DANABAŞ KӘNDİNİN MӘKTӘBİ

I

Bu әhvalat ki, indi istәyirәm nağıl elәyim, çoxdanın sözüdü. Vallah, yәqin deyә bilmәrәm neçә il ola, amma orasını yaxşı bilirәm ki, bu әhvalat rus Karsı alandan yeddi il sonra vaqe olubdu. İndi bax gör neçә il elәyir.

Eh, gündür gәlir keçir! Hanı o günlәr, hanı rus Karsı alan il? Amma deyәsәn ki, dünәn idi. Hәrçәnd o vәdә mәn uşaq idim, amma tәfsilat lap yaxşı yadımdadı. Hәtta burası da yadımdadı ki, xәrmәnlәr tәzә döyülürdü; yәni işin lap qızğın vaxtı idi. Özgә kәndlәri

bilmirәm, ilin bu fәsli bizim Danabaş kәndindә bir adam tapılmaz; cәmisi çöldә, bayırda olar. Kәnddә qalar mәhz övrәtlәr vә itlәr; çünki bunlar çöl işindә әsla lazım deyillәr. Haman günü ki, bu qәziyyә başlanır, mәn özüm dә xәrmәndә idim. Xәbәr gәldi ki,

nәçәrnik, qazı, silistçi, hakim, miravoy sud vә uşkol gәliblәr kәndә.

Bu xәbәri gәtirәn dә bizim xәrmәn qonşumuz Kәrbәlayı Mirzәli idi. Әgәr bu xәbәri tәk bircә Kәrbәlayı Mirzәli gәtirmiş olsaydı, ola bilәrdi birdәn-birә inanmayaq; çünki ağla sığmaz ki, bu qәdәr adam birdәn gәlsin kәndә. Niyә? Nә sәbәbә? Kәndi çapıb

talamayacaqlar ki? Vә bir dә nә belә vacib iş ittifaq düşübdü ki, bu qәdәr adam elә hamısı birdәn gәliblәr kәndә?

Hәqiqәt söz әrz elәyirәm ki, Kәrbәlayı Mirzәlinin sözünü әvvәl dәfә biz heç başa düşmәdik; amma sonra hәr gәlәn tәsdiq elәdi. Hәlә nәinki tәsdiq elәdi, bәlkә bir neçәsini dә üstә qoydu; mәsәlәn: Kәrbәlayı Mirzәlidәn sonra Qasım әmi gәldi. Rәhmәtlik dadaşım (allah әzizlәrinizә rәhmәt elәsin) әhvalpürsan olandan sonra Qasım әmi allaha and içib başladı kәndә gәlәnlәri saymağı: nәçәrnik, kömәkçi, qazı, qazaq, silistçi vә miravoy sud.

Qasım әmidәn sonra Mәşәdi Yarmәmmәd gәldi. Bu kişi gәlәnlәrin adlarını dәxi dә özgә cür söylәdi. Mәşәdi Yarmәmmәd allaha da and içdi, bәlkә peyğәmbәrә dә and içdi ki, kәndә gәlәnlәr nәçәrnikdi, qoburnatdı, şeyxül-islamdı, seğlәdardı, liğәrdi, üç ayaqdı, üç

qoldu.... Qәrәz, çoxu yadımdan çıxıb, mәn deyirәm ki, nә qәdәr yer üzündә böyük var idi, hamısını saydı.

Bu sәda bizi lap mütәhәyyir elәdi, hәlә bundan әlavә bizi işimizdәn avara elәdi. Mallar gәm sürürdülәr. Bu xәbәri eşidәndәn sonra malları boşladıq, mәşğul olduq xәbәr gәtirәnlәrin söhbәtinә. Mallar da daraşdı gülәşi yemәyә. Bir az vaxtda bizim yanımıza altı-yeddi adam cәm oldu; çünki xәbәr gәtirәnlәr çömbәldilәr çardağın kölgәsindә, biz dә bunların başına yığışıb qulaq asırdıq. Bir qәdәr dә kәndlilәr kәndә gәlәnlәri barmaqları ilә sayıb, söhbәti çöndәrdilәr özgә sәmtә ki, aya görәk pәs bu böyüklәr nә sәbәbә gәliblәr kәndә.

Bu mәsәlә asan mәsәlә deyil. Kim deyә bilәr nәdәn ötrü nәçәrnik, qazı, uşkol, qazaq, atlı vә qeyrilәri gәliblәr kәndә? Bizim kәnddә nә qәdәr müsinn adam var, heç biri bütün ömründә bu cür әhvalat nә görübdü vә nә dә eşidibdir.

Doğrudu, kәndә nәçәrnik dә gәlib, silistçi dә gәlib, liğәr dә gәlib, qazı da gәlib, bәlkә qoburnat da gәlibdi; amma nәinki hamısı birdәn. Odur ki, Kәrbәlayı Mirzәli, Qasım әmi, Mәşәdi Yarmәmmәd, rәhmәtlik dadaşım (allah әzizlәrinizә rәhmәt elәsin) nә qәdәr fikirlәşdilәr, bir yana çıxarda bilmәdilәr. O ki Mәşәdi Yarmәmmәddi, o belә güman elәyirdi: bu adamların kәndә gәlmәkdәn qәsdlәri saldat tutmaq idi; amma bu rəyə qeyrilәri şәrik olmadılar. O sәbәbә ki, әgәr böyüklәr saldat tutmaqdan ötrü bugun gәliblәr kәndә, pәs daha qazı niyә gәlibdi? Bәli, tutaq ki, qazını nәçәrnik gәtirib kәndlilәrimizә nәsihәt elәsin ki, bәlkә bu әmr yumşaqlıq ilә yeriyә, iğtişaş olmaya.

Bu belә.

Pәs uşkol niyә gәlib, mirovoy sud niyә gәlib?

Rәhmәtlik dadaşımın mülahizәsinә görә böyüklәr kәndә ondan ötrü gәlmiş imişlәr ki, görsünlәr vilayәt dinclikdimi? Xalq bir-biri ilә necә yola gedir?

Qәrәz, kәndlilәr bu cür söhbәtdә idi ki, bir atlı çaparaq kәndin içindәn çıxıb kövşәnә sәmt getmәkdә idi. Biz hamımız bir az xof elәdik; özgәlәri bilmirәm, mәn çox qorxdum. Amma allah rast saldı ki, atlı keçdi, biz bir qәdәr diklәndik atlını gözdәn itirmәyәk, görәk hara gedir. Atlının belә çaparaq getmәyindәn biz yәqin elәdik bu iş boş iş deyil, burda әlbәttә bir әmәl var. Baxdıq, baxdıq ta o qәdәr ki, atlı zәmilәri keçib vә arxları sıçrayıb düz getdi çıxdı Hacı Namazalının xәrmәninә. Elә yetişmәyә bәnd idi, haman dәqiqәdә qayıtdı geri; amma tәk qayıtmadı, bir adam da yanınca gәtirirdi. Hәrçәnd fasilә uzaq idi, amma yerdә gәlәnin boyundan vә börkünün ucalığından biz seçdik ki, atlının yanınca gәlәn elә Hacı Namazalı özüdür. "Bәli, kişinin evi yıxıldı, allah baisin evini yıxsın!" -- biz hamımız ah çәkib, belә başa düşdük.

