiçka çәkib tutdu Xudayar bәyin çubuğuna. Xudayar bәy çubuğu alışdırdı.

 

"Kәrbәlayı Ñәfәr әmi, sәn gәrәk bu әhvalatı mәnә demәyәydin. Sәn mәnim ürәyimә bir ox vurdun. Allah görüm Mәmmәdhәsәn әminin atasına lәnәt elәsin! O mәni xalq içindә rüsvay elәdi. Mәn bu yaşa gәlmişdim, indiyә kimi bu ñür bәdnam olmamışdım."

 

Xudayar bәy sözünü deyib vә dikәlib çubuğu uzatdı verdi Kәrbәlayı Ñәfәr әmiyә. O da "ya allah" -- deyib çubuğu aldı vә bir sümürüb dedi:

 

"Yaxşı buyurursan, Xudayar bәy. Axır Mәhәmmәdhәsәn әmi neylәsin? Onun nә günahı var? Sәn eşşәyi gәtirәndә ona xәbәr versәydin, heç belә olmazdı. Onda bilәrdilәr ki, eşşәyi sәn gәtirmisәn, da oğlunu göndәrmәzdi."

 

"A kişi, adına and olsun, eşşәyi mәnә Mәhәmmәdhәsәn әmi özü verib. Eşşәyi mәnә o dәyyus özü veribdi, o qurumsaq özü veribdi, o Ömәr özü veribdi. A kişi, niyә inanmırsan?"

 

"Niyә dә inanmıram? Xeyr, inanıram."

 

"Qurani-münzәl haqqı özü veribdi. Niyә, mәn üç yüz evin katdası ola-ola, bir ulaq da tapa bilmirәm, gedirәm oğurluqña özgәlәrin eşşәyini gәtirirәm?"

 

"Xeyr, inanıram da! Niyә inanmıram?"

 

Kәrbәlayı Ñәfәr dikәlib çubuğu verdi Xudayar bәyә. Xudayar bәy bir-iki sümürüb genә başladı:

 

"İndi sәn görәrsәn, Kәrbәlayı Ñәfәr әmi, mәn qisasımı Mәhәmmәdhәsәn әmidәn almasam, mәn bu saqqalımı qırxdırram?"

 

Kәrbәlayı Ñәfәr әmi bir az gülümsündü vә bir qәdәr dikәlib sual etdi:

 

"Yaxşı, sәn nә eliyә bilәrsәn, ona?"

 

"Mәn onun gözünә ağ sallam! Nә eliyәñәyәm ona? Mәn onun böyüyü deyilәm? Gün olmaz ki, onun mәnә işi düşmәsin. Basaram palçığa, çıxaram üstә, ayaqlaram. Nә eliyәñәyәm?"

 

On-on iki yaşında bir oğlan sol әlindә bir çölmәk sallaya-sallaya girdi içәri, çölmәyi qoydu yerә vә üzünü tutdu Kәrbәlayı Ñәfәrә:

 

"Dadaş bu gün anam әti bir az yandırıb, yeyә bilsәniz yaxşıdır. Bir bax gör."

 

Kәrbәlayı Ñәfәr qeyznәn ñavab verdi:

 

"Ay ananın dәdәsinin gorunu ...." Allahü әkbәr! Lәnәt şeytana. Belә dә bәdbәxtlik olar ki, mәn düşmüşәm? Gün olmaz ki, o itin qızı әti yandırmasın, ya pişiyә vermәsin.

 

Oğlan başını aşağı әyib dedi:

 

"Yox, dadaş, vallah anamın heç günahı yoxdu. Bu gün getmişdi hamama. Qonçaya da tapşırmışdı hәrdәn-birdәn әtә baxsın. Qonçanın da başı nә bilim nәyә mәşğul olubdu, әti yandırıb."

 

"Niyә, hamam ananın başına uçsun! Elә gәrәk bu gün anan gedәydi hamama?"

 

Oğlan tәәññüblü ñavab verdi:

 

"Pәs havaxt gәrәk gedәydi?"

 

Xudayar katdaya añlıq çox kar elәmişdi; çünki sәhәrdәn kәnddәn çıxandan bir tikә çörәk yemәmişdi, savay qazının bir stәkan çayından. Oğlan çölmәyi içәri gәtirәn kimi bozbaşın qoxusu Xudayar bәyә belә xoş gәldi ki, könlündә Kәrbәlayı Ñәfәrin övrәtinә iki min yaman dedi. Xudayar bәy gördü ki, ata ilә oğlun mükalimәsi çox uzun çәkәñәk, amma onun ürәyi dә gedir añından; bu sәbәbә ortalığa söz atdı ki, bәlkә söhbәt qurtara. Çölmәyi dığırladaraq:

 

"Kәrbәlayı Ñәfәr әmi, vallah hәr nә deyirsәn de, amma deyirәm ki, oğlanın xәbәri yoxdu. Әt bir tikә dә yanmayıb, bәlkә qovrulubdu. Әtin çox yaxşı qoxusu gәlir."

 

Kәrbәlayı Çәfәr durub buñaqdan bir sarı qaşıq tapıb, gәldi çömbәldi çölmәyin başında. Çölmәyin qapağını götürüb, bir qaşıq әtin suyundan götürüb içdi vә ağzını marçıldadıb, qaş-qabağını turşudub, üzün tutdu Xudayar bәyә:

 

"Xeyr, bu әti yemәk olmaz."

 

Qәrәz, Kәrbәlayı Ñәfәr bir qәdәr dә övrәtindәn gilay elәdi, bir qәdәr dә söyüşdәn, lәnәtdәn dedi. Axırı laәlañ qalıb, getdi süfrәni açdı ortalığa, bir az quru çörәk doğradı siniyә vә sağ qolunu çәrmәyib çölmәyi üzüquylu elәdi sininin üstә, sonra әtlәri bir-bir seçdi qoydu çölmәyә. Hәr iki әli ilә çörәyi qarışdırıb Xudayar bәyә tәklif elәdi:

 

"Bismallah, Xudayar bәy, irәli çәkil görәk. Hәrçәnd әt dә yanıbdı, amma baxtından küs, xa-xa-xa ...."

 

Xudayar bәy irәli çәkilib әlini uzatdı. Bir neçә tikә götürüb dedi:

 

"Kәrbәlayı Ñәfәr әmi, and olsun allaha, sәn lap nainsaf adamsan. Kişi, kim deyir ki, bu әt yanıb? Vallah әgәr bir tikә da yanıbdı. Ta bundan yaxşı әt bişmәz."

 

Xudayar bәy lap yalan deyirdi. Әvvәla ondan ötrü ki, çox añmışdı. Añ adama yanmış әt dә xoş gәlәr. Vә bir dә ki, bura şәhәrdi, genә neñә olsa, şәhәr bozbaşı ilә kәnd bozbaşı bir olmaz. Genә şәhәr bozbaşının yanmışı kәnd bozbaşının lap yaxşısından lәzzәtdi olar. Bәli, Kәrbәlayı Ñәfәr vә Xudayar bәy hәr ikisi mәşğul oldular yemәyә. Oğlan bir az durdu, sonra çıxıb getdi. Xudayar bәy sol qıçını qabağına uzadıb, sağ qıçını dikәltmişdi. Belә ki, sağ qıçı süfrәnin içindә idi. Amma Kәrbәlayı Ñәfәr diz üstә oturub, üzüquylu düşmüşdü çörәyin üstә. Belә ki, az qalırdı burnu dәyә siniyә.

 

Çörәyi yeyib qurtardılar. Kәrbәlayı Ñәfәr süfrәni, qabları yığışdırıb qoydu kәnara. Hәr ikisi әllәrini silib çәkildilәr kәnara. Xudayar bәy bir kәhildәyib, götürdü çubuğunu vә doldurub alışdırdı vә bir qәdәr çәkib, uzatdı Kәrbәlayı Ñәfәrә sәmt.

 

"Kәrbәlayı Ñәfәr әmi, mәnә bir yeddi manat lazımdı. Gәrәk hәr neñә olmuş olsa, tapıb mәnim işimi düzәldәsәn."

 

Kәrbәlayı Ñәfәr әlüstü ñavab verdi:

 

"Xudayar bәy, peyğәmbәr haqqı mәndә yoxdu. Olseydi hansı qurumsaq müzayiqә elәrdi?"

 

"Özündә yoxdu, özgәdәn tap. Qәrәz, onu-bunu bilmirәm, gәrәk nә yolnan olsa, tapıb verәsәn."

 

Kәrbәlayı Ñәfәr bir az fikirdәn sonra dedi:

 

"Vallah, yaxşı deyirsәn. Amma indi әsr çox xarabdı. Hanı indi elә bir allah bәndәsi ki, adamın әlini tutsun? İndi hәr kәsә gedim deyim mәnә bir yeddi manat lazımdır, deyәñәk gәtir yanımda on yeddi manatlıq bir şey zaloq qoy."

 

"Heç zәrәr yoxdu, nә eybi var. Sәn bir elә adam tap ki, mәnә yeddi manat versin, mәn onun yanında on yeddi manatlıq şey girov qoyum. Genә sözün var?"

 

Kәrbәlayı Ñәfәr genә bir qәdәr fikir elәyib ñavab verdi:

 

"İndi sәnin yanında nәyin var ki, zaloq qoyasan?"

 

"O sәnә borñ deyil. Sәn pulu tap, gör qoyaram, ya yox."

 

"Axır neñә ola bilәr ki, mәn bilmiyim, sәn neñә şey girov qoyañaqsan?! Bәlkә pul sahibi sәn qoyduğun şeyi qәbula götürmәdi."

 

Xudayar bәy bir qәdәr duruxdu. Çubuğu götürüb başladı doldurmağa. Üzünü Kәrbәlayı Ñәfәrә tutub alçaqdan dedi:

 

"Kәrbәlayı Ñәfәr әmi, sәn hәr kәsdәn olmuş olsa, mәnә yeddi manat tap, gәtirdiyim eşşәk olsun zaloq. Nә vaxt mәn sәnin pulunu gәtirib verdim, sәn dә mәnim eşşәyimi qaytarıb verәrsәn özümә."

 

"Xa, xa, xa! Xa, xa, xa! ....  Xudayar bәy sәnin dәstgahın varmış  ...  xa, xa, xa! A kişi, sәn zarafat elәyirmişsәn  ...  xa, xa, xa ...."

 

"Qardaş, daxı niyә gülürsәn? Hansı mәlun zarafat elәyir?!"

 

"Xa, xa, xa .... A kişi, eşşәk sәnin deyil ki, onu girov qoyasan! Söz yox, qoyarsan. Amma sabah olñaq eşşәyin sahibi gәlib eşşәyi aparañaq da! ... xa-xa-xa ....

 

"Yavaş, qoy görәk, a kişi, bir az [yavaş] gül, qoy sözümü deyim. And olsun allaha, mәn zarafat elәmirәm. Yaxşı, eşşәyin sahibi nә deyib sәndәn eşşәyi istәyәñәk? Eşşәyin sahibi sәnә kimin yanında eşşәk tapşırıb? Bәli, gәldi dedi "mәnim eşşәyim burdadı, eşşәyimi ver". Deyәrsәn "kimin yanında sәn mәnim karvansarama eşşәk qatmısan?" Ya xeyr, sәnә dedi "pәs eşşәk neñә oldu?", sәn dә de ki, "eşşәyi hәr kәs gәtirib bura qatmışdı, haman adam da eşşәyi çıxardıb apardı". Onnan sonra mәn bilәrәm, eşşәyin sahibi bilәr. Dәxi sәnә nә dәxli var? ...."

 

Bu sözlәri deyәndәn sonra Xudayar bәy çubuğu uzatdı Kәrbәlayı Ñәfәrә. O da çubuğu alıb, mәşğul oldu çәkmәyә. Bunların söhbәti çox uzun çәkdi. O, belә dedi, bu belә dedi. Axırı bu ñür şәrt bağladılar: Kәrbәlayı Ñәfәr Xudayar bәyә yeddi manat versin vә eşşәk qalsın onun ixtiyarında. Hәr nә elәyir elәsin: ya satsın, ya gizlәtsin, ya nә elәyir elәsin. Xudayar bәy dә kәndә qayıdıb xәbәr versin ki, eşşәk karvansaradan oğurlanıb. Hәrgah Mәhәmmәdhәsәn әmi çox atılıb düşsә vә şıltaq elәsә, Xudayar and-aman içsin ki, mirovoy suda әrizә verib karvansaraçıdan eşşәyi istәyәr. Әgәr Mәhәmmәdhәsәn әmi şәhәrә gәlib, Kәrbәlayı Ñәfәrdәn әhvalatı soruşsa, Kәrbәlayı Ñәfәr and içsin, aman elәsin ki, hәqiqәtdә eşşәk oğurlanıb; yәni Xudayar bәyin bu işdә heç günahı yoxdu.

 

Bu ñür tәdbiri tökәn kimi Kәrbәlayı Ñәfәr çıxdı eşiyә vә bir qәdәr yubanıb gәldi oturdu vә ñibindәn bir beşlik vә iki tәklik çıxardıb, qoydu Xudayar bәyin qabağına. Xudayar pulu götürüb qoydu ñibinә, bir qәdәr dikәldi. Sağ әlini Kәrbәlayı Ñәfәrin qabağına uzadıb dedi:

 

"Ver әlini mәnә."

 

Kәrbәlayı Ñәfәr hәmçinin sağ әlini verdi Xudayar bәyin әlinә.

 

"Kәrbәlayı Ñәfәr әmi, allah sәnin oğlunu saxlasın vә sәni sәlamәt elәsin. Allah öz birliyi xatirinә sәnә bu sövdәdә xeyir versin.

 

 

 

 

IV

 

 

Xudayar bәy yeyib qarnı tox vә yeddi manatı ñibinә qoyub, arxayın vә rahat uzanıb yatdı. Yәqin ki, çoxdandı onun yuxusu bu geñәki kimi şirin olmamışdı.

 

Amma dünyada bәzi vaxt, bәlkә dә çox vaxt çox tәәññüblü işlәr ittifaq düşür. Mәsәla, indi bu saat burada Xudayar katda lәzzәtnәn yıxılıb yatdı. Amma elә bu saat Danabaş kәndindә üç yerdә matәm qurulubdu. Üçünә dә Xudayar bәy özü bais olubdur. Doğrudan çox gülmәli әhvalatdı vә çox qәşәng әhvalatdı. Ondan ötrü qәşәng әhvalatdı ki, adam gülür, ürәyi açılır. Yoxsa nәyә lazımdır qәm vә qüssә gәtirәn hekayәt?!

 

Bәli, bu saat, elә bu dәqiqә, bu geñә sәhәrә kimi Danabaş kәndindә üç evdә matәm qurulubdur. Biri Mәhәmmәdhәsәn әminin evindә, -- neñә ki, mәlumdu, -- biri Xudayar bәyin öz evindә vә biri dә Xudayar bәy istәyәn övrәtin, yәni Zeynәbin evindә. Hәlә Xudayar bәy şәhәrdә qalmalı olsun, keçәk Danabaş kәndinә vә Zeynәbin matәmindәn başlayıb, deyә-deyә gәlәk çıxaq başa.

 

Zeynәb qırx-qırx iki yaşında, kök, dolu vә qarabuğdayı bir övrәtdir. İki il bundan irәli әri Kәrbәlayı Heydәr ölüb. Qalıbdı bir oğlu Vәliqulu, on yeddi yaşında, iki dә qızı: Fizzә yeddi yaşında vә Ziba dörd yaşında.

 

Zeynәb nә Zeynәb!

 

Hanı irәliki Zeynәb? Onu iki il bundan әqdәm görәn indi heç tanımaz. Zeynәbi görәydiniz әri Kәrbәlayı Heydәrin sağlığında. Danabaş kәndindә Zeynәbin adı tәk idi gözәllikdә.

 

Zeynәb uşaqlıqda bir yetim qız idi. Amma çox gözәlliyi sәbәbә bibisi aparıb öz evindә saxladı, bu qәsd ilә ki, alsın öz oğluna. Qәrәz, bibisinin oğlu öldü vә Zeynәbin adı bir elә şöhrәt tapdı ki, elçi-elçi üstdәn tökülüb gәlәrdi. And içirlәr ki, bir ilin içindә Zeynәbin on dörd müştәrisi var idi. Hamısı da ağıllı-başlı yerlәrdәn. Axırı qismәt belә gәtirdi ki, Zeynәbi verdilәr Heydәrә; yәni çox yaxşı elәdilәr ki, verdilәr Heydәrә. Ondan ötrü ki, Heydәrin atası Kәrbәlayı İsmayıl kәndin mötәbәr şәxslәrindәn biri idi vә Zeynәbin qeyri müştәrilәrindәn nә dövlәtdә әskik idi, nә dә hörmәtdә.

 

Zeynәb Heydәrә gәlәndәn üç il sonra Kәrbәlayı İsmayıl vәfat edib, doqquz ulağ, dörd-beş baş qaramal, iyirmi üç qoyun vә yeddi keçi vә iki xalvar zәmi qoyub getdi. Söz yox, dövlәtin yarısı çatdı Heydәrә vә yarısı da qardaşı Rzaya.

 

Bir ildәn sonra Rza öldü vә Heydәr atasının dövlәtinә tәk oldu malik vә işi gәldikñә başladı tәrәqqi elәmәyә. Amma bununla belә, söz yox, xәrñi dә az deyildi. Әvvәla, atasının vә qardaşının ehsan vә Kәrbәlaya göndәrmәk xәrñi; sonra özü dә Kәrbәlaya gedib qayıdıb, genә dalı düşdü. Neñә dә dalı düşmәsin? Hesab elәyirdi ki, atasının vә qardaşının nәşlәrini Kәrbәlaya göndәrmәkliyә vә öz Kәrbәlaya getmәkliyinә düz iki yüz manat xәrñi çıxıb. Amma allah-taala rәhim allahdır. Çünki bu pulları Kәrbәlayı Heydәr mübarәk yolda xәrñlәmişdi, genә axırdı allah-taala öz qüdrәt әli ilә Kәrbәlayı Heydәrin işini düzәltdi. Belә düzәltdi ki, Kәrbәlayı Heydәr ölәndә özünә yetmiş manat xәrñ çıxdı vә bundan әlavә övrәti Zeynәbә iki yüz әlli manat, oğluna yüz qırx vә hәr qızına yüz manat pul çıxmışdı. Qalan zәmilәrini vәsiyyәt elәdi övrәtinә vә qızlarına. Amma hәyәti dә verdi oğlu Vәliquluya.   Kәrbәlayı Heydәrin ölmәyi övrәti Zeynәb üçün yekә müsibәt oldu. Artıq qәm vә qüssә elәdi yazıq övrәt әrinin ölmәyinә. İndi bu saat hәr ñümә axşamı әrinin qәbrinin üstә gedib, bir yekә mәrәkә qurar. Vaqeәn az-az tapılar bu ñür istәkli övrәt. Amma bununla belә Zeynәb bir tikә naşükürlük elәmir. Qәm vә qüssә içindә genә hәmişә allaha şükür vә sәna elәyir ki, allah-taala ona bir parça çörәk verib, özgәlәrә möhtañ elәmәyib. Vә bir dә ki, evlәnmәli oğlu vә iki qızı ....  Genә allah bәrәkәt versin, bunların hamısının şükrünü yerinә yetirmәk lazımdır.

 

Zeynәb oğlundan yerdәn-göyә kimi razıdır. Ondan ötrü ki, Vәliqulu o itaәti ki, anasına elәyir, bәlkә atasına elәmәzdi. Vәliqulu nәinki anasına nisbәt, bәlkә özgәlәrә görә dә artıq üzüyola oğlandı. Yәqin ki, anası desә öl--ölәñәk, qal--qalañaq. Atası ölәn gündәn bugünkü günә kimi bir elә vaxt olmayıb ki, Vәliqulu işini-güñünü boşluyub, müsahiblәrinә qoşulub gәzmәyә vә kefә mәşğul olsun.

 

İnsafәn Vәliqulu çox mәzlum oğlandı. İndiyәdәk Zeynәb Vәliquludan bir tük qәdәri dә inñimәmişdi. Amma axır vaxtda iş belә gәtdi ki, Vәliquluynan anasının arası bәrk dәydi.

 

İş bu ñür oldu.

 

Gәrәk әhvalatı başdan başlayaq. Mәrhum Kәrbәlayı Heydәr ilә Xudayar katda bәrk rәfiqdilәr. Әvvәl ñavanlıqdan ta Kәrbәlayı Heydәr ölәn günә kimi Xudayar bәy ilә onun arasından qıl keçmәzdi. Ñan deyib ñan eşidәrdilәr. Geñә vә gündüz gәzmәklәri bir, yemәklәri bir, oturmaqları bir, durmaqları bir. Bunların dostluğu ta o yerә çatdı ki, xalq bunlardan lap bәdgüman oldu. Belә ki, bunların dostluğunu

hәrә bir tövr başa düşürdü. Biri deyirdi ki, bunlar xәlvәtñә o taydan kandrobat malı keçirib satırlar. Amma xeyr, belә deyildi. Bu xәyal xam xәyaldı. O sәbәbә ki, Xudayar bәyi bilmirәm, amma Heydәr әslәn ata minmәyi bañarmazdı. Xeyr, bu deyildi.

 

Bәzi dә deyirdi ki, bunlar qәlp pul qayırırlar. Vaqeәn çox tәәññüblü şeydir. Danabaş kәndi, qәlp pul?! Aya, görәk Danabaş kәndindә heç sağ pulnan qәlp pula tәfavüt qoyarlar? Heç tanırlar qәlp pul nәdir vә saf pul nәdir? Xeyr, belә deyil.

 

Vәssәlam ki, hәrә bir ñür güman edirdi.

 

Qәrәz, xalq nә güman elәyir-elәsin, amma zahirәn Kәrbәlayı Heydәrnәn Xudayar bәyin dostluğu möhkәm dostluğa oxşayırdı.

 

Keçmiş günlәrin bir günü, qış fәsli idi. Geñәdәn üç-dörd, saat keçmişdi. Hәr iki rәfiq, yəni mәrhum Kәrbәlayı Heydәr vә Xudayar bәy vә bunlardan savayı Kәrbәlayı Heydәrin qonşularından bir neçә kәndli Kәrbәlayı Heydәrgilin tövlә otağında oturub mәşğul idilәr söhbәtә. Mәlumdur, qışın uzun geñәlәrini yatmaqnan qurtarmaq olmaz. Odur ki, Danabaş kәndindә atadan-babadan qalma bu bir adәtdi, hәr mәhәllәnin adamları, -- çünki indi dәxi bir iş-güñ yox, -- bir tövlә otağına yığışıb, ta geñәdәn altı saat gedәnә kimi, danışmaqnan, demәknәn, gülmәknәn keçirirlәr. Çox vaxt belә olur ki, bu oturanların birisi yaxşı әhvalatdan, hekayәtdәn nağıl edir, xalq da qulaq asır.

 

Bәli, Xudayar bәy bir tәrәfdә vә Kәrbәlayı Heydәr bir tәrәfdә oturub, hekayәtә qulaq asırdılar.

 

Danabaş kәndinin mollası Molla Pirqulu "Bәxtiyarnamә" kitabından bir әhvalat oxuyurdu. Oturanların hamısının fikri mollada idi. İttifaq da belә düşdü ki, haman iki rәfiqlәrin ikisinin övrәtlәri hamilә idi. Hәmin geñә ikisinin dә ağrısı tutmuşdu. Hekayәnin şirin yeri idi. Tövlәnin qapısı ñırıltı ilә açıldı. Tövlәyә iki oğlan uşağı, bir qız uşağı soxulub, gәldilәr kәndlilәrin yanına. Çünki tövlә o qәdәr işıq deyildi, uşaqlar axtardıqları adamı girәn kimi görmәdilәr. Axırı adamların içindәn Kәrbәlayı Heydәrin başına doluşub, başladılar bundan muştuluq istәmәyә.

 

"Әmi, muştuluğumu ver, bir oğlun oldu. Ver, ver, muştuluğumu ver."

 

Kәrbәlayı Heydәr әlini uzatdı ñibinә vә uşaqların hәrәsinin ovñuna bir az iydә qoyub yola saldı. Molla Pirqulu vә kәndlilәr Kәrbәlayı Heydәrә göz aydınlığı verdilәr vә molla genә başladı nağlını. Xudayar bәy hәmçinin rәfiqinә mübarәkbadlıq verib, bir qәdәr ñumdu fikrә, sonra üzünü tutub Kәrbәlayı Heydәrә sәmt vә әlini ona tәrәf uzadıb çağırdı. Molla sәsini kәsdi ki, görsün nә deyir Xudayar bәy.

