İBRAHİM BƏYİN SƏYAHƏTNAMƏSİ

 

 

 

 

BİRİNCİ CİLD                                                                                                                                                                                                                  

 

İLK SÖZ

 

İşıq zehinli bilik sahiblәrinә (mәnim sözüm dә onlaradır) mәlumdur ki, bu gün yer üzündә millәtlәrin tәrәqqisi, mәdәniyyәti, sәadәti vә xoşbәxtliyinin ilk sәbәblәrindәn biri mәtbuatdır. Bәli, mәtbuat sahiblәri qәrәzsiz olub, әyri yolla mәnfәәt әldә etmәkdәn çәkinsәlәr, özlәrini mәsxәrәbazlıq vә yaltaqlıqla   lәkәlәmәyәrәk mәnliklәrini qorusalar, vәtәn mәhәbbәtini vә hәmvәtәnlәrinә sevgini öz şüarlarına çevirsәlәr, dövlәtә xidmәti qarşılarına mәqsәd qoyub, fikirlәrini hәmişә ölkәnin vә millәtin hәqiqi tәrәqqisi vә inkişafı yollarını    axtarıb tapmağa yönәltsәlәr, özlәrinin heç bir mehriban dostunu yersiz tәriflәmәsәlәr, heç bir düşmәninә dә qәrәz üzündәn iftira söylәmәsәlәr, insanlıq şivәsinә zidd sayılan böhtanı böyük günah hesab etsәlәr, әlbәttә, onların sözlәri böyükdәn tutmuş kiçiyә qәdәr hәr bir hәmvәtәnә tәsir  göstәrib,    işlәrimizdәki nöqsanların aradan qaldırılmasına sәbәb olacaqdır. Xüsusilә tarixçilәr vә sәyahәtnamә yazanlar öz gözlәri ilә gördüklәri vә ya inanılmış  adamlardan eşitdiklәrindәn başqa bir söz yazmamalı vә bu mәsәlәlәrә hәr şeydәn çox fikir verib diqqәt yetirmәlidirlәr.

 

Bu gün hamıya aydındır ki, Qәrb millәtlәrinin tәrәqqisinin әsas sәbәbi o xoşbәxt ölkәlәrin mәtbuatının bәrәkәtindәndir. Onlar vәtәnlәrindәki bütün nöqsanları, millәtin hәr hansı sinfinә vә mәmlәkәtin hәr hansı bir sahәsinә aid olmasından asılı olmayaraq, gördüklәri kimi yazırlar. Әgәr eşitmiş olsalar, doğruluğunu yoxlayıb tam arxayınlıq әldә etdikdәn sonra eşitdiklәrini heç bir şәxsi mülahizә vә qәrәzә yol vermәdәn mәtbuat sәhifәlәrindә әfkari-ümumin qarşısına çıxarıb, sәlahiyyәtli dairәlәri bu nöqsanları aradan qaldırmağa çağırırlar. Mәsul mәqamlar da mәtbuatın xәbәrdarlığını eşidәn kimi bircә dәqiqәni belә fövtә vermәdәn әvvәlcә o mәtlәbin doğruluğunu yoxlayır, sonra nöqsanı islah etmәk vasitәlәrini tәşkil etmәklә bәrabәr onu yazıb göstәrәnә tәşәkkürünü bildirir, әgәr bir yanlışlıq baş vermiş olsa, bunu xoş dillә qeyd edәrәk mәtbuatın sәhvini düzәltmәyә çalışırlar. Belәliklә demәk olar ki, o ölkәlәrin xoşbәxt әhalisinin hәm danışan dili, hәm görәn gözü, hәm dә eşidәn qulağı var. Tәәssüflәr olsun ki, bәdbәxtlik üzündәn biz bu nemәtlərin üçündәn dә mәhrumuq.

 

Bu müqәddimәni söylәmәkdәn mәqsәdimiz odur ki, hәr cür qәrәz vә mübaliğә lәkәsindәn tәmiz olan vә әziz vәtәnimizin bir sıra nöqsanlarından danışan bu sәyahәtnamәnin üzü bir yerdәn bizim әlimizә düşdü. Vәtәnpәrvәrlik alәmindә rәva görmәdik ki, bu xәzinә torpaq altında qalsın. Buna görә dә mәhz vәtәn mәhәbbәtini vә hәmvәtәnlәri nәzәrә alaraq bu әsәrin çap olunması vә nәşrinin xәrcini öz üzәrimizә götürdük. Bunu da yәqin bilirik ki, bilikli vә insaflı hәmvәtәnlәrimizdәn heç birisi onun bir kәlmәsinin belә üstünә barmaq qoyub etiraz etmәyәcәkdir. Çünki qeyrәtli sәyyahımızın görüb, öz sәyahәtnamәsindә qeyd etdiklәrinә hәr kәs azca diqqәt yetirәrsә, vәtәnimizin o yerlәrindә bu hadisәlәrin hәr gün vә hәr saat artıq-әskiksiz şahidi ola bilәr.

 

Demәli, burada heç bir qәrәz-mәrәz ola bilmәz. Bu, yalnız onun üçündür ki, hәrgah vәtәnimizin başçıları bu sәyahәtnamәdә yazılanlara insaf gözü ilә baxıb, әcnәbilәrin nәzәrindә dövlәt vә millәtin başıaşağılığına, xarlığına vә xәcalәtinә sәbәb olan bu nöqsanları aradan qaldırmaq üçün mәrdliklә ayağa qalxsınlar. Bәlkә belәliklә axıb getmiş olan su bir daha arxa qayıda, İran abad ola, iranlılar keçmişdә olduğu kimi, öz tay-tuşları arasında başıuca olalar. Belә etsәlәr onlar öz adlarını da әbәdilәşdirmiş olarlar. Çünki bu kimi fәdakarlıqdan sonra millәtin tarixi onların adını heç vaxt unutmaz.

 

Әbәdi yaşayar yaxşı adamlar,

Ölsә dә şöhrәti dillәrdә qalar.

 

Hörmәtli oxuculardan tәkidlә xahiş edirik ki, bu "Sәyahәtnamә"ni sonadәk  oxumayınca müәllifi lәnәt vә nifrәtlә yad etmәsinlәr. Әsәri oxuyub başa vurduqdan sonra onun rәhmәt vә ya lәnәtә layiq görülәcәyini oxucuların öz insafına tapşırırıq. Allah-taaladan ricamız ancaq budur ki, bütün hәmvәtәnlәrimizin vә dindarlarımızın vicdanını vәtәn sevgisi duyğuları ilә süslәsin.

 

Әlqәrәz, bu kimi mәtlәblәri demәk vә yazmaq borcumuzdur.

 

 

 

 

İBRAHİM BӘYİN SӘYAHӘTNAMӘSİ

 

 

İbrahim bәyin sәyahәtnamәsini qәlәmә almadan әvvәl onun tәrcümeyi-halı haqqında müxtәsәr dә olsa mәlumat vermәk lazımdır ki, oxucular onun sәyahәti sәbәblәri ilә layiqincә tanış olsunlar.

 

İbrahim bәy Azәrbaycanın böyük tacirlәrindәn birinin oğludur. Atası әlli il bundan әvvәl ticarәt mәqsәdi ilә Misirә gedib, ticarәtindә baş verәn rövnәqә görә, bir çox müsәlman ölkәlәrinin qibtәsinә sәbәb olan bu böyük şәhәri özünә mәskәn seçәrәk, orada qalır.

 

Hәmin möhtәrәm tacir yaxşı ad qazanmağın, ticarәt tәrәqqisinin ilk şәrti olan әminliyinә vә dәyanәtinә görә az bir müddәt içәrisindә çoxlu sәrvәt toplayıb, xoşniyyәtliliyi vә millәtә xeyirxah olduğuna görә hamının hörmәtini qazanır.

 

Bu sәdaqәtli vә tәmiz vicdanlı tacir Misirdә sakin olduğu uzun illәr boyu öz gözәl milli adәt-әnәnәlәrini zәrrәcә dә olsun dәyişmәmiş, yemәk-içmәkdә, geyimindә, adamlarla rәftarında, bir sözlә, mәişәtindә öz babalarının yolu ilә getmişdir. Daim vәtәn tәranәsini zümzümә edәrdi. Hәr kәsi görsәydi, vәtәninin vә hәmvәtәnlәrinin әhvalını soruşardı. Özü Misirdә olsa da, ürәyi hәmişә İranda idi. Qış gecәlәrindә tanınmış hәmvәtәnlәrindәn bir neçәsini qonaq çağırardı. Qonaqlıq mәclislәrindә isә onların mәşğәlәsi İranın tarix kitablarını vә keçmiş şahların әhvalatını oxumaqdan ibarәt olardı. Uzun illәrdәn bәri onun oğlunun tәrbiyәçisi vә müәllimi olan Mirzә Yusif adlı bir şәxs "Nasixüt-tәvarix" kitabından Keyxosrov, Cәmşid, Bәhmәn, Şapur, Әnuşirәvan vә bunlar kimi böyük padşahların dastanlarını oxuyar, o isә qulaq asdıqca fәrәhlәnәr, ürәyi qürur hissi ilә dolardı.

 

Onun "Tarixi-Nadiri"ni oxumağa qәribә bir meyli vә hәvәsi var idi. Hәmin kitabı o qәdәr oxumuşdu ki, әvvәldәn axıradәk әzbәrlәmişdi.

 

Bu vәtәnpәrvәr vә qeyrәtli şәxs vәfat edәndәn sonra onun İbrahim adlı bir oğlu qaldı. Hәmin sәyahәtnamә dә onun adınadır. Mәn atanın vәfatından sonra onun oğlu ilә dә tanış olmuşdum. Günlәrin bir günündә Misirә güzarım düşdü. Köhnә dostluq münasibәtlәrinә görә birbaşa İbrahim bәyin evinә gedib, orada qaldım. Bir gün onun kitabxanasına baxırdım. Müxtәlif xәtlәrdә vә çaplarda olan altı-yeddi cild "Tarixi-Nadiri" gördüm. Çox tәәccüblәndim. Öz-özümә düşündüm: "Bir kitabxanada eyni kitabdan Tehran, Tәbriz, Bombey vә başqa yerlәrdә çap olunmuş müxtәlif nüsxәlәrin toplanmasının nә mәnası var?" Nәhayәt, bunun sәbәbini İbrahim bәyin özündәn soruşmaq qәrarına gәldim vә dedim:

 

“Bu qәdәr "Tarixi-Nadiri"ni nә üçün buraya toplamısınız?”

 

O dedi:

 

“Atamdan yadigardır. O rәhmәtlik bu kitabı hәdsiz dәrәcәdә sevirdi. Bunu hamı bilirdi. Ona görә dә hәmin kitabdan harada әlyazması vә ya yaxşı çap olunmuş nüsxә tapsaydılar, mәrhum atamın yanına gәtirәr vә yaxşı qiymətә satardılar. Hәlә atam bu kitabın bir neçә cildini vәqf etdiyi üçün vәfatından sonra gәlib apardılar.”

 

Xülasә, onun iranlılıq tәәssübü o dәrәcәdә idi ki, qәlәm onu şәrh etmәkdә acizdir. Misal üçün, әgәr bir nәfәr bilә-bilә vә ya bilmәdәn onun yanında İranı pislәsәydi, İbrahim bәy onu dinsiz vә qeyrәtsiz adlandırıb, ömrünün axırınadәk onunla danışmazdı. Misirdә bir neçә nәfәr dә İranın mötәbәr taciri vardı. Hәr birinin sәrvәti әlli min tümәnә çatardı. Hamısının dövlәti aşıb-daşırdı. Ancaq İranın dövlәt mәmurlarının özbaşınalığı, zülm vә tәcavüzündәn cana gәlib, tәbәәliyini tәrk etmiş, hәr birisi özünü İngiltәrә, Fransa, Rusiya vә bu kimi böyük dövlәtlәrdәn birinә bağlamışdır ki, mәmurların şәrindәn asudә olsun. Bu tacirlәr hәmin qeyrәtli şәxsә dә xeyirxahlıq üzündәn dәfәlәrlә nәsihәt edib deyirdilәr ki, sәn dә İran tәbәәliyini tәrk etmәsәn öz vәrәsәlәrinә vә övladına açıq zülm vә xәyanәt etmiş olarsan. Çünki Osmanlı ölkәsindә vә Qafqazda olan İran sәfirlәri vә mәmurları özlәrini ölmüş iranlıların hәqiqi varisi vә hamisi, dirilәrinin isә qәyyumu hesab edirdilәr. Bunun üçün dә sәn ölәndәn sonra irsindәn övladlarına bir şey vermәyәcәklәr. Mәgәr hәr gün buna oxşar hadisәlәri görmür vә ya eşitmirsәn? Ancaq bu qeyrәtli şәxs onların nәsihәtinә qulaq asmır, hәtta sözlәrini belә eşitmәk istәmirdi. Konsullar neçә dәfә bәhanә tapıb onu hәbs vә cәrimә etdirmişdilәrsә dә, o yenә dә tәmkinini pozmayıb, tәbәәliyini dәyişdirmәyi qeyrәtinә sığışdırmamışdı. Öz zülmü vә alçaq bidәtlәri ilә indi dә İstambulda vә sair Osmanlı vilayәtlәrindә iranlıların var-yoxuna od vuran vә hamının nifrәtini vә lәnәtini qazanan Hacı Mirzә Nәcәfәli xan bu xoşxasiyyәtli insanın vәfatından sonra, onun mötәbәr şәri vәsiyyәtnamә qoyub getmәsinә baxmayaraq, vәrәsәsindәn min ingilis lirәsi almayınca onların yaxasından әl çәkmәdi. Әgәr vәsiyyәtnamәdә kiçik bir barmaq yeri tapsaydı, onda allaha pәnah, bütün var-dövlәti içәri salmayanadәk yaxalarından әl çәkәn deyildi.

 

Sözün qısası, İbrahim tәzәcә iyirmi yaşına qәdәm qoymuşdu ki, atası vәfat etdi. Son nәfәsindә atası öz oğlunu yanına çağırdı. Belә bir ataya layiq olan tәrzdә vәsiyyәtini elәyib dedi:

 

"Mәnim gözümün işığı! Mәn atalıq vәzifәsini sәnin haqqında yerinә yetirdim, ana dili vә milli dilindәn әlavә, sәnin kimilәrin dadına çatan vә kişi üçün bir hünәr sayılan xarici dillәrdәn vә fәnlәrdәn dә sәnә öyrәtdim. Sәn bunların hamısını öz fәrasәtinlә, fitri zәkanla gözәlcә qavradın. Allaha şükür, sәnin pak әxlaqına, abrına vә dәyanәtinә söz ola bilmәz. Bu cәhәtdәn mәn sәndәn razıyam. Lakin indi mәnim hәyatımın şamı sönәrkәn sәnә bir neçә vәsiyyәtim var. Yaxşı qulaq as, hәr iki dünyada xoşbәxt olmaq üçün onları yadından çıxarma!