Mәn tamam ömrümdә әgәr iki dәfә bәrk xofa düşmüşәm, elә biri haman günü idi ki, atlı, Hacı Namazalını xәrmәndәn gәlib apardı nәçәrnikin yanına. Bәli, o günü mәnim qorxum intiha mәrtәbәdә idi. Hәtta bu da yadımdadı ki, tayamızın dal tәrәfindәn itimiz yuvaya nisbәt bir deşik qayırmışdı. Gündüzlәr istinin dәrdindәn haman dәliyә girib kölgәlәnirdi. Hacı Namazalını atlı gәtirәndә mәn o dәrәcәdә qorxdum ki, qaçıb özümü soxdum haman itin yuvasına.

Elә mәn daxmaya girmәkdә, xәrmәnimizdә kişilәr dә tayanın dalına keçmәkdә. Mәn әvvәl elә başa düşdüm bunlar mәni axtarırlar. Amma bunların hamısı mәni gördülәr, heç soruşmadılar da ki, mәn bu daxmaya nә sәbәbә girmişәm. O vәdә bu işlәri başa düşmürdüm, ağlım kәsmirdi, amma indi yәqin edirәm ki, elә onlar da qorxurdular. Bu yaxşı yadımdadı ki, Kәrbәlayı Mirzәli tez-tez oğru pişik kimi külәşin yanından başını uzadıb, yola tәrәf baxırdı ki, görsün atlı vә Hacı Namazalı girdilәr kәndә, ya yox.

İndi mәn bir şeyә tәәccüb qalıram. Mәn ona tәәccüb qalıram ki, әgәr mәn qorxurdum, mәn uşaq idim, mәnә mәzәmmәt yapışmazdı. Mәn bunu nә o vәdә başa düşdüm, nә dә indi başa düşürәm ki, hәlә bu yekәlikdә kişilәr nә sәbәbә qorxurdular.

Mәnim yaxşı yadımdadır ki, Kәrbәlayı Mirzәli dә qorxurdu, Qasım әmi dә qorxurdu, rәhmәtlik dadaşım da qorxurdu, bir-iki cahıl-cuhul var idi, onlar da qorxurdular. Nә qәdәr ki, atlı vә Hacı Namazalı hәlә kәndin içinә girmәmişdilәr, Kәrbәlayı Mirzәli necә ki, әrz elәdim, әllәrini qıçlarına söykәyib vә belini ikiqat elәyib, ditqәtlә vә ehtiyatla yola baxmaqda idi; ta o qәdәr ki, atlı vә Hacı Namazalı girdilәr kәndә vә Kәrbәlayı Mirzәli düzәlib bir-iki qәdәm qabağa yeriyib söylәdi: "Allah axırın xeyir elәsin".

Yanımızdakı kәndlilәr indiki halәtdә qaldılar lap mat vә mәәttәl vә mәtlәbi hәr yana çöndәrdilәr, heç bir nәticә bağışlamadı Güftgu çox uzandı vә hamıdan çox danışan rәhmәtlik dadaşım ilә Kәrbәlayı Mirzәli idi; hamıdan da az danışan Qasım әmi vә qeyri cahıl-cuhul idi. Hamıdan çox qorxan mәn idim. Qasım әmi vә qeyri cahıl-cuhul idi. Hamıdan artıq tәәccüb qalan mәn idim vә Mirzәli idi; yazıq kişi әllәrini oyza bururdu, buyza bururdu.

Söz yox, şәk düyünü öz-özünә açılardı әgәr ki, xәrmәnimizdәki kәndlilәrin biri kәnd içinә gedib vә әhvalatı öyrәnib, bir doğru xәbәr gәtirәydi. Dәxi o qәdәr yadıma gәlmir nә sәbәbә heç kәs kәndә getmәk istәmirdi. Mәhz bu yadımda qalıbdı ki, rәhmәtlik dadaşım Qasım әmiyә dedi ki, bәlkә o gedib xәbәr gәtirә; amma bu barәdә Qasım әminin cavabı bu oldu ki, bir qәdәr başını bulayıb, çәkilib çömbәldi tayanın kölgәsindә.

Mәnim zehnimә görә bu adamların hamısından cürәtli genә rәhmәtlik dadaşım idi. Mәn and içә bilәrәm ki, әgәr dadaşımın işi olmayaydı, heç Qasım әmiyә üz tutmazdı ki, gedib görsün nә var, nә yox. Amma dadaşım әgәr kәndә özü getsәydi xәrmәn, mallar başına qalardı vә işdәn avara olardıq. Sözün sәdaqәti budur ki, әrz elәyirәm.

II

Dadaşım çubuğu çәkib tapdadı yerә, külünü boşaldıb taxtı belinә, durdu ayağa vә mәnim üstümә acıqlanıb buyurdu ki, itin yuvasından çıxıb vә gedim minim gәmә. Mәn dadaşımın buyurduğunu әmәlә gәtirdim vә kәndlilәr dә durdular ayağa ki, hәrә getsin öz işinә. Mәn qaçdım mindim gәmә vә çubuq ilә başladım malları sürmәyi, dadaşım dә әtәyi ilә alnının tәrini silib şananı götürdü vә başladı gülәşi çevirmәyә. Mallar üç ya dörd baş ancaq dolanmışdı ki, kәnd sәmtindәn qlavanın giziri Cәlil bәy tayanın dalından nağafıl çıxıb hazır oldu. Mәn çox qorxdum; çünki әlüstü yәqin elәdim ki, Cәlil bәy gәlib dadaşımı aparsın nәçәrnikin yanına.

Axırda elә mәn dediyim oldu. Cәlil bәy dadaşımın tәrәfinә yeriyib, tatarını qaldırdı göyә, amma yendirmәdi; yәni doğrusu budur ki, yendirә bilmәdi. O sәbәbә ki, tatarı göyә yalxan kimi dadaşım cәld sağ әlini atdı yapışdı tatarının sapından vә sol әli ilә Cәlilbәyi qucaqlayıb başladı yalvarmağı ki, desin görәk dadaşımın tәqsiri nәdir. Cәlil bәy dadaşımın tәqsiri barәsindә bir söz demәdi. Ancaq tәkid ilә buyurdu ki, dadaşım mәni dә götürüb getsin nәçәrnikin yanına.

Bu sözlәri eşitcәk mәn özümü itirdim. Dәxi bilә bilmirәm sonra nә oldu, nә olmadı. Ancaq bir dә gördüm ki, dadaşım yapışıb mәnim sağ әlimdәn, çәkә-çәkә aparır kәndә.

Çox qorxurdum vә niyә dә qorxmayaydım? Mәn ancaq indi başa düşmüşәm ki, şәxs düz yolu ilә gedә, nәçәrnik ona heç bir şey elәmәz. Amma o vәdә yolda gedә-gedә dadaşıma deyirdim ki, vallah, dadaş, nәçәrnik mәnim başımı kәsәr; aparma mәni nәçәrnikin yanına.

Bir dә ki, әgәr dadaşım olmasaydı, mәn o qәdәr qorxmazdım. Nә qәdәr ki, mәn öz-özlüyümdә qorxurdum, bir o qәdәr dә dadaşım mәni qorxudurdu, yәni o rәhmәtlik dә qәsd ilә elәmirdi, bilә-bilә mәni qorxutmurdu. Ancaq o özü dә başa düşmürdü ki, mәni qorxudur. Dik yolda kәnd içindә mәni aparanda mәn elә ha soruşurdum dadaşımdan ki, axır nә sәbәbә nәçәrnik mәni istәyibdir? Bunun cavabında

dadaşım mәni müqәssir tutdu ki, bәlkә mәn qlavanın oğlu ilә savaşmışam, o da nәçәrnikә şikayәt elәyib.