 

"Qardaş, Kәrbәlayı Heydәr, әlini ver mәnә."

 

Kәrbәlayı Heydәr әlin uzatdı Xudayar bәyә. Çünki hәr iki rәfiq bir-birindәn bir az uzaq oturmuşdular, әl-әlә verәndә hәr ikisi bir qәdәr dikәlmişdi. Әl-әlә verәn kimi Xudayar bәy başladı:

 

"Qardaş, Kәrbәlayı Heydәr, mәnim әzizim vә iki gözümün işığı! Sәnin oğlun oldu, allah onu sәnә çox görmәsin öz birliyi xatirәsinә. Qardaş, indi bu saat elә mәnim dә övrәtim ayaq üstәdi. Gәrәk ki, özün dә bilirsәn. Qardaş, gәl elә oturanların yanında әhd bağlayaq. Әgәr inda xәbәr gәtirdilәr ki, mәnim dә oğlum olubdu, onda bunların hәr ikisinin qardaşlıq siğәsini oxuruq. Onlar da bizim kimi qardaş olsunlar. Ya xeyr, mәnim qızım oldu, siğәsini oxudub verәk sәnin oğluna."

 

Molla hamıdan qabaq öz razıçılığını izhar edib vә Xudayar bәyin bu tәklifini artıq bәyәnib dedi:

 

"Zi hәr tәrәf ki şәvәd küştә sudi-islamәst. Çox gözәl, çox yaxşı. Hәr tәrәf, yәni hәr neñә olmuş-olsa, islamın mәslәhәtidir. Çox gözәl, çox gözәl."

 

Molla Pirqulu bildi ki, dediyi fәrdi heç kәs başa düşmәyәñәk; әgәr düşsәlәr dә yaxşı mәnada başa düşәñәklәr. Yәni bu sövdәnin hәr bir tәrәfi islamın mәslәhәtidir.

 

Molla, islamdan murad özünü nәzәrdә tuturdu; çünki o görürdü ki, elә dә olsa siğә oxudub ona ağız şirinliyi verәñәklәr, belә dә olsa verәñәklәr. Söz yox, hәr neñә olmuş-olsa, axunda xeyirdi.

 

Bәli, әhd bağlandı vә xәbәr gәldi ki, Xudayar bәyin qızı oldu. Kәrbәlayı Heydәr oğlunun adını qoydu Vәliqulu, Xudayar bәy qızının adını qoydu Gülsüm. Haman geñә molla Pirqulu Gülsümün siğәsini oxudu Vәliquluya.

 

Bu әhvalatdan sonra Kәrbәlayı Heydәrnәn Xudayar bәyin arasında olan mehribançılıq dәxi dә artdı. Belә ki, bunlar oldular lap sәdaqәtli dost vә lap yavıq qohum. Bu onun evindә, o bunun evindә. Yәqin ki, doğma qardaş da bu tövr rәftar elәmәzdi, neñә ki, bunlar edirdilәr. Ta Kәrbәlayı Heydәr ölәn günә kimi bu rәfiqlәrin mәhәbbәti vә rәfaqәti bir tük qәdәri dә pozulmadı.

 

Bunların bu ñür dostluqlarının müqabilindә ñamaat yәqin elәmişdi ki, Kәrbәlayı Heydәrin ölmәkliyi gәrәk Xudayar bәyә artıq tәsir elәsin. Amma Xudayar bәy gözünә döndüyüm belә rәftar elәdi ki, xalq lap heyran qaldı. Belә ki, Kәrbәlayı Heydәrin ñanı ağzından çıxan kimi Xudayar bәy Zeynәbin yanına adam göndәrdi ki, mәbada-mәbada özgәsinә dil verә vә özgәsinә әrә gedә. Niyә? Ondan ötrü ki, guya Kәrbәlayı Heydәr ona, yәni Xudayar bәyә vәsiyyәt edib ki, Zeynәbi o özü alsın, qoymasın özgә namәrdә әrә getsin.

 

Elә ki, bu sәda kәnd arasında şöhrәt tapdı, xalq hamı başa düşdü ki, mәrhum Kәrbәlayı Heydәrnәn Xudayar bәy nә qәlp pul qayırırmışlar, nә dә kandrabat malı o taydan-bu taya keçirirmişlәr. Hamı başa düşdü ki, bu rәfiqlәrin mәhәbbәti nәinki bir-birinә imiş, bәlkә bir-birinin övrәtinә imiş. Kim nә bilsin, bәlkә Xudayar bәy ölsәydi, Kәrbәlayı Heydәr dә onun övrәtini istәyәñәkdi.

 

Zeynәb Xudayar bәyin elçisinә ñavab verdi ki, qoy Xudayar bәy anqırsın tayını tapsın; Zeynәb onun tayı deyil, onu qapısında heç nökәr dә saxlamaz. Zeynәb Xudayar bәyә ondan ötrü bu ñavabı verdi ki, әvvәla, әrinin bәdәni qәbrin içindә bәlkә heç soyumamışdı. Ona nә lazım olmuşdu yasdan çıxmamış, әr dalınña düşsün? İkinñi, ondan ötrü bu ñavabı verdi ki, Kәrbәlayı Heydәr ölәn kimi Zeynәbә iki lәyaqәtli yerdәn müştәri çıxdı. Biri Danabaş kәndinin mötәbәri vә sayılanı Hañı Hәmzә vә biri dә Çәrçiboğan kәndinin qlavası Xalıqverdibәy. Bunların hәr ikisinә Zeynәb ñavab verdi ki, onun әrә getmәk xahişi yoxdur. Üçünñü dә Zeynәb ondan ötrü Xudayar bәyә bu ñavabı verdi ki, neñә övrәt ola, -- ya kasıb, ya dövlәtli, ya ñavan, ya qoña, ya göyçәk, ya çirkin, -- razı olar yüz il әrsiz qalsın, amma üzünü Xudayar bәyin adama oxşamaz üzünә vә iri burnuna sürtmәsin. Bu sözlәr Zeynәbin öz sözlәri idi ki, Xudayar katdanın elçisinә demişdi.

 

Xudayar bәy Zeynәbdәn hәlә ümidini lap kәsmәdi: genә güman elәyirdi ki, bәlkә bir tövrnәn yumşala vә ipә-sapa gәlә. Vә bir dә artıq ümid Vәliquluya bağlamışdı. O bilirdi ki, Vәliqulu çoxdandır Gülsümün oduna alışıb; hәlә axır vaxta toy fikrinә düşübdür. Pәs belә olan surәtdә genә ümid var idi, yәni Xudayar bәyin ümidi var idi ki, Vәliqulu anasını bir tövrnәn, bir fәndnәn yola gәtirә. Zeynәbin әrә getmәklik fәqәrәsi Vәliqulunun әvvәllәr, heç veñinә gәlmәzdi. Ona nә dәxli var? Anası kimә gedәñәk getsin; anñaq onun yarı Gülsüm sağ olsun.

 

Vaqeәn Vәliqulu nişanlısına lap aşiq olmuşdu, artıq mәhәbbәti var idi. Amma işlәr belә gәtirdi ki, Zeynәbin Xudayar bәyә yox ñavabı gedәn kimi Xudayar bәy xәbәr verdi ki, әvvәla, dәxi qızını vermәk istәmir Vәliquluya vә bir dә Zeynәbә vә

Vәliquluya sifariş göndәrdi ki, mәrhum Kәrbәlayı Heydәrin ona, yәni Xudayar bәyә iki yüz manat höññәtli borñu var, tezliknәn düzәldib versinlәr ki, dәxi şikayәt-mikayәt olmasın. Zeynәb Xudayar bәyә ñavab göndәrdi ki, әgәr o qızını Vәliquluya, vermәk istәmir, heç o da onun qızını almır oğluna. Vә bir dә ki, әgәr Kәrbәlayı Heydәrin ona iki yüz manat borñu var, kağızını qoysun divana,

divandan da pulunu alsın.

 

Vәliqulunun bu әhvalatdan heç xәbәri yox idi, çünkn o günü Vәliqulu çöldә idi, zәmiyә toxum sәpirdi. Çöldәn evә qayıdıb vә malları tövlәyә qatıb girdi evә vә anasını dilxor görüb, tәәññüblә sәbәbini soruşdu.

 

Zeynәb buñaqda diz üstә oturub, әlindә ñorab toxuyurdu. Zahirәn çox qәmgin görsәnirdi. Zeynәbin sol sәmtindә Fizzә qızı yanını verib yerә, diqqәt ilә baxırdı anasının üzünә. Kәnarda quru yerdә Ziba qızı öz-özünә bir zad oynayırdı. Vәliqulu içәri girәn kimi Zeynәb bir baxdı oğlunun üzünә, genә başını saldı aşağı vә sağ әli ilә çarğatını gözlәrinin üstә aparan kimi Vәliqulu başa düşdü ki, anası ağlayır. Vәliqulu gәlib oturdu bir sәmtdәn vә qıçlarını uzadıb, yorğun adam kimi dayandı divara.

 

"Ana, nә qayırırsan, ağlayırsan?"

 

Zeynәb  başını  qaldırdı oğluna sәmt. Gözlәrinin yaşı sübhün şehi kimi kipriklәrini islatmışdı.

 

"Xeyr, bala, ağlamıram. Niyә ağlıyıram?"

 

Görükәn budur ki, Zeynәb ñiddi-ñәhd elәyirdi ağlamağını büruzә vermәsin ki, oğlunun ürәyi sıxılsın. Amma sәsindәn әlüstü duymaq olardı ki, Zeynәb çox ağlayıbdı.Fizzә dikәlib oturdu vә üzünü tutub qardaşına vә doluxsunub dedi:

 

"Dadaş, vallah, anam yalan deyir. Anam bayaqdandı elә ağlıyır. Elә biz hamımız ağlıyırıq. Bayaq ...."

 

Qızın görükür ki, genә sözü var idi desin, amma anası qoymadı.

 

"Yaxşı, yaxşı, bildilәr ta. Yalan danışma. Yox, vallah, Vәliqulu, bir zad yoxdu. Elә tәk qaldım, bir az ürәyim sıxıldı, ağlamağım tutdu; yoxsa bir şey yoxdu."

 

"Ana, mәn deyirәm sәnin yasın qiyamәtә kimi qurtarmıyañaq. Rәhmәtliyin qızı, bu qәdәr dә ağlamaq olar sәn ağlıyırsan? Bir bax gör dadaşım neçә ildi ölübdü."

 

"Dadaş, bir arvad gәldi, dedi әmin Gülsümü vermir sәnә, onunçün ağladı."

 

Zeynәb bәrk añıqlandı Fizzәnin üstünә:

 

"Dur itil ñәhәnnәmә, Ayişә! Dur, dur get!"

 

Fizzә ayaq üstә durub, genә oturdu yerә.

 

Vәliqulu çox tәәññüb ilә üzünü tutdu anasına:

 

"Ana, vallah sәnin sözün var, amma bilmirәm nә sәbәbә demirsәn. Bu nә sözdü ki, Fizzә deyir? Bura gәlәn arvad kim idi?"

 

"Bura gәlәn arvad Sәkinә xala idi; Xudayar bәy göndәrmişdi. Deyir ki, Xudayar bәy deyir, әvvәla, qızımı vermirәm Vәliquluya vә bir dә guya Kәrbәlayı Heydәrin mәnә iki yüz manat borñu var, versinlәr ki, şikayәt-zad olmasın."

 

On dәqiqә ana vә oğul hәr ikisi sakit oldular. Fizzә dә irәliki yerindә yanını yerә verib, tәәññüb ilә baxırdı gah anasının vә gah qardaşının üzünә. Ziba buñaqda bir zad oynadıb öz-özünә oxuyurdu. Vәliquluya Zibanın oxumağı çox naxoş gәldi; çünki elә onsuz da onun qaş-qabağı añıqlı görsәnirdi. Anñaq bәhanә axtarırdı hirsini büruzә versin. Vәliqulu Zibanın üstә bu tövr añıqlandı.

 

"İtin qızı it, sәn dә vaxt tapdın oxumağa! Bizim kefimizә bax, bunun kefinә bax. Ñәhәnnәm ol qoy get eşiyә!"

 

Ziba qardaşının sәsini eşitñәk dik qalxdı ayaq üstә vә anasına sәmt baxıb, hәr iki әlini üzünә aparıb, başladı ağlamağı. Bu ağlamaqlığı ilә guya Ziba anasından kömәk istәyirdi. Qız yәqin bilirmiş ki, anası kömәyә gәlәñәk.

 

"Bala, ağlama-ağlama, gәl yanıma, gәl. Bizim çırağımız o vәdә keçdi ki, atanız öldü. Gәl, gәl, gәl otu yanımda ...."

 

Vәliqulu bir söz danışmayıb, başını salmışdı aşağı vә әlindә bir çöp oynadırdı. Fizzә bañısı Ziba kimi әllәrini gözlәrinin üstә qoyub, hәmçinin ağlamağa başladı. Vәliqulu üzünü anasına çöndәrib sual elәdi:

 

"Ana, bә sәn Sәkinә xalaya nә ñavab verdin?"

 

Anası bir ñavab vermәdi ....  Uşaqlar sәslәrini kәsib, yavıqlaşdılar analarının yanına. Ziba keçib otdu anasının quñağında. Fizzә dә sağ tәrәfdәn anasını quñaqlayıb, tәәññüblә baxırdı qardaşının üzünә. Zeynәb bir ñavab vermәdi; amma Vәliqulu dәxi bәrk sәs ilә dübarә soruşdu:

 

"Axı mәn sәndәn söz xәbәr alıram. Qulaqların kardı, eşitmirsәn?"

 

"Nә deyәñәkdim?! Dedim ki, Kәrbәlayı Heydәrin әgәr ona borñu var, qoy kağızını qoysun divana."

 

Zeynәb sakit oldu vә Vәliqulu dübarә sual elәdi:

 

"Elә birñә bu?"

 

"Bә dәxi nә olañaq ki?"

 

"İndi sәn bilmirsәn mәn sәndәn nә soruşuram, ana?"

 

"Bala, sәn soruşdun, mәn dә ñavab verdim. Ta dәxi mәndәn nә istәyirsәn?"

 

"Bә Gülsümdәn yana nә ñavab verdin?"

 

"Mәn nә ñavab verәñәkdim?! Gülsümün mәn vәkili deyilәm ki! Ata vermәyәndәn sonra dәxi mәn nә deyәñәyәm? Dedim ki, әgәr o qızını mәnim oğluma vermәk istәmir, mәn dә heç almıram. Daha nә deyәñәkdim?"

 

Vәliqulu zahirәn artıq qeyzlәndi vә bu ñür anasına dedi:"Yaxşı, bә sәn bilirsәn ki, Gülsümә vәkillik eliyә bilmәzsәn, pәs mәnә neñә vәkillik edirsәn?"

 

Zeynәb tәәññüb ilә ñavab verdi:

 

"Axı sәn mәnim oğlumsan. Gülsüm mәnim ki, qızım deyil."

 

"Yaxşı deyirsәn, ana. Amma oğul qәdri bilәn anıya, gәlin qızdan irәlidir. Sәn bu sözlәri nahaq yerә deyirsәn."

 

Vәliqulu sözü belә gәtirdi ki, Zeynәb ñavab tapmadı desin. Dübarә Vәliqulu başladı:

 

"İndi ki, belәdir, mәn gәrәk ayrılam. Mәn görürәm ki, sәninlә yola gedә bilmiyәñәyәm. Allah atana rәhmәt elәsin. Mәni elә ayır. Qoyun gedim özgә yanda olum."

 

Zeynәb ağlaya-ağlaya üzünü tutdu Vәliquluya:

 

"Bala, Vәliqulu, yadındadı ki, atan ölәndә sәn mәnә tәskinlik verirdin ki, ana, ağlama, mәn bir dәqiqә qoymaram sәnin ürәyin sıxılsın? Pәs niyә sözünün üstә durmursan?"

 

"Axı bir sәn mәnim ürәyimi sıxma ki, mәn dә sәnin ürәyini sıxmıyım."

 

"Bala, qadan alım, mәn niyә sәnin ürәyini sıxıram? Xudayar bәy Gülsümü vermir, mәn belә sәnә Gülsümdәn yaxşı qız alaram. Dәxi ürәyini niyә sıxırsan?"

 

"Vallah, ana, mәn onu-bunu bilmirәm; gәrәk kişinin pulunu verәsәn, elә bu saat aparıb verim. Kişinin sözü haqdır. Mәnim yadımdadır atamın ondan borñ elәmәkliyi."

 

"Bala, çox da yadındadır. İndi mәnim hanı iki yüz manatım ki, verim aparasan Xudayar bәyә?"

 

Vәliqulu qeyznәn vә çığıra-çığıra vә sağ әlini ölçә-ölçә deyir:

 

"Yox, olmaz, gәrәk verәsәn! Bu saat gәrәk verәsәn!...."

 

Vәliqulu sözünü deyib ñavabını gözәtdәmәdi vә ayağa durub, zoğal ağañını әlinә götürüb, qapıları çırpdı bir-birinә vә çıxdı getdi.

 

Fizzә vә Ziba sәs-sәsә verib, hәr ikisi ağlamaqda idi; çünki heç olmaz ki, ana ağlasın, balaña balalar ağlamasınlar. Zeynәb dә, söz yox, ağlayırdı; nәinki mәhz oğluynan sözә gәlmәk üstә; xeyr, anñaq keçәn günlәri, gözәl günlәri, xoş günlәri yadına düşmüşdü. Vaqeәn Kәrbәlayı Heydәr bir dәfә onun üstünә bu tövr qabarmamışdı. Әgәr qabarmışdı da, döyüb söymüşdü dә, yerindә döyüb söymüşdü.

 

Zeynәbin işi çox çәtin yerә gәldi dayandı. Ev qaranlıq, uşaqlar añ, bir tikә aşdan-zaddan bişirib, qaldı oñaqda soyudu. Mallar qaldı añ, susuz. Vәliqulu da ki, çıxdı qoydu getdi. Kim nә bilsin nә vaxt gәlәñәk çörәyә?!

 

İnsafәn Zeynәbin işi çox çәtin yerә dayandı; çünki görürdü bu iş asanlıqnan qurtarmayañaq. Xudayar katda ordan o ñür sifariş edib, Vәliqulu da bu tәrәfdәn başlayıb şıltağı vә dava-mәrәkәni. Zeynәb dә haradan iki yüz manatı düzәldib verәñәk? Yәni, söz yox, istәsә verәr. Hәrçәnd indi bu saat onun o qәdәr nәqd pulu yoxdu amma, söz yox, istәsә mürurnan düzәldәr. Allah Kәrbәlayı Heydәrә rәhmәt elәsin, azdan-çoxdan qoyubdur. Amma söz burasındadır ki, Zeynәbin әtini kәsәsәn, iki yüz qәpik dә vermәz Xudayar bәyә; çunki o çox yaxşı tanıyır Xudayar bәyi. Xeyr, vermәz. Bir qәpik dә vermәz ki, gözünün oyuna qoysun.

 

Zeynәb qaranlıqda oturub, bu tövr fikrә ñummuşdu. Qızları da ağlamaqdan bir az sakit olub, üzlәrini qoymuşdular analarının dizinin üstә. Düz iki saat ana vә balalar bu halәtdә oturmuşdular. Axırı qapı açıldı. Zeynәb elә bildi Vәliquludu. Bir az ürәyi açıldı.

  

Ax ana, nә gözәl zadsan!

 

Görükür ki, qızlar da bu ñür gÜman elәdilәr; çünki hәr ikisi başlarını qalxızıb, baxdılar qapıya sәmt. Amma evә girәn şәxsin papağı Vәliqulunun papağından yekә görsәnirdi. Zeynәb başa düşdü ki, bu oğlu deyil. Odur ki, bir az vahimә ilә xәbәr aldı:

 

"Gәlәn, kimsәn?"

 

Evә girәn şәxs qlavanın yasovulu Qasımәli idi. Qasımәli özünü nişan vermәmiş tәәññüblü soruşdu:

 

"Bu nәdi, ev niyә belә qaranlıqdı? Yәqin ki, spiçkәniz yoxdu?"

 

Zeynәb dübarә soruşdu:

 

"Dadaş, evin qaranlıq olmağında sәnin nә işin var? Sözünü de, çıx get!"

 

Qasımәli belә ñavab verdi:

 

"Xala, qlava Xudayar bәyin şikayәtinә görә oğlun Vәliqulunu tutub qatdı dama. Mәni göndәrdi sәnә xәbәr verim ki, sәn Xudayar bәyi razı elәmiyinñә oğlunu damdan çıxartmıyañaq. Vәssәlam."

 

Qasımәli hәlә sözlәrini deyib qurtarmamışdı, Fizzә ilә Ziba ağlamağa başladılar. Yasovul sözünü tamam elәyib vә iki dәqiqә dә dayanıb çıxıb getdi.

 

İndi pәs Zeynәb başına nә kül әlәsin? İndi pәs Zeynәb başına haranın daşını salsın? Yazıq övrәt geñәni sәhәrә kimi ağlamaqlıq ilә keçiribdi.

 

Sәhәr Sәkinә xala xәbәr verdi ki, Xudayar katda getdi şәhәrә nәçәrnikә dә alañağından yana şikayәt elәsin. Bu әhvalat haman gün olub ki, Xudayar bәy sübh tezdәn gәlib, Mәmmәdhәsәn әminin eşşәyini alıb apardı şәhәrә.

 

 

 

 

V        

 

 

İndi, söz yox, kәnardan baxan Xudayar bәyi mәzәmmәt elәyir. Amma xeyr, burada әsla vә qәta mәzәmmәt yeri yoxdu. Әgәr duraq insafnan danışaq, haqqı itirmәyәk, gәrәk heç Xudayar bәyi günahkar tutmayaq.

 

Doğrudur, bu qiylü-qalın hamısına bais Xudayar bәydi; amma Xudayar bәyin qәsdi o deyil ki, xalqın evinә mәrәkә salsın. Xudayar bәyin tәk birñә qәsdi var. Onun qәsdi mәhz Zeynәbi almaqdı; yoxsa bu kişi nә Zibanın vә Fizzәnin ağlamağına razıdır, nә dә Zeynәbin ürәyinin sıxılmağını istәyir. Xudayar bәy Mәhәmmәdhәsәn әminin eşşәyini qәsdnәn satmadı ki, Mәhәmmәdhәsәn әmi kәrbәla ziyarәtindәn qalsın. Xeyr, allah elәmәsin. Xudayar bәyin Mәhәmmәdhәsәn әmiynәn düşmәnçiliyi yoxdur ki! Xeyr, belә deyil. Xudayar bәy eşşәyi o sәbәbә satdı ki, ona beş-altı manat pul lazım idi. Pul da ondan ötrü lazım idi ki, bir kәllә qәnd vә bir

girvәnkә çay alañaq idi. Qәndi vә çayı da ondan ötәri alırdı ki, qazıya verәñәk idi.

 

Pәs bunların hamısından belә mәlum olur ki, Xudayar bәyin mәhz birñә qәsdi var. Onun qәsdi anñaq evlәnmәkdir; yәni Zeynәbi almaqdır. Belә olan surәtdә Xudayar bәyin bu tövr hәrәkәtinә heç vәdә pis demәk olmaz; çünki burada bir xilaf әmәl yoxdu. Şәriәt evlәnmәkliyә heç mane olmuyubdu.

 

Xudayar bәyә dә evlәnmәk çox vañibdir. Әvvәla ondan ötrü vañibdir ki, evlәnmәklik sәvab işlәrin birisidir. İkinñi ondan ötrü vañibdir ki, Xudayar bәyin övrәti belә çirkindir ki, heç kәs rәğbәt elәmәz onun әlindәn su alıb içsin. Xudayar bәyin övrәti Zeynәbin әlinә su tökmәyә yaramaz. Üçünñü Xudayar bәyә ondan ötrü evlәnmәk vә mәhz Zeynәbi almaq vañibdir ki, Xudayar bәy özü çox

kasıbdır, nә qәdәr desәn kasıbdır. Amma Zeynәbi alsa, daraşıb yetim-yesirin malını yeyib çıxañaq başa. Pәs bu ñür mәnfәәtli sövdәdәn hansı axmaq qaçar?

 

Bәli, belәdi.