 

Birincisi budur ki, ananı sәnә tapşırıram. Sәn özün bundan sonra bilәcәksәn ki, o vә mәn sәnin boya-başa çatmağın vә tәrbiyәn üçün nә kimi zәhmәtlәrә qatlaşmışıq.

 

İkincisi, sәnin mürәbbin vәәllimin olan Mirzә Yusif әmidәn muğayat ol; ona görә ki, ata-anadan sonra müәllimin hörmәti hәr bir kәsin borcudur. Әlәlxüsus ki, Yusif әminin hörmәti. O, sәdaqәtli, dәyanәtli, vәfalı bir adamdır; ömrünün әvvәlindәn bizimlә bir yerdә olub. İndi onu ailәmizin bir üzvü hesab etmәk lazımdır.

 

Üçüncüsü, heç vaxt gözәl milli adәt-әnәnәni tәrk elәmә. Bәzi biqeyrәt nanәciblәr İranı pislәyirlәr, sәn onlara uyma; yalan deyirlәr. Hәtta, misal üçün, onların sözlәri düz olsa da, sәn onlara qoşulma, vәtәni pislәmәkdә onlarla hәmavaz olma.

 

Dördüncüsü, öz sirrini hәr bir adamdan gizli saxla. Yalnız sınaqdan çıxmış tәmiz vicdanlı dostuna ürәyini aç. Ancaq, heyhat, belә dost az tapılar; o, kimya hökmündәndir.

 

Beşincisi, yaltaq adamlardan bacardıqca kәnar gәz. Sәni üzdә tәriflәyәndәn mümkün qәdәr uzaqlaş. O, sәni tәriflәmәklә öz istәdiyini әlә keçirmәkdәn әlavә, sәni insan üçün әn pis sifәt sayılan lovğalığa vә xudbinliyә düçar edәr. Bu isә hәr bir dәrddәn betәrdir.

 

Altıncısı, az qonaq get, qoy sәnin yanına çox qonaq gәlsinlәr. Yәni qonaq getmәyә yox, qonaq çağırmağa daha artıq rәğbәtin olsun. Әliaçıqlıqda ifrata varma. Nә o qәdәr bağışla ki, mәşhurlaşasan, nә dә o qәdәr sıx ki, ad çıxarasan. Yәni әgәr mәşhursansa, hәr tәrәfdәn dilәnçilәr sәnin üstünә tökülәcәklәr; xәsislik göstәrsәn -- sәninlә düşmәn olarlar. Bu, әlbәttә, ehtiyacı olan yoxsullar haqqında deyil, yaltaq borc istәyәnlәr xüsusundadır.

 

Adamların sәnә dediyi sözә inanmadıqda onlarla mübahisәyә vә münaqişәyә girişmә, sakit әylәş, heç bir söz demә.

 

Sәnә bәrk-bәrk tapşırıram ki, altı-yeddi ilәdәk ticarәtlә mәşğul olma. Allaha şükür, dolanmaq üçün hәr cür imkanın var. Otuz yaşına çatanadәk otur ye. Bu müddәt әrzindә dünyanın harasına könlün istәyirsә, sәyahәtә çıx. Bu sәyahәt üçün min lirә ayrıca sәnin adına yazmışam, onun başqa vәrәsәlәrә heç bir dәxli yoxdur. Lakin sәyahәtini yalnız şәhәrlәrin abadlığı vә ya xarabalığını seyr etmәyә hәsr etmә. Hәr yerdә bir neçә gün qal. O yerin bütün sakinlәrinin mәәt tәrzi vә yaşayışını diqqәtlә öyrәn, o ölkәnin illik ticarәt statistikasını dәrindәn mütaliә elә, bununla sәn başqa xarici ölkәlәrdәn oraya hansı malların vә mәhsulların idxal edildiyini öyrәnәrsәn, hәm dә bilәrsәn ki, ildәәyyәn şeydәn orada nә qәdәr satıla bilәr. Bununla birlikdә o ölkәdәn hәr il hansı maldan nә miqdarda ixrac edildiyini dә bilmәlisәn. Çatdığın hәr bir şәhәrdә özün üçün oranın mötәbәr adamlarından bir neçә nәfәr dost tap, onlarla mәktublaş.

 

Bu sәyahәtindә, Yusif әmi diri olarsa, onu da özünlә apar, qoy ağır vaxtlarında sәnin qayğına qalan bir adam olsun.

 

Sәn bu şәhәrdә mәnim dostlarımı tanıyırsan, onların hörmәtini mәndәn daha artıq saxla. Mәnimlә dost olmayanlardan uzaq gәz; çünki mәn dost seçmәkdә çoxlu әziyyәtlәrә qatlaşmışam. Adamları tanımaq, onları sınamaq çox zәhmәt tәlәb edir. Bu iş üçün bacarıq vә hünәr lazımdır.

 

Sәyahәt zamanı hansı şәhәrә çatdın, oraya daxil olduğun vә çıxdığın günün tarixini vә bütün müşahidәlәrini qeyd dәftәrindә yaz, bir gün çatar ki, sәnin karına gәlәr.

 

Qalan şәri vәsiyyәtlәrimi bircә-bircә vәsiyyәtnamәdә yazmışam...."

 

Atasının vәfatından sonra, gözәl әxlaqı, doğru-düzgünlüyü, xeyirxahlığı vә tәmiz dolanmasına görә İbrahim bәyi dost-düşmәn barmaqla nişan verirdi. Bütün işlәri ölçülüb-biçilmiş, adamlarla rәftarı olduqca mülayim vә gözәl idi. Milli tәәssübdә dә İbrahim bәy atasını ötüb keçdi. Belә ki, bir para zarafatçı hәmvәtәnlәri onu pәrt etmәk istәyәndә İranın bәzi eyblәrindәn onun yanında danışmağa başlardılar. Mәsәlәn, deyәrdilәr: İranda nizam-intizam, qanun yoxdur, әsgәrlәr ayaqyalındır, dövlәt müәyyәn mәblәğ rüşvәt alıb vilayәtlәri hakimlәrә satır; hakim, bәylәrbәyi, kәtxuda, darğa, fәrraşbaşı -- hәrәsi bir badalaq qurub, günahsız adamlara işgәncә verir, hәbs vә cәrimә edirlәr. Bir şәhәrdә on beş yerdә kündәzәncirli hәbsxana var. Bir şәhәrdә on-on iki bәst yeri var. Ülәmanın evlәri, hakim vә ya filan sәrtibin sәrtövlәsi müqәssirlәrin bәsti hesab olunur. Şәhәrlәr çirklidir, mәscidlәr rövnәqsizdir. Onlar ilin on bir ayı bağlı qalır. Payızda bir para anlaqsız adamlar mәscidlәri qovun-qarpız anbarı elәyirlәr. Hamamların vәziyyәti bәrbaddır, xәznәlәrdә su qoxuyur, hәr cür yoluxucu xәstәliyә tutulmuş adamlar bu xәznәlәrdә çimir, minlәrlә insanı xәstәlәndirirlәr. Xәznәnin murdar suyunu o qәdәr dәyişdirmirlәr ki, onun rәngi bataqlıqda qalan suyun rәnginә oxşayır. Ruhanilәr bir-biri ilә düşmәnlik edib rәqabәt aparırlar. Onların hәr biri seyid adı ilә on-on beş nәfәr lotu saxlayır, lazım olan vaxtlarda onların vasitәsilә әhalini hakimlәrin evlәrini talamağa vә qarәt etmәyә yönәldirlәr. Özlәri isә suyu bulandırdıqdan sonra mәqsәdlәrinә nail olurlar.

 

Bәzәn dә bu zarafatçı adamlar hakimlәrin qәddarlığından, әhalini istәdiklәri zülmә, işgәncәyә vә talana mәruz qoymalarından, onların hәdsiz-hüdudsuz zülmündәn xalqın baş götürüb cәlayi-vәtәn etmәsindәn söhbәt açır, özü dә bütün bu ürәyәdәyәn sözlәri İbrahim bәyә eşitdirirdilәr. Biçarә İbrahim bәy bu sözlәri eşitdikcә hirslәnir, onların bәzisini dinsiz, bir parasını qeyrәtsiz adlandırırdı. Elә vaxtlar da olurdu ki, iş yaman-yovuzdan yumruğa, çomaq davasına, hәtta bir-birinin saqqalını yolmağa vә әlbәyaxa olmağa da çәkirdi. Dostları İbrahim bәyin xasiyyәtinә bәlәd olduqları üçün onun söyüşlәrinә, ağır sözlәrinә dözürdülәr.

 

Bәzәn dә әksinә olurdu, İbrahim bәyin dostları onu sevindirmәk istәyirdilәr. Çayxanada oturub, yolunu gözlәyirdilәr. İbrahim bәyi uzaqdan görәn kimi İranın әzәmәtindәn, şövkәtindәn söhbәt açırdılar. Yazıq İbrahim bәy ürәyinә yatan sözlәri eşidib, könül xoşluğu ilә әylәşir, vәcdlә onlara qulaq asırdı. Onun sevincinin birinci әlamәti bu idi ki, papiros qutusunu cibindәn çıxarıb mizin üstünә qoyar, bütün çayxanada oturanlara müraciәt edib deyәrdi: "Bismillah, buyurun papiros çәkin!"

 

İrandan söhbәt açanlar da şahın әmrlәrindәn danışar -- hәr bir şәhәrdә bir neçә rüşdiyyә mәktәblәrinin açılması haqqında şahın qәti әmr vermәsini, vilayәt hakimlәrinә xalqla әdalәtlә rәftar etmәlәri xüsusunda ciddi tapşırıq vermәsini vә bunun üçün nazirlәr Darüşşurasında "hakimlәrin iş üsulu" adlı bir kitabça tәnzim olunub göndәrilmәsini söylәyirdilәr. Bir başqası deyirdi ki, Zilli-Sultan yüz min atlı vә piyada qoşunu bütün yeni silah, hәrbi lәvazimat vә sursatla hazır vәziyyәtdә saxlayıbdır.

 

Bu kimi söhbәtlәri eşitdikdә yazıq İbrahim bәy elә sevinirdi ki, bilmirdi nә elәsin. Hey çayçıya deyirdi ki: "Ağalara çay, qәlyan ver!" Özü isә yanında oturanlara tez-tez papiros tәklif edirdi. Söhbәt getdikcә qızışırdı. Bir başqası deyirdi: "Mәn arxayın bilirәm ki, şahın bircә işarәsi vә hökmü ilә iki hәftә әrzindә Şahsevәn vә Talış ellәrindәn әlli min atlı qoşun hәrbә hazır vәziyyәtdә toplanar, hamısı da bütün xәrclәri öz öhdәsinә götürәr". O birisi deyirdi: "Hәlә sәnin Bәxtiyari atlılarından xәbәrin yoxdur. Onlar iki hәftә әrzindә yüz min atlı qoşun hәrbә tam hazır vәziyyәtdә çıxara bilәrlәr". Üçüncüsü onun sözünü yarımçıq qoyub, Marağa vә Әfşar qoşunlarının rәşadәtindәn vә qәhrәmanlığından söz açırdı. Bu kimi mәclislәrin söhbәti sona çatdıqda İbrahim bәy könül açıqlığı vә mәmnuniyyәtlә bütün çayxanada oturanların çay, qәlyan pulunu verәr, hәtta bәzi vaxt onları nahara vә faytonla gәzmәyә dә qonaq edәrdi.

 

Bu haqda Misirdә sakin olan Hacı Kәrim adlı bir isfahanlı qәribә bir әhvalat nәql edirdi. Hacı deyirdi ki: "Bir vaxt Misirdә vәziyyәtim lap ağırlaşmışdı, taleyim әsla üzümә gülmürdü. Bütün dost-aşnadan borc almışdım, daha bir adama gümanım getmirdi ki, hәtta bircә şahı ilә әlimdәn tutsun. Әlim hәr yerdәn üzülüb, gecәnin yavan çörәyinә möhtac qalmışdım. Hamıdan betәri bu idi ki, altı ay idi mәnzil kirәsini vermәmişdim. Evin sahibi olan әrәb mәnim boş vәdlәrimdәn, bu gün-sabaha salmağımdan tәngә gәlib mәhkәmәyә şikayәt elәmişdi. Mәhkәmә onun әlinә hökm vermişdi ki, mәnzil kirәsinә on iki lirә alandan sonra mәni evdәn qovsun. Min xahiş-iltimasla ondan on gün möhlәt almışdım. Öz-özümә deyirdim: "Xudaya, nә elәyim?" Elә bil mәnim ürәyimә damdı ki, bu işin çarәsi İbrahim bәydәdir. Oturub düşündüm, ölçüb-biçdim, bu müşkül üçün tәdbir aradım, bir mәktub yazıb hazırladım. Guya mәnim qohumlarımdan biri bu mәktubu Tehrandan göndәrmişdir. Sonra isfahanlı tacir Hacı Mirzә Rәfinin yanına gedib, ondan İran poçtu markası olan köhnә bir zәrf aldım. Yazdığım mәktubu zәrfin içinә qoyub İbrahim bәyin yolu üstündә dayandım. Bilirdim ki, o, hәr gün bu yolla get-gәl edir. Uzaqdan İbrahim bәyi görәn kimi mәktubu cibimdәn çıxarıb oxumağa başladım. Özümü görmәmәzliyә vurmuşdum. İbrahim bәy yanıma çatan kimi başımı qaldırıb salam verdim. O, ucadan "әleykәssәlam" deyib, soruşdu:

 

“Hacı Kәrim ağa, haradan tәşrif gәtirirsiniz?”

 

“Poçtdan gәlirәm, -- dedim. Tehrandan mәktub almışam.”

 

Dedi:

 

“Tehrandan?”

 

Dedim:

 

“Bәli, Tehrandan.”

 

“Çox gözәl, tәzә nә xәbәr var?”

 

Dedim:

 

“Hәlә mәktubu axıra qәdәr oxumamışam, amma şahın vә başqalarının adı görünür.”

 

İbrahim bәy әl-ayağa düşüb hövlnak dedi:

 

“Gedәk bu çayxanada bir stәkan çay içәk, siz dә mәktubu arxayın oxuyun görәk nә yazıblar.”

 

Cavabında dedim:

 

“Hәәnd ki, başım yaman qarışıqdır, ancaq bilirәm ki, sizin Tehran xәbәrlәrini eşitmәyә böyük hәvәsiniz var, müzayiqә etmirәm, buyurun gedәk.”

 

Çayxanaya getdik. Oturan kimi çay, qәlyan sifariş elәdi. Sonra dedi:

 

“İndi oxu görәk nә xәbәr var.”