Müxtәsәr, gәldik yetişdik Hacı Namazalının meydanına. Kәnddә nә qәdәr adam var, hamısı burada cәm idi. Nәçәrnik dә yenicә gәlәn qonaqları ilә Hacı Namazalının evindә imişlәr.

Hәlә ki, mәnim işdәn xәbәrim yoxdu, bilmirәm nә olacaq, nә olmayacaq. Heç kәsdәn dә cürәt elәmirәm soruşum ki, nә var nә yox, bu nә mәrәkәdi? Bir-iki dәfә çәnәmi dadaşıma sәmt qalxızdım ki, bәlkә ondan bir zad öyrәnim; amma kәndlilәrin qiylü-qalı o qәdәr idi ki, dadaşım nә mәnim sualımı eşidә bildi, nә dә ki, bir cavab verә bildi. Axırı bir tövr ilә adamları aralayıb, özümüzü soxduq meydanın ortasına.

Xәbәr gәldi ki, nәçәrnik gәlir. Guya ki, qurbağa gölünә daş atdılar; hamı üzünü çöndәrdi Hacı Namazalının qapısına sәmt vә sәs-sәda lap kәsildi. Qapı açıldı vә hәyәtdәn әvvәl Hacı Namazalı özü çıxdı vә adamlara "çәkil-çәkil" deyә-deyә özü dә gәlib durdu bir tәrәfdәn. Sonra bir kişi çıxdı. Çünki bunun börkü qırmızı vә çuxası ağ idi, mәn elә güman elәdim ki, bu nәçәrnik özüdü, amma sonra mәnә dedilәr ki, bu nәçәrnikin vәkilidi. Vәkildәn sonra qlavanın giziri Cәlil bәy çıxdı. Bu da "çәkil-çәkil" deyib tatarını oyza tovladı, buyza tovladı, axırı özü dә çәkilib durdu bir sәmtdәn. Bunlardan sonra qlava Pirverdi bәy çıxdı. Bu da qabaqca gәlәn şәxslәr kimi adamları "çәkil-çәkil" deyә-deyә aralayıb, çәkilib durdu bir sәmtdә. Qlavadan sonra bir urus böyüyü çıxdı. Bunun dalınca bir ayrısı çıxdı: Onun dalınca biri dә çıxdı, genә bir ayrısı çıxdı. Bunlardan sonra bir molla çıxdı, bu molladan sonra bir ayrı molla çıxdı, o molladan da sonra bizim Danabaş kәndinin mollası Molla Hәzrәtqulu çıxdı. Sonra mәnә dedilәr ki, bu mollaların biri qazıdı. Mollalardan sonra Hacı Namazalının hәyәtindәn genә adam çıxdı. Amma çünki mәnim nәzәrim çoxu rus böyüklәrindә idi, dәxi yadımda qalmadı Hacı Namazalının hәyәtindәn kim çıxdı mollalardan sonra.

Bu hamı әrz elәdiyim hәzәrat gәldilәr meydanın ortasına vә sәf çәkib düzüldülәr bir-birinin yanına. Qabaqda bir stol qoyulmuşdu, stolun üstünә bir örtük salınmışdı. Hamıdan әvvәl qazı yeridi qabağa, stolun üstә bir köhnә cildli kitab qoyub, üzünü tutdu camaata vә başladı:

"Ey Danabaş kәndinin camaatı! Qulaq asın görün nә deyirәm, yaxşı qulaq asın."

Qazı bu sözlәri decәk, hәr iki molla cavab verdi:

"Amin, ya rәbbül-alәmin!" -- Sonra qazı, genә başladı:

"Camaat, bilirsiniz, bugun nә sәbәbә cәnab nәçәrnik tәşrif gәtirib Danabaş kәndinә?" Cәnab nәçәrnik eşidib ki, hәlә siz, yәni Danabaş kәndinin әhli hәlә indiyә kimi qaranlıqda qalmısınız. Odur ki, cәnab nәçәrnik sizlәrә rәhmi gәlib vә bu qәsd ilә bugun hәdsiz zәhmәtlәr çәkib vә Danabaş kәndinә tәşriflәr gәtirib ki, burada bugün bir uşkol aça vә sizlәri bәlkә bir tövrnәn qaranlıq alәmindәn çıxarıb, daxil eliyә işıqlıq alәminә. Vә bir dә bunu bilin ki, yer üzündә nә qәdәr ki, pәrvәrdigari-alәm şәhәr vә kәnd xәlq edib, hәr nә qәdәr ki, vilayәt yaradıbdır, olar cәmisi çoxdan işıqlıq alәminә çıxıblar; mәhz qalıb Danabaş kәndi. İnşaallah әgәr allah-taala әcәldәn aman verәr, burada da bugün nәçәrnik ağa bir uşkol açar, ta bәlkә sizlәr dә işıqlıq şәrbәtini içәsiniz.

Hәr iki molla "amin" deyәndәn sonra qazı cibindәn eynәyi çıxarıb geydirdi burnunun üstünә, quranı hәr iki әli ilә qalxızıb öpdü vә basdı alnına; bir yerindәn açdı vә başladı ucadan oxumağı.

Qazı qurandan bir neçә ayә oxuyub quranı bükdü vә hәr iki molla "amin, ya rәbbül-alәmin" deyәndәn sonra qazı quranı qoydu stolun üstünә vә üzünü tutdu camaata.

"Camaat, "amin" deyәn dillәr lal olmasın."

Qazının bu sözlәrindәn sonra әvvәl hәr iki molla "amin" dedilәr, kәndlilәrdәn dә bir neçәsi mollalara baxıb "amin" dedilәr; sonra qazı cift әlini qaziyülhacata uzadıb başladı dua-sәna elәmәyi: әvvәl padişahi-mehribanimizә, onun xatuni-kәrimәsinә vә cәmi xanәdani-basәdәtinә.

Camaat sәs-sәsә verib ucadan dedilәr: "amin".

Sonra qazı başladı nәçәrnikdәn. Әvvәl tәrif elәdi vә nә qәdәr ki, әrәb dilindә ali-şan lәqәblәr vә sifәtlәr var idi, hamısını saydı, sonra genә başladı dua-sәna elәmәyi. Qәrәz, qazı bu barәdә çox danışdı, dedi, dedi vә axır sözlәri bu oldu:

"Ey cәmaәti-Danabaş! Biz hamılıqnan lazımdır ki, hәr gün vә hәr gecә ibadәt vaxtında bari-pәrvәrdigara hәmd eliyәk ki, biz nә qәdәr xoşbәxt bәndәyik ki, bizim vilayәtimizә belә hakim göndәriblәr ki, ibarәt olsun bizim cәnab nәçәrnik ağadan. Bu özgә bir şey deyil, mәgәr allah-taalanın bizlәrә lütfü vә mәrhәmәti, amin!"

Camaat da qazıya baxıb sәslәndi: "amin".

Qazıdan sonra bir urus böyüyü -- alçaq boy va az saqqal --yeridi irәli vә üzünü camaata tutub, başladı öz dilindә ucadan danışmağı. Sonra biz bildik ki, bu danışan nәçәrnik imiş. Nәçәrnik sözünü deyib qurtarandan sonra bir ayrı rus böyüyü qabağa yeriyib genә üzünü tutdu camaatın tәrәfinә. Camaat birdәn dedi:

"Allah ağaya ömür versin!"