 

Hәlә siz Xudayar bәyi yaxşı tanımırsınız. Xudayar bәy çox ağıllı adamdı.

Xudayar bәy Zeynәbi almaqdan ötrü çox tәlaş edir. Bu fikrә düşәndәn, bir dәqiqә aramı yoxdu. Bir fәnd qalmayıb ki, bu barәdә elәmәsin. Amma indiyә kimi hәr nә elәyib, nә qәdәr çalışıbsa, heç bir nәtiñә bağışlamayıbdı. Axırınñı fәndi o oldu ki, Vәliqulunu gizlәdib, Zeynәbә sifariş elәdi ki, qlava Vәliqulunu qatıb dama; bәlkә yazıq övrәtin balasına ürәyi yana vә razılıq xәbәrini göndәrә.

 

Haman axşam ki, Vәliqulu anası ilә sözә gәldi, çıxıb üz qoydu düz qayınatası Xudayar bәygilә.

 

Vәliqulu girdi içәri vә salam verib durdu kәnarda vә dalını dayadı evin divarına. Vәliqulu oturmadı ondan ötrü ki, o hәmişә bu evә gәlәndә әlüstü ona ya qayınatası, ya qayınanası yer görsәdib, xoş dil deyәrdilәr, amma indi bunların heç birisi olmadı.

 

Xudayar bәy namaz üstә idi. Xudayar bәyin iki oğlu -- Heydәrqulu altı yaşında vә Muradqulu doqquz yaşında, -- hәr ikisi quru yerdә üzüüstә uzanıb vә iki әllәrini bir-biri üstә qoyub, qıçlarını göyә qalxızıb, bir-birini qıçlarından vururdular. Gülsüm, yәni Vәliqulunun nişanlısı, Vәliqulunu görñәk çadirşәbә bürünüb, pambıq boğçası kimi çәkilib oturdu qaranlıq buñaqda. Xudayar bәyin övrәti uşaqların sol sәmtindә oturub, üzünü qoymuşdu sağ dizinin üstә.

 

Vәliqulu içәri girәn kimi övrәt haman halәtdә qalıb, üzünü dizinin üstündәn götürmәdi. Söz yox, bu kәmiltifatlığın әvvәlinñi nişanәsi. Anñaq Muradqulu başını qaldırıb gülә-gülә dedi: "Buy, әmoğlum gәldi".

 

Hәrçәnd Xudayar bәy namaz üstә idi, amma hәr kәs onun sifәtinә diqqәtlә baxsaydı, әlüstü duyardı ki, Xudayar bәy bu dәqiqә fikir dәryasına, bәlkә qәm dәryasına qәrqdir. Namazı qurtarıb, üzünü tutdu Vәliquluya, amma surәtinә tәğyir vermәdi:

 

"Vәliqulu, bala, ayaq üstә niyә durursan? Gәlib otursana."

 

Vәliqulu kәnardan çömbәlib, başladı çarıqları çıxarmağı.

 

Xudayar bәy ñanamazdan tәsbehi götürüb, başladı çövürmәyi vә üzünü uşaqlarına çöndәrib, onları mәzәmmәt elәdi ki, biәdәb olmasınlar; yәni durub otursunlar. Amma uşaqlara Xudayar bәyin mәzәmmәti tük qәdәr dә kar elәmәdi vә bir dә Xudayar bәy bikar deyil idi, tәsbeh çövürürdü. Bu özü elә bir işdi; әlәlxüsus mömin müsәlmanlardan ötrü. Xudayar bәy dә bişәkkü şübhә mömin müsәlmandır.

 

Xudayar bәy bu dәqiqә bu halәtdә oturmuşdu diz üstә sağ әlinin dirsәyi sol әlinin kәfәsindә, sağ әlindә tәsbeh, başını salmışdı dala; guya ki, ağzına su alıb, qarqara elәyir, gözünü evin sәqfinә dirәyib, deyәsәn pәrdi sayırdı. Amma, söz yox, pәrdi saymırdı, "qülhüvәllah" deyirdi.

 

Xudayar bәy tәsbehin hәr dәnәsinә bir dәfә "qülhüvәllah" zikr elәyirdi. Beş dәqiqәyәdәk tәsbehi çövürüb vә alçaq sәs ilә tez-tez bir-birinin dalınña "qülhüvәllah, qülhüvәllah, qülhüvәllah" -- deyib axırı tәsbehi qoydu yerә vә üzünü tutdu Vәliquluya:

 

"Vәliqulu, bu gün bir az bikefә oxşayırsan?"

 

Vәliqulu bir ñavab vermәdi. Xudayar bәy genә başladı:

 

"Neylәk, ürәyini sıxma. Dünya işidi, elә dә olar, belә dә olar. Mәn bilirәm niyә bikefsәn. Amma neylәmәk, allah ananın atasına nәhlәt elәsin! O bizim hamımızı dilxor elәyibdi. Ax, ax, Vәliqulu! Allah Kәrbәlayı Heydәrә rәhmәt elәsin! Vәliqulu, atanın qәdrin hәlә bundan sonra bilәrsәn. Deyirsәn ana gәlib ata әvәzi olañaq? Xeyr, heç vәdә olmaz. Anan arvaddı, amma atan kişi idi. Arvadın pirinә nәhlәt! Arvadın dini, imanı, mәzhәbi olmaz. Arvad nә bilir mәzhәb nәdir? Qardaş oğlu, mәnim çalışmağım hamısı bundan ötrüdü ki, sizi vә yetim bañılarını ananızın әlindәn bir tövr qurtaram. Belә bilirsәn, Vәliqulu, mәn doğrudan yaxşılıq itirәn

adam deyilәm, namәrd deyilәm. Kәrbәlayı Heydәrnәn mәn qardaş idim. Onun mәnim boynumda çox haqqı var ....  Çox, çox. Niyә, sәn özün dә gәrәk bilәsәn ki, bu yalan deyil. İndi pәs neñә ola bilәr ki, mәn bu yaxşılıqları itirim? Allah mәnә qәzәb elәr. Yox-yox, allah görsәtmәsin, allah elәmәsin! Mәn bir para namәrdlәrdәn deyilәm, yaxamı çәkim kәnara, deyim nә olañaq olsun. Xeyr, belә olmaz. İndi, әzizim, Vәliqulu, qardaş oğlu, sәn özün dә görürsәn ki, sizin mәndәn savayı bir özgә böyüyünüz, baş çәkәniniz yoxdu. Pәs belә olan surәtdә mәn neñә durum kәnarda baxım ki, anan getsin Xalıqverdi bәyә vә gözәl atanın, rәhmәtlik atanın o iki gözümün işığı atanın ...."

 

Bu sözlәri Xudayar bәy bir halda deyirdi ki, deyәsәn pәs ürәyi yanırdı. Sol әlilә geymәsinin әtәyini qalxızıb guya ki, gözünün yaşını silir. Amma bir xırdaña huşyar adam olsaydı, әlüstü duyardı ki, Xudayar bәyin gözünә bir tikә yaş gәlmәyibdi.

 

"O rәhmәtliyin mal-dövlәtini aparıb lotular ilә yesin, çıxsın başa, bә yetimlәr neñә olsun? Bә sәn neñә olasan? Ax, allah, allah sәn yet fәryada! Aman günüdü, allah!"

 

Vәliqulu әllәrini ñibinә qoyub, başı aşağı Xudayarın sözlәrinә qulaq verirdi. Xudayar bәy sözlәrini qurtarıb, çubuğunu doldurmağa mәşğul oldu. Vәliqulu bir öskürüb başladı:

 

"Vallah, әmi, and olsun bizi yaradan mәxluqa, mәn gün olmaz ki, anamnan savaşmıyım. Elә indi bu saat bir yekә dava salıb buraya gәlmişәm."

 

Xudayar bәy çubuğu alışdırıb vә tüstünü püflüyüb dedi:

 

"Yox, Vәliqulu, mәn dәxi sәnin sözünә inanmıram! Mәn hәlә elә güman eliyirәm ki, anannan dilbirsәn. Sәn sәn olsan, heç vәdә ona ana demәzsәn. Sәn sәn olsan, nә onun yanına gedәrsәn, nә onnan bir evdә qalarsan. Niyә, allaha şükür, sәnin yerin yoxdu? Bax, bura elә sәnin öz evindir. Nә qәdәr qalañaqsan, qal, ye, iç; ölәn günә kimi qal mәnim evimdә. Yox, bunlar hamısı sözdü. Vәliqulu, mәn sözü әlüstü seçәrәm. Sәn istәsәn, anan әlüstü pəyə gәlәr. Nә sözdü?"

 

"Axı, әmi, başına dolanım, mәn dәxi neylәyim? Elә sәn nә deyirsәn, mәn dә eliyim. Dәxi mәnim әlimdәn nә gәlәr ki?"

 

"Yәni indi sәn sözümә baxırsan da? Çox yaxşı, qal burada, getmә ananın yanına."

 

"Baş üstә getmә deyirsәn, getmәrәm. Mәn nә deyirәm ki?"

 

"Әlbәttә, getmә da! Nә sәbәbә gedәsәn? O ki, sәni oğul yerindә qoymur, sәn ona ana deyib, qabağında durursan? Getmә, qal burda vә xәbәr ver ki, mәn dәxi o evә üz çöndәrmiyәñәyәm. Qurtardı getdi."

 

"Baş üstә, әmi. Mәnim sözüm nәdi ki? Mәn elә bu saat añıq eliyib, çıxıb gәlmişәm. Gedәñәyәm әgәr, dәxi niyә gәlirdim?"

 

Xudayar bәy üzünü tutub Muradquluya dedi:

 

"Muradqulu, dur bu saat get Mәşәdi Әhmәd dayına deyilәn dәdәm deyir bir tez Qasımәlini göndәrsin bura, vañib iş var."

 

Muradqulu ayağa durub getdi qapını açdı çıxsın eşiyә, amma ñәld qapını örtüb qayıtdı gәldi öz yerinә vә üzünü tutdu dәdәsinә:"Dәdә, vallah, mәn gedә bilmәrәm. Eşik elә qaranlıqdı ki, göz-gözü görmür."

 

Xudayar bәy bu sözlәri eşitñәk ñәld çubuğu atdı vә Muradqulunun yanına sıçrayıb, yapışdı onun iki qulağından vә öz boyunña qaldırdı. Bu heyndә bir qәribә iş oldu. Xudayar bәyin övrәti onun üstә tullanıb, iki әli ilә başladı onun saqqalını yolmağa. Muradqulu dәdәsinin әlindәn qurtulub, qaçdı bañısı oturan künñdә soxuldu Gülsümün dalına. Әr vә övrәt әlbәyaxa oldular. Muradqulu vә Heydәrqulunun nәrәlәri, analarının çığırtı sәsi, Xudayar bәyin anqırtısı evә bir elә vәlvәlә saldılar ki, guya bu saat dünya vә alәm dağılañaq.

 

Gülsüm öz yerindә belә möhkәm oturmuşdu ki, deyәsәn ñansız bir şeydir. Vәliqulu da anñaq bir ayağa durub, heç bilmәdi nә elәsin vә kimә kömәk çıxsın.

 

Xudayar bәy övrәtinin saçlarını sağ әlinә doluyub, evi o yana sürüyürdü, bu yana sürüyürdü. Hәmin dәqiqә allah öz qüdrәtindәn Qasımәlini yetirdi. Qasımәli tez qaçıb, övrәti Xudayar bәyin әlindәn alıb, başladı onu, yәni övrәti mәzәmmәt elәmәyi.

 

"Sәnin ki, ñanın budur, axı düz tәrpәş dә, bañı. Axı sәn niyә әrinin işlәrinә qarışırsan ki, başına bu oyun gәlsin? Di get, aldın payını, çağır dayını!...."

 

Övrәt başına çırpa-çırpa evdәn qaçıb çıxdı eşiyә. Xudayar bәy övrәtinin dalınña yaman deyә-deyә çәkildi oturdu öz yerindә vә üzünü tutdu Qasımәliyә:

 

"Qasımәli, balam, bu dava sәnin üstә olub. Mәn Muradquluya dedim gәlib sәni çağırsın, gәlmәdi. Mәn dә durub onu döyәndә bu mәrәkә başladı."

 

Qasımәli gәlib durdu Xudayar bәyin lap qabağında. Bir әlindә zoğal ağañı, bir әlindә çörәk dürmәyi Xudayar bәyin sözünә bu ñür ñavab verdi:

 

"Niyә, rәhmәtliyin oğlu, әvvәla budur ki, sәn axı özün bilirdin ki, mәn gәlәñәyәm. Gündüz sәnә demәdim geñә gәlәrәm söhbәt elәrik? Vә bir dә ki, görәk Muradqulunun vәkili sәnsәn, ya anasıdır? Uşağı ata döyәr dә, söyәr dә. Ananın nә borñudur ataynan övladın işinә qarışsın? Xeyr, sәnin arvadın pis dolanır. Mәn axı bilirәm onun dәrdi nәdir (bu sözdә Qasımәli bir baxdı Vәliqulunun üzünә).

Mәn bilirәm onun dәrdi nәdir."

 

Xudayar bәy anñaq indi başa düşdü ki, üzü bir neçә yerdәn qanayıb. Arvadının ñırnaqları görükür ki, çox iti imiş. Dәstmalnan üzünü silә-silә dedi:

 

"Qasımәli, yaxşı yerindә gәlmisәm. Elә bu saat get Vәliqulugilә, anasına de ki, Vәliqulunu qlava tutub qatdı dama. Desә, niyә, ya xeyr, bәlkә soruşmadı, elә belә deyinәn ki, Xudayar bәyin şikayәtinә görә qlava Vәliqulunu tutub qatdı dama vә deyir ki, Xudayar bәyi razı elәmәyinñә ötürmәyәñәyәm."

 

Qasımәli әlüstü üz qoydu qapıya sәmt vә gedә-gedә dedi:

 

"Baş üstә, әlbәttә belәdi. Çox yaxşı, bu saat gedim deyim."

 

Qasımәli çıxıb getdi vә Xudayar bәy götürdü çubuğu әlinә vә Vәliquluya -- ki, indiyә kimi ayaqüstә idi, -- izin verdi otursun. Vәliqulu oturdu vә Xudayar bәy çubuğu alışdırıb başladı çәkmәyi. Qapı yavaşña açıldı vә yazıq övrәt dinmәz-söylәmәz gәlib oturdu kәnardan qızının yanında. Xudayar bәy üzünü tutdu övrәtinә:

 

"Neñәdi, әzizim? Bir dә mәni tәngә gәtirәrsәn? Bir dә ñızığından çıxarsan?"

 

Övrәti dinmәdi. Xudayar sağ әlini yuxarı qaldırıb başladı:

 

"And olsun allahın birliyinә, sәn bir dә mәnim işlәrimә qarışasan, mәnim sözümün qabağında söz danışasan, ta onda özünü ölmüş bil! And olsun allaha, qabırğalarını sındırram! Ayişәnin qızı, mәnim evlәnmәyimin sәnә dә dәxli var?"

 

Övrәt bir ñavab vermәdi. Xudayar bәy genә başladı:

 

"Dәdәn evindәn mәnә çox dövlәtlәr gәtirmisәn, bir az da şaxlan mәnim üstümә. Nә deyirsәn, sözün nәdir? Mәn әgәr evlәnirәm, özüm bilirәm ki, nә sәbәbә evlәnirәm. Bunu hamı başa düşür ki, mәnim fikrim özgәdir. Mәn ondan ötrü evlәnmirәm ki, mәnim göylüm arvad xahiş edir. Yox, belә deyil. Bә niyә bu neçә ildә bu ñür fikirlәrә düşmәmişәm? Әgәr evlәnmәk istәsәydim, indiyә kimi evlәnmişdim da!

Sәndәn qorxurdum, alaşa, ya sәnin qohum-qardaşlarından? Eh, öz dәrdimiz özümüzә bәs deyil, sәn dә gәlib dәrdimizi artırırsan, mәlun qızı mәlun!"

 

Övrәt indiyә kimi bir söz demәyib, sakit vә samit qulaq asırdı. Belә mәlum oldu Xudayar bәyin "mәlun qızı" demәkliyi arvada kar elәdi, sağ әlini uzadıb barmaqlarının uñunu yerә qoyub ñavab verdi:

 

"Belә mәlun oğlu özünsәn! Belә it oğlu özünsәn! Belә köpәk oğlu özünsәn! Belә qurumsaq oğlu özünsәn! Nә sәsini atmısan başına? Ağzına it başı almısan? Ağzını tәmiz saxla! Vallahi ki, vaqiәni pis görürsәn! Evlәnirsәn evlәn, kim sәnә deyir evlәnmә? Amma mәni dә boşa! Dәxi mәn gәlib sinnimin bu vaxtında günü davası çәkmәyәñәyәm! Yox, mәni boşa! Mәn dәxi heç vaxt sәndә otura bilmәrәm!"

 

"Başım üstә, gözüm üstә, sözüm nәdir. Ba bu yaxşı sözdü. Elә sabah sәni boşaram. Heç ürәyini sıxma. Qoy sәhәr açılsın, sәni boşuyum. Baş üstә, baş üstә."

 

Xudayar bәy sözünü deyib qurtardı, amma övrәti bir ñavab vermәdi; nә dedi boşa, nә dә dedi boşama. Övrәtin bu ñür sakit olmağından elә başa düşmәk olardı ki, özü dediyinә peşman oldu. Hәqiqәtdә övrәt artıq peşman oldu. Xudayar bәyә boşa sözü demәkdә; çünki indiyә kimi, yәni Xudayar bәy evlәnmәk fikrinә düşәndәn bәlkә yüz dәfә övrәti ona deyib mәni boşa. Amma indiyәdәk Xudayar bәy övrәtinә heç belә ñavab vermәmişdi. Hәmişә boşanmaq sözü ortalığa gәlәndә Xudayar bәy övrәtinә hәr nә elәsәydi, -- ya döyәydi, ya söyәydi, -- heç vaxt demәzdi ki, boşaram. Anñaq bunu deyәrdi ki, "ölsәn dә boşamaram sәni. Boşuyum, pәs uşaqların neñә olsun?" Pәs indi ki, Xudayar bәy bu ñür ñavab verdi, övrәtin qәlbinә belә gәldi ki, "ey dili-qafil, bәlkә dә elә doğrudan sabah bu kişi mәni boşadı. Onda pәs mәn başıma nә gün ağlıyım?".

 

Xudayar bәyin övrәti elә xoşbәxt övrәtlәrdәn deyil ki, әrlәrinә ñürәt ilә desinlәr "mәni boşa". Bu sözü elә övrәt ağzına alıb danışar ki, ya atasına ümidi gәlә, ya anasına arxalana, ya qardaşlarını nәzәrdә tuta, ya ki, öz dövlәti vә puluna qürrәlәnә. Xudayar bәyin övrәti bu nemәtlәrin hamısından binәsibdi.

 

Xudayar bәyin övrәtinin adı Şәrәfdir. Şәrәf ortabab, qara vә arıq övrәtdi; yәni göyçәk övrәt deyil. Yaşı olar qırx, bәlkә dә bir az artıq; bәlkә ki, sinndә Xudayar bәydәn böyükdü. Şәrәf Xudayar bәyә gәlәn vaxtlarda atası Xudayar bәyin atasından heç bir ñәhәtdә әskik deyil idi. Amma ruzgar belә gәtirdi ki, atası öldü, sonra anası öldü, iki qardaşı öldü, qaldı tәk Xudayar bәyin ümidinә. Xudayar bәy dә axır vaxtda oldu katda; yәni hörmәti artdı vә övrәtinә nisbәt özü oldu ağa, övrәti oldu qarabaş. Amma bunilә belә Şәrәf o qәdәr dә añiz deyil ki, Xudayar bәyin sözünün qabağında bir söz danışmasın, yainki әrinin kötәyinin qabağında durub

baxsın. Elә olub ki, bir ağañ Xudayar bәy vuranda birini dә Şәrәf vurubdu, iki yumruq Xudayar vuranda birini dә övrәti vurub. Amma bunilә belә genә Xudayar bәydәn qorxar; çünki neñә olmuş-olsa, genә Xudayar bәy kişidir. Kişi mәlum zaddı ki, övrәtdәn güñlü olar. Vә bir dә ki, Xudayar bәyin әlindә çәtin deyil ki, övrәtini boşasın!

 

Xudayar bәy dә indiyә kimi ondan ötrü övrәtinin çirkinliyinә, bәddavalığına dözüb ki, kasıblığı ñәhәtә mümkün elәmәyib xәrñ çәkib bir özgә övrәt alsın. Şәrәf bunu çoxdan başa düşüb. Odur ki, әvvәllәr evlәnmәk söhbәti düşәndә Şәrәf bir tikә narahat olub şivәn elәmәzdi; çünki bilirdi ki, әrinin bir qәpiyi yoxdu ki, versin saqqıza, çeynәsin. Amma indi iş özgә ñürdü. İş indi bu ñürdü ki, Xudayar

bәy istәyir Zeynәbi alsın. Әgәr Zeynәb Xudayar bәyә gәlmәk xahiş elәsә, dәxi Xudayar bәyә pul lazım deyil. Zeynәbin bu saat dörd-beş dәst әñәri paltarı boxçadadı; hәmçinin özünә görә pulu vә malı. Şәrәf dә bundan qorxur ki, Zeynәb istәsә ona, yәni Şәrәfә, lap yaxşı hәrif ola bilәr. Söz yoxdur ki, Xudayar bәy Zeynәbi dә alandan sonra Zeynәb olañaq xanım, Şәrәf olañaq ona qarabaş.

Bu da Şәrәfә ölümdәn bәdtәrdi.

 

Bu sәbәblәrin hamısına görә, Xudayar bәy ki, övrәtinә dedi sabah sәni boşaram. Şәrәf artıq peşman oldu ki, ortalığa boşanmaq söhbәti saldı. Pәs bu ñәhәtә әrinin sözünün qabağında bir söz danışmadı. Xudayar bәy durdu ayağa. Bir gәrnәşdi, әsnәdi vә Gülsümә dedi ki, gәtirib yerini salsın vә Vәliqulunun yanına yeriyib, ona alçaq sәs ilә bu ñür nәsihәt elәdi. Vәliqulu da durdu ayaq üstә. Xudayar bәy ağzını tutdu onun qulağına:

 

"Qulaq as, Vәliqulu. Ağlını yığ başına vә mәn nә deyirәm, ona әmәl elә. Әgәr istәyirsәn ki, mәn sәndәn razı olam vә sәni qohumluqdan kәnar elәmiyim, mәn sәnә hәr nә deyirәm, hamısını bir-bir yadında saxla vә hamısına әmәl elә. İndi bu saat durub gedәrsәn Qasımәligilә. Geñә yat orda. Amma heç kәs sәnin orda qalmağını bilmәsin. Qasımәliyә mәn sabah özüm dә tapşırram hәr kәs soruşsa, desin sәni qlava dama qatıbdı. Sәn qalarsan orda vә heç yana çıxmazsan, ta ki mәn özüm genә hәr vaxt lazım olsa, sәni çağırram, danışarıq. Bәlkә bir tövrnәn o bәdyolu yola gәtirәk. Di indi get, get."

 

Vәliqulu çömbәldi çarıqlarını geysin. Gülsüm dә bir tәrәfdәn bir köhnә döşәk salıb bir-iki köhnә yorğan açdı vә göhnә yasdıqları gәtirib düzüb çәkildi kәnara. Vәliqulu çarıqlarını geyib çıxdı getdi. Xudayar bәy soyunub, mәşğul oldu bitlәnmәyә çiraq işığına. Bir-iki bit dırnaqları ilә öldürüb uzandı vә yorğanı çәkdi üstünә. Qalanlar da hәrә bir yanda çәkilib yatdılar.

 

Nә Xudayar bәyin, nә dә Şәrәfin yuxusu gәlir. Xudayar bәy bir saat qәdәri oyaq qalıb vә sabahkı günün tәdbirini töküb anñaq yuxuladı. Xudayar bәy bu ñür tәdbir tökdü.

 

Xudayar bәy Zeynәbin xasiyyәtinә bәlәd idi. Yәqin elәdi belәliknәn ipә-sapa gәlmәyәñәk. Oyza çöndü, buyza çöndü vә axırı bir mәtlәbdә gәldi dayandı. Xudayar bәyin yadına bir әhvalat düşdü. Bu әhvalat da bu yavıqlarda olmuşdu.