 

Mәn dә mәktubun әvvәlindәn oxumağa başladım.

 

 

MӘKTUBUN MӘZMUNU:

 

"Mәnim әziz qardaşım! Mәktubunuzu aldım, salamatlığınızdan xәbәrdar olub, çox-çox sevindim. Üsgülü tacir Hacı Әbdürrәzaq ağa vasitәsilә hәvalә etdiyiniz iyirmi beş lirә çatdı. Sizin, tapşırdığınız kimi, hәmin mәblәği İsfahana Mәşәdi Mәmmәdrzanın üstünә göndәrdim ki, o, on lirәsini sizin evinizә versin, qalan on beş lirәsini dә borcunuz hesabına Ağa Hәsәnә çatdırsın. Әlbәttә, özlәri dә bu haqda sizә yazacaqlar. Yazılmalı başqa mühüm mәtlәb yoxdur. Ancaq neçә gün bundan qabaq böyük bir hadisә üz verdi. Az qalmışdı ki, şәni yüksәk İran dövlәti İngiltәrә hökumәtinә müharibә elan etsin. Ola bilsin ki, elәyibdir dә. Lakin neçә gündür ki, münaqişәlәr ortalıqdan qaldırılmış, ara bir qәdәr sakitlәşmişdir. Deyildiyinә görә, münaqişәnin sәbәbi bundan ibarәt idi ki, İngiltәrәnin sәlahiyyәtli naziri bizә mәlum olmayan bir siyasi mәsәlә üstündә Sәdr-әzәm cәnablarına hörmәtsizliklә cavab qaytarmışdı. O cәnab da mәtlәbi şah әlahәzrәtlәrinin nәzәrinә çatdırmış, şah haman saat qәti hökm vermiş ki, xarici işlәr naziri teleqrafla Londona xәbәr versin ki, İngiltәrә hökumәti öz sәfirini bir hәftәdәn gec olmayaraq Tehrandan geri çağırsın vә cәzalandırsın. Әks tәqdirdә İran qoşunu iki hәftәyәdәk Herata doğru yürüş aparmaq vә bütün Hindistanı işğal etmәk әzmindә olacaqdır. Haman gün әlahәzrәt Zilli-Sultan cәnablarına teleqrafla hökm olundu ki, dördüncü ordu iki hәftәyәdәk bütün sürsatla Әbişәhr bәndәlәrinә doğru hәrәkәt etmәyә hazır olsun.

 

Bunlardan başqa, rәbiül-әvvәl[1] ayının iyirmi dördündә paytaxtda qoşunun ümumi sanı tәşkil edildi.

 

[1] Әrәb ilinin üçüncü ayı.

 

Bu san olduqca tamaşalı idi. Mәşq meydanında şahın xüsusi ordusu vә paytaxtda olan әlli minә yaxın atlı, piyada vә topçu qoşunları manevr vaxtı elә bir cәldlik vә çeviklik göstәrdilәr ki, dost-düşmәni heyran qoydular. Qibleyi-alәmin özü qoşuna şәxsәn başçılıq edib fәrman verirdi. Sözün qısası, böyük mәrәkә var idi. Naibüssәltәnә hәrbi nazir olduğu halda bir sәrhәng kimi o tәrәf-bu tәrәfә qaçırdı. O qәdәr üz-gözünә toz qonmuşdu ki, heç kәs onu tanıya bilmirdi. Nәhәng topların tüstüsündәn hava elә tutulmuşdu ki, günәşin şüası yerә düşmürdü. Bәli, haman gün teleqramın cavabı Londondan gәlib çatdı. Mәzmunundan xәbәrim yoxdur. Ancaq bu qәdәr bilirәm ki, Almaniyanın sәlahiyyәtli naziri vasitәçi oldu. Almaniya imperatorundan da qibleyi-alәmә xüsusi teleqram çatdı. Orada yazılmışdı ki, aramızda olan dostluq vә sәmimiyyәt naminә xahiş edirәm o zati-ali sülhü qorumaq vә ümumi mәslәhәt naminә şahanә mәrhәmәtini әsirgәmәsin. Ona görә ki, o zati-aliyә mәlumdür ki, bu gün dünyanın hәr hansı tәrәfindә bir top sәsi eşidilsә, ümumi hәrb bütün alәmi bürüyәcәkdir. Çünki dövlәtlәrin siyasәti bir-birinә bağlıdır. Belә olduqda, böyük bir hәrc-mәrclik yaranacaq, allah bәndәlәrinin mәәtinә sәbәb olan ticarәt işi ölkәlәr arasında pozulacaq. Mәn o müdrik padşahla aramızda olan şәxsi dostluq naminә istәmirәm ki, şәni yüksәk İran dövlәti belә bir müharibәnin başlanmasına sәbәb olsun. Tәvәqqe edirәm o ağılsız sәfirin tәqsirindәn keçәsiniz.

 

Bu minvalla mәlum olur ki, müharibә olmayacaqdır. Amma qәrar olub ki, İngiltәrәnin sәlahiyyәtli naziri üzr istәmәklә bәrabәr cәnab Sәdr-әzәmin evinә getsin vә açıq şәkildә onun könlünü әlә almağa çalışsın, öz dediklәrindәn peşman olduğunu bildirsin. Deyirlәr hәmin sәlahiyyәtli nazir bir aydan sonra işdәn çıxarılıb Tehrandan geri çağırılacaq. İran dövlәti daha heç vaxt onun sәfirliyini qәbul etmәyәcәk, başqa birisi onun yerinә gәlәcәkdir".

 

Yazıq İbrahim bәy bu xәbәrdәn elә fәrәhlәnib sevincә qәrq olmuşdu ki, onu vәsf etmәk mümkün deyil. İsfahanlı Hacı Kәrim mәktubu әvvәldәn axıradәk oxuduqdan sonra deyir:

 

“Daha mәni bağışlayın, işim var, gәrәk mürәxxәs buyurasınız.”

 

İbrahim bәy tam könül açıqlığı ilә deyir:

 

“Hacı Kәrim  ağa, hara  gedirsiniz, nahar vaxtıdır, gedәk çörәk yeyәk, acmışıq.”

 

Hacı Kәrim deyir:

 

“Xeyr, iltifatınız artıq olsun, gәrәk gedәm, işim çoxdur, inşallah başqa bir vaxt. Xudahafiz, allah amanında!”

 

Hacı Kәrim gedir. İbrahim bәy çay pulunu verib çayxanadan çıxır. Lakin sevincindәn bilmir haraya getsin, nә elәsin. İxtiyarsız fayton çağırır. Fayton gәlәn kimi oturub, haraya getmәli olduğunu bildirmәdәn faytonçuya deyir: "Sür!" O, özündә deyil. Faytonçu o qәdәr sürür ki, şәhәrdәn kәnara çıxır. Yalnız bu vaxt dönüb İbrahim bәyә deyir: "Bәy әfәndim, haraya tәşrif buyuracaqsınız?" İbrahim bәy cavab verir: "Gәzmәk, gәzmәk istәyirәm".

 

İbrahim bәy xeyli gәzdikdәn sonra gün batana yaxın, nahar yemәmiş, ac-susuz, haman nәşә ilә evә qayıdır vә bir baş kitabxanaya gedir, "Tarixi-Nadiri"-ni götürüb, Nadirin Hindistan sәfәri әhvalatını oxuyur. Bu mütaliәdәn onun sevincinә yeni bir nәşә dә әlavә olunur.

 

Bu vaxt İbrahim bәyin anası gәlib deyir:

 

“Oğlum, bu gün harada nahar elәdin? Bizi lap nigaran qoydun.”

 

“Anacan, heç yerdә bir şey yemәmişәm, ancaq könlüm elә toxdur ki, on gün dә bir şey yemәsәm, acmaram,” -- deyә İbrahim bәy cavab verir.

 

Sözün qısası, o gecә İbrahim bәyin sevincinin dәrәcәsini ancaq özü bilirdi. Sabahı günü dostlarından bir-ikisinә rast gәlmәk ümidi ilә evdәn bir qәdәr dә tez çıxdı. O istәyirdi Hacı Kәrimin dünәnki mәktubu haqqında onlara söhbәt elәsin. Şәnliyin tәsviri fәrәh gәtirәr, -- demişlәr. İbrahim bәy istәyirdi dünәnki şad xәbәri dostlarına söylәmәklә bir daha zövq alsın. Fәqәt o, dostlarından heç birinә rast gәlmәdi. Yenә dә İsfahanlı Hacı Kәrimin sorağını tutmaq üçün o çayxanadan bu çayxanaya getdi. Qәzadan onu da tapa bilmәdi.

 

Hacı Kәrim isә kәlәyinin baş tutduğunu vә İbrahim bәyin onun dalınca gәlәcәyini bilirdi. Ancaq mәqsәdә tez çatmaq üçün o günü evdәn çıxmadı. Yazıq İbrahim bәy öz hәdsiz sevincini bölüşdürmәk mәqsәdilә o gün bir adam tapa bilmir, axşamadәk gәzdikdәn sonra evә qayıdır. Namazını qılıb, şam yedikdәn sonra kitab oxumaqla vaxtını keçirir. Sabahı günü yenә dә hәmişәkindәn daha tez evdәn çıxır. Bir başa Mәhәmmәdәli Paşa meydanında olan böyük çayxanaya gedir. Fürsәt dalınca gәzәn Hacı Kәrim nahara yaxın gәlib çıxır. İbrahim bәyin tәk oturduğunu gördükdә saymazyana ötüb keçmәk istәyir. Lakin İbrahim bәy Hacını görcәk tәlәsik halda ucadan onu sәslәyir. Belә bir fürsәti axtaran Hacı Kәrim geri dönüb, İbrahim bәyi ilk dәfә görürmüş kimi, ona salam verir. İbrahim  bәy salamın cavabını verәndәn sonra deyir:

 

“Ay  Hacı, qurbanın olum, hara belә tәlәsirsәn?”

 

“Bu tәrәfdә bir az işim var,” -- deyә Hacı cavab verir.

 

“Hacı, sәn allah, әylәş bir stәkan çay iç.”

 

“Çox sağ ol, otura bilmәrәm, getmәliyәm.”

 

“Canım, niyә belә tәlәsirsәn, әylәş görәk.”

 

“Üzr istәyirәm, elәyә bilmәyәcәyәm.” -- İbrahim bәy bir daha tәkid edir:

 

“Ay Hacı, qurbanın olum, mәn bilirәm ki, sәnin mağazan yoxdur, bir yerdә qulluq da ki elәmirsәn, daha bu qәdәr naz nәyә gәrәkdir?”

 

Hacı Kәrim yenә dә yumşalmır:

 

“Doğru buyurursunuz, heç bir tәlәsik işim yoxdur, amma elә bir üzrüm vardır ki, sizin saydıqlarınızın hamısından üstündür.”

 

İbrahim bәy Hacının әtәyindәn tutub deyir:

 

“Di otur görüm üzürün nәdir.”

 

Hacı deyir:

 

“Doğrusu budur ki, bir nanәcib Misir әrәbinә azca borcum var. Onun müqabilindә mәnim dә birindәn tәlәbim var. Vәdә verib ki, gәlәn ayın әvvәlindә ödәsin. Amma mәn әrәbә gәrәk bu gün pul verәm, ancaq yoxumdur. Burada ki, çayxananın qabağıdır, qorxuram o köpәk oğlu mәni burada görüb yaxalasın, tәlәbini istәsin, hay-küy qaldırsın, hәm siz xәcalәt çәkәsiniz, hәm dә mәn rüsvay olam. Әgәr çayxananın içәrisindә әylәşsәydiniz, bәlkә dә camaat arasında gözündәn yayına bilәrdik. Amma burada otura bilmәrәm; çünki yolu bu tәrәfdәn düşsә, uzaqdan görәn kimi tanıyacaq.”

 

Onda da eşşәk gәtir, mәrәkә yüklә.

 

İbrahim bәy soruşur:

 

“Mәgәr neçә borcun var?”

 

“Elә bir şey deyil, cәmi on beş lirә.”

 

İbrahim bәy tәmkinlә deyir:

 

“Bunun heç bir әhәmiyyәti yoxdur, allah kәrimdir, әylәş görәk.”

 

Hacı naz-qәmzә ilә oturur. İbrahim bәy qәhvәçini çağırıb ondan qәlәm-davat istәyir. Çek dәftәrini cibindәn çıxarıb bir şey yazır, sonra Hacıya tәrәf uzadıb deyir:

 

“Buyur, Hacı, bu sәnin on beş lirәnin hәvalәsi. Nә vaxt könlün istәsә gedib bankdan ala bilәrsәn. İndi arxayınlıqla qәhvә iç. Ancaq tәlәbini alan kimi mәnim pulumu gәtir qaytar.”

 

Hacı deyir:

 

“Sizә artıq dәrәcәdә tәşәkkür edirәm. Doğrudan da mәnim yaxamı bu mürvәtsiz әrәbin әlindәn qurtardınız. Onda mәn dә sizә bir sәnәd yazıb verim. İnşallah iyirmi günün әrzindә sizin pulunuzu qaytararam. Әgәr bir yerdә verә bilmәsәm dә üç vәdәdә beş lirә-beş lirә borcumu üzәrәm.”

 

“Sәnәd-zad lazım deyil. Sizin sözünüz mәnim üçün sәnәddir.”

 

Bir qәdәr söhbәtdәn sonra İbrahim bәy soruşur:

 

“Hacı, srağagünkü mәktub yanınızdadırmı?”

 

“Bәli, necә bәyәm?”

 

“Mümkünsә onu ver mәnә, istәyirәm özüm oxuyam. Nә yaxşı mәktubdur! Biqeyrәt köpәk uşaqları hey yalandı ki, özlәrindәn toxuyurlar. Hәya elәmәyib deyirlәr ki, İranda xarici sәfirlәr, konsullar, hәtta xarici tәbәәlәr istәdiklәrini elәyirlәr; bir adam onlara deyә bilmir ki, gözünün üstündә qaşın var. İndi, gәlin Tehrandan bir müsәlmanın başqa bir müsәlmana yazdığı bu mәktubu öz kor gözlәrinizlә görün.

 

Bu vaxt Hacı mәktubu qoltuq cibindәn çıxarıb İbrahim bәyә verir. İbrahim bәy mәktubu açmaq istәrkәn Hacıdan soruşur:

 

“Hacı әmi, başqa bir mәtlәb yoxdur ki?”

 

“Xeyr, başqa mәtlәb olarsa da sizdәn gizlin ola bilmәz,” -- deyә Hacı Kәrim cavab verir.