"Ey Danabaş kәndinin camaatı! Heç annırsınız ki, nәçәrnik ağa sizә nә deyir? Yaxşı sözlәr deyir, çox gözәl sözlәr deyir. Açın qulağınızı vә eşidin; çünki hәmәvәqt mümkün olmaz şәxsә bu cür nәsihәtlәri eşitmәk. Cәnab nәçәrnik buyurur ki, mәn Danabaş kәndinin әhlini çox dost tuturam. Amma bunu da buyurur ki, mәnim bu camaata yazığım gәlir; çox avam camaatdı, çox bimәna camaatdı. Mәn özüm yәqin elәyirәm

ki, cәnab nәçәrnik ağa bu barәdә xilaf fәrmayiş elәmir. Mәn özüm görürәm ki, siz avam adamsınız, yazıq adamsınız, heyvan adamsınız vә sizin avamlığınız vә heyvanlığınız burdan isbat olunur ki, nәçәrnik buyuranı başa düşmәdiniz, lazım gәldi ki mәn sizlәri başa salam. Bәli, nәçәrnik ağa buyurur ki, mәnim Danabaş kәndinin әhlinә yazığım gәlir, bunlar çox dalda qalıblar, qaranlıqda qalıblar. Odur ki, nәçәrnik ağa bugün bu niyyәt ilә sizin kәndә öz mübarәk qәdәmini basıb ki, burada bugün bir uşkol açsın vә bu tövrәnәn sizlәri xoşbәxt elәsin."

Camaat birdәn sәslәndi:

"Allah ağaya ömür versin."

Sonra nәçәrnik bir kağız aldı әlinә vә başladı oxumağı; oxudu, oxudu vә üzünü tutdu indi müsәlmanca danışan rus böyüyünә. Bu da irәliki kimi üzünü camaata tutub başladı:

"Ey әhli-qәryeyi-Danabaş...."

Dәxi mәn bilә bilmәdim ki, bu şәxs nә dedi vә nә demәdi. Ondan ötrü bilә bilmәdim ki, mәn camaatın içindәn kәnar oldum. Kәnar olmağım da bu tövr oldu ki, rus böyüklәrinә qulaq asmaqda idim ki, gördüm daldan birisi mәnim әtәyimi çәkir. Mәn әvvәl elә başa düşdüm ki, mәnim әtәyimi çәkәn dadaşımdı, amma çöndüm dala vә gördüm ki, dadaşım deyil, özgәsidi. Yәni özgәsi dә deyil idi, bizim qonşumuz Kәrbәlayı İsmayıl idi. Mәn çöndüm vә istәdim soruşam ki, mәni neylәyir Kәrbәlayı İsmayıl? Amma bu kişi әlini atdı mәnim çiynimә vә bir elә qüvvәtlә mәni çәkdi ki, bir dә gördüm ki, mәn dәxi camaatın içindә deyilәm.

Mәn genә istәdim getmәyәm vә qayıdıb dadaşıma deyәm; amma Kәrbәlayı İsmayıl qoymadı. Bir qәdәr mәni çәkә-çәkә aparıb, Kәrbәlayı İsmayıl mәnә tәkid elәdi ki, bir az ayaq götürüm vә artıq-әskik danışmayım. Mәn bu barәdә heç bir söz demәdim; çünki razı idim ki, camaatın içindәn çıxım, bәlkә rus böyüklәrindәn xilas olum vә yaxam nәçәrnikin әlindәn qurtarsın.

Bir qәdәr gәldik, axırı yetişdik Kәrbәlayı İsmayılın küçә qapısına. Qapı bağlı idi. Kәrbәlayı İsmayıl qapını döydü vә qapı әlüstü açıldı. Hәyәtә girәn kimi mәn mat qaldım; çünki hәyәtdә bir yekә cәmiyyәt var idi. Adamlara bir qәdәr diqqәt salıb baxdım gördüm ki, bu adamların çoxusu elә öz adamlarımızdı; mәsәlәn: dayım Hacı Murtuza da burda idi, dayı oğlum Mәşәdi Fәrәculla da burda idi, xalam nәvәsi Kәrbәlayı Hәsәnqulu da burda, hәtta gözüm birdәn dadaşıma da sataşdı. Baxdım gördüm ki, elә dadaşım da burda imiş.

Qalanlar da qonşu vә rәfiqlәrimiz idi.

Bu işlәrin hamısı mәnә vaqiә kimi göründü.

Mәni görcәk bu adamların hamısı gәlib cәm oldular başıma vә dadaşım әlimdәn yapışıb mәni çәkә-çәkә apardı hәyәtin dibinә. Adamlar da bizim dalımızca gәldilәr. Hәyәtin divarları alçaq idilәr. Dadaşım cәld çıxdı divarın üstә vә hәr iki әlini uzatdı mәnә. Adamların bilmirәm hansı әllәrini mәnim qoltuğuma salıb әvvәl mәnә dedi "qorxma" vә sonra "ya allah" deyib mәni qalxızdı divarın üstә. Dadaşım da hәmçinin mәnә "qorxma" deyib vә iki әlini qoltuğuma salıb yendirdi o tәrәfә.

Bura Mәmmәdәli әminin hәyәti idi. Hәyәtdә heç kәs yox idi. Amma bir sәs gәlirdi. Sәs kişi sәsi deyildi, övrәt-uşaq sәsi idi. Mәn indiyә kimi bu işlәrә tәәccüb qalırdım; amma indi mәni divarın üstә qovzayan kişi vә dadaşım mәnә "qorxma" deyәndәn sonra başladım qorxmağı.

Mәhәmmәdәli әminin hәyәtinin aşağı tәrәfindә bir yekә kәrmә qalağı var idi. Dadaşım әlimdәn yapışıb mәni çәkә-çәkә apardı haman qalağın yanına. Qalağın ağzı divara sәmt idi. Elә ki keçdik qalağın ağız tәrәfinә, mәn yәqin elәdim ki, bu gözlәdiklәrim hamısı hәqiqәt deyil, yuxudu.

Burada dörd övrәt oturmuş idi. Әvvәl dәfә bu övrәtlәri mәn tanıya bilmәdim; çünki bunların dördü dә başlarını uzatmışdılar qalağın içinә. Amma biz yetişәndәn sonra dadaşım bunlara dedi "çәkilin" vә bunların dördü dә başlarını çıxardılar vә üzlәrini çöndәrdilәr bizә sәmt hәrçәnd bu övrәtlәr dadaşımı görәn kimi üzlәrini örtdülәr, amma mәn bunların hamısını tanıdım. Bunların biri Şәrәf xala idi ki, olsun Kәrbәlayı İsmayılın övrәti, biri Sәkinә gәlin bacım idi ki, olsun Hacı Murtuza dayımın gәlini vә Mәşәdi Fәrәcullah dayı oğlumun övrәti, biri Sәkinә xala idi ki, olsun haman hәyәtin vә haman qalağın sahibi Mәhәmmәdәli әminin övrәti, biri dә qonşumuz Hüseynәli әminin övrәti Pәri xala idi.

Bu övrәtlәrin dördü dә dadaşıma hörmәt qoydular; çünki çәkildilәr kәnara, dallarını çevirdilәr bizә vә çadralarını da bir qәdәr qalxızdılar yuxarı; belә ki, qıçları qaldı açıq. Bu heyndә qalağın içindәn bir uşaq başı çıxdı eşiyә. Bu uşaq haman qalağın sahibi Mәhәmmәdәli әminin oğlu Cәfәr idi. Cәfәr mәni görcәk sevincәk vә ucadan dedi:

"Buy, Hüseynqulunu da gәtirdilәr!"