 

Әhvalat bu idi ki, bir-iki ay bundan әqdәm bir şәxs gәlir qazının yanına, deyir ki:

 

"Qazı ağa, sәnә iki kәllә qәnd verrәm, әgәr filan övrәtin kәbinini kәsәsәn mәnә."

 

Qazı bir az fikirlәşib ñavab verir ki:

 

"Axı o övrәt xalqın kәbinli övrәtidir. Nә tövr xalqın övrәtinin kәbinini özgәyә kәsmәk olar?!"

 

Haman şәxs ñavab verir ki:"Qazı ağa, mәn özüm dә bilirәm ki, belәdir. Pәs sәnә mәn niyә iki kәllә qәnd verirәm? Ondan ötrü iki kәllә qәndi verirәm ki, kәbinli övrәti mәnә alasan da! Yoxsa dul övrәtin kәbinini ñiñim dә kәsәr. Vә bir dә, qazı ağa, indi o övrәtin әri gedib kәrbәlaya. Kim nә bilsin gәlә, gәlmiyә. Gәlәndәn sonra, genә әlinә bir düdük vermәk çәtin deyil."

 

Bu mәtlәb Xudayar bәyin yadına düşәn kimi öz-özünә dedi ki, "çox әñәb, hәlә o övrәt kәbinli övrәt idi. Qazı iki kәllә qәnd alıb haman şәxsin işini düzәltdi. Hәlә Zeynәb, allaha şükür, dul övrәtdir. Heç kәbinli dә deyil. Pәs belә olan surәtdә mәn niyә gedib әrzimi qazıya deyә bilmәrәm? Xeyr, yәqin ki, bu iş bundan savayı özgә ñür baş tutmayañaq. Görükür ki, qazı lotudu vә yaxşı adamdı. Allah onun atasına rәhmәt elәsin. Görükür ki, dәrdmәnddi. Pәs elә sabah gedim qazının yanına".

Bu tövr tәdbir töküb Xudayar katda genә bir yerdә duruxdu vә fikrә ñumdu. Onun qabağını bir şey kәsirdi. Xudayar bәyin bu saat ñibindә yeddi abbası pulu var idi. Onu da töyñü hesabından vermişdilәr ona, versin qlavaya. Xudayar bәy bu yeddi abbasını indi şәhәrә gedib xәrñlәsә dә, o qәdәr ziyan yoxdu; qlavaya sonra düzәldib verә bilәr. Vә bir dә qlava nә deyәñәk? Qlava onun dәdәliyi deyil?

 

Çox yaxşı, qoy bu belә olsun. Amma yeddi abbası ilә iş düzәlmәz. Qәrәz, bir qәdәr dә fikirlәşib, bunun çarәsini tapdı ki, qabaqña bizә mәlum olubdu.

 

Sәhәr Xudayar bәy yerindәn durub, boxçadakı geymәsini geyib, tәzә börkünü qoyub, istәdi çıxsın eşiyә.

 

Xudayar bәyin bu tövr getmәyindәn әlustu övrәt-uşağı başa düşdü ki, Xudayar bәy şәhәrә  hazırlaşır. Gülsüm Xudayar bәyin yavığına gәlib soruşdu:

 

"Dәdә, hara gedirsәn?"

 

Xudayar bәy qaşqabaq ilә ñavab verdi:

 

"Gedirәm şәhәrә, qazının yanına. Gedirәm ananı boşuyam."

 

Xudayar bәy eşiyә çıxan kimi, ana vә balalar bir elә ağlaşma qalxızdılar ki, guya Xudayar bәyә yas qurublar.

 

O mәhәllәdә binәva Zeynәbin vә uşaqlarının matәmi, bu mәhәllәdә yazıq Şәrәfin vә balalarının matәmi. Xudayar bәy üz qoydu Mәhәmmәdhәsәn әminin eşşәyini alıb getsin şәhәrә. O mәhәllәdә dә fәqir Mәhәmmәdhәsәn әminin vә bütün külfәtin matәmi.

 

 

 

 

VI

 

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi Xudayar bәyi yola salıb, gәldi girdi evinә.

 

Mәhәmmәdhәsәnin evi yekә qış evidir. Çünki qışda bu evdә tәndir yanar, o sәbәbә evin tirlәri qapqara qaralıbdı. Divarların dәxi yuxarıları qaralan kimi olub. Ev köhnә evә oxşayır; çünki tirlәrin çoxusu әyilibdir. Sәqfin ortalığından bir "hammal" verilib ki, tirlәrә tәkyә olub, onları möhkәm saxlasın. "Hammalı" altdan iki sütun saxlayır. Hәr sütunun altına bir yekә sal qoyulub ki, sütunları hәmçinin möhkәm saxlasın. Evin bir tәrәfindәn tәndir üstә duvaq, bir tәrәfdә kürsü, üstә bir qәdәr çörәk qalanıb. Qaranlıq buñaqlarda taxça kimi deşiklәrә düzülüb saxsı qab-qaşıq, bir-iki mis qab. Kürsünün altında var üzüquylu çevrilmiş bir qazan, bir çanaq, içindә qatıq, bir qara hisli çaydan. Bir tәrәfdә salınıb bir palaz, üstә bir iki dәstә yorğan-döşәk. Bir-iki taxçaya düzülübdür bir neçә boğça, köhnә papaq vә bir-iki müñrü.

 

Vәssәlam ki, Mәhәmmәdhәsәn әminin evinә girәn әlüstü görәr ki, bu kişi kasıb adamdır. Mәhәmmәdhәsәn әmi içәri girәn kimi gördü ki, oğlu Әhmәd üzüquylu sәrilib quru yerә vә ağlaya-ağlaya gah bu yanı üstә çönür, gah o yanı üstә çönür. Yazıq oğlanı guya ki, bir zәhәrli ilan vurubdu. Ağlaya-ağlaya gah başına vurur, gah başını döyür yerә.

 

Bir az kәnarda qırx beş-әlli sinndә bir övrәt çömbәlib, dalını dayayıb kürsüyә vә çәnәsini hәr iki әlinin kәfәsinә qoyub, qaşqabaqnan Әhmәdin ağlamağına tamaşa edirdi. Köhnә çarğat, köhnә ağ çit arxalıq vә köhnә solmuş şilәyi dizlik --övrәtin libası anñaq budur. Әgәr deyәk ki, bu övrәtin ayaqlarında heç başmaq da yoxdu, yәqin elәmәk lazımdır ki, bu övrәt kasıb bәndәnin övrәtidir.

 

Bәli, bu övrәt Mәhәmmәdhәsәn әminin övrәti İzzәtdi.

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi girdi içәri vә oğlunu dediyimiz halәtdә görüb, gәldi onun yanına. Bir qәdәr әyilib, yapışdı oğlunun qolundan ki, bәlkә durğuzub ovutsun. Oğlan dәxi dә şiddәt elәdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi şirin dillә nә qәdәr oğluna tәskinlik verdisә, oğlu bir tikә ovunmaq bilmәdi.

 

"Dur, bala, dur. Ağlama, niyә ağlıyırsan, dәli oğlu dәli? Axşam olñaq katda eşşәyi genә gәtirәñәk da! Eşşәyi öldürmәyәñәk ki! Dur, bala, dur. Ağlama."

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi oğluna yalvardıqña oğlan sәsini uñaldırdı. Birdәn Әhmәd bir söz demәyib, durub qaçdı eşiyә. Anñaq Mәhәmmәdhәsәn әmi daldan çağırdı oğlanı ki, bilsin hara gedir. Oğlan ñavab vermәdi. Sonra üzünü tutdu övrәtinә sәmt:

 

"A kişi, bu sәfik oğlu sәfik hardan şeytan kimi çıxıb gәlib eşşәyi apardı, bizi mәrәkәyә saldı?! Lap, vallah, belә mәrәkә olmaz. Әhmәdi heç tәhәrnәn ovutmaq olmuyañaq. Allah-әkbәr, belә dә şey olardı?!"

 

Övrәti ñavab verdi:

 

"Yaxşı-yaxşı. Bildilәr, bildilәr. Bu sözlәri indi sәn mәnә deyirsәn, ta mәn neyliyim? Eşşәyi vermәmiş bu sözlәri mәnә deyәydin da! İndi eşşәyi vermisәn, mәnә mәslәhәtә gәlmisәn?" "Axı, ay arvad, vallah neñә elәyim? Üz üzdәn utanır. Gәlir istiyir, adamın üzündәn gәlmir ki, desin vermirәm. Vә bir dә bu bir elә şey deyil ki, itsin, batsın. Eşşәkdi da! Aparıb, genә gәtirәñәk verәñәk özümüzә. Eşşәyin ki, әtini yemiyәñәk!"

 

Bu sözlәri deyәndә Mәhәmmәdhәsәn әmi әllәrini yanına salıb durmuşdu övrәtinin qabağında, guya ki, divanbәyiyә ñavab verir. Divanbәyi әllәrini ölçә-ölçә sәsini atdı başına:

 

"Kişi, vallah, billah, sәndә bir tük qәdәri ağıl yoxdu. Yaxşı, a kişi, axı sabah yox, birigün züvvarlar çıxırlar. Axı o yazıq heyvanı qoy bir gün rahat qalıb dinñәlsin, әmәlә gәlsin ki, sәni buradan altı aylıq yola aparsın, gәtirsin. Yaxşı, yekә kişi, srağa günü eşşәk getmişdi Uzun ağaña, dünәn aparmışdın dәyirmana, bu gün dә ki, getdi şәhәrә. Pәs havaxt o heyvan evdә qalıb kökәlәñәk ki, sәn onu minәsәn, ziyarәtә gedәsәn. Ay vay, qadam o pis sifәtinә!"

 

"Arvad, allah xatirinә әl çәk mәnim yaxamdan! Mәnim öz fikrim özümә bәsdi. İndi ta neñә edәk? Eşşәyi Xudayar bәy aparalı yarım saat olar. Mәn indi ta gedib, eşşәyi ondan alıb, kişini yarı yolda qoya bilmәrәm ki! Kişi, genә neñә olsa, ağsaqqaldı. Adamın genә işi düşәr. Neñә ola bilәr ki, bir eşşәkdәn ötrü hakimi özündәn inñidәsәn? Aparıb eşşәyi, genә axşam qaytarıb gәtirәñәk da!"

 

"İndi pәs mәn neyliyim? Gәl indi Әhmәdi ovut, görәk neñә ovudañaqsan. Mәn balamın ürәyini sıxım? Axı görәk nәdәn ötrü? Görәk Xudayar bәynәn sәnin nә alıb verәñәyin var? Katdadı, özünә katdadı da! Görәk  onun   katdalığının  sәnә bir nәfi var?"

 

Әhmәdin eşikdәn ağlamaq sәsini eşidib, İzzәt sәsini kәsdi. Әhmәd ağlaya-ağlaya içәri soxulub, genә özünü çırpdı quru yerә vә ağlaya-ağlaya içәri soxulub, genә özünü çırpdı quru yerә vә ağlaya-ağlaya, "vay, vay" deyә-deyә başladı:  

 

"Vay-vay! Mәnim eşşәyimi, mәnim eşşәyimi! Vallah, ana, Xudayar bәy eşşәyi aparıb şәhәrә, ordan eşşәyin üstә sal  yüklüyüb, aparañaqlar körpü qayırmağa. Vay-vay-vay!...  Ana, mәnim eşşәyimi!"

 

Genә bir qәdәr ağlayıb, oğlan irәliki kimi ñәld durub qaçdı eşiyә.

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi oğlanın dalınña çıxdı hәyәtә görsün oğlu hara qaçır; amma Әhmәd çoxdan gözdәn itmişdi. Mәhәmmәdhәsәn genә evә qayıdıb, övrәtinә dedi ki, görә bilmәdi oğlanı. Bu axırınñı fәqәrә İzzәtin qeyzini dәxi artıq ñuşә gәtirdi:

 

"A kişi, allah görüm sәnin evini bәrbad elәsin! Bir ayaq qoy gör axı uşaq hara qaçdı getdi? Buy, allah, mәn neñә eliyim? A kişi, vallah, Әhmәd dәlidir. Özünü aparıb quyuya-zada salar."

 

"Ay arvad, axı mәn başıma nә daş salım? Mәn nә bilim indi o hara qaçdı, qoydu getdi?"

 

İzzәt durdu ayağa vә köhnә göy çadirşәbi başına salıb, çıxa-çıxa bu sözlәri dedi:

 

"Atana nәhlәt, Xudayar bәy! Anana nәhlәt, Xudayar bәy! Dәdәn tünbәtün düşsün, Xudayar bәy! Babanın hәşri Ömәrin hәşrilә qopsun, Xudayar bәy!"

 

İzzәt uzaqlaşdı vә sәsi gәlmәdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi bir ah çәkib, gәldi oturdu palazın üstә, dalını dayadı divara. Qeyzindәn yazıq kişinin alnından tәr axırdı. Mәhәmmәdhәsәn әmi papağını çıxardı qoydu yerә vә başladı bu ñür öz-özünә şikayәtlәnmәyi:

 

"Allah, dәrgahına çox şükür! Bәndәnin başına bu qәdәr iş gәlәr ki, mәnim başıma gәlir? Bu Yezid oğlu Yezid elә mәnim eşşәyimi gәrәk gәlib aparaydı ki, başıma bu qәdәr qalmaqal gәlsin? Kәnddә iki min eşşәk var. Get birini min, apar da! Elә mәni gözün görür? Allahü-әkbәr! Elә arvad yalan demir ki! Doğru deyir dә! Yazıq heyvan bir gün rahat qalmır ki, bir az әmәlә gәlsin....  Eh, vallah, mәn bir qәpik pula dәymәrәm. Mәn doğrudan kişi deyilәm ki! Arvad mәndәn yaxşıdır. Әlbәttә, arvad mәndәn yaxşıdır. İndi Xudayar bәy eşşәyi İzzәtdәn istәsәydi, İzzәt eşşәk verәrdi? Hәlә İzzәt arvaddı. Allahü әkbәr! Lap işlәrim çәtin yerә dayandı. Vallah, bilmirәm kasıblıq dәrdi  çәkim, arvad-uşaq dәrdi çәkim, eşşәk dәrdi çәkim. Yәni eşşәyi dә vermәmәk olmazdı. Söz yox, nә tövr vermәmәk olar? Eşşәyi vermәsәn, onda dәxi kәnddә baş gәzdirmәk olar? Genә neñә olsa, hakimdi, katdadı. Günün gün orta çağı gәldi, nahaq yerdәn yaxaladı ki, bu qәdәr iştrafındı ver, onda pәs neñә olsun? Xeyr, olmazdı ki, vermiyeydim. Hәlә mәn bilmirәm ki, vallah, bu arvad-uşaq nә deyir? Hәlә bu küçük niyә belә özünü yerdәn yerә çırpır?! Deyin görәk axı mәnnәn bir yerdә alnınızın tәrini silib pul qazanmısınız? Verdim, çox yaxşı elәdim verdim. Öz eşşәyimdir, özüm dә verdim da! Dәxi sizә nә dәxli var? A kişi, yәni insafәn onların da günahı yoxdur. Onlar da elә mәndәn ötrü qalmaqal elәyirlәr da. İzzәt yaxşı deyir da. Eşşәk bir gün bikar qalmır ki, bari bir az kökәlsin. Xeyr, onların da günahı yoxdur ...."

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi bu fikirdә idi, hәyәtdәn İzzәtin qayım sәsi gәlib, Mәhәmmәdhәsәn әminin fikrini dağıtdı:

 

"Apar da, apar! Bu köpәyin eşşәyini dә apar öldür dә! Ay әlinә dönüm, Xudayar bәy, apar öldür dә! Allaha qurban olum. Çox әñәb oldu, çox yaxşı oldu ...."  -- Bu sözlәri deyә-deyә İzzәt ox kimi soxuldu evә vә üzünü Mәhәmmәdhәsәn әmiyә tutub genә başladı:

 

"Neñәdir? Di get, rahat oldun? Dinñәldin, ya yox? Ay o pis sifәtinә qusum! Xudayar bәy eşşәyi bilirsәn hara apardı? Aparıbdı şәhәrә, üstә sal daşıyañaqlar. Heydәrxan körpüsünü qayırırlar. Hәr kәnddәn bir eşşәk istiyiblәr. Niyә, gәrәk bütün Danabaş kәndindә elә birñә sәnin eşşәyin mәşhur idi? Da sәnin eşşәyindәn başqa eşşәk yox idi? Di get, dinñәldin?"

 

Bu sözlәri deyib, İzzәt çarşovu başından kürsünün üstә atıb, genә oturdu öz yerindә. Mәhәmmәdhәsәn әmi ñәld börkünü başına qoyub, durdu ayağa vә gәldi arvadının yanına.

 

"Arvad, neñә eşşәyi aparıblar daş daşısınlar? Bunu kim deyir?"

 

"Kim deyәñәk? Xudayar bәyin arvadı özü deyir. Mәn elә ora getmişdim. Getdim ki, görüm bәlkә hәlә Xudayar şәhәrә getmiyibdi, bәlkә eşşәyi alam gәtirәm. Xudayar bәy çoxdan qoyub gedib. Arvad özü mәnә dedi. Mәn hәlә heç soruşmadım eşşәyi nәdәn ötrü Xudayar bәy aparıb şәhәrә. A kişi, hәlә arvad mәni bir alәm mәzәmmәt eliyib ey! Mәnә deyir ki, siz mәgәr malınızdan keçmisiniz? Siz bilmirdiniz ki, Xudayar bәy eşşәyi nәdәn ötrü apardı şәhәrә? Apardı Heydәrxan körpüsündәn ötrü sal daşısınlar. Mәnә bәrk-bәrk tapşırdı ki, Әhmәdi yolluyaq eşşәyi alıb gәtirsin."

  

Mәhәmmәdhәsәn әmi bu sözlәri eşitñәk üz qoydu qapıya sәmt çıxıb getsin.

 

"Gedim elәdә Әhmәdi bu saat göndәrim. Gedim görüm hardadı Әhmәd."

 

Bu heyndә Әhmәdin ağlamaq sәsi gәldi. Bir az keçdi, Әhmәd dә, Mәhәmmәdhәsәn әmi dә girdilәr içәri. Mәhәmmәdhәsәn әmi oğluna genә eşşәkdәn yana bir az arxayınlıq verib dedi ki, gedib eşşәyi Xudayar bәydәn alıb gәtirsin. Oğlan әvvәl ñavab verdi ki, indi Xudayar bәy az qalıb şәhәrә yetişsin. Mәhәmmәdhәsәn әmi dübarә ona dedi: zәrәri yoxdur, elә şәhәrdә dә yetişmiş olsa, eşşәyi alıb gәtirsin.

 

Әhmәd ağlamaqdan sakit olub, bir qәdәr anasına baxdı bir qәdәr sağa vә sola baxdı, sonra şәhәrә getmәyә razı olub evdәn çıxdı.

 

       *       *       *       *       *

   

Axşama az qalanlarda Mәhәmmәdhәsәn әmi qәmgin kәndin qırağında, şәhәr yolunun üstә, yolun kәnarında oturub, gözünü dikmişdi şәhәr yoluna. Yolnan yeddi yaşında bir oğlan, ağ tәskülah başında, göy qәdәk arxalıq әynindә vә ağ tuman, ayaq yalın, qabağına bir dәstә quzu qatıb vә әlindәki şökә  ilә bu quzuları vura-vura gәlir kәndә. Bu quzu sürüsü otlamaqdan gәlirdi. Oğlan Mәhәmmәdhәsәn әminin müqabilinә yetib vә dik-dik Mәhәmmәdhәsәn әminin üzünә baxıb dayandı. Sonra bir-iki qәdәm dә Mәhәmmәdhәsәn әminin tәrәfinә yeriyib soruşdu:

"Mәhәmmәdhәsәn әmi, bu vaxt burada niyә oturmusan?" Mәhәmmәdhәsәn әmi oğlana çox yumşaqlıqla ñavab verdi:

 

"Bala, adam var şәhәrdә, gözәtdiyirәm."

 

Oğlan gördü ki, quzuları xeylәk aralanıbdır, dәxi bir zad demәyib, qaçdı sürüsünün dalınña. Oğlan getñәk Mәhәmmәdhәsәn әminin qabağında genә bir on-oniki yaşında bir oğlan ñındır paltarda hazır olub, Mәhәmmәdhәsәn әminin bu vaxtda burada oturmağının sәbәbini soruşdu. Mәhәmmәdhәsәn әmi әvvәlinñi oğlana verdiyi ñavabı buna da verdi. Bu oğlan rәdd olandan sonra Mәhәmmәdhәsәn әmi gördü ki, daldan genә bir dәstә qaramal gәlir. Mallar gәlib yetişdi vә malların dalından bir kişi hazır oldu otuz beş-otuz altı sinnidә, qara çuxa, ağ tuman vә ayaq yalın.

 

"Mәhәmmәdhәsәn әmi, bu vaxt niyә burda oturmusan?"

 

"Dadaş, şәhәrdә adam var, gözәtdiyirәm. İndilәrdә gәrәk gәlә."

 

"Yaxşı, gәlәn  gәlәñәk da. Bәli, görükür ki, çox  vañib adamdı."

 

"Xeyr, Xudayar bәy  bu gün eşşәyi minib aparıb şәhәrә. Eşşәyi dә göndәrәñәyәm dәyirmana. Odu ki, oğlanı göndәrmişәm. Hәlә ki, nә eşşәk gәlib, nә oğlan."

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi, söz yox, eliyә bilәrdi ki, bu kişiyә qısaña ñavab verib, heç ortalığa eşşәk fәqәrәsi gәtirib söhbәti uzatmasın. Amma Mәhәmmәdhәsәn әmi qәsdәn bu ñür ñavab verdi.

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi eşşәyin söhbәtini saldı ki, görsün bu kişi nә deyәñәk. Aya bu da bilirmi ki, Xudayar katda eşşәyi işlәtmәkdәn ötrü aparıb, ya yox? Bu kişinin ñavabı Mәhәmmәdhәsәn әminin halına lap müvafiq oldu. Kişi ñavab verdi ki:

 

"Çox yaxşı. Xudayar katda eşşәyi yemiyәñәkdi ki, dübarә eşşәkdәn ötrü şәhәrә adam getsin."

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi lap işin әslini bilmәkdәn ötrü söhbәti lap açdı vә belә başladı:

 

"Doğrusu, bu gün Xudayar bәy eşşәyi apardı şәhәrә, amma sonra mәn belә eşitdim. -- Yәni övrәt sözüdü, heç inanmaq da olmaz. -- Mәn, yәni belә eşitdim ki, guya yәni Danabaş kәndindәn bir eşşәk istiyiblәr ki, aparıb şәhәrә, oradan Heydәrxan körpüsünә sal daşısınlar. Odur ki, bir az xofә düşdüm. Çünki eşşәk dәyirmana gedәñәkdi, o sәbәbә mәn dә Әhmәdi göndәrdim ki, әlbәttә eşşәyi gәtirsin. Bundan ötrü oturmuşam ...."

 

Kişi çox tәәññüblә qulaq verirdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi sözünü qurtaran kimi bir az gülümsünüb ñavab verdi:

 

"A kişi, bu nә sözdü? Neñә Heydәrxan körpüsünә sal daşıyañaqlar? Xa-xa-xa ....  A kişi, doğrudu, Heydәrxan körpüsünü qayıtdırırlar, amma dәxi bir eşşәk istәmirlәr ki! Heydәrxan körpüsünә Danabaş kәndindәn yüz manat xәrñ istәyirlәr. O sözlәri hәr kәs sәnә deyib, lap yalan deyib. Başını divara döyüb! Dur gedәk, a kişi, heç nahaq yerә burda mәtәl olma. İndi bu saat elә Xudayar bәy dә gәlәr, eşşәyini dә gәtirәr. Dur, dur gedәk."

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi genә bir yola sәmt baxıb, "ya allah" dedi, durdu ayağa. Vә haman şәxs ilә düşdülәr yola vә üz qoydular kәndin içinә.Küçә dolu idi qaramal vә qoyun-quzu sürüsü ilә, hava yavaş-yavaş istәyirdi qaranlıqlamağı.

 

"Mәhәmmәdhәsәn әmi, sәn allah, o sözü hәlә sәnә kim deyib?"

 

"Xeyr, yalan sözdü. Mәn özüm bilirәm yalan sözdü. Niyә, mәn axmaq deyilәm ki! Bir eşşәk ilә körpü tikilәr? Bu sözü dә yәni özgәsi demiyibdi, elә Xudayar bәyin övrәti deyibdi. Xeyr, yalandı. Mәn özüm bilirәm ki, yalandı ...."