 

İbrahim bәy mәktubu oxumağa başlayır. Oxuduqca bir ucdan "qurbanın olum", "canım sәnә fәda", "allah qılıncını daha da kәskin elәsin" deyir vә hәdsiz sevinclә mәktubu bir neçә dәfә başdan-ayaqa oxuyur. Ancaq oxumaqdan doymur, üzünü Hacı Kәrimә tutub deyir:

 

“Hacı Kәrim ağa, qoy bu mәktub bir neçә gün mәnim yanımda әmanәt qalsın.”

 

Hacı kәlәyinin üstünün açılmasından ehtiyat edib deyir:

 

“Vallah, әgәr mәktubda arvad-uşağın adı olmasaydı, heç bir müzayiqәm yox idi, mәktubun sizin yanınızda qalmasına etiraz etmәzdim. Amma özünüz yaxşı bilirsiniz ki, belә bir mәktubun sizin yanınızda qalması münasib deyil.”

 

Hacı mәktubu alıb tәlәsik cibinә qoyur, İbrahim bәylә vidalaşıb gedir, evin kirәsini әrәbә verib rahatlaşır.

 

İbrahim bәyin milli tәәssübünün dәrәcәsini bu hadisәdәn ölçmәk çәtin deyildir. Bu qeyrәtli cavan özünü tanıyan gündәn etibarәn İskәndәrin İrana qoşun yeridib, oranın bir çox şәhәrlәrini xaraba qoyması vә qәdim İranın paytaxtı olan İstәxr şәhәrinә od vurması, Daranın öldürülmәsi üzündәn İskәndәr adını dilinә gәtirmәk istәmәzdi. Әgәr İskәndәriyyә şәhәrindәn ad çәkmәk mәcburiyyәtindә qalsaydı da, onu "Misir torpağının limanı" adlandırardı.

 

Bütün bunlar İbrahim bәyin tükәnmәz qeyrәt vә tәәssübündәn vә onun şәrhi-halından qısaca bir nümunәdir. Lakin ola bilsin ki, bir para dar düşüncәli adamlar onun bu qeyrәtini vә tәәssübünü yersiz cәhalәt vә fanatizmә yozsunlar. Ancaq hәqiqәtdә belә deyil. Bu әziz hәmvәtәnimiz cavan olsa da, öz dövrünün yetişdirmәsi olan tәcrübәli, ağıllı, fәrasәtli, kamil adamlardan biridir. Ancaq burası var ki, İran adını eşidәn kimi ixtiyarı әlindәn gedirdi. Vәtәn eşqi onun bütün varlığına hakim kәsilmişdi. Öz mәşuqәsi haqqında heç kәsdәn pis bir söz eşitmәk istәmirdi. Bu da o cavanın gözәl xasiyyәtlәrindәn biri sayılmalıdır.

 

Bir dәfә mәn İstambuldan xaricә getmişdim. İki aydan sonra qayıtdıqda oğlum dedi ki: "Ata, Misirdәn bizә iki nәfәr qonaq gәlib, üç gün qaldıqdan sonra İrana getdilәr". Dedim: "Adları nә idi?" Dedi: "Sizә bir mәktub yazıb kitabxanada mizin üstünә qoyublar". Mәktubu tez götürüb oxudum. Mәzmunu budur:

 

"Qurbanın olum, müqәddәs Mәşhәdi ziyarәt etmәk niyyәti ilә Yusif әmi ilә birlikdә Misirdәn İstambula gәlib, mәnim ümidgahım olan evinizdә qaldıq. Çox tәәssüf ki, sizi görmәk şәrәfi bizә qismәt olmadı. Ancaq üç gün sizin ev adamlarına zәhmәt verib, dördüncü gün Batum yolu ilә Xorasana tәrәf hәrәkәt etdik. Sağ-salamat mәqsәdә çatsaq, sizin әvәzinizdәn dә ziyarәt edәcәyik. İşdir, ölüm-itim olsa, onda gәrәk boynumda olan dostluq borcunu halal edәsiniz. Sizin kitabların arasında bir cild "Kitabi-Әhmәd" görüb, götürdüm, yolda onu oxumaqla vaxtımı keçirmәk istәdim. Hәәnd ki, onun müәllifi bir sıra mühüm mәtlәblәrә toxunub, hәm dә alim vә kamil adama oxşayır, amma İranın vәziyyәti barәsindә eyham vә işarә ilә bir para şeylәr yazıbdır. Görünür, ya İrandan xәbәrsizdir, ya da yanılıbdır. Әgәr belә deyilsә, onda bizlәrdәn deyil. Mәnim haqqımda sizin xeyir-duanızı arzulayıram. Yusif әminin dә sizә salam-duası var. İmza: İbrahim".

 

Mәlum oldu ki, mәktubu yazan mәnim dostum İbrahim bәy imiş. Çox heyfsilәndim    ki, onun gәldiyi vaxt mәn İstambulda olmamışam. Onu görsәydim, bütün İranı sәyahәt etmәk fikrini başından çıxarar, nәsihәt edib tapşırardım ki, yalnız Mәşhәdi ziyarәt etmәklә kifayәtlәnsin, Batum vә Aşqabad yolu ilә getsin vә ziyarәtdәn sonra hәmin yolla da qayıtsın. Çünki bilirdim, İranın daxilinә sәfәr etsә, vәtәnin pәrişan vәziyyәtini görüb qüssә-kәdәrdәn xәstәlәnәcәkdir. Bundan әlavә, qorxurdum ki, o xoşagәlmәyәn vәziyyәti görәndәn sonra bir para başçılar haqqında artıq-әksik danışsın vә başına bir bәla gәlsin. Mәn onun әhvali-ruhiyyәsinә yaxşı bәlәdәm. Axı o özü mәnә qәribә bir hadisә nәql etmişdi. Deyirdi ki: "Bir gün Misirdә şәhәr parkında üç-dörd nәfәr iranlıya rast gәldim. Gәzmәyә çıxmışdılar. Onların arasında altmış yaşlı bir kişi dә vüqarla addımlayırdı. Saqqalına qoyduğu basmanın rәngi getmiş, paltarı cırım-cındır,   ayaqqabıları köhnә qartmaqlı, çatdaq dabanı, yırtıq, rәngbәrәng corabı ayaqqabısından bayıra çıxmışdı. Hәr neçә addımdan bir dә ayaqqabısının bir tayı özündәn tәxminәn üç addım qabağa tullanırdı. Başında köhnәlikdәn qara rәngi yaşıla çalan mahud papağı var idi. Gördüm, bir şir-xurşid nişanını da papağına vurub, hәlә üstәlik yüz yerdәn cırılmış olan geymәsinin yaxasından da üçüncü dәrәcәli şir-xurşid nişanı ilә üç-dörd gümüş medal asıbdır. Mәlum oldu ki, bunlar sәyahәt üçün Misirә gәlmiş İran hacılarındandırlar. Yaxınlaşıb salam verdim vә dedim:

 

“Allah ziyarәtinizi qәbul elәsin, deyәsәn allahın evinin ziyarәtindәn gәlirsiniz.”

 

Dedi:

 

“Bәli, allah sizә dә qismәt elәsin.” -- Sonra soruşdu:

 

“Siz fars dilini harada öyrәnmisiniz?”

 

Dedim:

 

“Mәn dә iranlıyam.”

 

Dedi:

 

“Harasındansınız?”

 

Dedim:

 

“Azәrbaycandanam.”

 

Soruşdum:

 

“Bәs siz haralısınız?”

 

Dedi:

 

“Xәmsә әhliyәm.”

 

Adını soruşdum. Dedi:

 

“Adım Hacı Yavәrdir.”

 

Dedim:

 

“Siz tәzә Hacı olubsunuz, "yavәrlik" dә ki, rütbәdir, bәs әsil adınız nәdir?”

 

Dedi:

 

“Rüstәm Yavәr.”

 

Dedim:

 

“Çox pakizә, böyük adınız vardır. Mәnim sizdәn bircә tәvәqqәm var.”

 

Dedi:

 

“Buyur görәk.”

 

Dedim:

 

“Bura Misirdir, hәr millәtdәn burada vardır, hәr addımbaşı neçә nәfәr әsgәr, sәrhәng vә yavәr görmәk olar. Baxın görün nә gözәl, müntәzәm vә qaydası ilә tәr-tәmiz geyiniblәr. Siz dә gәrәk heç olmasa papağınızın üstünә taxdığınız şir-xurşid әlamәtinin hörmәtini saxlamaq, dövlәt vә millәtin heysiyyәtini qorumaq xatirinә hәrbi dәrәcәnizin şәninә uyğun bir paltar geyәsiniz ki, biz dә onu görәndә fәxr edәk. Sizin pәrişan görkәminizdәn adam xәcalәt çәkir.”

 

Dedi:

 

“Biz  ziyarәtçiyik, paltarımız vilayәtimizdә qalıbdır.”

 

Dedim:

 

“İndi ki, paltarını orada qoyub gәlmisәn, onda gәrәk papağına vurduğun әlamәti, döşündә gәdirdiyin nişan vә medalları da orada qoyaydın, özünlә gәzdirmәyәydin. Gәtirmisәn dә, eybi yoxdur, aç qoy cibinә, vilayәtinә çatandan sonra yenә dә işlәdәrsәn.”

 

Dedi:

 

“Füzulun biri! Sәnә nә, mәgәr bu vilayәtin hakimisәn?”

 

“Yox, nә füzulam, nә dә vilayәt hakimiyәm; milli tәәssüb mәni vadar edir ki, sizә bu yaramaz әmәlin qәbahәtini başa salım.”

 

Birdәn gördüm Hacı Yavәrin halı dәyişdi. Dedi:

 

“Köpәk oğlu, qәlәt elәyirsәn mәni başa salmaq istәyirsәn. İranda olsaydın ... verәrdim ... ağac....”

 

Bu söyüşlәri eşitdikdә başım gicәldi. Heç nәdәn çәkinmәdәn iki-üç karlı sillә qulağının dibinә yamadım, yaxasından tutub silkәlәdim. Papağı başından düşdü. Bu vaxt bir neçә nәfәr gәlib bizi araladı. Yoldaşlarından biri irәli gәlib dedi:

 

“Hәmyerli, bilirsәn kimә әl qaldırırsan? Bu Hacı Yavәrdir ha!... Vilayәtdә onun yeddi para şeşdank kәndi var. Hәlә bağ-bağatı, dәyirmanlarını demirәm, bir alay sәrbazı var ... vә sairә vә sairә....”

 

Xülasә, hirsimdәn әsirdim. Şeytana lәnәt oxuyub evә getdim".

 

İndi tәsәvvür etmәk çәtin deyil ki, İranda belә bir adamın başına öz dili ucundan nә kimi oyunlar gәlә bilәrdi. Bu mülahizәlәrә görә mәn onun İranı sәyahәt etmәsini mәslәhәt görmәzdim. Hәqiqәti gizlәdә bilmәrәm, İbrahim bәy sarıdan nigaran qalmışdım. Nәhayәt, sәkkiz aydan sonra günlәrin birindә evin nökәri xәbәr gәtirdi ki, İrana gedәn o iki qonaq qayıdıb gәlmişdir. Qaça-qaça qapıya tәrәf getdim. İbrahim bәy vә Yusif әmi ilә görüşüb öpüşdükdәn vә xoş-beş elәdikdәn sonra otağa gәldik. Dedim:

 

“Qardaşım, sizdәn çox nigaran idim. Qaldığınız yerin ünvanını bilsәydim, teleqram vasitәsilә әhvalınızı soruşardım. Allaha şükür, sağ-salamat qayıdıbsınız. Ümid edirәm yollarda vә gәmidә әziyyәtә düşmәmisiniz?”

 

Dedi:

 

“Xeyr, Trabzon yaxınlığında bir az külәk qalxıb dәnizi tәlatümә gәtirdi, ancaq tez qurtardı.”

 

“Hansı gәmi ilә gәldiniz,” -- deyә soruşdum.

 

“Rus gәmisi ilә.”

 

“Yaxşı, indi kefin necәdir?”

 

“Sizin duanızın  xeyir-bәrәkәtindәn yaxşıdır.”

 

“Bәs bu uzun sәfәri atınan, qatırnan necә başa vurdunuz?”

 

“Bir tәhәr başa vurduq.”

 

“Sәfәrә çıxmaqdan qabaq öz niyyәtini nә üçün mәnә bildirmәdin?”

 

“Vallah, әslinә baxsan, әvvәl heç belә bir sәfәrin әzmindә deyildim. Yola çıxmaqdan iki-üç gün әvvәl belә bir sәyahәt fikrinә düşdüm.  Buna da sәbәbkar şirazlı Ağa Әhmәd oldu. Gәrәk ki, siz dә Ağa Әhmәdi tanıyasınız.  Siz Misirә  tәşrif gәtirәn vaxt hәrdәnbir bizim evә gәlәrdi.

 

“Bәli, bәli, yadımdadır,” -- dedim.

 

İbrahim bәy sözünü davam etdirdi:

 

“Haman şәxs atasının illik sәdaqәtli xidmәtlәri müqabilindә ildә Tehrandan yüz iyirmi tümәn tәqaüd alardı. Lakin on ilә yaxın idi ki, әlinә bir şey çatmırdı. Yazıq kişi mәsәlәni ayırd etmәk üçün Tehrana getmәli olur. Orada mәlum olur ki, tәqaüd hәr il öz qaydası ilә göndәrilir. Ancaq özünü iranlıların ölüsü vә dirisinin qәyyumu hesab edәn İstambul sәfiri onu bütünlüklәәri salır. Özü dә nә sorğu-sualdan qorxur, nә dә bir adamdan xәcalәt çәkir. Hәmin sәfir yalnız onu deyil, İstambulda vә onun әtrafında olan bütün iranlıların malını hәr gün әlә keçirib, heç nәdәn vahimә etmәdәn yiyәlәnir. Әlqәrәz, o biçarә uzun-uzadı yolun zәhmәt-әziyyәtini, sәfәr mәşәqqәtini çәkdikdәn sonra tәzәdәn Misirә qayıdır. Siz ki, mәnim xasiyyәtimә bәlәdsiniz. Bu kişinin İrandan gәlmәsini eşidәn kimi görüşünә getdim. Tehranın vә İranın vәziyyәtini soruşdum. Nә kimi xoş xәbәrlәr varındır?” -- dedim.

 

“Heç nә yoxdur,” -- dedi.

 

Dedim:

 

“Padşahlığın vәziyyәtini, nazirlәrin ölkәni necә idarә etdiklәrini soruşuram.”

 

"Heç nә yoxdur,” -- deyә yenә dә cavab verdi.

 

Ölkәnin idarә olunması vәziyyәtini, qoşunun nizam-intizamını soruşdum. Yenә dә әvvәlki kimi dedi:

 

Әrz elәdim ki, heç bir şey yoxdur.”