Cәfәr bu sözlәri deyәn kimi qalağın içindәn bir baş da çıxdı eşiyә. Bu da dayım Hacı Murtuzanın nәvәsi vә dayı oğlum Mәşәdi Fәrәcullanın oğlu Qasım idi. Qasım da mәni görcәk sevincәk vә ucadan dedi:

"Buy, bibi oğlu, sәn dә gәldin?"

Qasım bu sözlәri hәlә deyib qurtarmamışdı ki, genә qalağın içindәn bir baş da çıxdı. Bu da Kәrbәlayı İsmayılın oğlu Kәrimqulu idi. Bu da mәni görcәk sevincәk vә ucadan dedi:

"Buy, Hüseynqulu, sәni gәtirdilәr?"

Söz yox, biz durub gözәtlәsәydik, yәqin ki, qalağın içindәn çox baş genә çıxacaq imiş; amma dadaşım qoymadı vә uşaqların üstә çığırıb bunları soxdu genә qalağın içinә vә üzünü tutdu mәnә ki, mәn dә girim ora.

Mәn, doğrusu, belә işi allahdan istәyirdim; dadaşım deyәn kimi başımı әyib özümü soxdum qalağın içinә. Burada biz gördüyümüz üç uşaqdan savayı genә üç uşaq var imiş ki, hamısı olsun altı; mәn girdim, olduq yeddi uşaq.

Qalan üç uşaq da bizim qonşularımız idi. Biri Hәsәn idi -- Yarmәmmәdin oğlu. Biri Nәcәfәli idi -- Kәrbәlayı Qurban әminin oğlu. Biri dә qonşumuz Hüseynәli әminin oğlu Yusif idi.

Mәn qalağın içinә girәn kimi dayım nәvәsi Qasım yapışdı yaxamdan vә çәkdi özünә tәrәf ki, mәn gedib onun yanında oturum. Mәn Qasımın xahişini әmәlә gәtirdim; yәni gedib oturdum onun yanında. Dadaşım mәni qalağın içinә soxandan sonra, özü dә başını uzatdı içәri vә bәrkdәn-bәrk bizә dedi ki, mәbada-mәbada biz buradan çıxaq gedәk özgә yana vә bunu da bir neçә dәfә tәkrar elәdi ki, biz әlbәttә sakit vә samit durub, nә dә sәs elәyәk. Nә mәn dadaşımın cavabında bir söz dedim, nә dә yoldaşlarım danışdılar. Ancaq yazıq Kәrbәlayı Qurban әminin oğlu Nәcәfәli hәr iki әlini dal sәmtinә aparıb basdı gözlәrinin üstә vә başladı ağlamağı. Dadaşım üzünü çöndәrdi Nәcәfәlinin tәrәfinә vә dedi:

"Sәfeh oğlu sәfeh, niyә ağlayırsan?"

Nәcәfәli ağlaya-ağlaya vә bәdәnini sağ vә sola bura-bura, әzilә-әzilә, mızıldaya-mızıldaya başladı anasını çağırmağı. Dadaşım başını qalağın içindәn çıxardıb çәkildi durdu ayağa vә yox oldu. Haman dörd övrәt genә başlarını qalağın içinә uzadıb başladılar bizә tәskinlik vermәyi. Әvvәl övrәtlәr üzlәrini tutdular öz oğlanlarına; mәsәlәn, Şәrәf xala üzünü tutdu Kәrimquluya, Sәkinә gәlin bacı Qasıma, Pәri xala Yusifә, Sәkinә xala Cәfәrә. Övrәtlәr azdan-çoxdan dedilәr vә sakit oldular; istәyirdilәr çıxıb getsinlәr ki, Cәfәr, Nәcәfәli kimi, hәr iki әlini dal tәrәfini qovzadı basdı gözlәrinin üstә vә başladı ağlamağı. Anası Sәkinә xala istәdi qalağa sәmt qayıdıb oğlunu sakit elәsin. Cәfәrә baxıb Yusif dә onun kimi başladı zırınpanı. Yusifdәn sonra Kәrimqulu başladı ağlamağı. Qasım da başladı ağlamağı. Yazıq Nәcәfәli dә bunlara baxıb başladı ağlamağı. Mәn әvvәl istәdim ürәyimi bәrk tutum vә ağlamayım vә ağlamazdım da; amma baxdım gördüm ki, uşaqların bir neçәsi ağlaya-ağlaya deyir ki:

"Vay, ana, bizi saldat aparacaqlar."

Bu sözlәri eşidәn kimi mәn dә başladım ağlamağı.

III

Bu әhvalatdan bir neçә ay әqdәm dövlәt tәrәfindәn hökm çıxmışdı ki, İrәvan quberniyasında üç uşkol açılsın. Bu uşkolların xәrci dövlәt xәzinәsinin öhdәsinә idi. Vә bir dә ki, bu uşkolların üçü dә qәrardadın mәzmununa görә lazım idi kәndlәrdә tәyin olunsun, nәinki şәhәrdә. Bu cür mәktәblәri bina elәmәkdәn dövlәtin muradı bu idi ki, dәhat әhlinә savad öyrәdib vә bir para elmlәr tәlim edib, bir tövr gözünü açsın, ta bәlkә camaat mürurnan tәrәqqi tapıb, hәmi bu dünyada öz mәişәtini keçirdә, hәmi dә әxz elәdiyi elm vә әdәb sәbәbinә ibadәtini dürüst әmәlә gәtirib allaha yavıqlıq elәyә.

Bu uşkolların hәr birinin illik xәrci iki min yuz әlli manat mülahizә olunmuşdu. Bu qәdәr xәrcin müqabilindә dövlәt tәrәfindәn mәslәhәt görülmüşdü ki, mәzkur uşkolları böyük vә tәrәddüdlü kәndlәrdә açsınlar ki, mәktәbә çox uşağın yolu olsun vә mәsrәf olunan pullar puça çıxmasın. Odur ki, bu üç uşkolun birini tәyin elәdilәr Çarxlı kәndindә; әlbәt o sәbәbә ki, bu kәnd ya çox yekә kәnddi, ya da ki, tәrәddüdlü yerdi. Birini tәyin elәdilәr Mahmud kәndindә; söz yox, әlbәt bu kәnd dә ya tәrәddüdlü kәnddi, ya çox böyük kәnddi. Birini dә tәyin elәdilәr Danabaş kәndindә, hәrçәnd Danabaş kәndi tәrәddüdlü deyil, amma çox yekә kәnddi. On üç il bundan irәli evlәri yazanda Danabaş kәndinin tüstü çıxanı düz altı yüz әlli ikiyә çatmışdır. Hәlә o vәdә evlәrdәn çox gizlәtmişdilәr. Vә bir dә ki, bu on üç ilin әrzindә azından gәrәk yüz ev artmış ola.

Әhvalatı qubernator yazmışdı nәçәrnikә, nәçәrnik dә Danabaş qlavası Pirverdibәyi çağırıb xәbәr vermişdi vә habelә qlavaya dil cavabı hökm elәmişdi ki, әvvәlәn bitәxir mәktәbdәn ötrü sәmtli dam mühәyya olunsun. Vә saniyәn nәçәrnik qlavadan soruşmuşdu, çox uşaqmı Danabaş әhli uşkola göndәrәr? Pirverdi bәy nәçәrnikә bu barәdә cavab verir ki, uşkoldan ötrü nә qәdәr imarәt lazım olsa, mümkündür tapmaq, uşaqdan da yana nәçәrniki arxayın elәmişdi ki, Danabaş kәndindәn azından uşkola altı yüz uşaq göndәrәrlәr.