 

"A kişi, belәdi da! Xa-xa-xa ....  Bunu bayaqdan deyәydin da, rәhmәtliyin oğlu! Mәn indi mәtlәbi başa düşdüm. Belә bilirsәn nә var, Mәhәmmәdhәsәn әmi? Mәn axı, özün dә bilirsәn ki, Xudayar bәygilin qonşusuyam. Xudayar bәy mәn bilirәm niyә bu gün şәhәrә gedib. O, iki mәtlәbdәn ötrü gedib. Axı bilmirәm bilirsәn, ya yox? Axı Xudayar bәy Zeynәbi istәyir."

 

"Neñә Zeynәbi?"

 

"A kişi, niyә tanımırsan? Kәrbәlayı Heydәrin övrәtini da! Bә, istiyir! Sәn bilmirsәn, çoxdan istiyir! Elә Kәrbәlayı Heydәr ölәn gündәn. Bәli, Xudayar bәy Zeynәbi istiyir. Amma nә Zeynәb gәlir, nә dә ki, Xudayar bәyin arvadı razı olur. Bu geñә qışqırıqları göyә qalxmışdı. Odu ki, sәhәr Xudayar bәy durub arvadına deyib ki, gedirәm sәni boşuyam. İndi Xudayar bәy dә Zeynәbi almaqdan ötrü gedib, ya da

ki, arvadını boşamaqdan ötrü. Yox, sözüm orda deyil ....  Sözüm orasındadır ki, Xudayar bәyin arvadı şeytanın birisidir. O qәsdnәn elә deyib ki, Xudayar bәy eşşәyi apardı Heydәrxan körpüsünә sal daşısınlar. Helә deyibdi ki, sәn eşşәyi vermiyәsәn. Añığnan helә deyibdi ki, sәn eşşәyi vermiyәsәn. Añığnan helә deyib. Yәqin belәdir."

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi vә haman şәxs yetişdilәr küçәnin başına. Haman şәxs çöndü sağ tәrәfә vә Mәhәmmәdhәsәn әmi xudahafiz deyib vә haman şәxsin atasına qәlbindә rәhmәt oxuyub, üz qoydu öz evinә gәlmәyә....

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi qapını açdı ki, girsin evә. Gördü ki, ev qaranlıqdı. Övrәtini çağırıb, bir sәs eşitmәdi. Genә çağırdı, genә ñavab eşitmәdi. Qapını örtüb, qayıtdı hәyәtә vә elә bildi ki, övrәti gedib görәsәn hansı qonşuların evinә, bir az söhbәt eliyib ürәyi açılsın. Mәhәmmәdhәsәn әmi hәyәti bir qәdәr dolanıb, çıxdı küçә qapısının ağzına. Çünki tövlәsinin ağzı küçә qapısına yavıq idi, gördü ki,

tövlәdәn bir ağlamaq sәsi gәlir. Gәldi tövlәnin qapısını açıb, görsün ağlamaq sәsi haradan gәlir. Qapını açan kimi aşkar arvadının sәsini tanıdı. Başını içәri uzadıb çağırdı:

 

"İzәd!"

 

Ağlamaq sәsi kәsildi, amma ñavab gәlmәdi. Mәhәmmәdhәsәn bir dә çağırdı. Genә sәs gәlmәdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi bir dә çağırdı. Övrәti İzzәt añıqlanmış ñavab verdi:

 

"Nә var, nә deyirsәn? Gözün kordu, görmürsәn ki, mәnәm?!"

 

"İzzәt, ağlıyırsan? Deyәsәn mәnim qulağıma ağlamaq sәsi gәldi."

 

İzzәt ñavab vermәdi. Әvvәl bir fınxırdı, sonra tövlәdәn çıxdı eşiyә. Әr vә övrәt üz qoydular evә tәrәf. Gәldilәr evә. İzzәt çırağı yandırdı, gәtirib qoydu buñaqdakı deşiyә vә özü gedib oturdu qaranlıq buñaqda. Mәhәmmәdhәsәn bir qәdәr ayaq üstә durub, gәldi oturdu palaz üstә vә dalını da dayadı yükә.

 

"İzzәt, doğrudan pәyәdә ağlıyan sәn idin?"

 

Övrәt ñavab vermәdi.

 

"İzzәt, pәyәdә axı mәn bir ağlamaq sәdası eşitdim, sәn idin ağlıyan?"

 

İzzәt ñavab vermәdi.

 

"Elә sәn idin ağlıyan. Nahaq yerә ağlıyırsan vә ürәyini sıxırsan; çünki mәn elә bu saat yol üstә idim. Şәhәrdәn gәlәn var idi. And içirdi ki, Xudayar bәy eşşәyi bu saat gәtirәñәk. And içirdi deyirdi ki, doğrudu Heydәrxan körpüsünü qayıtdırırlar, amma nәinki Danabaş kәndindәn bir eşşәk istiyiblәr, bәlkә Danabaş kәndindәn yüz manat pul istiyirlәr. O kişi ki, mәnә bu sözlәri deyirdi, and içirdi ki, elә bu saat Xudayar katda eşşәyi gәtirәñәk. Deyirdi elә özüm gördüm. Vallah, doğru deyirәm."

 

"Ñәhәnnәmә gәlәñәk, gora gәlәñәk! Mәnim oğlumun ayaqları indi qabar olubdu. Mәnim nә veñimә eşşәk gәldi, ya gәlmәdi. Ñәhәnnәmә gәlsin, gora gәlsin! Әhmәd tez gәleydi. Mәn elә Әhmәdin fikrinә qalmışam, yoxsa eşşәk ñәhәnnәmә gәlsin, gora gәlsin!"

 

"Arvad, vallah o kişi deyirdi ki, elә bu saat gәlәñәklәr. Axı o kişiyә nә olubdu durub yalandan desin? Olmasa demәz ki! And içirdi deyirdi mәn onları özüm ikisini dә bazarda gördüm; yәni Xudayar bәyi dә, Әhmәdi dә. Deyirdi elә mәn çıxdım gәlәm, onlardan soruşdum bә siz nә vaxt gedirsiniz? Mәnә dedilәr ki, elә indi biz dә gәlirik. Mәn gәldim, onlar da qaldılar ki, gәlsinlәr."

 

Övrәt bir söz demәdi. Durdu ayağa, bir ah çәkdi, genә bir fınxırdı vә dizliyinin qırağıynan burnunu silib, gәldi kürsünün yanına, bir neçә quru lavaş götürüb, yığdı sol әlinin üstә vә aparıb çömbәldi qapının ağzında vә başladı çörәklәri sulamağı.

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi:

 

"İnşallah, indi gәlәrlәr," -- deyib durdu ayağa vә başmaqlarını geyib, gәldi durdu arvadının yanında.

 

İzzәt çörәk sulamaqdan qurtaran kimi Mәhәmmәdhәsәn kürkünü götürüb çıxdı eşiyә vә bir az keçdi, gәldi vә qapının ağzında çömbәlib, başladı dәstәmaz almaqlığı. Әvvәl әllәrini yudu, sonra üzünü vә sonra qollarını. Hәr bir suyu tökәndә deyirdi: "Bismillah". Dәstәmazı qurtarıb vә mәs çәkib, gәldi bir taxçadan möhür tapıb, qoydu palazın üstә vә başladı namazı.

 

İzzәt dә genә gedib buñaqda oturub, çәnәsini qoymuşdu dizlәrinin üstә. Mәhәmmәdhәsәn azanı vә iqamәni oxuyub, keçdi hәmdә vә qülhüvәllahı zikr elәyib, istәyirdi әyilsin rükua, birdәn qapı açıldı vә Әhmәd zәif vә naxoş kimi girdi içәri. Mәhәmmәdhәsәn әmi әvvәl hәr iki әllәrini göyә qalxızıb, bәrk "allah-әkbәr" -- dedi. İzzәt sevinñәk qalxdı yerindәn vә çağırdı:

 

"Әhmәd!"

 

Әhmәd evә girәn kimi naxoş adamlar kimi divara dayanıb alçaq sәs ilә dedi:

 

"Vay, ana!"

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi sәbr elәyә bilmәyib, ikinñi sәñdәdә namazı yarımçıq qoyub özünü tulladı Әhmәdin yanına. Әr vә övrәt hәrәsi Әhmәdin bir qolundan yapışıb, biri deyir: "Bala, niyә elә eliyirsәn?", o birisi deyir: "Bala, haran ağrıyır?".

 

İzzәt deyir:

 

"Qadan alım, Әhmәd, niyә oturmursan?"

 

Mәhәmmәdhәsәn deyir:

 

"Bala, bә eşşәk neñә oldu?"

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi Әhmәddәn eşşәk neñә olmağını soruşan kimi, İzzәt uña sәs ilә onun üstә çığırıb başladı yamanı:

 

"Ay eşşәk verәnin atası tünbәtün düşsün! Ay eşşәk satanın atasına lәnәt! Ay o eşşәyi görüm ilan vursun? Mәnim balam burda az qalır ki, ölsün, hәlә durub eşşәk әhvalatı salır ortalığa."

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi bir söz demәdi. Әhmәd dә divara dayanıb, gah "vay" deyir, gah "ox" deyir. Axırı güñlә vә artıq yalvarmaqlıq ilә vә o üzündәn-bu üzündәn öpmәklik ilә İzzәt Әhmәdin qolundan yapışıb, gәtirib oturtdu palaz üstә ki, oğlan rahatlansın.

 

Bir qәdәr dinñәlib Әhmәd, Mәhәmmәdhәsәn әminin vә İzzәtin tәvәqqәsinә görә başladı şәhәrә gedib gәlmәkliyinin әhvalatını nağıl elәmәkliyi. Başladı әvvәl yorulub yol üstә neçә yerlәrdә oturmaqlığından vә sonra neñә gәldi şәhәrә vә karvansaraçı ilә dava elәmәkliyindәn. Sonra genә şәhәrdә o yanı-bu yanı gәzib, Xudayar bәyi axtarmaqlığından vә axırı genә yorula-yorula, yolun üstә bәlkә on-on beş yerdә otura-otura gәlib Danabaş kәndinә çıxmaqlığından.

 

Әhmәd nağıl eliyә-eliyә hәr bir söz arasında bir and içirdi. Bir söz deyirdi, bir deyirdi "vallah"; bir söz deyirdi, bir deyirdi: "imam Hüseyn haqqı"; bir söz deyirdi, bir deyirdi: "imam Rza haqqı", "ñәnab әmirin Zülfüqarı haqqı". Әhmәdin nağlı qurtardı vә üzünü tutdu anasına:

 

"Ana, nә bişirmisәn?"

 

"Bala, bir zad yoxdu, elә yavan çörәkdi....  Әgәr istiyirsәn, qatıq da var, gәtirim."

"Hi, hi, hi, mәn qatıq yemirәm. Niyә, bir az aş bişirәydin da!"

 

"Bala, nә bilim, elә bu qalmaqal lap başımızı qatdı. Qoydu ki, görәk nә qayırırıq? Neylәk, bu gün qatıq ye, sabah inşallah, әlbәttә sәnә aş bişirәrәm."

 

İzzәt bir qәdәr çörәk vә qatıq gәtirib, qoydu oğlunun qabağına. Oğlan başladı yemәyә. Әr vә övrәt durdular namaza.

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi namazı övrәtindәn tez qurtarıb, gәldi oturdu oğlunun yanında vә başladı onun kefini vә halını soruşmağı. Oğlan başını aşağı qalıb, anñaq yemәyә mәşğul idi. Mәhәmmәdhәsәn әmi oğlandan ñavab almayıb genә soruşurdu.

 

"Bala, şәhәrdә nә var, nә yox?"

 

Әhmәd deyәsәn istәdi bir söz desin, amma çünki ordları dolu idi xörәknәn, mümkün eliyә bilmәdi ñavab versin. İzzәt namazdan qurtarıb üzünü tutdu әrinә sәmt vә tәrhnәn ona başladı nәsihәt elәmәyi ki, uşağa әziyyәt vermәsin.

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi nәsihәti qәbul edib, çәkildi kәnara vә tәsbehi götürüb başladı çevirmәyi. Çevirә-çevirә alçaqdan bir dua vird elәyirdi. İzzәt durdu ayağa vә yavaş-yavaş çadirşәbini atıb kürsünün üstә, bir neçә sulanmış çörәk dә gәtirib qoydu ortalığa vә әrini çağırdı ki, yavıq çәkilib çörәk yesin. Mәhәmmәdhәsәn әmi genә övrәtinin sözünә baxıb, çәkildi dәstәrxanın başına. Әhmәd qatığı yeyib, qabı lap tәmizlәmişdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi qabı çәkdi qabağına vә istәdi çörәyini batırsın qatığa. Әhmәd başladı hırıldamağa. Mәhәmmәdhәsәn әmi özü dә oğluna baxıb başladı gülmәyi. Amma İzzәt üzünü turşudub yapışdı mәzәmmәtin uñundan:

 

"Ay yazıq, sәndә ar-namus harda idi? Mәn sәnin yerinә olsam, ağlaram ey, nәinki hırıldaram!"

 

"Axı mәnә niyә deyirsәn, oğluna de da. Mәn gülürәm, ya o gülür?"

 

"Niyә, oğluma niyә deyirәm? Sәn sabah yox biri gün ziyarәtә gedirsәn, ya oğlun gedir? Oğlumun nә veñinә?! Sәn gәrәk fikrә qalasan ki, yoldaşların çıxıb gedib kәrbәlayı olañaqlar, amma sәn arvad kimi oturañaqsan evdә."

 

"İnşallah, mәn dә gedәrәm. Mәn onlardan kәm deyilәm ki, mәn qalım, onlar getsinlәr."

 

İzzәt dinmәdi, başını saldı aşağı vә başladı yemәyә Әhmәd yorğunluq ñәhәtә oturduğu yerdә yıxıldı yan üstә, atası ona diqqәt tutdu ki, çörәk ortalıqda olan vaxt adam yatmaz. Әhmәd qulaq asmadı.

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi vә övrәti çörәk üstә idilәr. Birdәn Әhmәd üzüquylu yıxılıb başladı ağlamağı.

 

"Bala, niyә ağlıyırsan? " -- Atası bu ñür soruşdu.

 

Әhmәd bir ñavab vermәyib ovunmadı. İzzәt Әhmәdin yanınasürüşüb, әlini qoydu oğlunun çiyninә vә başını әydi onun başının üstә.

 

"Bala, Әhmәd, niyә ağlıyırsan?"

 

Әhmәd ağlaya-ağlaya bu ñür ñavab verdi:

 

"Mәnim eşşәyimi ....  Vay, vay, vay!....  Mәnim eşşәyimi! Mәnim eşşәyimi! Mәnim eşşәyimi!....  E ... e ... e ....  Mәnim eşşәyimi!..." İzzәt genә başını әyib, oğlunu başladı dilә tutmağa.

 

"Bala, ağlama, ağlama, bala  ...  eşşәk yiyәsinin atası tünbәtün düşsün! Niyә eşşәyi verirdi ki, indiyә kimi eşşәk çöldә-bañada qaleydi." "E ... e ... e ... mәnim eşşәyimi, mәnim eşşәyimi, mәnim eşşәyimi!"

 

İzzәt lap hirslәnib, üzünü tutdu Mәhәmmәdhәsәn әmiyә sәmt vә çığıra-çığıra başladı:

 

"Dur axı get, dur get gör axı eşşәk neñә oldu? Eşşәk gәlmәsә, mәnim balam yuxu yuxuluyañaq? Dur get gör axı eşşәk neñә oldu? Gör o Ömәr oğlu Ömәr eşşәyi neylәdi? "

 

"Mәn indi hara gedim?"

 

"Sәn indi ñәhәnnәmә get, gora get! Hara gedәñәksәn? Get gör bәlkә o göpәk gәlib, oturub evindә? Bәlkә eşşәyi gәtirib? Kim bilsin gәtirib ötürüb hәyәtlәrinә. Yәni olar deyirsәn elә millәtdilәr ki, xalqın malını gәtirib genә sahibinә tuşralar?"

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi "ya allah" deyib durdu ayağa vә Әhmәd sәsini kәsdi. Müxtәsәr, Mәhәmmәdhәsәn әmi getdi. Xudayar bәyi evlәrindәn soruşdu. Dedilәr ki, gәlmәyib. Genә şәhәr yoluna sәmt çıxdı, bir şey görmәdi. Kor-peşman qayıtdı gәldi evinә vә bilmәdi ki, neñә evә girib desin ki, hәlә eşşәk gәlmәyib. Bir qәdәr durdu küçә qapısının ağzında, sonra girdi tövlәyә. Tövlә qaranlıq idi. Bir

şaqqıltı gәldi. Mәhәmmәdhәsәn sevinñәk "çöçә" elәdi; guya eşşәyi çağırır.

Bu heyndә İzzәt hәyәtdә imiş; Mәhәmmәdhәsәn әminin tövlәdә "çöçә" sәsini eşidib, elә bildi ki, eşşәk gәlib; sevinñәk uña sәs ilә oğlunu çağırdı ki, ona müjdә xәbәri versin.

 

"Әhmәd, muştuluğumu ver, eşşәk gәldi."

 

Әhmәd evdәn ildırım kimi hәyәtә qaçıb, sevinә-sevinә vә lәhliyә-lәhliyә gәldi anasınıi yanına.

 

"Ana, hanı eşşәk? Buy-buy, mәnim eşşәyimi, mәnim eşşәyimi, mәnim eşşәyimi! Ana, hanı eşşәk?"

 

"Bala, gәl, gәl gedәk. Dәdәn eşşәyi qatdı pәyәyә."

 

Ana vә oğul tәlәsik qaçdılar tövlәyә sәmt. İzzәt bәlkә otuz ildir ki, belә zirәk qaçmamışdı. Pәyәnin qapısına yetişñәk Әhmәd özünü soxdu içәri vә әvvәl dәdәsini çağırdı.

 

"Dәdә!"

 

"Nәdi, bala?"

 

"Mәnim eşşәyimi! E ... e ... e....  Mәnim eşşәyimi! Dәdә, hanı mәnim eşşәyim?"

 

"Bala, hәlә eşşәk gәlmiyib. Bilmirәm o köpәk oğlu niyә indiyә kimi gәlib çıxmadı?"

 

Әhmәdә ta bu söz bәs idi. "Vay" deyib tövlәnin qapısının ağzında özünü çırpdı yerә. İzzәt qüssәdәn vә Mәhәmmәdhәsәn әmi hirsindәn başladılar Әhmәd kimi ağlamağı.

 

Ta sübhәdәk nә Әhmәd yuxuluyub, nә İzzәt, nә dә Mәhәmmәdhәsәn әmi.

 

 

 

 

VII

 

 

Әl-hәmdu lillahil-lәzi әhәllәt nikahә vә tәzviñә vә hәrrәmәz-zina vә sifahә vә sәlatü vә sәlamü әla xeyri xәlqihi Mәhәmmәdin vә alihi-әñmәinә әllәzi әz-hәbәllahü әnhümür-riñsә vә tәhhәrәüm tәthirәn. Әmma bәdu әl-hәmdü vә sәna  ... fәqәt çalәllahü tәbarәkә vә tәalafi kitabihil-Kәrim vә fürqanihil-әzim. Әzzә mәn qailin әuzü billahis-sәmiil-әlim minәş-şeytanirrәñim vә әnkihül-әyama min kum vәs-salehin min ibadikum vә әsaikum әnyәkunu füqaraә yuğnihümü-lahü min fәzlihi vәllahü vasiün әlim: әnkәhtül-mәrәtәl-mәlumәtә lirәñülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlumi qәbültün-nikahә lir-rәñülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlumi әnkәhtül-mәrәtәl-mәlumәtә lir-rәñülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlumi qәbiltün-nikahә lir-rәñülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlumi әnkәhtül mәrәtәl-mәlumәtә lir-rәñülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlumi-qәbiltün-nikahә lir-rәñülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlum. Zәvvәñtül-mәrәtәl-mәlumәtә lir-rәñülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlum, Qәbiltül-tәzviñә lir-riñülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlum.

  

Әnkәhtü-vә zәvvәñtü-mәrәtәl-mәlumәtә li-rәñülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlum. Qәbiltü-nikahә vәttәzviñә li-rәñülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlum.

 

Әnkәhtü Zeynәbә li Xudayar bәy әlәs-südaqil-mәlum qәbiltü-nikahә li-Xudayar bәy әlәs-südaqil-mәlum. Zәvvәñtü Zeynәbә li-Xudayar әlәs-südaqil-mәlum. Qәbiltü-tәzviñә li-Xudayar әlәs-südaqil-mәlum. Әnkәhtü vә zәvvәñtü Zeynәbә li-Xudayar әlәs-südaqil-mәlum. Qәbiltü-nikahә vә tәzviñә li-Xudayar әlәs-sәdaqil-mәlumi. Bәzәni daimi dadәm Zeynәbra bәr Xudayar. Bәr mehri-mәlum bәzәni dili qәbul nәmudәm bәr Xudayar bәr mehri-mәlum.

 

Daimi övrәtliyә verdim Zeynәbi Xudayara 50 manat mehr üzәrinә. Daimi övrәtliyi qәbul elәdim Xudayara 50 manat mehr üzәrinә. Allahhümmә! Әllif beynәhüma bihәqqi Mәhәmmәdin vә alihi vә bihürmәti surәtil - "fatihә"!

 

Qazı fatihә surәsini oxuyub, "allah mübarәk elәsin" -- deyib, әlindәki kәbin kağızını qoydu qabağına vә üzünü tutdu oturanlara.

 

"Di gәlin, qol çәkin."

 

Oturanların biri Xudayar bәy idi. Xudayar bәy oturmuşdu yuxarı başda diz üstә. Xudayar bәydәn aşağı oturmuşdu iyirmi iki-iyirmi üç sinndә bir ñavan oğlan. Bu, Danabaş kәndinin qlavasının yasovulu vә Xudayar bәyin rәfiqi Qasımәlidir ki, biz tanıyırıq. Qasımәlidәn aşağı oturmuşdu genә iki şәxs; birinin sinni olardı otuz-otuz iki, o birinin dә sinni qırxdan yuxarı olmazdı. Bunlar hәmçinin danabaşlıdırlar. Әvvәlkinin adı Kәrbәlayı Qafar vә ikinñisinin adı Kәrbәlayı Sәbzәlidir. Bunlar hәr ikisi Xudayar bәyin sәdaqәtdi vә köhnә rәfiqlәridir.

 

Söz yoxdur ki, bizә mәlumdu ki, bu ağalar nә sәbәbә indi gәlib, burada әylәşiblәr. Bunları Xudayar bәy gәtirib: Qasımәli Zeynәb tәrәfindәn vәkildi vә qalanları şahiddilәr.

 

Әlbәttә, biz bunu da bilirik ki, bunların vәkilliklәri vә şahidliklәri saxtadı. Bu sәbәbә Xudayar bәyin tәdbirinә görә bunlar üçü dә qazıya özlәrini özgә ñür nişan verib, adlarını dәyişdilәr. Qasımәli adını qoymuşdu Vәliqulu ki, olsun Zeynәbin oğlu. Qazıya dedi ki, anam Zeynәb mәni bu xüsusda vәkil edib; yәni Xudayar bәyә getmәk rizasını veribdi. Kәrbәlayı Qafar adını qoydu Kәrbәlayı Baxşalı. Kәrbәlayı Sәbzәli dә adını qoydu Mәşәdi Oruñәli. Bunlar hәr ikisi Qasımәlinin vәkilliyinә şәhadәt verdilәr.

  

Bәli qazı fatihә surәsini oxuyub, "allah mübarәk elәsin"--deyib, әlindәki kәbin kağızını qoydu qabağına vә üzünü tutdu oturanlara, hansılarını ki, sizә tanıtdım:

 

"Di, gәlin, qol çәkin."

 

Qasımәli ñәld ñavab verdi:

 

"Qazı ağa, mәn qol çәkә bilmirәm."

 

Qasımәli verәn ñavabı Kәrbәlayı Qafar da vә Kәrbәlayı Sәbzәli dә dedilәr.