 

“Qәribә adamsan,” -- dedim. -- “Mәgәr bu ölkәdә hәrbi nazir, daxili işlәr nazirliyi, xarici işlәr nazirliyi, maarif, maliyyә, milli gәlir, kәnd tәsәrrüfatı, ticarәt nazirliklәri yoxdur?”

 

“Bunların hamısının adı var,” -- dedi. -- “Qulluqçuları vә katiblәri dә vardır. Hәtta suda çürümüş iki hәrb gәmisi üçün hәrbi dәniz donanması naziri vә nazirliyi dә düzәldiblәr! Elә yalnız bununla ölçә bilәrsәn ki, başqa nazirliklәrin vәziyyәti necәdir.”

 

Doğrusu, bu kişinin yava-yava sözlәri vә hәdyanları mәni lap pәrt elәdi. Evә qayıtdım. Bütün gecәni düşünürdüm: "Nә etmәk lazımdır? Vәtәn haqqında deyilәn bu sözlәrin gәrәk hәqiqәti olmasın. İndi ki, mәrhum atam sәyahәt etmәk icazәsi veribdir, insafdan uzaqdır ki, iki-üç dәfә Avropa ölkәlәrini gәzdiyim halda bircә dәfә dә vәtәni ziyarәt etmәyim. Yaxşısı budur ki, müqәddәs Mәşhәdi ziyarәt etmәk niyyәti ilә sәfәrә çıxım. Belә olduqda vәtәnin sair yerlәrini, әlәlxüsus paytaxtı da sәyahәt etmiş olaram. Әgәr qalmağım üçün oranı münasib görsәm Misirә qayıdıb bütün әmlakımı sataram, ailәliklә oraya gedib, ticarәt vә ya ziyarәtlә keçinәrәk, ömrümün qalan hissәsini vәtәnin pak vә müqәddәs torpağında başa vuraram". Buna görә dә haman gün Yusif әmiyә dedim ki, sәfәrә çıxmaq tәdarükünü gör, biri gün müqәddәs Mәşhәdi ziyarәt etmәk vә İranı sәyahәt etmәk niyyәti ilә yola düşәcәyik. Buna görә dә sәkkiz ay bundan qabaq sizin evә gәlib, neçә gün qalandan sonra sәfәrimizi davam etdirdik. İndi artıq qayıtmışıq, Misirә getmәk әzmindәyik.

 

Dedim:

 

“Çox gözәl, nә gördünüz? Hökumәtin, mәmlәkәtin vәziyyәti necә idi?”

 

Dәrindәn bir ah çәkib dedi:

 

“Nә siz soruşun, nә dә mәn deyim. Kaş heç o tәrәflәrә getmәyәydim, bu qәdәr fәlakәti görmәyәydim, vәtәni yad edәrkәn aldığım o zövq әvvәlki kimi qalaydı, onun lәzzәtli xatirәsilә yaşayaydım!”

 

Dedim:

 

“Mәn bilirdim ki, sәn bu sәfәrdәn razı qayıtmayacaqsan. İndi olan olub, keçәn keçib, zәrәr yoxdur, gördüklәrini mәnә desәn dәrdinә şәrik olaram.”

 

“Hәr nә görmüşәm, başıma nә gәlibdirsә, hamısını yazmışam. Sabah öz sәyahәtnamәmi sizә tәqdim edәrәm. Özünüzün oxumağınız yaxşıdır; çünki mәndә onları söylәmәk iqtidarı yoxdur. Hәәnd ki, şahidi olduğum әzab-әziyyәtlәri, fәlakәt vә bәdbәxtliklәri qәlәmә almaq istәmirdim, lakin mәrhum atam vәsiyyәt elәmişdi ki, hәr hansı ölkәyә qәdәm qoyduqda gördüklәrimi qeydә alım, ona görә ki, bir gün karıma gәlәr. Mәn dә atamın vәsiyyәtinә әmәl etdim.”

 

Gecәdәn xeyli keçmişdi. Çörәk yedik, sonra dedim:

 

“Qardaş, yoldan gәlmisiniz, yәqin ki, yorğunsunuz, nә qәdәr tez dincәlsәniz bir o qәdәr yaxşıdır. Buyurun dincәlin, sizә yaxşı istirahәt etmәyi arzulayıram.”

 

Gedib yatdım. Sәhәr durub namazdan sonra çay içdik. İbrahim bәy üzünü Yusif әmiyә tutub dedi:

 

“Yusif әmi, dur tuman-köynәyimizi götürüb hamama gedәk. Bilirsiniz, yeddi aydır ki, hamam üzü görmәmişәm.”

 

Yusif әmi alt paltarı götürmәk üçün çamadanı açdı. İbrahim bәy ona:

 

Әvvәlcә mәnim yol qeydlәrimi ver,” -- dedi.

 

Ondan bir dәftәr alıb mәnә verdi vә әlavә etdi:

 

“Budur, mәnim sәyahәtnamәmdir. Hәr nә görmüşәm, artılıb-әksiltmәdәn burada qeydә almışam. Әgәr vaxtınız varsa, biz hamamdan qayıdanadәk oxuyun.”

 

Mәn İbrahim bәyin sәyahәtnamәsini aldım. Bilirәm ki, oxucular sәyahәtnamәnin mәzmunu ilә tanış olmaq intizarındadırlar, buna görә dә onun üzünü aşağıda yazıram.

 

 

SӘYAHӘTNAMӘNİN MӘTNİ.

 

Filan ayın on sәkkizindә müqәddәs Mәşhәd şәhәrini ziyarәt vә İranı sәyahәt etmәk әzmi ilә hәqiqәtdә mәnim әmim vә hәtta atam hesab olunan müәllimim Yusif әmi ilә gün doğandan iki saat keçmiş dәmiryol qatarının birinci dәrәcәli vaqonunda Qahirәdәn "Misir torpağının limanına"[2] doğru yola düşdük. Hәmin günün batmasına iki saat qalmış oraya çatdıq. O gecәni hәmin şәhәrdә qaldıq. Sabahı gün günortadan dörd saat keçmiş "Prins Abbas" adlı gәmiyә birinci dәrәcәli yerә bilet alıb İstambula tәrәf hәrәkәt etdik.

 

[2] İskәndәriyyә limanıdır.

 

Hava olduqca gözәl idi. Bütün günü gәminin göyәrtisindә seyrә daldım. Lakin heç bir müsahibim yox idi, öz xәyallarıma dalmışdım. İki gecә-gündüz әrzindә İstambula çatdıq. Yolda İstambul boğazının girәcәyindә vaqe olmuş Sultaniyyә qalasından başqa heç bir yerdә dayanmadıq. Sultaniyyә qalasının hәrbi fәnnә uyğun şәkildә qayrılmış çox böyük istehkamı vardır. Deyildiyinә görә, onun müxtәlif yerlәrindә minә qәdәr top qoyulubdur. Qarovulçuların izni olmadan heç bir gәmi oradan keçә bilmәz. Oranı görәn adamlar mәnim bu sözlәrimi tәsdiq edәrlәr. Bizim gәmimiz dә izin aldıqdan sonra yolunu davam etdirdi, İstambula daxil olduq.

 

Gәmi körpüdәn uzaqda dayandığına görә hәmişә limana tәzә daxil olmuş gәmilәrin әtrafında fırlanan saysız-hesabsız qayıqlardan biri bizi şeylәrimizlә bәrabәr gömrükxanaya gәtirdi. Şeylәrimizi yoxladıqdan sonra oradan birbaşa filankәsin (yәni bu sәyahәtnamәnin üzünü köçürәnin) evinә gedib orada qaldıq. Mәnim әziz dostum olan ev sahibinin İstambulda olmamasına baxmayaraq, onun nökәr-külfәti bizi hörmәtlә qarşıladılar, qonaqpәrvәrlik rәsmini lazımınca yerinә yetirdilәr. Bizә o dәrәcәdә hörmәt elәdilәr ki, lap xәcalәt çәkdik. Hәәnd ki, dostumun evini öz evim kimi bilirәm, lakin ev sahibinin olmaması bizim daha çox xәcalәt çәkmәmizә sәbәb oldu.

 

Dördüncü gün öz vәsiqәlәrimizә İran vә rus konsulxanalarında qol çәkdirib, alman gәmisi ilә birinci dәrәcәli yerdә Batuma tәrәf yola düşdük vә beşinci gün oraya çatdıq.

 

Rus gömrükxanası mәmurları gәlib şeylәrimizi yoxladılar. Vәsiqәlәrimizә isә gәminin içindә qol çәkdilәr. Gәmidәn çıxdıq. Körpü üstündә böyük bir dәstә iranlıya rast gәldim. Onların pәrişan halı mәnә çox pis tәsir etdi. Hamısının sifәti saralıb-solmuş, bir dәri, bir sümükdәn ibarәt olan bәdәnlәrini örtәn paltarları cırım-cındır idi. Mәn yerimdәcә quruyub qaldım.

 

Bu әsnada onlardan bir dәstәsi bizim dәstәmizә toplaşdı. Әtәyimizdәn tutub hәr kәs bir tәrәfә çәkir: "Ağa, sizi yaxşı bir qәhvәxanaya aparım, orada mәnzil dә var" -- deyirdi. İstәdilәr bizim şeylәrimizi götürsünlәr. Onların içәrisindә olanlardan biri bizә işarә edib dedi:

 

“Getmәyin!”

 

Sonra Yusif әmini bir kәnara çәkib pıçıldadı:

 

“Mәbadә bunların qәhvәxanalarına gedәsiniz. Hamısı şarlatan, oğru vә lotudur. Yaxşısı budur ki, "İmperial" mehmanxanasına gedәsiniz. Bu yaxınlıqdadır. Orada qalmağınız mәslәhәtdir. Doğrudur, gecәdә bir-iki manat artıq vermәlisiniz, ancaq hәr bir tәhlükәdәn asudә olarsınız.”

 

Yusif әmi hambala dedi ki, "İmperial" mehmanxanasına gedәcәyik. Orada gecәsi iki manata bir otaq tutduq. Gecәni yatıb istirahәt etdik. Sәhәr tezdәn mehmanxanadan çıxıb, hәmvәtәnlәrimizdәn birinә rast gәlib, Tiflis maşınının nә vaxt hәrәkәt edәcәyini ondan soruşduq. O dedi ki, biri indi hәrәkәt edәcәk, biri dә axşam. Gördük ki, indikinә çatmarıq. Ona görә dә qәrara gәldik ki, axşam maşınını gözlәyәk, hәm dә şәhәri yaxşı-yaxşı gәzәk. O hәmvәtәnimizin adını vә vilayәtini soruşdum.

 

“Dedi adım Әlidir, özüm dә lәnkәranlıyam.”

 

O da öz növbәsindә mәndәn soruşdu:

 

“Bәs siz haradan tәşrif gәtirirsiniz?”

 

“Misirdәn gәlirik,” -- dedim.

 

“Mәn dә bir müddәt Misirdә olmuşam,” -- dedi.

 

Hәtta bәzi adamların әhvalından xәbәr tutdu.

 

Dedim:

 

“Qәribәdir, burada hara baxırsan iranlıdır. Özü dә hamısı pәrişan, hamısı fәlakәtlә әlbәyaxa! Mәlum olur ki, hamısı yoxsuldur.”

 

“Bәli,” -- dedi. -- “Burada iranlı çoxdur. Bu gün bazar günü olduğuna görә hәr yerdә tәtildir. Buraya toplaşanların çoxu sabah işdә olar.”

 

“Nә iş görürlәr,” -- deyә soruşdum.

 

Cavab verdi:

 

“Hamısı fәhlә vә hambaldır. Qırx-әlli nәfәri dә tabaqçı, aşpaz vә alverçidir. Qalanı avara-sәrgәrdan, gündәlik çörәyinә möhtac bәndәlәrdir.”

 

“Bәyәm nә qәdәrdilәr?”

 

“Dörd-beş min nәfәr olar,” -- dedi.

 

Öz-özümә dedim: "İlahi, cәlalına çox şükür. Bu kiçik şәhәrdә dörd-beş min nәfәr iranlı var. Hamısının da vәziyyәti pәrişan".

 

Müsahibim dedi:

 

“Ağayi-mәn, bu nә fәrmayişdir? Qafqazın bütün şәhәrlәri, qәsәbәlәri, hәtta kәndlәri bu kimi iranlılarla doludur. Hәlә burada başqa yerlәrә nisbәtәn azdır.”

 

“Bәs İran dövlәti bunlara niyә icazə verir ki, vәtәnlәrini tәrk etsinlәr?”

 

“Allah atana rәhmәt elәsin,” -- dedi. -- “Elә bil o dünyadan gәlmisәn. Nә qoymusan, nә axtarırsan? Әvvәla İranda әmin-amanlıq yoxdur, iş yoxdur, çörәk yoxdur. Daha bu yazıqlar nә elәsinlәr. Bәzisi hakimlәrin özbaşınalığından, bir parası bәylәrbәyi, darğa vә kәtxudanın zülmündәn baş götürüb qaçıblar. Bu alçaqlar birindә beş şahı pul görәn kimi o saat min hiylә vә bәhanә ilә ona papuş tikirlәr. Birinә deyirlәr: sәnin qardaşın sәrbaz idi, qoşundan qaçıbdır. O birinә bәnd olurlar ki, әmioğlun neçә vaxt qabaq çaxır içib vә ya qohumlarından biri qumar oynayıbdır.  Hәtta qonşunu tutub qonşusunun etmәdiyi günah üstündә cәrimә edirlәr. Әgәr bu bәhanәlәr onların mәqsәdini tәmin etmәsә, onda özünә mnn    cür töhmәt vә iftira atacaqlar. Buna görә dә xalq cәlayi-vәtәn edib, Osmanlı ölkәsinә, Rusiyaya, Hindistana gedir. Bu ölkәlәrdә dә sәfirlәrin, konsulların, onların haramxor adamlarının әlindәn asudә deyillәr. Burada gördüyün o yazıq ayaqyalınlar hәr gün sәhәrdәn axşamadәk günün istisi altında palçıq daşıyır, fәhlәlik elәyirlәr. Kafәrin dә onlara rәhmi gәlir. Ancaq bu sәfirlәr, konsullar vә onların maaşsız-donluqsuz nökәrlәri biçarә iranlıları rәhmsizliklә soyur, hәrәsindәn ildә dörd min manat tәzkirә pulu alırlar. Eşitdiyimә görә, İstambulda vә Osmanlı ölkәsinin sair yerlәrindә iranlılara bundan da çox zülm olunur. Konsullar iranlılardan aldıqları pulun hesabına sәfirliyin bütün xәrclәrini ödәyirlәr. Әslindә konsulların İran tәbәәlәrini soymaqdan başqa bir vәzifәsi yoxdur. Sәfirlәr konsulluq rütbәsini bir növ icarәyә verirlәr.”