Qlava kәndә qayıdıb Danabaş әhlinә xәbәr verir ki, nәçәrnik ağa belә buyurubdu vә camaata tәklif elәyir ki, әvvәlәn uşkoldan ötrü bir dam vә altı yüz uşaq hazır elәsinlәr.

Haman günün sabahı Danabaş kәndindәn nәçәrnikin yanına iki yüz adam tökülür vә nәçәrnikә әrz-bәndәçilik elәyib mütәvәqqe olurlar ki, nәçәrnik ağa onları başa salsın görsünlәr aya Danabaş әhlinin dövlәt yanında [nә] xәyanәti müşahidә olunub vә cәnab qubernatın vә ağa nәçәrnikin qulluğunda onlardan nә günah baş verib ki, padşah tәrәfindәn Danabaş kәndinә belә şiddәtli qәzәb sadir olubdur?

Nәçәrnik camaatın sözünün cavabında başlayır kәndlilәrә bir qәdәr nәsihәt elәyir ki, әvvәlәn, uşkoldan ötrü altı yüz uşaq lazım deyil; ancaq hәlәlik yüzü dә kifayәt elәr. Vә bir dә nәçәrnik camaatı başa salır ki, bu qәrardad dövlәt tәrәfindәndir, nәinki nәçәrnikin öz xahişidir.

Bu sözlәri deyәndәn sonra nәçәrnik camaata hökm elәyir dağılıb getsinlәr kәndә vә xәbәr verir ki, bir neçә gündәn sonra özü gәlәcәk Danabaş kәndinә. Camaat dağılandan sonra nәçәrnik hökm yazıb Danabaş kәndindәn dörd adam istәyir şәhəp divanxanasına: qlava Pirverdibәyi, prixod mollası molla Hәzrәtqulunu, Hacı Namazalını vә Mirzә Hәsәni. Haman günü bu әşxasın dbrdü dә divanxanada hazır olur vә nәçәrnik bunları öz otağına aparıb әvvәlәn tәvәqqә yolu ilә bunlara deyir ki, Danabaş camaatını ipә-sapa gәtirib yumşaltsınlar vә uşkol işindәn yana səy-tәlaş elәsinlәr, ta bәlkә uşkol bir tövr ilә Danabaş kәndindә bina tuta. Nәçәrnik sözünü deyib qurtarandan sonra bu әşxasın dördü dә birdәn deyir:

"Allah nәçәrnik ağaya ömür versin! Biz can-dil ilә hazırıq nәçәrnik ağaya qulluq elәmәyә."

Nәçәrnik bunların bu cür cavablarından xoşhal olub, artıq razıçılıq elәyәndәn sonra bunlara xәbәr verir ki, getsinlәr kәndә vә camaata dәlil-nәsihәt elәsinlәr; o özü dә, yәni nәçәrnik, bir neçә gündәn sonra gәlәcәk kәndә.

Nәçәrnikin kәndә gәlmәyi bizә mәlumdu. Vә bu da bizә mәlumdu ki, nәçәrnik yanınca gәlәn qonaqları ilә düşmüşdülәr Hacı Namazalının evindә. Ancaq bunu bilmirik ki, onnan gәlәn qonaqlar kim imişlәr. Biri qazı idi, bu hәlә mәlumdu. Biri haman şәhәrin padşah mәktәbxanasının rәisi idi. Biri haman şәhәrin mәktәbxanasının müәllimi idi. Biri öz dilmancı idi. Biri haman mahalın pristavı idi. Biri bir özgә müәllim idi. Biri öz vәkili idi. Qalanlar da yasavul vә atlılar idi.

Pәs gәlib çıxdıq haman günün әhvalatına ki, atlı çaparaq Hacı Namazalını gәlib xәrmәndәn gәtirdi kәndin içinә. Salaq yadımıza haman günün әhvalatını.

IV

Bәli, haman günü Danabaş kәndinin camaatı cәm oldular Hacı Namazalının meydanına. Nәçәrnik öz qonaqları ilә çıxdı camaatın içinә. Qazı әvvәl başladı nәsihәti vә xeyir-duasını, sonra nәçәrnik özü başlayıb bir xitabә oxudu, dilmancı tәrcümә elәdi vә dübarә nәçәrnik әlinә bir kağız alıb başladı oxumağı, dilmancı üzünü camaata tutub başladı:

"Ey әhli-qәryeyi-Danabas!.... Biz bayaq burda qalmışdıq."

"Ey әhli-qәryeyi-Danabaş! Nәçәrnik ağa buyurur ki, hәrdәn bir mәnim qulağama bәzi ürәksıxan vә qәm artıran xәbәrlәr gәlib çatır. Belә görükür ki, vilayәtimizdә nadinc adam, şeytan adam çoxdu. Xudanәkәrdә, әgәr bu cür adamların biri düşsә mәnim әlimә, yәqin ki, mәn onun dәrisini diri-diri soydurram! Nәçәrnik ağa buyurur ki, bu qisim adamlar çünki özlәri dә allah-taalanın yolundan çıxıblar, hәmişә bu fikirdә olarlar ki, özgәlәri dә düz yoldan azdırıb, zәhmәtә vә zillәtә salıb özlәrinә tay elәsinlәr. Bu cür mәzәrrәtli adamlar heç mәlum deyil nә qәsd ilә Danabaş әhlini başa salıblar ki, әbәda uşkola uşaq göndәrmәsinlәr. Guya ki, uşkolda oxuyan uşaqların hamısına iki ilin әrzindә qoşun mәşqi verib vә dava tәlimi öyrәdib göndәrәcәklәr Rusiyyәtә ki, rus dövlәtinin qoşunu çoxalsın, vaqeәn bu sözlәri ağıl sahibi heç ağzına alıb danışar?...."

Camaat birdәn sәslәndi:

"Xeyr, danışmaz! Allah ağaya ömür versin!"

"Nәçәrnik ağa buyurur ki, mәn dörd şәxsin mәslәhәti ilә, -- ki olsunlar Molla Hәzrәtqulunun, Hacı Namazalının, Mirzә Hәsәnin vә qlava Pirverdinin, -- bunların mәslәhәti ilә bir siyahı tutmuşam vә hәr kәsin ki, uşkola göndәrilmәli uşağı var, onların hamısının adları bu siyahidәdir."

Camaat birdәn sәslәndi:

"Bәli, belәdir. Allah ağaya ömür versin!"

Sonra nәçәrnik әlindәki kağızı verdi dilmancına vә dilmancı genә başladı:

"Camaat! Qulaq verin vә hәr kәsin adını mәn bu kağızda oxusam, adamların içindәn çıxıb gәlsin cәnab nәçәrnikin hüzuruna."

Camaat sәslәndi:

"Allah ağaya ömür versin!"

Dilmanc başladı:

"Kәrbәlayı İmamqulu Kәrbәlayı Әli oğlu."