 

Qazı tәәññüblә soruşdu ki, yәni neñә qol çәkә bilmәzlәr? Üçü dә ñavab verdilәr ki, dәst-xәtlәri yoxdu; yәni bisavad adamdılar. Qazı onlara dübarә dedi ki, elәdә pәs gәrәk gedib elә adam gәtirәlәr ki, onların әvәzindәn qol çәksin. Bunlar qazıdan tәvәqqә elәdilәr ki, elә qazı özü onların әvәzindәn qol çәksin. Qazı bir qәdәr duruxdu vә bu әmrә razı olmadı. Qasımәli durdu ayağa ki, gedib bir adam gәtirsin. Qapının ağzında durub, bir fikir elәdi vә üzünü tutdu qazıya sәmt:

 

"Axı, qazı ağa, mәn bu qürbәt vilayәtdә kimi tanıram ki, gedib tapım gәtirim? Gәl elә sәn özün qol çәk bizim әvәzimizdәn."

 

Qazı әgәr әvvәl razı olsaydı da bunların әvәzindәn qol çәkmәyә, indi dәxi heç vәñh ilә olmaz. Ondan ötrü ki, bunların danışmağından vә Qasımәlinin bu axırınñı sözündәn bir az bәdgüman oldu ki, mәbada bunlar hiylә elәyәlәr. Qazı tәñrübәli adamdı. Bu ñәhәtә Qasımәliyә tәkidnәn dedi:

 

"Dәxi çox danışmağın mәnası yoxdur. Bayaq getsәydin, indi adam gәtirmişdin."

 

Yarım saat keçmәdi ki, kәbin mәsәlәsi tamam oldu. Qazı dübarә xeyir-dua elәdi vә Xudayar bәy, Qasımәli vә hәr iki Kәrbәlayılar durdular ayağa ki, getsinlәr Xudayar bәy üzünü tutdu qazıya:

 

"Qazı ağa, bir mәsәlәm var. Söz yox, indi o arvad oldu mәnim kәbinli arvadım. Amma söz burasındadır ki, qazı ağa, o arvad bir az bәdxasiyyәtdi. Yәni o qәdәr dә bәdxasiyyәt deyil, bir az belә dәlisodur. Yәni dәliso da deyil, belә bir az huşu başında deyil, dәliyә oxşayır. Söz yox, indi siz özünüz dә görürsünüz ki, onun mәnә gәlmәk xahişi var. Vәliqulu, belә deyilmi? Bәli, bu kişi özü heç danmır ki, anası bir az dәlisodu; yәni bir az huşu başında deyil. İndi işdi, biz getdik kәndә vә gördük ki, arvadın, yәni Zeynәb arvadın dәliliyi tutub, onda pәs mәnim tәklifim nәdi?"

 

Qazı istәyirdi ki, ağzını açıb bir söz desin, amma Qasımәli qabaqladı:

 

"Doğrudu, qazı ağa. Başın üçün mәnim anamın bir az huşu başında deyil, elә rәhmәtlik atam Kәrbәlayı Heydәr ölәndәn anam gün olmazdı ki, ağlamasın. Elә o qәdәr ağladı ki, qüssәdәn axırda dәli oldu. Doğrudan, qazı, mәnim anamın bir tutması var. Tutması tutanda da allah görsәtmәsin, öhdәsindәn gәlmәk olmur."

 

Qazı tәsbehi çevirә-çevirә dedi:

 

"Niyә, olan, mәgәr sizin kәndinizdә ağsaqqal yoxdu? Mәgәr sizin kәndinizdә dәlilәr, divanәlәr öz başınadılar? Gәrәk belә zad olmuya. Şәhәrdә ki, belә zad yoxdu. Şәhәrdә birisi dәli oldu. Onu tutub qatırlar dama. O qәdәr kötәk vururlar, o qәdәr añ-susuz saxlayırlar ki, ağlı başına gәlir."

 

Qazı sözünü qurtardı vә Xudayar bәy dübarә soruşdu:

 

"İndi işdi, qazı ağa, nә bilmәk olur, indi işdi biz getdik gördük ki, Zeynәb arvadın tutması tutub, deyir ki, mәn filankәsә getmirәm, onda pәs mәnim tәklifim nәdi? Çünki o arvad o qәdәr dәlidi ki, o qәdәr huşsuzdu ki, qorxuram ki, lap dana, deyә ki, mәn oğlumu heç vәkil elәmәmişәm."

 

Kәrbәlayı Qafar Xudayar bәyin sözünü möhkәmlәndirmәkdәn ötrü dedi:

 

"A kişi, ağzı nәdi desin ki, mәn oğlumu vәkil elәmәmişәm?! Pәs biz burada nәçiyik? Bizim hәr ikimizin yanında vәkil eliyibdi. O demәyә kim baxar?"

 

Qazı sağ әlini Xudayar bәyin çiyninә uzadıb, mehriban-mehriban dedi:

 

"Әzizim, sәnin heç işin yoxdu. Sәn get kәndә, Zeynәb övrәtә xәbәr ver ki, yığışıb gәlib sәnә övrәt olsun; neñә ki, özü razıçılıq veribdi vә oğlunu vәkil eliyibdi. Әgәr dursa çәm-xәm elәmәyә, әgәr dedi ki, xeyr, mәn gәlmirәm, ya oğlumu vәkil elәmәmişәm,

onda sәn әlüstü gәl mәnә xәbәr gәtir, ya xeyr, bir әrizә yazdır gәtir mәnә. Mәn dә yazım nәçәrnikә ki, filankәsin övrәti әrinin evindәn qaçıb, әrinә itaәt elәmir. Onda onu it ölüsü kimi sürüyüb, salarlar sәnin evinә. Lap arxayın olun vә gedin."

 

Xudayar bәy, Qasımәli, Kәrbәlayı Qafar vә Kәrbәlayı Sәbzәli danışa-danışa Buzxana mәhәllәsinin uzun küçәsini gәlib çıxdılar başa. Hamamın yanına yetişñәk Xudayar bәy dayandı vә "ox, yoruldum" -- deyib çökdü hamamın sәkisinә vә çubuğunu çıxardıb başladı doldurmağı. Hamamdan çıxan övrәtlәr tәәññüblә bunlara baxıb, bәzilәri gülә-gülә, bәzilәri mırtdana-mırtdana kәndlilәrin yanından keçib gedirdilәr. Axırı kәndlilәr başa düşdülәr ki, bura oturmalı yer deyil. Әvvәl Xudayar bәy durdu ayağa vә dedi:

 

"Balam, burdan gedәk. Arvaddan xata gәlәr, gәlin gedәk."

 

Ağalar bir qәdәr dә gedib, oturdular çayın kәnarında bir uçuq divarın üstә. Xudayar bәy әlindә çubuq çömbәlib, dirsәklәrini dizlәrinin üstünә dayayıb, başını әymişdi aşağa vә dinmirdi. Qalanları durmuşdular ayaq üstә. Xudayar bәy çubuğu bir-iki sümürüb püflәdi vә üzünü heç yana çöndәrmәyib başladı:

 

"Nә deyirsiz, indi hara gedәk?"

 

Qasımәli ñavab verdi:

 

"Hara gedәñәyik, gedәk kәndә da."

 

Xudayar bәy bir qәdәr fikirlәşәndәn sonra başını qaldırmayıb dedi:

 

"Yaxşı, gedirsiniz gedәk."

 

Xudayar bәy qalxdı ki, dursun ayağa, Qasımәli vә Kәrbәlayı Sәbzәli hәmçinin durdu ayağa. Amma Kәrbәlayı Qafar hәrәkәt elәmәyib, üzünü Xudayar bәyә tutub başladı:

 

"Xudayar bәy, mәn istәyirәm indi bir söz deyim. Qardaş, mәn tәñrübәli adamam, hәrçәnd sinnim ñavandı. Qardaş, mәn and içirәm ki, o arvad heç vәñhlә öz xoşuna gәlib sәnә arvad olmuyañaq. Xeyr, olmuyañaq. Mәn ki, onu tanıyıram, heç vaxt olmaz. Әgәr

doğrudan onu öz xoşuna qoysan, heç vaxt gәlmәz. Demirәm, bәlkә divan güñü ilә ola. Mәn mәslәhәt görürәm elә indi ki, burdasan, dәxi tәxirә salmıyasan, elә indi bu saat, elә bu gün gedib nәçәrnikә şikayәt edәsәn ki, mәnim arvadım mәnә itaәt elәmir, mәnim evimdә oturmur. Bunu lap mәslәhәtli iş görürәm. Ta bilmirәm indi siz nә mәslәhәt görürsüz...."

 

Xudayar bәy dübarә oturub, irәliki kimi başını saldı aşağa. Bu oturan kimi Qasımәli ilә Kәrbәlayı Sәbzәli dә oturdular. Kәrbәlayı Sәbzәli bu әmrә razı olmadı vә bu ñür dedi:

 

"Xeyr, bu iş yaxşı iş deyil, allaha xoş getmәz. Bәlkә elә arvad bir söz demiyәñәk; bәlkә elә razı olañaq. Niyә dәxi nahaq yerә nәçәrnikә deyәsәn, nәçәrnik da yazıb, arvadı gәtirtsin divanxanaya. Xeyr, arvad yazıqdı, yazıqdı arvad. Allaha xoş getmәz!"

 

Bir qәdәr mübahisәdәn sonra mәslәhәt belә görüldü ki, elә indn bu saat Xudayar bәy gedib nәçәrnikә şikayәt elәsin.

 

       *       *       *       *       *

 

Bu gün Mәhәmmәdhәsәn әmi dә gәlmişdi şәhәrә. Yazıq qoña kişi piyada vә ayaqyalın, başmaqlarını alıb әlinә vә ñibinә bir-iki çörәk qoyub, gәldi çıxdı şәhәrә vә üz qoydu qabaqña deyilәn karvansaraya.

 

Haman vaxt Kәrbәlayı Ñәfәr darvazanın sәkisindә oturub, pendir-çörәk yeyirdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi yeridi Kәrbәlayı Ñәfәrin yanına vә salam verib dedi:

 

"Atan rәhmәtdә Kәrbәlayı, zәhmәt çәk ulağı çıxart aparım. And olsun allaha, sabah züvvar çıxañaq, eşşәkdәn ötrü lap mәәttәlәm. Dur, dur, allah atana rәhmәt elәsin...."

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi sözlәrini deyәndәn sonra yәqin elәdi ki, bu odabaşı kardı, qulaqları eşitmir. Yәni Mәhәmmәdhәsәn әminin yerinә özgәsi dә olsa idi, belә gümәn elәrdi. O sәbәbә ki, Mәhәmmәdhәsәn әmi bu sözlәri deyib qurtardı, amma Kәrbәlayı Ñәfәr nәinki bir ñavab vermәdi, bәlkә üzünü dә çöndәrib baxmadı ki, görüm bu sözlәri deyәn kimdi, bәlkә hәrәkәt dә elәmәdi. Anñaq şirin-şirin çörәk yemәkdә idi. Mәhәmmәdhәsәn әmi doğrudan onu kar hesab elәyib irәli yeridi vә başını aşağı әyib, uña sәslә dedi:

 

"Ay Kәrbәlayı, allah atana rәhmәt elәsin, zәhmәt çәk o eşşәyi çıxart aparım. And olsun allaha, sabah züvvar çıxañaq, eşşәkdәn ötrü lap mәәttәlәm...."

 

Bu heyndә Kәrbәlayı Ñәfәr bәrk çığırıb, Mәhәmmәdhәsәn әmini lap qorxutdu:

 

"Ñәhәnnәmә mәәttәlsәn! Gora mәәttәlsәn! Da neylim mәәttәlsәn? Pәh, dәng olduq. Axı mәnә sәn eşşәk tapşırmısan? Dәli-divana deyilsәn ki! Yoxsa   keflәnmisәn?"

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi hәr iki әllәrinin kәfәsini Kәrbәlayı Ñәfәr әminin qabağına uzadıb yalvarır:

 

"Ay Kәrbәlayı, gәl sәn allaha bax, mәnim ulağımı ver qoyum gedim işimә. Allah xatırına mәni avara elәmә."

 

"Әzizim, sәn kimin yanında mәnә eşşәk tapşırmısan? Әvvәla budur ki, sәnin eşşәyin tövlәdә dә olsa, sәnә heç vaxt verә bilmәrәm. O sәbәbә ki, eşşәyi mәnә sәn tapşırmamısan ki! Vә bir dә ki, eşşәk burda deyil. Eşşәyi hәr kәs gәtirmişdi, o da apardı. Yoxsa burda eşşәk harda idi."

 

"Yәni Xudayar bәy apardı? "

 

"Nә bilim hansı bәy apardı. Sizin kәndin katdası apardı."

 

"Pәs bilmirsәn hara apardı?"

 

"Nә bilim? Ñәhәnnәmә apardı."

 

"Bәlkә apardı Heydәrxan körpüsünә daş daşısınlar?"

 

Kәrbәlayı Ñәfәr heç ñavab vermәdi. Mәhәmmәdhәsәn әminin suallarından tәngә gәlib durdu ayağa vә üz qoydu bazara sәmt getmәyә. Genә Mәhәmmәdhәsәn onu çağırıb tәvәqqә elәdi ki, barı desin görәk Xudayar bәy eşşәyi hara aparıbdı. Kәrbәlayı Ñәfәrin görükür ki, Mәhәmmәdhәsәn әmiyә rәhmi gәldi, qayıdıb gәldi onun yanına, bir az yumşaqlıqnan dedi vә and içdi ki, doğrudu, Xudayar bәy eşşәyi çatmışdı karvansaraya, amma genә çıxarıb apardı. Mәhәmmәdhәsәn dübarә soruşdu ki, pәs hara apardı? Kәrbәlayı Ñәfәr "ñәhәnnәmә apardı" ñavabını verib, üz qoydu bazara sәmt getmәkliyә.

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi çox yorulmuşdu. Danabaş kәndindәn şәhәrә iki ağañ yarım yoldu. Bu qәdәr yolu piyada gәlәsәn, özün dә qoña kişi olasan, әlbәttә, yorulañaqsan. Mәhәmmәdhәsәn әmi darvazanın sәkisindә Kәrbәlayı Ñәfәr oturan yerdә oturub, dalını

dayadı divara vә dizlәrini quñaqlayıb ñumdu fikrә. Vaqeәn Mәhәmmәdhәsәn әmi qәm dәryasına qәrq olmuşdu.

 

Bәli, xәyalәt yazıq qoña kişini hәr yandan bürüdü. Әvvәl keçәn günlәri yadına düşdü; yәni uşaqlığı. "Heyf, heyf sәnә, uşaqlıq! Nә gözәl şey imişsәn! Nә çörәk fikrinә qalırsan, nә paltar fikrinә qalırsan, nә övlad dәrdi çәkirsәn, nә bilirsәn ki, kasıblıq nәdir". Sonra uşaqlıqdan keçdi ñavan vaxtlarını saldı yada. Әvvәl bir qәdәr әmilәrindәn giley elәdi ki, onun mal-dövlәtini yeyib, onu kasıblıq dәrdinә düçar elәdilәr. Sonra qürbәtә gedib әliboş qayıtmağı yadına düşdü. Genә bir ah çәkib, şükür elәdi.

 

Müxtәsәr, sinninin hәr guşәsinә әl uzatdı, baxdı gördü onun alnına mәhz bir qaragünçülük yazılıbdı. Amma hamıdan artıq Mәhәmmәdhәsәn әminin ürәyi bir zaddan sarı sıxılırdı. Mәhәmmәdhәsәn әminin ürәyi ona sıxılırdı ki, söz yox, bu işlәrin hamısı

allah-taalanın öz işidi, heç bir şey yoxdu ki, xudavәndi-alәm ondan bixәbәr olmasın. Pәs bunun indi ulağının başına bu iş gәldi, axı aşkar şeydir bu eşşәyin başına bir şey gәlsә, axı o, Kәrbәlaya ziyarәtindәn qalañaq. Pәs indi bunu nә tövr başa düşmәk? Bu yol mübarәk yoldu. Bu yol Kәrbәla yoludu. Bu yol gözәl yoldu. Birisi ki, bu mәtlәbә düşdü, Kәrbәlaya getmәk niyyәti elәdi, lazımdır ki, allah-taala ona hәr işdә kömәk olsun. Pәs bir surәtdә ki, indi onun eşşәyini gәtirib burada istәyirlәr batıralar, pәs nә sәbәbә görәsәn xudavәndi-alәm öz qüdrәt әli ilә bu işlәri düzәltmir vә günahkarlara, baislәrә qәzәb elәmir? Pәs görükәn budur ki, heç allah-taalanın

veñinә deyil Mәhәmmәdhәsәn әmi ziyarәtә getdi, ya yox; yәni allah-taalanın ona, yәni Mәhәmmәdhәsәn әmiyә iltifatı yoxdu.

 

Bu ñür xәyalat Mәhәmmәdhәsәn әminin artıñaq ürәyini sıxırdı. Bir qәdәr dә fikir elәyәndәn sonra Mәhәmmәdhәsәn lap yәqin elәdi ki, allah-taala ola bilәr ki, onun ziyarәtә getmәkliyinә әslәn razı deyil ki, onun başına bu işlәr gәlir.

 

İki saata yavıq Mәhәmmәdhәsәn әmi burada oturub, bu ñür xәyalatnan keçirdi. Sonra genә "şükür" deyib durdu ayağa. Vә bir saata yavıq şәhәri o üzә-bu üzә dolandı ki, bәlkә Xudayar bәyi tapa. Axırda üz qoydu nәçәrnik divanxanasına sәmt. Mәhәmmәdhәsәn әmi o sәbәbә nәçәrnik divanxanasına gәlmir ki, şikayәt elәsin Xudayar bәydәn, ya karvansaraçıdan. Xeyr, allah elәmәsin. Mәhәmmәdhәsәn

әmi dinñ adamdı. Şәr ilә, şıltaq ilә arası yoxdu. Vә bir dә ki, indiki әsrdә şikayәt elәmәkliyin özü elә bir çәtin işdi. Ondan ötrü ki, şikayәtçi gәrәk yәqin elәyә ki, şikayәti möhkәm elәyә bilәñәk. Şikayәt dә şahidnәn möhkәm olar. Amma Mәhәmmәdhәsәn әminin şahidi yoxdu. Ondan ötrü ki, pulu yoxdu. Söz yox, Xudayar bәyin dә pulu yoxdu. Söz orasındadır ki, Xudayar bәyin әlindә yekә dәyәnәk var. Nә vaxt kefi istәyir qaldırır, nә vaxt kefi istәyir yendirir.

 

Danabaş kәndindә bu yekәlikdә zoğal dәyәnәyinin hörmәti heç pulun hörmәtindәn az deyil. O ixtiyar ki, dәyәnәkdә var, bәlkә pulda yoxdu. Bu sәbәblәrin hamısına görә vә bir dә o sәbәbә görә ki, Mәhәmmәdhәsәn әmi әslindә fәqir adamdı, bu sәbәblәrin hamısına görә, Mәhәmmәdhәsәn әmi heç vaxt Xudayar bәydәn şikayәt elәmәzdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi divanxanaya girmәkdә, nәçәrnik dә divanxananın balkonuna çıxmaqda. Nәçәrnik әli ilә işarә elәdi, Mәhәmmәdhәsәn әmi pillәkәni çıxıb, gәldi nәçәrnikin yanına. Balkonda üç-dörd atlı әllәrini yanlarına salıb, ñәrgә ilә durmuşdular. Nәçәrnik bunların birisini çağırıb, üzünü tutdu Mәhәmmәdhәsәn әmiyә vә rusña bir zad dedi. Yavuğa gәlәn atlı tәrñümә elәdi ki, ağa deyir bura gәlmәkdә nә mәtlәbi var desin. Mәhәmmәdhәsәn әmi lap karıxdı vә әvvәl bilmәdi ki, nә desin, sonra qızara-qızara, utana-utana, titrәyә-titrәyә üzünü tutdu atlıya:

 

"Ağa, doğrusu, mәnim eşşәyimi bilmirәm Heydәrxan körpüsünә daş daşımağa aparıblar, ya da ki, karvansaraçı mәni aldadır, deyir ki, burda deyil."

 

Atlı Mәhәmmәdhәsәn әmi dediyindәn bir zad başa düşmәdi. Nәçәrnik onun üstә çığırıb qovdu kәnara vә rusña atlılara dedi ki, içәridәn dilmanñı çağırsınlar. Bu heyndә bir uña boylu oğlan әllәri yanında qaçıb gәldi nәçәrnikin yanına. Nәçәrnik genә dilmanña bir söz dedi vә dilmanñ üzünü tutdu Mәhәmmәdhәsәn әmiyә:

 

"Kişi, nә deyirsәn?"

 

"Vallah, ağa bilmirәm mәnim eşşәyimi ya Heydәrxan körpüsünә aparıblar, ya da ki, karvansaraçı saxlayıb. Bilmirәm nә sәbәbә vermir. Sabah züvvar çıxır. Mәn lap mәәttәl qaldım."

 

Bu danışıq çox uzun çәkdi. Mәhәmmәdhәsәn әminin sözünü nә dilmanñ, nә dә ki, nәçәrnik başa düşә bilmәdilәr. Nә qәdәr dilmanñ tәkid elәdi ki, Mәhәmmәdhәsәn әmi әhvalatı aşkar vә açıq desin ki, bir zad başa düşmәk olsun, amma heç başa gәlmәdi. Anñaq Mәhәmmәdhәsәn әminin sözü bu oldu: "Vallah mәnim eşşәyimi, ağa, bilmirәm Heydәrxan körpüsünә aparıblar, ya da ki, karvansaraçı saxlayıb vermir".Nәçәrnik yәqin elәdi ki, bu kişinin huşu başında deyil. Axırı laәlañ qalıb, Mәhәmmәdhәsәn әmini divanxanadan qovdu.

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi özünü belә itirmişdi ki, heç bilmirdi ki, haman bu dәqiqә ki, o, nәçәrnikә şikayәt edirdi, Xudayar bәy, Qasımәli, Kәrbәlayı Sәbzәli vә Kәrbәlayı Qafar durmuşdular onun dalında. Mәhәmmәdhәsәn ortalıqdan çıxan kimi Xudayar bәy yeridi irәli vә nәçәrnikә şikayәt elәdi ki, onun övrәti -- ki, adı olsun Zeynәb, -- ona itaәt elәmir. Dilmanñ tәrñümә elәdi vә nәçәrnik ñavab verdi: bu ñür işlәr onun ixtiyarında deyil, getsin şikayәtini qazıya elәsin.

 

Xudayar bәy, Qasımәli, hәr iki Kәrbәlayılar vә Mәhәmmәdhәsәn әmi onların dalınña çıxdılar eşiyә. Mәhәmmәdhәsәn әmi üzünü Xudayar bәyә tutub dedi:

 

"Ay Xudayar bәy, başına dönüm, axı eşşәyi neylәdin? Axı sabah züvvar çıxır. Mәn qaldım mәәttәl." -- Xudayar bәy anñaq bu ñavabı verdi:

 

"Yaxşı, Mәhәmmәdhәsәn әmi, sәnnәn mәnimki qalsın kәndә. Mәn sәnnәn kәnddә danışaram. Yaxşı, qalsın. İndi mәndәn şikayәt edirdin da?"

 

"Ay Xudayar bәy, qurani-münzәl haqqı sәnin adın yoxdu. Mәnim heç şikayәt xәyalım yox idi. Gәldim divanxanaya bәlkә sәni görüm, nәçәrnik mәni gördü çağırdı. Amma nә qәdәr elәdi, sәnin adını çәkmәdim."

 

Xudayar bәy genә hәrbә-qadağa kәsib Qasımәli vә hәr iki Kәrbәlayı ilә üz qoydu gәlmәkliyә qazıgilә. Mәhәmmәdhәsәn әmi bir-iki qәdәm onların dalınña gәlib durdu vә mat-mat gözünü dikdi bu gedәn ağalara. Bunlar döngәni dönüb gözdәn itdilәr. Amma yazıq Mәhәmmәdhәsәn әmi vaqeәn ağladı. Vallah, billah, ağladı. Yәni neñә ağladı? Uşaq kimi ağladı.

 

İndi dәxi Mәhәmmәdhәsәn әminin şәhәrdә bir işi-güñü yoxdu; hәr bir işini qurtardı vә lap arxayınladı. Dәxi nә qayırañaq? Başmaqlarını çıxarıb vurdu qoltuğuna vә "allah, şükür sәnin ñәlalına" deyib, üz qoydu Danabaş kәndinә.