 

Bu fәhlәlәrdәn biri öldükdә, azdan-çoxdan bir şeyi olarsa, cәnazәsinin başında hamıdan әvvәl konsulxana mәmurları hazır olur. Onlar özlәrini ölünün hәqiqi varisi hesab edirlәr. Әgәr ölәn yoxsul olsa, cәnazәsi üç günlәrlә yerdә qalsa da, o tәrәfә dolanan olmaz. Gәrәk bu bәdbәxt muzdur fәhlәlәrin özlәri pul toplayıb, meyidi dәfn etsinlәr.

 

Hal-hazırda hәmin Batum şәhәrindә qırx-әlli nәfәr günahsız iranlı zindanda yatır. Konsul bu haqda heç bir mәqamdan sorğu-sual etmir, etsә dә ruslar onun sözünә etina etmәyәcәk, deyәcәklәr ki, rüşvәt aldığın üçün onu buraxdırmaq istәyirsәn. Ruslar konsulların öz tәbәәlәri ilә necә rәftar etmәlәrindәn baxәbәrdirlәr. Hәm dә bilirlәr ki, konsulun, hәtta ondan yuxarıda oturanların güzәranı bu bir ovuc әlsiz-ayaqsız rәiyyәtdәndir. Rәiyyәtin hüququnu qorumalı olan bu cәnablar özlәri onları çapırlar. Daha belә olduqda әcnәbidәn nә gözlәmәk olar?

 

Dedim:

 

“Görünür, İran dövlәtinin bunların rәftarından xәbәri yoxdur. Gәrәk tәbәәlәr özlәri әrizә yazıb, zalimlәrdәn şikayәt elәsinlәr.”

 

Dedi:

 

“Vallah, dövlәt mәndәn dә yaxşı bilir, necә yәni bilmir? Bir halda ki, dövlәt öz xarici mәmurlarına maaş vermәyә, әksinә, külli mәblәğ dә әlindәn ala, әlbәttә, onu heç vaxt sorğu-suala çәkib deyә bilmәz ki, nә üçün bunu belә elәdin, onu elә elәdin.”

 

Osmanlı ölkәsi vә Rusiyada gördüyün konsulların hәr birindәn iki-üç min alıb, bu yerlәrә göndәriblәr. Bunlar da gәrәk bircә ilin әrzindә verdiklәrinin beş-altı bәrabәrini biçarә rәiyyәtin dәrisindәn çıxarsınlar.

 

Bәli, bu, ilk kәdәrli hadisә idi ki, Batumda sәyahәt zamanı onun şahidi oldum. Ürәyim qәmdәn sıxıldı. Hey ah idi ki, bilaixtiyar ürәyimin tәkindәn çıxırdı. Pәrişanlıq üzündәn Batumda nә qәdәr gәzdiyimizi hiss etmәdim. Kefim yaman pozulmuşdu. Nәhayәt, günü başa çatdırdıq. Qatarın hәrәkәt vaxtına az qalırdı. Tiflisә getmәk üçün iki dәnә birinci dәrәcәli bilet aldıq. Hәr biletin qiymәti on dörd manat oldu. Bir manat da Әliyә әnam verib, onunla vidalaşdıq.

 

Yolun yarısını gecә ikәn keçdik. Sәhәrә yaxın bir neçә tunelә rast gәldik. Burada uca dağların qәlbini cәsarәtlә deşib yol açmışlar. Qatar yerin altından keçirdi. Öz-özümә düşündüm ki, bu bәşәr övladı nә böyük qüdrәtә malikdir. Bir tәrәfdәn belә nәhәng dağların bağrını on kilometrlәrlә yarır, o biri tәrәfdәn bir şәhәri bir parça dәmirә bağlayıb, neçә dәqiqәnin içindә dağın bu tәrәfindәn o biri tәrәfinә keçirir. Bu kimi fikirlәrә dalmışdım. Özümә gәldikdә ixtiyarsız olaraq dedim: "İnsanların hümmәti dağı yerindәn qoparar".

 

Vaqonumuzda bir ermәni dә var idi. Ona dedim:

 

“Hәndәsә elmi qәribә möcüzәlәr elәyir. Bu uca dağların bağrını yarmaq, bu böyüklükdә maşını oradan keçirmәk üçün böyük hünәr, hәdsiz-hesabsız mәxaric lazımdır.”

 

“Bәli, böyük hünәrdir,” -- dedi. -- “Çoxlu vәsait dә xәrc olunubdur. Ancaq keçәn il hökumәt hәmin dәmiryoldan, mәxaricindәn әlavә, on altı milyon manat mәnfәәt dә götürdü. Bunlardan әlavә, bu gördüyün yerlәrin hamısı bir müddәt әvvәl әkinsiz çöllәr idi, yaşayışdan xәbәr yox idi. Div dә buradan keçmәyә cәsarәt etmәzdi. İndi Bakının qara neftinin bәrәkәtindәn hәr il xaricdәn bu ölkәyә neçә milyon manat pul axıb gәlir. Elә bunun üçün dә hәr neçә addımda abad bir qәsәbә vә kәnd görürsәn. Sizin İran torpağında da bu kimi mәdәnlәr vә qazanc mәnbәlәri çoxdur. Amma dövlәtin xәbәrsizliyindәn, millәtin tәnbәlliyindәn ölkәnizin torpağında yatmış o tükәnmәz xәzinәlәr әl dәyilmәmiş qalır. Elә buna görә dә sizin hәmvilayәtlilәr zәlil-sәrgәrdan vәziyyәtdә baş götürüb xarici ölkәlәrә qaçır, orada fәhlәlik, hamballıq, palçıq daşımaq kimi alçaq işlәrlә başlarını girlәyirlәr. Onların çoxu bir neçә vaxtdan sonra dilәnçi kökünә düşüb, ona-buna әl açmaq mәcburiyyәtindә qalır.”

 

Doğrusu, bu mәzәmmәtli sözlәr ox kimi ürәyimә sancıldı. Nә elәyim, dava elәmәk yeri deyil. Әlacsızlıq üzündәn durub vaqonun bir guşәsinә çәkildim. Qüssәnin şiddәtindәn yaxamı qurtarmaq üçün başımı yastığa atıb yatdım. Bir vaxt gördüm ki, Yusif әmi mәni yuxudan oyadır:

 

“Bәy, dur tamaşa elә, Tiflis görünür.”

 

Durdum. Bir az sonra qatar dayandı. Mәlum oldu ki, mәqsәdә çatmışıq. Qatardan düşdük. Çamadanlarımızı hambal götürüb faytona qoydu. Faytonçuya dedim bizi "London" mehmanxanasına aparsın. Ona görә ki, Batumda lәnkәranlı Әli tapşırmışdı ki, bu mehmanxanaya düşәk.

 

Mehmanxanada gecәsi dörd manata bir otaq tutduq. Әl-üzümüzü yuyub tәmizlәdikdәn sonra Yusif әmiyә dedim ki, çıxaq bazara, bәlkә bir iranlı aşpazı tapıb, bir şey yeyәk.

 

Şәhәrә çıxdıq. Mәşhur "Şeytanbazar"da bir neçә yemәkxana gördük. Hamısı pinti vә iyrәnc idi. Hamısının mis qabları qaralmışdı, dükanlardan pis iy gәlirdi. Nәhayәt, bir çilovpәz dükanına çatdıq. Әlacsızlıqdan dükana girib çilov-kabab istәdik. Gәtirdilәr. Әlimiznәn yedik. Tәmizlikdәn vә sәliqәdәn әsәr belә yox idi. Yemәkdәn sonra çıxıb şәhәri gәzmәyә başladıq. Buradakı iranlıların vәziyyәtini Batumdakılardan daha pәrişan gördüm. Demәk olar ki, hamısı inşaat işlәrindә işlәyir, muzdurluq edir, ya da küçәlәri daşla fәrş etmәklә mәşğuldurlar. Onların әlacsızlıq üzündәn ağır әmәk şәraitinә dözmәlәrini, pәrişan halını görmәkdәn ürәyim qan oldu. Sözün qısası, bu ölkәlәrdә bütün ağır vә alçaq işlәr iranlıların öhdәsindәdir. Yolda rastlaşdığım bir hәmvilayәtlidәn soruşdum:

 

“Bәs burada iranlı tacir yoxdur?”

 

“Nә üçün yoxdur,” -- dedi. -- “Xәlәtov, Baronbәyov vә sair karvansaralarda çoxlu iranlı tacir var.”

 

O karvansaraların yolunu soruşub, haman sәmtә getdik. Karvansaraya daxil olan kimi diqqәtlә hәr tәrәfi nәzәrdәn keçirmәyә başladım. Gördüm bir parası mağazalarda öz әtrafına neçә top qanovuz, Hәmәdan, Brucird çiti, Yәzd qәdәyi, Nain bezi düzüb oturub. Bu vaxt kimsә mәni adımla sәslәdi: "İbrahim bәy! İbrahim bәy!"

 

Ayaq saxladım. Bir kişi mәnә tәrәf qaçıb gәldi vә salam verdi. Mәn onun salamının cavabını verdim.

 

“Yәqin ki, mәni tanımırsan,” -- deyә soruşdu.

 

“Gözümә şirin gәlirsiniz. Ancaq yaxşı xatırlaya bilmirәm ki, harada sizin qulluğunuzda olmuşam.”

 

“Misirdә,” -- dedi. -- “Neçә il bundan qabaq müqәddәs Mәkkәnin ziyarәtindәn qayıdan baş Qahirәyә gәlmişdim. Hacı Mirzә Mәmmәdrәfi Müşkinin ticarәtxanasında sizinlә görüşmәk şәrәfi mәnә nәsib oldu. Gecәni dә onun evindә qonaq qaldıq.”

 

“Ola bilәr,” -- dedim.

 

Bizi öz dükanına apardı. Söhbәt әsnasında dedim:

 

“Deyәsәn, burada iranlı çoxdur. Maşallah, hәr tәrәfә baxırsan bir iranlı görürsәn. Ancaq, tәәssüf ki, çoxunun halı olduqca fәlakәtli vә pәrişandır.”

 

“Bәli, burada çox iranlı var,” -- deyә müsahibim cavab verdi.

 

“Nә qәdәr olarlar,” -- deyә soruşdum.

 

“Deyirlәr Qafqazda altmış min nәfәrә yaxın olar.”

 

“Bunların cәlayi-vәtәn edib, qürbәtdә qalmalarının sәbәbi nәdir? Axı nә üçün bu qәdәr adam axışıb xarici ölkәlәrә gәlir, niyә bu әzab-әziyyәt, mәşәqqәt vә tәhqirә dözürlәr?”

 

“Sәbәbi aydındır,” -- dedi. -- “İran mәmlәkәtinin gәliri azdır, xalq işsizdir.    Güclülәr gücsüzlәrә zülm edirlәr. Rәiyyәt sahibsizdir. Bütün bunları bircә tümәn  tәzkirә  pulu almaq tamahı ilә sualsız-cavabsız buraxıb xarici ölkәlәrә axıdırlar. Bir adam yoxdur ki, bunlardan soruşsun: haraya gedirsәn vә nә iş görcәksәn? Elә buna görә dә sәrhәddә yaxın qәsәbә vә kәndlәrdәki qәbristanlıqlarda baş daşında kişi adına çox az rast gәlmәk olur. Hamısı qadın adıdır. Sanki qadınlar ölkәsidir.”

 

“Bәs bunların içindә başqa peşә sahibi yoxdur? Elә deyәsәn hamısı fәhlәdir,” -- deyә soruşdum.

 

“Eh, kaş hamısı fәhlә olaydı. Çox vaxt oğurluq da elәyir, cibә dә girirlәr. Min cürә rüsvayçılıq törәdirlәr. Onların da xәcalәtini biz çәkirik.”

 

Tәәccüblә soruşdum:

 

“Bәs konsul nә karәdir. O nә üçün işә qarışmır?”

 

“Allah atana rәhmәt elәsin! Konsulun dörd manat tәzkirә pulu, onun bir neçә bәrabәrini rüşvәt vә cәrimә adı ilә almaqdan başqa bir işi yoxdur. Biri ölәndә dә әgәr bir şeyi olsa, o da konsulunkudur.”

 

“Bu altmış min nәfәrin tәzkirә pulu böyük mәblәğ olur,” -- dedim. -- “Görünür, hamısı dövlәtә çatır.”

 

“Dövlәtin heç bir şeydәn xәbәri yoxdur. Heç o pulun bircә şahısı da dövlәtin cibinә girmir. Konsuldan ancaq işә tәyin olunduğu gün peşkәş ünvanı ilәәyyәn mәblәğ alınır. O da vәzirlәrin vә sәfirlәrin malı olur. Dövlәtә çatan ancaq bütün bu işlәrin bolluca mәsuliyyәti vә lәnәtidir. Hәr konsul harada könlü istәsә öz bildiyi qәdәr tәzkirә çap edib satır. İndi daha iranlılarla kifayәtlәnmәyib, xarici tәbәәlәrdәn olan hәr bir oğruya, quldura vә xәspuşa bir-iki manat artıq pulun müqabilindә tәzkirә verirlәr. O da gedib iranlı adı ilә hәr cür xәyanәtә vә cinayәtә әl qatır. Rus hökumәti tәrәfindәn yaxalananda da ilk axtarışda mәlum olur ki, onun pasportu saxtadır. Onda gör әcnәbi dövlәtin yanında İran hökumәtinin heysiyyәti necә aşağı düşür. Daha bundan sonra o konsulun әcnәbi yanında nә kimi qәdr-qiymәti olar?”

 

Söhbәtimiz buraya çatanda gördüm ki, hamısı qәmli vә kәdәrlidir. Ürәyim sıxıldı. Söhbәtimizin mövzusunu dәyişdim, ticarәtdәn, alverdәn söz saldım:

 

“Sizin ticarәt vәziyyәtiniz necәdir, vәtәndәn nә kimi әmtәәlәr vә mallar gәtirirsiniz?”

 

“Elә bu Hәmәdan, Brucird çiti, Milan, Tәbriz qanovuzunu gәtirib burada satırıq,” -- dedi. -- “Bu malların bazarı da әvvәlkilәrә nisbәtәn çox kasadlanıbdır. Bundan qabaq ildә bu mallardan neçә min yük gәtirib, bu tәrәflәrdә satırdıq. Ancaq indi keçmiş zamanların heç yüzdә biri qәdәr dә satılmır. O qәdәr qәlp mal buraxdılar, cinsin rәngindәn, ipәyindәn o qәdәr oğurladılar ki, daha indi bir kәs rәğbәt elәyib, bu malların heç üzünә dә baxmır. Çox keçmәz daha bunların istehsalı tamamilә yığışdırılar. Onda gәrәk biz Moskvanın ipәk mallarını alıb İrana göndәrәk.”