Camaatın içindәn bir adam çıxdı qabağa: ucaboy, ağsaqqal, başında uca taskülah, әynindә qәdәk arxalıq vә ağ gen dizlik. Bu şәxs yeridi nәçәrnikin qabağına vә hәr iki әlini qarnının üstә qoyub әvvәl bir başını atdı dal tәrәfә, sonra ikiqat oldu, düzәldi vә gözlәrini dirәdi nәçәrnikin üzünә. Nәçәrnik buna rusca bir neçә söz dedi vә dilmanc bu cür tәrcümә elәdi:

"Kişi, get bu saat Zeynal oğluvu gәtir gәl nәçәrnikin yanına."

Kәrbәlayı İmamqulu başını aşağı salıb özünü verdi adamların içinә. Dilmanc әlindәki kağızı yuxarı qovzuyub başladı oxumağı:

"Kәrbәlayı Heydәr Kәrbәlayı Zülfüqar oğlu."

Adamları aralayıb qırx-qırx beş yaşında bir kәndli hazır oldu vә üzünü nәçәrnikә tutub ikiqat olandan sonra başladı:

"Ağa, mәnim әrzim var."

Dilmanc razı olmadı Kәrbәlayı Heydәr әrzini elәsin; nә onun sözünü nәçәrnikә tәrcümә elәdi, nә dә ona qulaq verdi. Vә onun sözünü bu cür rәdd elәdi:

"Artıq-әksik danışma. İndi ta elә vaxt deyil, cәnab nәçәrnikin vaxtı yoxdu nağıl-hekayәtә qulaq asıb özünü dә, camaatı da mәәttәl elәsin. Qoy әrzin qalsın sonraya vә bu saat get oğlun Süleymanı gәtir nәçәrnikin qulluğuna."

Kәrbәlayı Heydәr genә bir nәçәrnikin üzünә baxıb başını saldı aşağı vә kor-peşman özünü soxdu camaatın içinә. Dilmanc çağırdı.

"Yarmәmmәd Kәrbәlayı Nabatәli oğlu."

Adamları aralaya-aralaya ortalığa qırx beş-әlli yaşında bir kәndli çıxdı, başında yekә papaq, әynindә köhnә qәdәk arxalıq, ayağında çirkli vә gen dizlik, ayaqyalın vә beli açıq. Yarmәmmәd ikiqat olub düzәldi vә üzünü tutdu dilmanca tәrәf:

"Ağa, mәnim oğlum naxoşdu, bu saat ölüm halәtindәdi. Hәyә inanmırsan, gәl elә bu saat gedәk öz gözlәrinlә dә gör ki, mәn yalan demirәm. Niyә, mәnә nә olub sinnimin bu vaxtında yalan deyim? Xeyr. Vә bir dә ki, yalan niyә deyirәm? Әgәr yalan desәm, adam başıma qәhәtdi? Bir adam tapa bilmirәm, gәrәk elә gәlib sәni tovlayam? Allaha and olsun...."

Dilmanc dәxi sәbr elәmәdi vә qoymadı Yarmәmmәd sözü uzatsın.

"Artıq-әksik danışma vә bizi başdan, beyindәn elәmә! Tez get oğlun Hәsәni gәtir nәçәrnikin hüzuruna."

Yarmәmmәd hәr iki әlini göyә qalxızıb üzünü gah nәçәrnikә, gah dilmanca tutub istәdi ağzını aça, amma dilmanc qoymadı vә ucadan dedi:

"Sәnә mәn deyirәm nağıl-hekayәt oxuma, tez oğlunu gәtir nәçәrnikin hüzuruna bigüfti-gu!"

Adamların bәzisi başladı gülmәyә vә bәzisi danışmağa. Camaatın sәsi istәdi ucalsın. Amma qlava Pirverdi bәy özünü kәndlilәrin içinә verib, xalqı bir tәhәr sakit elәdi. Bu heyndә ortalığa bir qoca kişi yeridi vә üzünü gah nәçәrnikә, gah dilmanca tutub, alçaq sәslә başladı:

"Nәçәrnik ağa, әrzim var. Nәçәrnik ağa, bu kişi Yarmәmmәd mәnnm tufarbatufar qonşumdu. Mәn dә ki, allah elәmәsin sinnimin bu vaxtında nәçәrnik ağanın qulluğunda yalan danışam; çünki yalan danışmaqlıq çox pis işdi. Vә bir dә ki, görürsünüz mәn әgәr durub yalan-yalan danışam...."

Dilmanc qoca kişinin sözünü kәsib dedi:

"Ay kişi, Danabaş kәndindә nә çox lağlağı var imiş! Adam sözü qısa deyәr. Tez ol sözünü de vә çıx qoy get!"

Qoca kişi gah üzünü nәçәrnikә vә gah dilmanca tutub başladı:

"Mәn deyirsәn qurana әl basım ki, bu kişinin oğlu, yәni Yarmәmmәdin oğlu Hәsәn elә bu sahat yorğan-döşәk içindә yatıbdı. Çünki dünәn Yarmәmmәdin ev adamı gәlmişdi bizә, qarabaşuva demişdi ki, Kәrbәlayı Sәfәr evә gәlsә, ona bir de gәlsin bizim uşağa baxsın. Mәn dә, axır genә qonşudu, adam ... yaxşı olmaz, çünki...."

Dәxi dilmancın sәbri çatmadı vә üzünü sol sәmtә çöndәrib qlavanı çağırdı ki, qoca kişini aralıqdan rәdd elәsin. Qlava haman qoca kişinin peysәrindәn bir yumruq yendirib soxdu adamların içinә. Camaatın qiylü-qalı genә qalxdı. Pirverdi bәy genә özünü camaatın içinә verib, bir qәdәr sәs-sәdanı sakit elәdi vә dilmanc başladı kağızı oxumağı:

"Mәşәdi Fәrәcullah Hacı Murtuza oğlu."

Adamlar başladı boylanmağa vә ortalığa heç kәs çıxmadı.

Dilmanc dәxi ucadan çığırdı:

"Mәşәdi Fәrәcullah Hacı Murtuza oğlu."

Genә adamlar başladı sağa vә sola baxmağı, ortalığa heç kәs gәlmәdi. Amma qlava Pirverdi bәy sol sәmtdәn dilmancın yanına yeriyib baş әydi vә dedi:

"Ağa, Mәşәdi Fәrәcullah özü çox kasıb adamdı vә sәnәti dә çarvadarlıqdı. Mәn belә xәyal elәyirәm ki, Mәşәdi Fәrәcullah bugün kәnddә olmuya; çünki bir-iki ulağı var vә özü dә kasıb adamdı, ola bilәr ki, bugün kirә aparmış olalar."

Pirverdibәyin sözündәn sonra camaatın sәsi başladı ucalmağı, hәr yandan bir sәs gәlirdi vә hәr ağızdan bir söz çıxırdı. Bir tәrәfdәn camaat başladı çığırmağa ki, Mәşәdi Fәrәcullah bugün kәnddәdi, özgә yana getmәyib; qeyri tәrәfdәn dә adamlar bu sözlәrin әksini dedilәr ki, xeyr, yalandır, Mәşәdi Fәrәcullah bugün kәnddә deyil. Kәndlilәr sәs verib başladılar mәrәkәni. Aralığa bashabas düşdü, bu onu-o bunu tәkanlayır, biri danışır, biri çığırır, daldakı adamlar istәyirlәr özlәrini soxsunlar qabağa vә qabaqdakılar da dәxi irәli yeriyib, gәlib çıxıblar böyüklәrin qabağına.