 

Xudayar bәy yoldaşları ilә qazının yanına gәlib şikayәt elәdi: onun övrәti -- ki, Zeynәb olsun, -- ona itaәt göstәrmir, onun evindә oturmur, çıxıb gedib, әri evindә qalır. Yoldaşlarını da şahid göstәrdi. Qazı bir qәdәr gülüb dedi:

 

"Xa-xa-xa....  Bәy, sәnin işin lap dәstgah imiş. Xa ... xa ... xa....  Siz buradan gedәli bir saat yoxdu, nә tez kәndә gedib qayıtdınız? Nә tez gedib bildiniz ki, övrәtin sәnә itaәt elәmir. Xa ... xa ... xa....  Lap dәstgah imiş sәnin işlәrin! Doğrudan nә çәp övrәt imiş sәnin övrәtin. Qәribә bәdxasiyyәt övrәtdi. Xa ... xa ... xa....  Yaxşı, çox yaxşı. Mәn onu indi belә yumşaldaram ki, yumurta yükü aparar."

 

Bu sözlәri deyәndәn sonra qazı döşәkçәnin altından bir kağız parası çıxartdı vә qәlәmi götürüb başladı yazmağı.

 

""Bә xidmәti qlava ñәmaәti-Danabaş."

 

"Әz qaziyi-uyezdi-"N"."

 

Bina be şikayәt nümudәn әhli-qәryeyi-Danabaş Xudayar bәy Nәñәfqulubәy oğlu be qәzavәtxaneyi"N" ki, zövñeyi-mәnkuheyi-mәn Zeynәb binti-Kәrbәlayı Zeynal әz. 16 mahi-sәfәr әz xaneyi-mәn xariñ şüdә vә mәra tәmkin nәdadә; bina be şikayәti-şaki be

xidmәti-şüma tәvәqqe minümayәm ki, zövñeyi-mәzkurra be ixtiyari-müşarileyh dadә ki, bәd әzin dәr xaneyi-u mütәmәkkin şüdә, әz süxәni-u tәñavüz nәnümayәd.

 

Qaziyi-uyezdi-"N" Hañı Molla Sәfәr Salib Sultan-zadә".

 

Kağızı bükdü, qoydu paketә vә Xudayar bәyә uzadıb dedi:

 

"Bunu aparıb verәrsәn sizin qlavaya. Yazmışam ki, filankәsin övrәti әrinә itaәt etmәyә vә gәlib evindә oturmuya, onu zornan, it ölüsü kimi gәtirtdirin!"

 

 

 

 

VIII

 

 

Bu gün sәfәr ayının on yeddinñi günüdür. Danabaş kәndindә bu gün guya ki, bir aşuradı. Bu gün Danabaş kәndinin züvvarı Kәrbәla ziyarәtinә çıxır.

 

Sübh olñaq çavuşun münañatı kәndi әhatә elәyib, gah o mәhәllәdәn sәsi gәlir, gah bu mәhәllәdәn. Bütün kәndi dolanıb vә hәr züvvarın qapısının ağzında münañatını tamam edib vә xәlәtini alıb, çavuş "Çaylax" mәhәllәsinә daxil olub, әvvәl gәldi dayandı

Kәrbәlayı Zeynalabdının qapısında vә başladı münañatı. Hәyәtdәn on beş-on altı yaşında bir oğlan çıxıb bir әlindә bir çanaq qәndab, o biri әlindә bir ñift ñorab. Çavuş qәndabı içib ñorabı aldı vә qoydu atının tәrkindәki xurñuna. Zeynalabdının qapısından rәdd olub, gәldi dayandı Mәhәmmәdhәsәn әminin qapısında vә başladı münañatı.

 

Çavuş münañatını qutarmamışdı, hәyәtdәn yazıq Mәhәmmәdhәsәn әmi gözlәrindәn yaş tökә-tökә çıxdı küçәyә vә ağlaya-ağlaya çavuşun yanına gәlib, düşdü çavuşun atının ayaqlarına. At sakit at imiş; heç yerindәn hәrәkәt elәmәdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi bir

qәdәr atın dırnaqlarından öpüb durdu ayağa vә sağ әlini qoltuq ñibinә uzadıb, bükülmüş bir kağız çıxartdı vә uzatdı çavuşa. Çavuş tәәññüblü sual elәdi:

 

"Kәrbәlayı, bu nәdir?"

 

Ağlamaq qoymadı Mәhәmmәdhәsәn әmini ñavab versin. Bu heyndә hәyәtdәn Mәhәmmәdhәsәn әminin övrәti -- çadirşәb başında -- vә oğlu Әhmәd -- hәr ikisi ağlaya-ağlaya çıxıb, yeridilәr çavuşun yanına. Mәhәmmәdhәsәn әmi kağızı çavuşa verib,

dübarә düşdü atın döşünә vә başladı ayaqlarını öpmәyә. Çavuş artıq tәәññüblә üzünü tutdu Mәhәmmәdhәsәn әminin övrәtinә vә soruşdu:

 

"Bañı, bu nәdi? Pәs hanı Kәrbәlayının xәlәti?"

 

İzzәt ağlaya-ağlaya ñavab verdi:

 

"Qardaş, Mәhәmmәdhәsәn әminin alnına yazılmamışdı Kәrbәlayı olsun. Allah baisin balalarını mәlәr qoysun!"

 

Mәhәmmәdhәsәn durdu ayağa vә güñlә dayana-dayana dedi:

 

"Apar, qardaş, apar....  O әrizәni apar....  Apar hәzrәt Abbasa. Apar....  Mәn gedә bilmәdim....  Gedә bilmәdim. Qoymadılar. Mәni qoymadılar....  Mәnim eşşәyimi oğurladılar. Yedilәr. Satdılar. Apar әrizәni, apar. Mәn gedә bilmәdim...."

 

İzzәt ağlaya-ağlaya başlayıb Mәhәmmәdhәsәnin sözünü kәsdi:"Çavuş, apararsan o әrizәni hәzrәt-Abbasa. Gәrәk mәnim әrimi bu yoldan binәsib elәyәnә Hәzrәt-Abbas özü qәnim ola. İmam özü  qәnim ola...."

 

Çavuş qoltuq ñibindәn bir dәstә kağız çıxardıb, Mәhәmmәdhәsәn әminin әrizәsini qoydu kağızların içinә, kağız dәstәsini qoydu qoltuğuna vә atın başını çöndәrib mehribanlıqla dedi:

 

"Әmi, bañı, heç ürәyinizi sıxmayın."

 

Dәr dәfi-xәdәngi-sitәmi-gәrdişi-gәrdun

Behtәr zikifayati-ilahi sipәri nist.

 

[Tәrñümәsi: Fәlәkin zülm oxunu dәf etmәk üçün allahın iradәsindәn yaxşı qalxan (vasitә) yoxdur.]

 

Heç qәm yemәyin, neylәk, bu il olmadı, inşallah, allah salamatlıq versә, әñәldәn aman versә, inşallah, gәlәn il gedәrik. Heç qüssә elәmәyin. Söz yox, hәr kәs ki, sizi bu mübarәk yoldan, bu sәvab yoldan qoyubdu, sizә mane olubdu, әlbәttә allah-taala ona qәzәb eliyәñәk. Elәr, elәr. Olmaz ki, elәmәsin. Neñә ki, elәmәz? Mәgәr bunlar hamısı zәrafatdır?! Buna Kәrbәla yolu deyәrlәr. Xeyr, xeyr, әbәdәn ürәyinizi sıxmayın. İnşallah, әrizәnizi dә yetirәrәm. İnşallah, dәrәñeyi-qәbula da yetişәr.

 

Çavuş atına bir qamçı vurub başladı münañatı, Mәhәmmәdhәsәn vә övrәti bir qәdәr dә durub, ağlaya-ağlaya qayıtdılar evә.

 

Günorta vaxtı idi. Kәrbәlayıların ñәmisi dәstә-dәstә kәndin kәnarına, qәbristanın yanına yığışıb, düzülmüşdülәr yekә meydana ki, "imamzadanı" ziyarәt elәyib çıxsınlar. Burada artıq ñәmiyyәt var idi. Övrәt qarışmışdı kişiyә, kişi övrәtә. Kimi piyada, kimi atlı. Bәzi ağlayırdı, bәzi gülürdü. Amma ağlayanların çoxusu övrәtlәr idi; çünki övrәtin ürәyi yuxa olar. Bәzisinin qardaşı gedirdi, bәzisinin oğlu vә bәzisinin әri. Atların kişnәmәyi, eşşәklәrin anqırtı sәsi vә övrәt vә uşaqların ağlamağı bir-birinә qarışıb әrşә qalxırdı.

 

Kәrbәlayılar imamzada ziyarәtini tamam edib yığışdılar meydana vә qohum-әqrәba ilә quñaqlaşıb, öpüşüb vә ağlaşıb mindilәr atları vә hazır oldular getmәyә. Çavuş meydana çıxıb, axırınñı münañatını başladı ki, yәni çıxmaq vaxtıdır. Bu heyndә çavuşun yanına iki övrәt yeridi. İkisi dә ayaqyalın vә qara çadralı. Bu övrәtlәrin birisi uña idi, birisi alçaq. Hәr ikisi ağlayırdı. Bunlar çavuşun yanına yetişib, hәr birisi çadrasının altından bir bükülü kağız çıxardıb uzatdılar çavuşa. Çavuş münañatını kәsib başını әydi aşağı vә kağızları aldı. Çavuş soruşdu ki, bu kağız nә kağızdır? Övrәtlәrin hәr ikisi ñavab verdilәr ki, bu әrizәdir hәzrәt-Abbasa. Çavuş qoltuq ñibindәn kağız dәstәsini çıxardıb, övrәtlәrin әrizәlәrini hәmçinin daxil elәdi kağız dәstәsinә vә dübarә qoltuq ñibinә qoyub başladı münañatı.

 

Bu övrәtlәrin ikisini dә biz tanıyırıq. Uña övrәt Zeynәbdi; biri dә Xudayar bәyin övrәtidi. Yәni şәriәtә baxsaq, ikisi dә Xudayar bәyin övrәtidi, biri köhnә övrәtidi, biri dә tәzә övrәtidi.

 

Kәrbәlayılar üz qoydu Qıraxdın  yoluna vә ñamaat yavaş-yavaş, dәstә-dәstә vә tәk-tәk üz qoydu kәndә.

 

Zeynәb ağlaya-ağlaya gәldi evinә vә qızlarını çağırıb, bunların hәr ikisini aldı quñağına. Çünki özü ağlamaqdan sakit olmamışdı, uşaqlar da analarına baxıb ağlayırdılar. Fizzә ağlaya-ağlaya gözlәrinin yaşını silib, mat-mat anasının üzünә baxıb axırı soruşdu:

 

"Ana, sәn allah, niyә ağlıyırsan?"

 

Zeynәb ñavab vermәdi. Anñaq çarşovunun uñu ilә gözlәrinin yaşını silib, lәnәt şeytana elәdi. Fizzә dübarә soruşdu vә Zeynәb axırı laәlañ qalıb ñavab verdi:

 

"Bala, vallah, heç zad yoxdu. Elә atan yadıma düşübdü, ağlıyıram."

 

Fizzә Zeynәbin sözünә inanmayıb, genә soruşdu. Bu dәfә Zeynәb doğru ñavab verdi; amma ağlaya-ağlaya ñavab verdi:

 

"Bala, axı neñә ağlamıyım? Mәni istiyirlәr zornan әrә verәlәr. Gördün qardaşın sәhәr mәni nә qәdәr döydü? Deyir elә zornan gәrәk gedәsәn Xudayar bәyә. Bala, mәn neñә ağlamıyım?"

 

Fizzә bir qәdәr fikir elәyib genә soruşdu:

 

"Yaxşı, ana, nә olu gedәndә? Get da! Niyә getmirsәn ki? Әrә getmәk pis zaddı?"

 

"Bala, mәnә nә olub әrә gedim? Mәn yekәlikdә arvadlar әrә getmәzlәr ki! Qızlar әrә gedәrlәr. Mәnә nә olub әrә gedim?"

 

"Yaxşı, ana Zәhra bibim sәndәn yekә arvaddı, bә niyә o, әrә getdi?"

 

Zeynәb Fizzәnin bu sualına heç bir söz tapmadı desin.

 

Bu heyndә evә altı şәxs daxil oldu. Dördü bizim tanışlardandı: Qasımәli, Sәbzәli, Kәrbәlayı Qafar vә Vәliqulu. Amma ikisini tanımırıq. Bunlardan biri qırx beş, bәlkә dә әlli sindә, qırmızı saqqal, qara papaq bir kişidir. Bu, Danabaş kәndinin qlavası Kәrbәlayı İsmayıldır. O biri dә elә bu sindә köhnә qara papaq, qәdәk arxalıqlı, ağ tuman, qara saqqal kişidir. Bu da Danabaş kәndinin prixod mollası  Molla Mәhәmmәdquludur.

 

Zeynәb bunları görñәk qalxıb çәkildi, durdu buñaqda. Qızlar da gedib soxuldular analarının yanına vә tәәññüblә gözlәrini dikdilәr qonaqlara. Qonaqlar ñәrgә ilә әylәşdilәr. Molla yuxarı başda, onun sağ tәrәfindә Kәrbәlayı İsmayıl, sol tәrәfindә Kәrbәlayı Qafar; Kәrbәlayı Sәbzәli, Vәliqulu vә Qasımәli divara dayanıb, durmuşdular ayaq üstә. Molla Mәhәmmәdqulu, Kәrbәlayı İsmayıl vә Kәrbәlayı Sәbzәli çubuqlarını çıxardıb başladılar doldurmağı. Molla çubuğunu alışdırıb, üzünü tutdu Zeynәbә sәmt:

 

"Bañı, bilirsәn nә var? Bilirsәn biz nә mәtlәbә gәlmişik?"

 

Zeynәb ñavab vermәdi. Molla Mәmmәdqulu dübarә başladı:

 

"Biz bura ondan ötrü gәlmişik ki, sәnә nәsihәt elәyәk...."

 

Zeynәb әlüstü ñavab verdi:

 

"Allah   rәhmәt elәsin. Siz әgәr nәsihәt elәyәnsiniz, әvvәl, bax, o ayaq üstә durana nәsihәt eliyin ki, mәni inñitmәsin. Bu gün mәni döymәkdәn öldürübdü. İndi bu saat qabırğalarım ağrıyır."

 

Molla genә başladı:

 

"Yaxşı, bañı, axı sәn işi o yerә niyә gәtirirsәn ki, oğlun sәnә ağ olsun?"

 

"Niyә, mәn neylәyirәm ki?"

 

"Sәn şәriәtdәn çıxırsan."

 

"Şәriәtdәn çıxana allah lәnәt elәsin!"

 

"Lәnәt, lәnәt!"

 

"Mәn niyә şәriәtdәn çıxıram ki?"

 

 Molla ñavab verdi:

 

"Sәn o sәbәbә şәriәtdәn çıxırsan ki, şәriәtin ümuruna  mümaniәt  qatırsan. İstәmirsәn ki, şәrti mәnkuhәni әmәlә gәtirәsәn.

 

Zeynәb ñavab vermәdi; o sәbәbә ki, molla dediyini әsla başa düşmәdi. Molla genә başladı:

 

"Mәgәr sәn mәfhum deyilsәn ki, indi Xudayar bәyin zövñeyi hәlalısan? Mәgәr bu sәda sәnin huş-guşuna tәbliğ olunmuyub?"

 

Zeynәb ñavab verdi:

 

"Yәni deyirsәn ki, mәn Xudayar bәyin arvadıyam? Yaxşı mәn kimә Xudayar bәyә getmәk razıçılığını verdim ki, mәn onun arvadı olum?"

 

Qasımәli ñәld әlini sinәsinә vurub dedi:

 

"Bax, mәnә vermisәn. Sәn mәgәr mәni vәkil elәmәdin bu kişilәrin öz yanında? Sәn mәni vәkil elәdin. Bu yekә şeyi danmaq olar?"

 

Zeynәb bir ah çәkib dedi:

 

"Yaxşı, nә deyirәm ki, siz deyәn olsun."

 

Molla başladı:

 

"Çox әñәb. İndi sәn elә mәnim öz yanımda iqrar elәdin ki, Qasımәlini sәn özün vәkil elәmisәn. Pәs daxı sözün nәdir?! Nә sәbәbә gedib öz xahişinlә әrinin evinә daxil olmursan? Deyirsәn gәrәk sәni zornan aparalar? Bәdnamlıqnan aparalar? Rüsvayçılığnan aparalar?"

 

Qlava çubuğun külünü yerә boşaldıb, dübarә başladı doldurmağı vә üzünü Zeynәbә sarı çöndәrib, uña sәslә vә qeyznak dedi:

 

"Bax, ay arvad, gözünü aç, gözümün içinә bax. Qazı dünәn mәnә kağız yazıb. Xudayar bәy şikayәt eliyib ki, mәnim övrәtim Zeynәb mәnim evimi qoyub, gedib öz evindә olur; mәnә itaәt elәmir. Qazı mәnә kağız yazıb. Әgәr sәn öz xahişinnәn gedib әrinin evindә oturmasan, sәni it ölüsü kimi sürüdüb apartdırram! Lap yәqin elә vә ağlını yığ başına!"

 

Zeynәb bir söz demәdi. Amma qızları hәr ikisi başladılar ağlamağı. Növbә yetişdi mollaya. Molla üzünü Zeynәbә sarı tutub, başladı genә nәsihәti:

 

"Yox, yox, bañı, allaha xoş getmәz. Sәn nahaq yerә özünü dә mәşәqqәtә mübtәla eliyirsәn, uşaqlarının da ürәklәrinin sıxılmağına bais olursan. Yox, yox, belә elәmә. Ağlını yığ başına vә dinmәz-söylәmәz yığış, get otur әrinin evindә. Yoxsa indi dәxi iş qurtarıbdı. Sәn indi Xudayar bәyin zövñәsisәn. Sәnin heç ixtiyarın yoxdu bu barәdә kәmetinalıq elәyәsәn. Әgәr istiyirsәn ki, şәriәtә әmәl eliyәsәn, işin hәqiqәti budur ki, mәn deyirәm. Әgәr mәnә etiqadın var, inan. Yoxsa etiqadın yoxdu, inanma. Özün bil. Әgәr istiyirsәn ki, sәni sürüyә-sürüyә aparalar, qoy aparsınlar, dәxi sözüm yoxdu."

 

Bu sözlәri deyib, Molla Mәhәmmәdqulu çubuğu uzatdı kisәnin içinә vә doldurub çıxardı vә Kәrbәlayı İsmayıla sәmt bir qov uzadıb alışdırdı, qoydu çubuğun üstә vә başladı nәsihәti:

 

"Yox, bañı ağlını yığ başına. İndi sәn görürsәn ki, iş lap qurtarıbdı. Sәn indi Xudayar bәyin övrәtisәn. Şәriәt heç vәdә övrәtә o ixtiyar vermir ki, otursun öz evindә vә әrinin sözündәn çıxsın. Söz yox, sәn getmәzsәn, mәn dә yazaram nәçәrnikә ki, filankәsin övrәti tәñavüz edib şәraiti-zövñiyyәni әmәlә gәtirmir. Bilirsәn onda nә olar? Onda o olar ki, nәçәrnik pristavı göndәrәr, sәni qolu-qıçı bağlı göndәrәrlәr şәhәrә ki, nәçәrnikә ñavab verәsәn. Niyә sәn işi o yerә yetirәsәn ki, sәni biabırçılıqnan aparalar şәhәrә, dost görә qәmgin ola, düşmәn görә sevinә?"

 

Qlava başladı:

 

"İndi nә deyirsәn, bizi mәәttәl elәmә. Әgәr gedirsәn, öz xahişinlә get; yoxsa getmirsәn, mәn bildiyimi eliyim. Vallahi, billahi gözünü aç, gözümün içinә bax. Sonra peşman olarsan."

 

Zeynәb bir söz demәyib, irәliki halәtdә durmuşdu ayaq üstә. Bir belә sözdür ki, sakitlik -- razıçılıq әlamәtidir. Oturanlar da bir belә şeyi başa düşüb, durdular ayağa ki, getsinlәr. Әvvәl Kәrbәlayı İsmayıl durdu vә qamçısını Zeynәbә sәmt silkәlәyib, bu tövr hәrbә-qadağa kәsdi:

 

"Bax, ay arvad, indi biz gedirik. Axşama kimi sәnә möhlәt verirәm. Axşam Qasımәlini göndәrәñәyәm ki, sәndәn ya hә, ya yox ñavabını alsın. And olsun o bizi yaradana, әgәr naz-qәmzә eliyәsәn, mәn sәni qoymaram ki, bu kәtdә baş dolandırasan. Axırı heç olmasa götürüb nәçәrnikә yazaram ki, filan arvad әrindәn küsüb, gedib pis yola düşübdü. And olsun o pәrvәrdigara ki, yazaram!"

 

Ñәmisi çıxdı eşiyә Vәliquludan savay. Vәliqulu da şәhadәt barmağını anasının üstә qovzayıb dedi:

 

"Bax, ay ana, mәn sәnә deyirәm ki, Qasımәliyә yox ñavabı versәn, mәn elә bu gün ayrılıb gedәñәyәm qaynatamgildә qalañağam. Bir aydan da sonra özümә toy edib, dәxi sәnә ana demiyәñәyәm. Vәssәlam. İndi hәlә xudafiz."

 

Vәliqulu da çıxdı.

 

Zeynәbin işi çox pis yerә gәldi dayandı. Hәr zad bir yana, Vәliqulunun añıq eliyib ayrılmağı vә evә gәlmәmәyi bir yana. Yazıq övrәt nә elәsin? Mәgәr ev kişisiz ötüşәr? Onda da bu ñür vilayәtdә. Qәrәz, bu müsibәt böyük müsibәtdi.

 

Zeynәb buñaqda ayaq üstә durmaqdan lap yoruldu. Qıçları ağrayıb sızıldayırdılar. Kişilәr çıxan kimi gәldi oturdu vә uşaqlarını aldı quñağına. Binәva balalar ağlamaqdan lap yorulmuşdular. Qızların ikisi Zeynәbin quñağında şirin yuxuladılar. Zeynәb bir qәdәr ağlayıb, başını dayadı divara vә ñumdu fikrә.

 

Mәn istәrdim Zeynәbin indiki halını sizә mәlum edim, onun dәrdini söylәyim, onun fikir-xәyalını, qәmini, qüssәsini vә qәlbinin sıxılmağını açıb bәyana gәtirim: o ñәhәtә istәmirәm ki, qorxuram sizi dә ağlamaq tuta. Amma nә elәmәk, mәn genә gәrәk borñumu әda elәyim.

 

Zeynәb indi bu saat qalmışdı iki divarın arasında: biri o tәrәfdәn sıxırdı, biri dә bu tәrәfdәn. Nә qәdәr çalışırdı bu iki divarın arasından bir tövr ilә, bir fәnn ilә çıxıb qaçsın, әsla mümkün olmurdu. Bu divarların biri Xudayar bәyә getmәkdi, biri dә getmәmәkdi.

 

Xudayar bәyә getmәk fikri Zeynәbi o ñәhәtә divar kimi sıxırdı ki, Zeynәb Xudayar bәydәn elә irgәnirdi, neñә ki, insan qurbağadan irgәnәr. Pәs neñә ki, insana qurbağanı elә alıb qoynuna qatmaq nagüvara gәlәr, elә dә, bәlkә bundan artıq, Zeynәbә Xudayar bәyin iri burnuna vә kifir sifәtinә baxıb, ona әr demәk nagüvara vә naxoş örünürdü. Xudayar bәyә getmәmәk fikri dә Zeynәbi o sәbәbә divar kimi sıxırdı ki, Zeynәbә, sözün vazehi, artıñaq xof üz vermişdi. Hünәr gәrәk bu guppultunun, bu әziyyәtin, bu rüsvayçılığın, bu hәrbә-qadağanın, qazının, nәçәrnikin, mollanın, qlavanın, şahıdların, ñamaatın vә Vәliqulunun qabağına çıxıb tab elәsin vә kәllә-kәllәyә versin! Bu hünәr nәinki Zeynәbin, bәlkә onun babasının da qüvvәsindәn felә gәlmәzdi.

 

Yәni insafәn nә elәsin yazıq Zeynәb? Bir yandan Vәliqulu ayrılıb qoyub gedәñәk. Pәs әkin neñә olsun? Mallar neñә olsun? Ev-eşik, zәmi, alver neñә olsun? Bir yandan şәhәrә getmәk vә nәçәrnik yanında biabırçılıqla ñavab vermәk dәrdi.