 

Mәn özüm ticarәtlә mәşğul olduğum bu az müddәt әrzindә bir çox rus tanıyıram ki, cüzi sәrmayә ilә toxuculuqa başlayıb, üç-dörd ilin içindә düzlük, doğruluq nәticәsindә hәr biri milyon sahibi olubdur. Bu gün әksinә, bir çox iranlı da tanıyıram ki, hәrәsi böyük bir sәrmayә ilә buraya gәlib, on-iyirmi il zәhmәtdәn sonra iflasa uğrayıbdı. Ona görә ki, biz milli vә ümumi mәnfәәti heç vaxt mülahizә elәmirik. Ölkәnin әmtәәsini özümüzün beş günlük, müvәqqәti xeyrimiz üçün saxtalaşdırırıq.

 

Bunu birdәfәlik bilmirik ki, әyri yük mәnzilә çatmaz. Bir neçә vaxt keçdikdәn sonra o malın qәlp olduğu üzә çıxır, hamının gözündәn düşür, istәr-istәmәz alıcısı olmadığına görә istehsalı birdәfәlik yığışdırılıb aradan gedir. Onda bu müvәqqәti mәnfәәtin zәrәrini bütün hәmvәtәnlәr çәkir. İndi, dediyim kimi, Tiflisdә İran malı, demәk olar ki, tamamilә gözdәn düşübdür. Elә buna görә dә bütün iranlıların arasında on min tümәn sәrmayәsi olan tacir az tapılar. Hamı Әlinin börkünü Vәlinin başına, Vәlinin börkünü Әlinin başına qoymaqla mәşğuldur. Bu xoşagәlmәyәn vәziyyәtin dә ümdә sәbәbi yenә dә hökumәtin sәhlәnkarlığı, mәmurların rüşvәtxorluğudur. O böyük ölkәni xaraba qoyan bu iki mәnhus amilin bәrәkәtindәn heç bir qayda-qanun orada baş tutmur.

 

Doğrusu, gördüm artıq bu kimi sözlәri eşitmәyә taqәtim yoxdur. Söhbәti qurtarmaq üçün soruşdum:

 

“Bakı qatarı nә vaxt hәrәkәt elәyir?”

 

“Axşam çağı,” -- dedi. -- “Ancaq sizi getmәyә qoymayacağam. Bu gecәni bizә qonaq olmalısınız.”

 

Çox üz vurdu. Qәbul etmәdim, üzr istәdim:

 

“İltifatınıza görә tәşәkkür edirәm. Qala bilmәrik, getmәliyik,” -- dedim. Sonra vidalaşıb, birbaşa mehmanxanaya getdik.

 

Hәәnd ki, Tiflis böyük, tamaşalı şәhәrlәrdәn biridir. Ancaq bu söhbәtlәrdәn o dәrәcәdә kәdәrlәndim ki, bütün dünya gözümdәn düşdü, heç bir şeyi görmәk hәvәsi mәndә qalmadı. Bir az yatdım. Qatarın hәrәkәtinә az qalmış durub mehmanxananın hesabını verdim. Bir bәlәdçi götürüb yola düşdük. Bütün yolu vәtәndәn avara düşüb qürbәtdә tam fәlakәt vә zildәtlә gün keçirәn millәtimin pәrişan halı haqqında düşünürdüm. Hey papiros çәkir, köksümü ötürürdüm. Nәhayәt, tәәssüratımın şiddәtindәn öz-özümә dedim: "Gәrәk bundan sonra vәtәnin vәziyyәtini soruşmaqdan, hәmvәtәnlәrimin әhvalını yazmaqdan vaz keçәm. Çünki hamısı ancaq qәm-qüssә gәtirir". Sonra atamın vәsiyyәti yadıma düşdü. Gördüm әlacım yoxdur, yazmalıyam.

 

Sabahısı gün ikindi çağı çox gec Bakıya çatdıq. Bir baş "Qafqaz" mehmanxanasına getdik. Bu mehmanxanada mәnzil kirayәsi ucuz idi, hәr günü bir manat idi. Ancaq çox çirkli idi. Xidmәtçilәri dә olduqca kobud idilәr. İki gecәdәn artıq qalmalı olmadığımıza görә başqa yerә köçmәk istәmәdim. Mehmanxanadakıların әksәriyyәti müsәlman idi. Hәr kәs öz mәnzilindә xörәk hazırlayır, kabab bişirirdi. Bәzilәri tiryәk dә çәkirdilәr. Yusif әmiyә dedim:

 

“Gedәk bir az şәhәri gәzәk. Hәm dә bәlkә bu andıra qalmış tiryәkin zәhlәtökәn iyindәn canımız qurtarsın.”

 

Mehmanxanadan çıxdıq. Qapıda xidmәtçilәrdәn biri bizim qabağımızı kәsib dedi:

 

“Mәşәdi, nәqd pul, qiymәtli şeydәn-zaddan varınızdırsa, burada qoymayın. İşdi, oğurlansa biz cavabdeh deyilik.”

 

“Mәnzilin açarı cibimizdәdir,” -- dedim.

 

“Mәn açar-maçar bilmirәm. Sizә xәbәrdarlıq elәdim, vәssәlam.”

 

“Qorxma,” -- dedim, -- “bizim bir neçә köynәk-tumandan savayı bir şeyimiz yoxdur. Nә tacirik, nә dә sәrraf.”

 

Ancaq xidmәtçinin bu halәti mәni hәm tәәccüblәndirdi, hәm dә ona gülmәyim tutdu. Nә isә, mehmanxanadan çıxıb dәniz kәnarına getdik. Hәr tәrәfә baxdım, yenә dә Batumda olduğu kimi, hәmvilayәtlәrimizi gördüm. Dәstә-dәstә özlәrini günә verib  bitlәnirdilәr. Bizdәn bir qәdәr aralı bir dәstә adam toplaşdı. Sәs-küy ucaldı. Birini döyüb ucadan deyirdilәr: "Bu köpәkoğlu hәәrini vurun!"[3]. Çatan o adamı döyürdü. Mәn camaatdan soruşdum ki, bunun günahı nәdir, nәçidir vә nә üçün döyülür? Dedilәr iranlıdır, özü dә muzdurdur. Sahibi Bakı әhalisindәn olan bir müsәlmanın gәmisindә işlәyir. Onu vuranlar da gәmi muzdurlarıdır. Özlәri dә bu şәhәrin әhalisindәndirlәr.

 

[3] Bakıda iranlılara hәәri deyirlәr.

 

Dedim:

 

“Bәs bu necә müsәlmançılıq oldu ki, bir günahsız qәrib adamın üstünә әlli adam tökülüb vurur?”

 

Yanımda duran şәxs dedi:

 

“İranlıların haqqında çox rәhmsizdirlәr.”

 

İstәdim özümü ortalığa atım. Tәmkinli adama oxşayan hәmin şәxs mәnim qolumdan tutub dedi:

 

“Yaxın getmә, sәni dә onun kökünә salarlar. Görünür, siz bu şәhәrә tәzә gәlmişsiniz. Biz hәr gün bu kimi hadisәlәrin şahidi oluruq. Ürәyimiz od tutub yanır. Bizim bu cür zәlil, xar vә sәrgәrdan olmağımıza bais olanların cәzasını qoy allah özü versin.”

 

Bu da ürәynmin köhnә yaraları üstünә tәzә duz sәpdi. Öz-özümә deyinә-deyinә, allahın cәlalına şükür deyә-deyә limana tәrәf gedib, Uzunadaya gedәn gәminin nә vaxt yola düşәcәyini öyrәndim. Dedilәr bir gәmi sabah yola düşәcәk. Amma gәzәyәndir, birbaşa gedәn deyil, sahillәri dolaşıb yük, sәrnişin axtarandır. Başqa bir gәmi dә var ki, buradan birbaşa Uzunadaya üzür. Ancaq dörd gündәn sonra hәrәkәt elәyәcәk.

 

Düşündüm ki, dörd gün dәnizin üzündә qalmaq bu şәhәrdә oturub rәhmsiz, acizә qәnim adamları görmәkdәn yaxşıdır. Oradan tez qayıdıb mehmanxana xidmәtçisinә tapşırdım ki, bizim üçün gәmiyә iki bilet alsın. Sabah hәrәkәt etmәli idik. Tәzәdәn şәhәri gәzmәyә başladıq. Bu şәhәrdә bağ-bağça, gül-çiçәk yoxdur. Lakin çox hündür vә әzәmәtli imarәtlәri, mötәbәr ticarәt müәssisәlәri vardır. Bunların çoxu müsәlmanların vә ermәnilәrindir. Yer üzündәki mәdәnlәrin әksәriyyәtindәn daha az tanınmış bu qara neftin bәrәkәtindәn hәmin imarәtlәr göyә ucalmış, saysız-hesabsız sәrvәt toplanmışdır....

 

Deyildiyinә görә, Bakı müsәlmanlarından bir neçәsinin, o cümlәdәn Hacı Zeynalabdin Tağıyevin neçә milyon manatlıq var-dövlәti var. Onun müsәlmançılıq qeyrәti vә hәmiyyәti müsәlmanların iftixarına vә başının ucalığına sәbәb olubdur. Hamı onun adını hörmәtlә yad edir, haqqında tәriflә danışırlar. Deyirlәr tәbiәtәn xeyriyyә işlәrinә, müsәlmanların tәrәqqisinә vә maariflәnmәsinә böyük sәy vә hәvәs göstәrir. Özü dә müsәlmanların qeyrәtli vә hәmiyyәtli şәxsiyyәtlәrindәn biridir. Allah onun kimilәrin sayını müsәlmanlar içәrisindә daha da artırsın! Bakıda bir neçә nәfәr mötәbәr İran taciri dә var. Tanışlığım olmadığına görә onlarla görüşümüz olmadı. Yusif әmiyә dedim ki, daha bundan sonra İran sәfәri başlanır. Gәrәk qәnd-çay, yağ-düyü alaq. Bir pud sәdri düyüsü aldıq. Amma çox baha idi. Sәbәbini soruşdum. Dedilәr quraqlıq olduğuna görә İran dövlәti düyünü xaricә ixrac etmәyi bәrk qadağan edibdir. Ona görә dә iki ay olar ki, düyü azalıb vә qiymәti çox qalxıbdır.

 

Şәhәri gәzә-gәzә günü başa çatdırdıq. Mehmanxanaya gәlib bir qәdәr istirahәt etmәk istәdik. Ancaq taxtabiti, birәnin әlindәn gözümüzü yuma bilmәdik. Sәhәrәdәk ulduzları sayıb, oyaq qaldıq. Sübh tezdәn vahid allahın dәrgahına iki rikәt namaz qıldıqdan sonra özümüzü gәmiyә çatdırıb, çayı orada içdik. Günortaya üç saat qalmış gәmi yola düşdü. Sabahısı gün hәmin vaxt Әnzәli limanında lövbәr saldı. Hava olduqca gözәl idi. Gәmidәn çıxdıq. Bir tәrәfdәn gәminin yükünü boşaldır, o biri tәrәfdәn onu yüklәyirdilәr. Gәtirilәn tayların hamısı düyü idi. Sahildә körpü üstündә dayanmış bir şirvanlıdan soruşdum:

 

“Bakıda deyirlәr ki, İran dövlәti düyünü başqa ölkәlәrә ixrac etmәyi qәti qadağan edibdir. Bәs necә olub ki, bu qәdәr düyünü gәmiyә doldururlar?”

 

O cavab verdi:

 

“Rәhmәtliyin oğlu, İran dövlәtinin hökmü nә vaxt vә harada yerinә yetirilibdir ki, indi bu qadağan olunmaq hökmünә dә qulaq asan olsun. Doğrudur, Tehran tәkidlә qadağan edibdir. Ancaq vilayәtin hakimi dövlәtin әmrini qulağının ardına vurub, düyünün hәr kisәsindәn Rәştdә bir qran, Әnzәlidә on şahı rüşvәt alır vә xaricә aparmağa icazә verir. Hәr gәmidә min, iki-min kisә düyü aparırlar. Ancaq guya bunu görәn yoxdur.”

 

Gәmi bütün yükünü tutduqdan sonra axşam üstü yola düşdü. Sari, Mәşhәdsәr vә sair limanların hәr birindә dә neçә saatlarla mәәttәlçilik oldu. Bu limanlarda da bir neçә kәdәrli hadisәnin şahidi olub, keçdik. Nәhayәt, dördüncü gün Uzunadaya, oradan da Aşqabada çatdıq. Dayanmadan qırx beş manata dördatlı bir kalyaska kirә elәyib, uzun illәrdәn bәri ürәyimdә arzusunu bәslәdiyim müqәddәs Mәşhәdin    ziyarәti әzmi ilә yola düşdük. Ancaq Aşqabadda da hәmvәtәnlәrimi bundan әvvәl rast gәldiyim şәhәrlәrdә olduğu kimi gördüm. Gecә yolüstu karvansaralardan birindә qaldıq. Sәhәri yenә dә yolumuzu davam etdirdik. Uzun mәsafә keçdikdәn sonra Xorasan torpağının bir hissәsi olan İran-rus sәrhәddinә gәlib çatdıq. Aşqabad tәrәfindә ruslar uca vә әzәmәtli imarәtlәr tikib, hәr tәrәfә qarovul qoyublar. Yarım saata qәdәr bizi saxlayıb, pasportlarımıza vә vәsiqәlәrimizә qol çәkdilәr. Sonra sәrhәddi keçmәyә izin verdilәr. Tәxminәn on dәqiqәlik bir mәsafәni keçdikdәn sonra bir sıra әlamәt vә nişanları olan nöqtәyә gәlib  çatdıq. Kalyaskaçımız әli ilә işarә edib dedi:

 

“Bu nişanların o tәrәfi İran torpağı, bu tәrәfi isә ruslarındır.”

 

Mәn kalyaskaçıya dedim:

 

“Bir qәdәr saxla, işim var.”

 

O, elә zәnn etdi ki, mәnim başqa işim var. Ona görә dә dedi:

 

“Bir az gözlә, su yaxındadır. Orada saxlaram.”

 

“Su lazım deyil,” -- dedim, -- “torpağınan işim var.”

 

Sürücü kalyaskanı әylәtdi. Mәn aşağı düşüb yerdәn bir ovuc torpaq götürüb öpdüm, iylәyib gözümә sürtdüm. Dedim: ey mәnim ağlar gözlәrimin dәrmanı olan pak türbәt, allaha şükür ki, sәni görmәk mәnә nәsib oldu. Sәni görmәklә gözlәrim işıqlandı. Sәn bütün möhtacların sığınacağı, babalarımızın әbәdi uyuduğu torpaqsan. Sәn öz nazlı qucağında bizlәri bәslәdin, bizi min mәhәbbәtlә boya-başa çatdırdım. Biz isә sәnin o tükәnmәz qayğı vә mәhәbbәtinin müqabilindә heç bir şey deyә bilmәrik. Ona görә ki, boynumuzda sәnin böyük haqqın var. Elә buna görә dә müqәddәs islam şәriәtinin banisi (ona vә onun övladına salam vә salavat göndәririk), sәni sevmәyi allaha inamla bәrabәr tutdu. Daha mәn sәnin tәrifindә nә deyim ki, yüksәk şәninә layiq olsun.