Pirverdi bәy çox səy elәdi, amma camaatı bir qaydaya sala bilmәdi. Axır nәçәrnik atlılara çığırıb hökm elәdi camaatı versinlәr dalı. Bir qәdәr sәs-sәda yatdı vә nәçәrnikin müqabilindә bir müsinn vә ucaboy kәndli hazır oldu. Qiylü-qal dәxi dә sakitlәşdi. Haman şәxs haman Hacı Namazalı idi ki, biz qabaqda aşina olmuşuq. Hacı Namazalı sağ әlinin kәfәsini sinәsinin üstә vә sol әlinin kәfәsini sağ әlinin üstә qoyub ikiqat olub başladı:

"Nәçәrnik sağ olsun, bu sözlәr hamısı ki, burada deyildi, bu sözlәr xilaf sözdü. Sәn özün bilirsәn ki, sәnin әrzindә xilaf qulluqlar elәmәrәm, yalan sözlәr dilimә gәtirmәrәm. O şәxs ki, olsun Mәşәdi Fәrәcullah ki, indi dilmanc ağa çağırdı o, әvvәl budur ki, heç әslindә çarvadar deyil. Onlar özlәri bir ocaqdılar. Onun rәhmәtlik babası İsfandiyar Danabaş kәndinin rüknü idi. Müxtәsәr, baş ağrısı olmasın, kim deyir ki, Mәşәdi Fәrәcullah çarvadardı? Kim deyir ki, o bugün Danabaş kәndindә deyil? Xeyr, bular hamısı iştux sözdü. Allaha and olsun Mәşәdi Fәrәcullah bugün burdadı da vә özlәri dә yaxşı güzәran sahibidirlәr. Ancaq...."

"Ancaq" sözünü deyәndәn sonra Hacı Namazalı üzünü çöndәrdi әvvәl sol sәmtә, sonra da sağ sәmtә.

Dilmanc Hacının hәrәkәtindәn bir zad başa düşüb, yeridi nәçәrnikin yanına vә nә dedi, nә demәdi ki, nәçәrnik uca sәslә Pirverdi bәyi çağırıb, başladı onun üstә çığırmağı vә dilmanc tәrcümә elәdi ki, nәçәrnik ağa buyurur bu saat Mәşәdi Fәrәcullahı tapıb gәtirsin buraya. Qlava baş üstә deyib özünü soxdu adamların içinә. Dilmanc genә başladı әlindәki kağızı oxumağı:

"Kәrbәlayı Cәbrayıl Kәrbәlayı Nәcәfqulu oğlu."

Adamların içindәn otuz-otuz beş yaşında bir kәndli çıxıb gәldi ortalığa, baş әyib gözlәrini dikdi nәçәrnikin üzünә. Dilmanc haman kәndliyә buyurdu ki, yubanmayıb getsin vә oğlu Xәlili gәtirsin nәçәrnikin yanına. Kәrbәlayı Cәbrayıl baş üstә deyib, ikiqat olandan sonra özünü soxdu adamların içinә.

Kәrbәlayı Cәbrayıldan sonra dörd adam adı çağrıldı. Mәşәdi Yusif Kәrbәlayı Muxtar oğlu, Kәrbәlayı Zaman Mәşәdi Әli oğlu, Mәşәdi Ümmәt Kәrbәlayı Orucәli oğlu, Mәhәmmәdәli Cәfәr oğlu.

Bu kәndlilәrin üçü dә camaatın içindәn çıxıb gәldilәr qabağa. Dilmanc bunları göndәrdi ki, hәrә öz oğlunu dinmәz-söylәmәz gәtirsin nәçәrnikin hüzuruna. Amma Mәhәmmәdәli Cәfәr oğlu gәlmәdi aralığa. Dilmanc bir dә çağırdı:

"Mәhәmmәdәli Cәfәr oğlu."

Kәndlilәr başlarını dikәldib, başladılar o tәrәf-bu tәrәfә boylanmağı. Amma Mәhәmmәdәli tapılmadı.

Camaatın içindәn bir dәstә dilmancın yanına yeriyib başladı and içmәyi ki, Mәhәmmәdәli kәnddә deyil, gedib çöldәn kәngiz gәtirib satsın. Amma bir bu qәdәr, bәlkә bunlardan da artıq adam ortalığa gәlib başladılar dәxi dә bәrk and içmәyi ki, Mәhәmmәdәli anadan olan gündәn indiki günә kimi bir dәfә dә kәngizә getmәyibdir; o sәbәbә ki, Mәhәmmәdәlinin sәnәti dükançılıqdı, nәinki kәngizçilik.

Camaatın sәsi genә irәliki kimi başladı ucalmağa. Hәr tәrәfdәn bir sәda gәlirdi: biri deyirdi Mәhәmmәdәli kәnddәdi, biri deyirdi xeyr, kәnddә deyil, gedib kәngizә. Nәçәrnikin atlıları tatarı gücü ilә bir tәhәr qiylü-qalı yatırdandan sonra haman Hacı Namazalı genә bir-iki qәdәm ortalığa qoyub, baş әyib, hәr iki әli sinәsinin üstә, hәqir vә mәzlum, üzün nәçәrnikә tutub başladı:

"Ağa, әrzim var."

Nәçәrnik izin verәndәn sonra Hacı Namazalı başladı:

"Ağa, and olsun yerin vә göylәrin xaliqinә, and olsun seyyidi-şühәdayә, and olsun on iki imama, and olsun İsa vә Mәhәmmәdә, o adamlar ki, camaatın bir parası gizlәdib deyir ki, guya kәnddә deyil, o adamlar hamı elә bu dәqiqә Danabaş kәndindәdilәr; necә ki, qabaqca әrz elәmişәm, bu işlәrin hamısı fәnd-feldi.

Hacı Namazalı bu sözü deyib qurtaran kimi sol sәmtdә qlava Pirverdi bәy hazır oldu, sağ әlindә tatarı, sol әli sinәsinin üstә. Pirverdi bәyin dalınca bir alcaqboy, yekә qara papaq, qısa arxalıq vә ağ tuman kәndli, әlindә uzun zoğal ağacı vә ayaqlarında çarıq, yeriyib durdu dilmancın qabağında. Qlava üzünü nәçәrnikә tutub vә tatarını yanınca gәlәn kәndliyә sәmt uzadıb, uca sәslә başladı:

"Nәçәrnik sağ olsun, mәn Mәşәdi Fәrәcullahgilin qapısına tәzә yetişmişdim ki, gördüm o üzdәn allah rast saldı ki, Mәşәdi Fәrәcullahı gördüm ki, qabağında bir-iki yüklü ulağı, Yayıncıdan yük gәtirir. Çünki bu övqat ceviz vә әrik qurusu İrәvan sәmtindә yaxşı pula gedir, odu ki, çarvadarlar bu saat bikar deyillәr."

Qlava bu sözlәri deyәndәn sonra genә camaatın sәsi ucaldı, genә atlıların tatarıları şappıldadı. Hacı Namazalı genә bir neçә qәdәm nәçәrnikin qabağına yavıqlaşıb, sol әlini Mәşәdi Fәrәcullaha tutub vә sağ әli ilә öz saqqalının ucundan yapışıb başladı:

"Ağa, indi bir sına mәnim sözlәrimi. Gördün ki, bu işlәrin hamısı hiylәdi? Pәs bayaq deyirdilәr Mәşәdi Fәrәcullah kәnddә deyil? Pәs necә oldu?"

Sonra Hacı Namazalı camaata sәmt çönüb, hәr iki әlini qovzayıb, uca sәslә vә ürәkdәn dedi....