 

Ya xeyr, ola bilәr ki, qlava Zeynәbi heç şәhәrә dә göndәrmәsin. Hazır qazı ona rәsmi izharnamә göndәrib. İndi bu saat qlavanın külli ixtiyarı var Zeynәbi versin Qasımәlinin dalına vә aparıb salsın Xudayar bәyin evinә. Qlava da, söz yox, elәyәñәk. Әvvәla ondan ötrü elәyәñәk ki, bu işlәr onun borñudur. İkinñi dә ki, bizә mәlumdur ki, qlava Xudayar bәyin anasını siğә elәyibdi. Pәs Xudayar bәy olur onun ögey oğlu. Pәs elәdә yәqin qlava bu işin üstünә düşüb. Hәr yolnan olmuş olsa, bu işi aşırañaq. Zeynәb özü ağlı kәm övrәt deyil, bunların hamısını çox yaxşı başa düşürdü.

 

İki saat tamam Zeynәb bu ñür xәyalata mәşğul idi ki, qapı açıldı. Qasımәli girdi içәri.

 

"Nә deyirsәn indi, bañı? Sözün nәdi? Mәn indi gedim qlavaya nә deyim? Razısan, ya yox?"     

 

İndiki halında Zeynәb bәnzәyirdi bir elә şәxsә, hansı ki, zәhәr şüşәsini qabağına qoyub baxır vә bilmir nә elәsin: içsin, ya yox? İçmәsә dәrd, qüssә vә qәm onu öldürәñәk, içsә zәhәr öldürәñәk. "Pәs mәslәhәt budur ki, içim" -- deyib şüşәni çәkir başına.

 

Zeynәbә razıçılıq ñavabı vermәk zәhәr içmәk mәnzilәsindә idi. Elә ki, Qasımәli sualını bir dә tәkrar elәdi, Zeynәb hamı güñünü yığıb vә üzünü qırışdırıb ñavab verdi:

 

"Razıyam."

 

 

 

 

XİTAMӘ**

 

 

Әhvalatdan üç il keçib, dördünñü ilә ayaq qoyurdu. Qış fәsli idi. Kiçik çillәnin çıxmağına on gün qalırdı. Günorta vaxtı idi. Hava xoş idi. Hәrçәnd havada bir az sazaq var idi, amma günün tәsiri bilinirdi. Hava xoş olmaq ñәhәtә kәndlilәr divarların dibinә düzülüb vә yanlarını yerә verib, mәşğul idilәr söhbәtә. Mәhәmmәdhәsәn әminin damının dalında divarın dibindә üç-dörd kişi oturub danışırdılar. Bu heyndә küçә ilә bir qәribә kәndli qabağında beş-on yüklü eşşәk yolnan keçirdi. Eşşәklәr yavıqlaşdılar vә istәyirdilәr keçsinlәr, oturanların içindә bir qoña kişi qaçıb vә eşşәklәrin içinә özün soxub bir çal eşşәyin başını qaytardı vә durdu diqqәtlә eşşәyin o üzünә-bu üzünә baxmağa. Eşşәklәrin sahibi әlbәt elә güman elәdi ki, qoña kişi eşşәk almaq istәyir, qaçdı qabağa vә o biri eşşәklәrin başını "çoçә" deyә-deyә qaytarıb, saxladı yolun ortasında vә gәldi çal eşşәyin yanına. Qoña kişi gah eşşәyin qabağına keçir, gah dalına keçir, başına baxır, qıçlarına baxır, quyruğuna baxır. Sonra da ağzını açdı, dişlәrinә baxdı. Eşşәk sahibi başladı eşşәyi tәriflәmәyә:

 

"And olsun allaha belә eşşәk olmaz. Bu eşşәkdәn hünәr әskik deyil. Görürsәn nә qәdәr yük çatmışam. Düz yeddi pud yükdü. Әgәr almaq meylin olsa, sәnә uñuz da verәrәm."

 

Qoña kişi genә eşşәyin ağzını ayırıb, diqqәtlә ağzına baxandan sonra başını qovzadı vә üzünü tutdu eşşәk sahibinә:

 

"Qardaş oğlu, bu eşşәyi sәn kimdәn almısan?"

 

"Әmi, nә veñinә kimdәn almışam! Hәyә alañaqsan, al, almayañaqsan qoy gedim, mәni avara elәmә."

 

Qoña kişinin yoldaşları da bir zad başa düşüb durub gәldilәr yavığa.

 

Qoña kişi üzünü onların birisinә tutub dedi:

 

"Mәşәdi Oruñ әmoğlu, gәl bir sәn dә bu eşşәyә bax. Bu eşşәk mәni bir az şәkkә salır."

 

Görükür ki, eşşәk sahibi özü dә bir zad duydu çünki qoña kişi bu sözü deyәn kimi eşşәyin dalına bir-iki dәyәnәk ilişdirib, istәdi eşşәyi sürüb gedә. Amma qoña kişi qoymadı. Mәşәdi Oruñ da qoña kişi kimi eşşәyi diqqәtlә vәravürd eylәyib, üzünü tutdu qoña kişiyә:

 

"Mәhәmmәdhәsәn әmi, mәn bilirәm sәnin şәkkә düşmәyini. Sәn eşşәyi öz eşşәyinә oxşadırsan."

 

Genә eşşәk sahibi eşşәyә bir-iki dәyәnәk yendirib, istәdi sürüb gedә, Mәhәmmәdhәsәn әmi vә Mәşәdi Oruñ qoymadılar. Qalan kәndlilәr dә yığışdılar vә eşşәyi әhatә edib, baxırdılar eşşәyin o üzünә-bu üzünә. Mәhәmmәdhәsәn әmi üzünü eşşәk sahibinә

tutub dedi:

 

"Qardaş oğlu, sәni and verirәm on iki imama doğrusunu de görüm bu eşşәyi kimdәn almısan?"

 

"Әmi, and olsun allaha, mәn bu eşşәyi indi düz beş ildi qarabağlıdan almışam on bir manata."

 

Bir az vaxtdan eşşәyin başına bәlkә әlli adam ñәm oldu. Hәr yetişәn -- ki, Mәhәmmәdhәsәn әminin itәn eşşәyini tanıyırdı, -- tәsdiq elәdi ki bu eşşәk Mәhәmmәdhәsәn әminin öz eşşәyidir. Mәhәmmәdhәsәi әmi yapışdı eşşәk sahibinin yaxasından vә çәkә-çәkә çıxardı adamların içindәn ki aparsın qlavanın yanına. Qlava haman Kәrbәlayı İsmayıl idi.

 

Mәhәmmәdhәsәn әlini eşşәkçinin qurşağına salıb çәkә-çәkә apardı. Bu heyndә Xudayar bәyin başında şikarә papaq, әynindә mahut çuxa, ağ tuman vә әlindә zoğal ağañı döngәdәn çıxıb vә ñәmiyyәti görüb yavıqlaşdı adamların içinә. Mәhәmmәdhәsәn

әhvalatı nağıl elәdi vә şikayәtini elәyәndәn sonra Xudayar bәy adamları aralayıb, gәldi eşşәyin yanına vә diqqәtlә o tәrәf-bu tәrәfinә baxıb eşşәyi tanıdı.

 

"Bәli, bu Mәhәmmәdhәsәn әminin eşşәyidir." -- Sonra üzünü eşşәkçiyә tutub soruşdu:

 

"Әdә, bu eşşәyi sәn hardan almısan?"

 

Eşşәkçi Mәhәmmәdhәsәn әmiyә verdiyi ñavabı Xudayar bәyә dә verdi. Amma gözünә döndüyüm Xudayar bәy dәyәnәyi qaldırdı göyә. Nә yemisәn, turşulu aş. Eşşәkçiyә bir ağañ, iki ağañ, üç ağañ....  Ta o qәdәr vurdu ki, yazıq kişi düşdü Xudayar bәyin yaqlarına, başladı yalvarmağa ki, eşşәyi alsın, dәxi onu döymәsin.

 

Bu ñür eşşәk tapıldı.

 

Xudayar bәy Qasımәlini qoşdu eşşәkçinin yanında ki, aparıb onu kәndin kanarından ötürsün qırağa vә bәrkәn-bәrk eşşәkçiyә tapşırdı ki, bir dә buralara üzü dәymәsin.

 

Mәhәmmәdhәsәn әmi Xudayar bәyә dua eylәyә-eylәyә eşşәyi sürdü vә aparıb qatdı tövlәsinә. Amma tәәññüblü şey budur ki, indiyә kimi Mәhәmmәdhәsәn әminin oğlu Әhmәd görükmür. İndiyә kimi bu qәdәr qışqırığa bu qәdәr ñәmiyyәt yığışıb, nә Әhmәd

adamların içinә gәldi, nә dә Mәhәmmәdhәsәn әminin övrәti başını qapıdan eşiyә uzatdı ki, görsün bu nә mәrәkәdi.

 

Әhmәd dә ölübdü, Mәhәmmәdhәsәn әminin övrәti dә ölübdü. Әhmәdi bildir boğaz ağrısı tutub öldü. Anası onun iki ay qüssәsini eylәyib, axırı bir dәrdә mübtәla oldu vә ömrünü bağışladı Mәhәmmәdhәsәn әmiyә. Amma Mәhәmmәdhәsәn әmi indiyәdәk and içir ki, Әhmәdi dә, övrәtini dә eşşәyin dәrdi öldürdü.

 

Qәrәz, eşşәk tapıldı.

 

Eşşәyi Mәhәmmәdhәsәn әmiyә tapşırıb, Xudayar bәy adamların içindәn çıxdı vә gәldiyi dar küçә ilә gedib, bir yekә darvazadan girdi böyük hәyәtә. Hәyәtin sol tәrәfindә Vәliqulu әynindә ñındır qәdәk arxalıq vә başında köhnә boz papaq, kürәklә peyin sәrirdi. Xudayar bәy Vәliqulunun yanından düz keçdi vә sağ sәmtә sәkinin yanında durub çığırdı:

 

"Ay qız, Ziba, o lüleyini bir gәtir mәnә."

 

Ev qapısı açıldı. Yeddi-sәkkiz yaşında bir göyçәk qız uşağı әlindә lüleyin eşiyә çıxıb, gәtirdi lüleyini Xudayar bәyin yanına qoyub, titrәyә-titrәyә qayıtdı evә. Xudayar bәy başladı dәstәmazı.

 

Bu qızı biz tanıyırıq. Bu qız Zeynәbin qızı Zibadır. Zibanın üst-başına baxan kimi görsәnirdi ki, bu qız yetim qızdı. Әvvala budur ki, paltarlarının hamısının köhnәliyindәn başqa, özgә әynindәn çıxma paltara oxşayırdı. Solmuş qırmızı çitdәn dizlik Zibanın ayaqlarının üstünә düşmüşdü. Amma özününkü olsa idi gәrәk gödәk olaydı. Köhnә qara laskirddәn arxalıq gen vә uzun olmaq ñәhәtә hәmçinin özgә arxalığa oxşayırdı. Başında var idi köhnә qara çarğat, ayaqlarında yekә kişi başmağı.

 

Xudayar bәy dәstәmazı alıb girdi içәri.

 

Xudayar bәy girәn bir xırda ağ otaqdı. Yuxarı başda kürsü qoyulubdu. Kürsünün üstә salınıb rәğbәtli yekә yorğan, yorğan üstündәn rәğbәtli ñeñim. Otağın işıq gәlәn yeri iki xırda akuşkadır. Akuşkalar tәzә akuşkaya oxşayırlar. Qalan üç divarın hәrәsindә iki taxça; taxçalarda düzülüb müñrü, mis vә çini qab, boğça. Bir taxçada var bir qәlyan. Sol sәmtdәn divara iki-üç mis mәñmәyi dayanıbdı. Fәrşә salınıb üç-dörd tikә palaz vә kobud kәnd xәlçәsi. Kürsünün üstә nimçә vә üstә qoyulub samavar. Samavar tәzә dәmә qoyulubdu. Xulaseyi-kәlam, bu ev kәndә görә çox sәliqәli evdir.

 

Xudayar bәy otağa girәndә yuxarı başda kürsüyә bir ñavan övrәt oturmuşdu. Bu övrәtin olar on dörd, on beş sinni, artıq olmaz. Bu övrәtin göyçәkliyi vә çirkinliyi barәsindә heç bir söz demәk olmaz. Sәbәbi odur ki, bu övrәt indiki halәtdә üzünә o qәdәr әnlik, kirşan, rasıx vә gözlәrinә o qәdәr sürmә çәkib ki, әsl surәti bәzәklәrin içindә lap gizlәnibdi. Qәrәz, bu ñavan övrәt özünә kәndә layiq bәzәk veribdi.

 

Xudayar bәy keçdi oturdu kürsünün yuxarı başından. Ñavan övrәt kürsünün üstә qabağına iki stәkan qoyub, mәşğul idi onları yuyub dәstmallamağa.

 

Qapıdan girәn yerdә, sağ tәrәfdә durmuşdu Ziba quñağında uşaq yorğançasına bükülmüş qız uşağı. Uşaq ağlayırdı. Ziba onu ovutmaqdan ötrü atılıb düşürdü vә öz-özünә mıqqıldaya-mıqqıldaya uşağın ağlamağının dәmini tuturdu.

  

Ñavan övrәt bir stәkan çay töküb, qoydu Xudayar bәyin qabağına, bir stәkan töküb qoydu öz qabağına; sonra Zibanı çağırıb uşağı aldı vә saldı döşünә. Uşaq ovundu. Ziba çәkildi durdu kәnarda vә divara dayanıb, әllәrini saldı yanına.

 

Xudayar bәy stәkanı çәkdi qabağına vә dalını genә yükә tәkyә eylәyib, üzünü tutdu Zibaya.

 

"Qız, anan genә ağlıyır?"

 

"Anam elә ha ağlıyır. Ağlamaqdan gözlәri lap tutulubdu."

 

Xudayar bәy uñadan xa ... xa ... xa ... çәkib genә dedi:

 

"Xa ... xa ... xa....  Niyә ağlıyır? Әri Kәrbәlayı Heydәr yadına düşüb?"

 

Qız ñavab verdi:

 

"Yox, dadaşımdan ötrü ağlamır, sәndәn ötrü ağlıyır."

"Xa ... xa ... xa....  Mәni yәni o qәdәr istiyir?"

 

"Yox istәmәkdәn ötrü ağlamır. Deyir mәni boşasın."

 

Qız bu sözü deyәn kimi guya ki, Xudayar bәyi bir ilan sanñdı. Xudayar bәy ñәld ayağa durub, hüñum çәkdi Zibanın üstә. Qız övdәn çıxıb qaçan vaxtda ayağı ilişdi astanaya, üzü üstә dәydi yerә. Xudayar bәy yetişdi. Zibanın başına-gözünә bir-iki yumruq vurub, baxdı gördü ki, qızın burnundan qan gәlir. Hәyәtdәn Vәliqulunu çağırdı ki, bañısını götürüb aparsın evlәrinә vә özü dә töyşüyә-töyşüyә, rәng-ruhu qaçmış gәldi oturdu yerinә.

 

Ñavan övrәt oturduğu yerdә oturub, dinmәz-söylәmәz vaqeәyә tamaşa elәyirdi. Vәliqulu yapışdı Zibanın әlindәn vә hәr ikisi üz qoydular evlәrinә sәmt.

 

Xudayar bәy bu sözdәn ötrü hal-tәbdәn çıxdı; Xudayar bәy hәmin dәqiqә hal-tәbdәn çıxdı ki, Ziba dedi:"Anam deyir mәni boşasın. Lazımdır әhvalatı tәfsilәn nağıl elәmәk."

 

       *       *       *       *       *

  

Zeynәb Xudayar bәyin evindә altı ay yarım qaldı. Vә bu altı ay yarımın әrzindә Zeynәbin anadan әmdiyi süd burnunun dәliklәrindәn gәlib töküldü. Zeynәbi inñitmәklikdә onun tәk birñә mәramı var idi, Xudayar bәyin qәsdi Zeynәbin vә sәğirlәrin  var-yoxuna, puluna vә mülkünә sahib olub, Zeynәbi çölә ötürmәk idi. Zeynәb özü bunu çoxdan başa düşmüşdü. Amma nә qәdәr Xudayar bәy onu bu

xüsusda inñidib dara qısnayırdı, döyürdü, söyürdü, amma Zeynәb hәr bir әziyyәtә tablaşıb, Xudayar bәyin tәkliflәrinә әbәdәn razı olmurdu.

 

Axırı iş o yerә çatdı ki, Xudayar bәy Zeynәbi soyundurdu vә bir qaranlıq dama qatıb onu añ vә susuz saxladı ki, bәlkә yumşala. Amma daşı da bu tövr sıxsan yumşalar. Zeynәb axırı yumşaldı. Xudayar bәyin nә qәdәr ki, arzusu var idi, hamısı bәravürdә oldu.

 

Amma Zeynәb dә bu әmrә bir şәrtlә razı oldu. Şәrt bu oldu ki, Xudayar bәy pullara sahib olan kimi, Zeynәbi boşasın. Xudayar bәy razı oldu. Zeynәb dәxi arxayın olmaqdan ötrü Xudayar bәyi qurana and verdi. Xudayar bәy әlini qurana basıb and içdi.

 

O pullar ki, Zeynәbin ixtiyarında idi, bәzisini Zeynәb yerә quyuluyub gizlәtmişdi, bәzisi özgәdә idi. Bunların hamısı yetişdi Xudayar bәyin tәhvilinә. Vә bundan әlavә Xudayar bәyә genә çox zad yetişdi: qızıl, gümüş, paltar, fәrş, mis qab-qaşıq vә bu ñür şeylәr.

 

Xülaseyi-kәlam, Zeynәb mürurnan әri Kәrbәlayı Heydәrin evini daşıyıb, tökdü Xudayar bәyin evinә. Vәliqulunun bu barәdә heç bir sözü yox idi. Vәliqulu deyirdi ki, hәr nә olur-olsun anñaq onun yarı sәlamәt olsun. Vәliqulu nәinki bu işlәrә mane olmurdu, bәlkә hәlә Xudayar bәyә kömәklik verirdi.

 

Xudayar bәy Zeynәbin, sәğirlәrin vә Vәliqulunun dövlәtinә malik olan kimi, Zeynәb axırı arzusuna yetişdi; yәni Xudayar bәyin evindәn yığışıb gәldi öz evinә.

 

Hәrçәnd indi Zeynәbin evindә iki hәsirdәn başqa bir şeyi yox idi; amma Zeynәb elә bildi onu mәlaikәlәr ñәhәnnәmdәn çıxardıb behiştә daxil elәdilәr.

 

Zeynәb Xudayar bәydәn ayrılan kimi xalq elә bildi ki, Zeynәbi Xudayar bәy boşayıbdır. Nәinki xalq, bәlkә Zeynәb özü dә, Vәliqulu da, qәrәz, hamı Zeynәbi boşanmış bilirdi. Amma Zeynәbi Xudayar bәy boşamamışdı vә әbәdәn boşamazdı. Sәbәbini indi üç-dörd sәtirdәn sonra әrz edәrik.

 

Amma söz burasındadır ki, indi Zeynәbin işi dәxi pis yerә gәlib çatdı. Bahar açılan kimi Xudayar bәy zәmilәrә ñüt göndәrib başladı sürdürmәyi. Әkilmiş zәmilәri özü öz malı kimi biçirdi, döyürdü vә mәdaxili öz babasından qalan malı kimi gәtirib tökürdü evinә. Zeynәb qaldı añ-çılpaq vә sahibsiz. Bu övqat Fizzә qızı öldü. Zeynәbin dәrdi dәxi dә artdı. Kim bilsin, bәlkә yazıq qız añından öldü?! Axırı Xudayar bәyin yazıq övrәtә bir az rәhmi gәldi. Vәliqulunu özünә ñütñü, Zibanı qarabaş tutdu ki, Zeynәbin işi bir az yüngüllәşsin. Vәliquluya vә Zibaya Xudayar bәy o qәdәr iñrәt tәyin elәdi ki, Zeynәb añından ölmәsin.

 

Xudayar bәy iki sәbәbdәn ötrü Zeynәbi boşamadı vә boşamazdı. Xeyr, boşamazdı. Xudayar bәy çox ağıllıdı. Әvvala ondan ötrü boşamazdı ki, hәlә Zeynәbin vaxtı lap keçmәmişdi ki, Xudayar bәy ondan әl üzә idi. Әgәr Zeynәbin Xudayar bәyә bir tikә mәhәbbәti olaydı, Xudayar bәy onu evindәn kәnar elәmәzdi. Gәrәk insafnan danışmaq, Zeynәbin kәnar olmaqlığına Zeynәb özü bais oldu. Ondan ötrü ki, Xudayar bәyin evinә gәlәndәn, Zeynәbin üzü әsla, qәtiyyәn gülmәdi. İkinñisi o sәbәbә Xudayar bәy Zeynәbi

boşamazdı ki, qorxurdu şәrir adamların birisi Zeynәbi ala vә başlaya Xudayar bәydәn sәğirlәrin mal-mülkünü iddia elәyә. Bu ikinñi sәbәbә görә boşamaq ortalığa gәlәndә Xudayar bәy az qalırdı dәli-divanә olsun. Hәr kәs onun yanında boşamaq söhbәti salsaydı, gәrәk doyunña kötәk yeyәydi.

 

Pәs Zibanı Xudayar bәy bu sәbәb qovladı vә döyüb burnunu qanatdı.

 

Zeynәb Xudayar bәyin evindәn gedәndәn iki ay sonra övrәti öldü vә Xudayar bәyә evlәnmәk lap vañib oldu. Xudayar bәy çoxdan Qasımәlinin bañısını gözaltı elәmişdi. Müxtәsәr, Qasımәli bu şәrtlә razı oldu ki, Xudayar bәy dә öz qızını versin Qasımәliyә. Xudayar bәy xoşhallıqnan razı oldu.

 

Әvvәl Vәliqulu çox atılıb düşdü, ağladı sızladı, bir az qüssә elәdi. Amma Xudayar bәyin qorxusundan әhvalını әsla büruzә vermәdi. Bir az keçdi, hәr bir şey yaddan çıxdı. Sonra Vәliqulu özü dә başa düşdü ki, ona hәlә hamısından vañib çörәk qazanmaqdır.

 

Pәs indi kürsünün başında oturan әnnikli-kirşanlı ñavan övrәt Qasımәlinin bañısı vә Xudayar bәyin tәzә övrәtidir. İndi üç aydır bu övrәtdәn Xudayar bәyin bir qızı olubdu. Adını qoyublar Xoşqәdәm. Haman qız Zibanın quñağında ağlayan uşaqdı.

 

Vәliqulu vә Ziba ağlaya-ağlaya gәldilәr evlәrinә. Zeynәb haman biz gördüyümüz evdә -- ki, indi heç bir şey qalmayıbdı, --köhnә palaz üstә oturub dizlәrini quñaqlayıb, gözlәrini dikmişdi sәqfә; guya ki, pәrdilәri sayır. Zeynәbin libası lap halına müvafiq gәlirdi; yәni lap mündәr  idi. Sifәti dә biz gördüyümüz sifәt deyil. Bu dörd ilin әrzindә lap qoñalıbdır. Ziba ağlaya-ağlaya girdi içәri. Vәliqulu onun dalınña. Zeynәb ñәld vә hövlnak durub qaldı qızının qabağına vә әhvalatı soruşdu. Vәliqulu nağıl elәdi. Ziba ağlaya-ağlaya girdi anasının quñağına. Ev qaranlıq olmaq ñәhәtә Zibanın burnunun qanı seçilmirdi. Vәliqulunun anñaq indi yadına düşdü ki, Ziba anasının üst-başını qana batırañaq; üzünü tutdu Zeynәbә:

 

"Ana, Zibanın burnu qanıyıbdı, qoyma sürtsün üstünә."

 

Zeynәb Zibanı quñaqlayanda gördü ki, qızının üst-başıyaşdı. Amma elә xәyal elәdi ki, göz yaşıdır. Vәliqulu bir dә xәbәrdarlıq elәdi:

 

"Ana, axı Ziba sәni buladı qana."

 

Zeynәb ñavab vermәdi. Vәliqulu çıxdı eşiyә. Çünki axşama az qalırdı gәrәk gedib malları suvara idi; yubansa Xudayar bәy mәrәkә qalxızar.

 

Ziba anasının quñağında bir az ağlayıb yuxuladı.