 

Qәhәrlәndim. Boğazım qovuşdu. İxtiyarsız olaraq göz yaşlarım axıb, o pak torpağın üzәrinә töküldü. Dәrdli könlümün arzuladığı kimi bir qәdәr sevinclә ağladım. Belә düşünürәm ki, bu ağlamağın  lәzzәti son nәfәsimәdәk mәnim könlümün әn әziz bir guşәsindә yadigar qalacaq. Kalyaskaçı hәdsiz heyrәtlә mәnә baxırdı.  O, dәrin tәәccüb vә heyrәtdәn  sonra dedi:

 

“Afәrin sәnә, Hacı oğlu! Mәn neçә ildir ki, bu yolda işlәyirәm, sәn birinci  adamsan ki, öz vәtәninin torpağını әziz tutdun. Mәnim dә ürәyim dağlıdır, mәn dә sәnin kimi dәrdliyәm. Gәncәliyәm. Mәnim dә sәnin kimi vәtәnә deyәcәyim ürәk sözlәrim, nisgillәrim var. Bizim ölkәmiz babalarımızın bacarıqsızlığından zәlil günә qaldı.... Nә etmәk olar? Әgәr İran dövlәti düz-әmәlli dövlәt olsaydı,    ölkәsindә qanun, nizam-intizam vә hüquq bәrabәrliyi olsaydı, rәiyyәtini  hakimlәrә keçi qiymәtinә satmasaydı, biz heç vaxt әcnәbilәrin hökmünә boyun    әymәzdik, hәr şeydәn әl çәkib, İrana köçәrdik.”

 

Әmi, adın nәdir,” -- deyә soruşdum.

 

“Abbasdır,” -- dedi.  

 

Bu sadә kişinin vәtәnpәrvәrliyinә min afәrin söylәdim.

 

Yolumuza davam etdik. On dәqiqәdәn sonra alçaq bir daxmaya çatdıq. Divarının dibindә üç-dörd nәfәr özlәrini günә verib, qәlyan çәkirdilәr. Uzaqdan bizi görәn kimi biri ucadan qışqırıb dedi:

 

“Ey, hәәri, biletlәrinizi gәtirin görәk!”

 

Kalyaskaçı üzünü mәnә tutub dedi:

 

“Bunlar İran mәmurlarıdırlar, tәzkirә pulu istәyirlәr.”

 

İrәli gedib salam verdim. Salamımı almadılar. Ancaq biri soruşdu:

 

“Neçә nәfәrsiniz?”

 

Dedim:

 

“Görürsünüz ki, iki nәfәrik. Daha buna sual-cavab nә lazım.”

 

“Onda iki tümәn ver,” -- dedi.

 

Bir söz demәdim. Cibimdәn iki tümәn çıxarıb verdim. Pulu alıb dedi:

 

“Yaxşı yol!”

 

Daha nә tәzkirәni istәdi, nә dә alıb qol çәkdi. Onun bu rәftarına çox tәәccüb etdim. Ancaq heç bir söz demәdim. Kalyaskanı sürüb buradan da sürәtlә keçdik. Gün batana yaxın kiçik bir kәndә çatdıq. Gecә yarısınadәk istirahәt etdik. Atlar da dincәldilәr. Gecә yarı yola düşdük. Sәhәr tezdәn hәlә gün çıxmamış Mәşhәd şәhәrinin iki ağaclığına çatdıq. Yol üstә bir neçә nәfәr seyidin әylәşdiyini   gördük. Mәlum oldu ki, ağalar ziyarәtçilәrә bәlәdçilik etmәk vә bir qәdәr mәdaxil әlә keçirmәk üçün pişvaza çıxıblar. Bizi görәn kimi әtrafımıza toplaşdılar. Hәr biri özünә mәxsus ifadә ilә bizә bәlәdçi olmalarını tәklif etdi. Onlardan birini çağırıb yanımızda yer verdim. Bir az yol getdikdәn sonra bulaq başına çatdıq. Aşağı düşüb çay içdik. Yusif әmi dә seyidin kömәyi ilә plov bişirdi. Çörәk yeyib yola düşdük. Әlbәttә, seyid dә bizim yanımızda әylәşmişdi.... Biz böyük hәvәs vә şövqlә şәhәrә daxil olub, bir baş bizi müşayiәt edәn seyidin evinә getdik. Bizim üçün bir otaq ayırdılar. Yük-yapımızı qoyub bir az dincәldik. Nahar yemәyindәn sonra paltar-qәtifә götürüb Yusif әmi vә seyidlә hamama getdik. İmamın pak qәbrini ziyarәt etmәk üçün tәmizlәnib, yol paltarını dәyişmәli idik. Hamama girәn kimi gәndab qoxusundan az qaldı boğulam. Çuxur bir yeri iylәnmiş su ilә doldurub, adını xәznә, yәni kür qoymuşdular. Suyu o qәdәr çirkli idi ki, tavus lәlәyi rәnginә çalırdı. Qoxusu az qala adamın beynini partladırdı. Elә burada mәnә mәlum oldu ki, bütün yoluxuçu xәstәliklәrin mәәyi hәmin xәznәlәrdir. Bu üç aydan qalmış iylәnmiş suda bir şәhәrin kor-keçәli, yaralı-xoralısı, arvadlı-kişili gecә-gündüz çimirlәr. Doğrudan da mәәttәl qaldım ki, nә üçün bu şәhәrin başçılarından vә ruhanilәrindәn biri  hәmin gәndablardan törәnәn min fәsad vә xәstәlikdәn agah deyil. Elә bilirlәr ki, "kür" sözü bütün bu eyiblәri yuyub aparır. Mәnim alәmimdә hәr kәs o suya kür desә, şәriәti tәhqir etmiş olar. Ona görә ki, müqәddәs şәriәt bizi hәmişә tәmizliyә çağırır. Bu qәdәr mәxluqun çirkinә vә kәsafәtinә bulanıb, rәngi vә qoxusu adamın zәhlәsini tökәn bir suya necә pak demәk olar? Misir vә Osmanlı kimi başqa  müsәlman ölkәlәrindә qüsl suyu әl dәyilmәz yerdә saxlanılır. Ondan ancaq kranlarla istifadә olunur. Adam bir tәrәfdәn qüsl etdiyi halda isti suyun yanında olan soyuq su kranını açıb, son dәrәcәdә saf, tәmiz suyundan içә bilәr.

 

Sözün qısası, hamama tәmiz gedib murdar qayıtdıq. Seyid hamamdan çıxan kimi dedi:

 

“Qoyun boxça hamamda qalsın, gedәk imamı ziyarәt eliyәk.”

 

“Yox,” -- dedim. -- “Gәrәk bu dәqiqә evә gedәk. Mәnim görmәli bir işim var. Ondan sonra ziyarәtә gedәrik.”

 

Evә çatan kimi dedim:

 

“Rica edirәm, buyur samovara od salıb gәtirsinlәr.”

 

“Çay vaxtı deyil,” -- deyә Seyid cavab verdi.

 

“İstәyirәm hamamın kirindәn tәmizlәnmәk üçün tәzәdәn çimәm,” -- dedim.

 

“Baba, boş yerә özünә әziyyәt vermә, xәznә kür olduğuna görә pakdır,” -- dedi.

 

“Sözüm yoxdur,” -- dedim. -- “Ancaq hәm çirkli idi, hәm dә qoxumuş idi.”

 

Suyu qızdırdıq, tәzәdәn yuyundum, paltarlarımı da dәyişdim. Özümә söz verdim ki, bir daha İranda hamama getmәyim. Sonra böyük şövqlә arzusunda olduğum sәkkizinci imamın qәbrini ziyarәt etmәk üçün evdәn çıxdıq....

 

Ziyarәti başa çatdırdıqdan sonra camaat namaz qılıb çıxdı. Tam iyirmi iki gün sәhәr, günorta vә axşam dünyalarca qiymәti olan bu şәrәfә nail olduq. Hәr gün eyni zamanda şәhәrin bir guşәsi ilә tanış olurduq. Bir gün dә seyidlә hәzrәtin xәstәxanasına getdik. Ancaq nә xәstәxana! Hәr bir xәstә oraya getsә, vә qәdәr ki, oradadır, xәstә olacaq. Demirәm, xәstәnin özü oradan qaça vә başqa bir yerdә allahın kәrәmi ilә şәfa tapa. Nә hәkim var, nә dәrman. Xәstәxanada tәmizlikdәn vә sair lәvazimatdan da bir iz-әsәr yoxdur. İnsafsız mütәvәllilәr hәr il bir bәhanә ilә xәstәxana xәrci hesabına imamın xәzinәsindәn külli miqdarda pul yeyirlәr. Seyidin dediyinә görә, imamın ziyarәtgahına vәqf olunan әmlakdan hәr il iki yüz min tümәndәn artıq mәdaxil әlә gәlir. Bu böyük sәrvәti dinsiz vә dәyanәtsiz müftәxorlar hәr cür bәhanә ilә әlә keçirib, bütünlüklәәri ötürürlәr. Halbuki heç onun bir noxudunda da haqları yoxdur. Misal üçün, ziyarәtә gәlәnlәrә qonaqlıq vermәk bәhanәsi ilә hәr gecә iki xalvar düyünün hәr bir lәvazimatı ilә plovunu bişirirlәr. Onun hamısı özünü müxtәlif bәhanәlәrlә imamın hәrәminә bağlamış varlıların vә onların qohum-qardaşlarının evinә gedir. Ziyarәtә gәlәnlәr vә möhtac qәriblәr aşın, plovun üzünü az-az görürlәr. Dövlәt başçılarının bir parası da bu talandan müxtәsәr pay almaqla kifayәtlәnir, özlәrini kәnara çәkib otururlar. Bu hәdsiz-hesabsız pullar mütәvәllibaşı vә onunla әlbir olanların cibinә tökülür. Hakimlәr dә bәzәn bu yağlı tikәyә әl atırlar. Hәr halda arada heç bir hesab-kitab yoxdur. Kim nә qәdәr istәyirsә o qәdәr oğurlayır. Nә sorğu-sual var, nә dә cәza.

 

Mәşhәdlilәr daşqәlblilikdә, demәk olar ki, misilsizdirlәr. Hәr söz başı da utanmaz-utanmaz yalandan imamın qәbrinә and içirlәr. Mәn özüm bazarda bir şey almaq istәdim. Әvvәlcә qiymәtini üç tümәn dedi. Hәm dә dörd dәfә and içib imamı yad etdi. Nәhayәt, haman şeyi yeddi qrana verdi.

 

Bunlardan daha pis, o sәrhәddә yaxın yerlәrdә sәrbazların acınacaqlı vәziyyәtidir. Onların halına baxıb, törәnәcәk nәticәni nәzәrә gәtirdikdә adamın bәdәnindә tüklәri biz-biz durur.

 

Günlәrin birindә seyidlә ziyarәtә gedirdik. Bir neçә nәfәr köhnә, rәngi qaçmış, kirli paltarla bizim qabağımızdan keçdilәr. Hәrәsinin başında bir cür yırtıq papaq var idi. Dabanları çirkdәn pinә bağlamışdı. Ancaq әllәrindә tüfәng var idi. Bәzisi әlli yaşlı qoca, bir parası da iyirmi yaşında cavan idi. Seyiddәn soruşdum:

 

“Deyәsәn bunlar fәhlәdirlәr. Bәs әllәrindәki bu tüfәnglәr nәdir?”

 

Seyid dedi:

 

“Ağa, bunlar dövlәt sәrbazlarıdırlar. Gecә Әrkdә qarovul durublar, indi әvәz olunub, bazara gәliblәr. Bu saat görәcәksәn ki, bunların hәrәsinin bir peşәsi var. Biri qәssabdır, o birisi pinәçidir, bәzisi sәrraf, bir parası da baqqaldır. Hәr birisi öz sәrhәnginә vә sәrtibinәәyyәn mәblәğ rüşvәt verib, alver elәmәk üçün izin alır.”

 

Bu sözlәri eşidәndәn sonra bütün alәm gözlәrimin qarşısında qaraldı. Dәrindәn bir ah çәkib, öz-özümә dedim:

 

"Ey böyük yaradan, bunların hamısı Misirdә bu hәqiqәtlәri söylәyәn adamlarla nahaq yerә etdiyim davaların cәzasıdır ki, çәkirәm. O biçarәlәrin dediklәri bütünlüklә hәqiqәt olduğu halda mәn inanmırdım, özümdәn çıxırdım, acıqlanıb dalaşırdım, hamısının qәlbini incidirdim...."

 

Seyid sözünü davam etdirib dedi:

 

“Hәlә tәkcә belә olsaydı, dәrd yarı idi. Bu sәrbazlar kasıbkarlıqdan vә fәhlәlikdәn әlә gәtirdiklәri puldan rәislәrinin payını ayırdıqdan sonra әllәrindә qalanı tiryәkә verib çәkirlәr.”

 

Başımdan tüstü qalxdı:

 

“Bu sәrbazlar yerlidirlәr, ya İranın başqa yerlәrindәn gәliblәr,” -- deyә soruşdum.

 

“Qәribdirlәr,” -- dedi. -- “Bunlar Xalxal vә Meşkin qoşunlarındandır. Şәhәr kazarmasını qoruyurlar. Özlәri dә iki-üç ildәn bir dәyişilirlәr.”

 

Sonra Seyid dedi:

 

“Ağa, ziyarәtә gәlәnlәrin çoxu burada qaldıqları müddәtdә mütә siğәsi elәyirlәr. Әgәr sizin dә meyliniz varsa, deyin, mәn tәdarük görüm.”

 

Әgәr and içsәn ki, iddәsi başa çatıbdır, eybi yoxdur, siğә edәrәm,” -- dedim.

 

Seyid pәrt oldu:

 

“Sәn öz nәfsini sakitlәşdirmәk üçün siğә elәyirsәn, daha mәnә nә düşüb ki, burada bir and da içim,” -- dedi.

 

“Demәli, mәlum olur ki, siz özünüz dә xatircәm deyilsiniz. Belә olduqda mәn Firәngistanda da xilafi-şәr bir iş görmәmişәm, bu müqәddәs yer vә pak torpaqda nә üçün günaha batım?”

 

Allaha pәnah! Mәn eşitmişdim ki, bir para pis әmәl sahiblәri müqәddәs Mәşhәd şәhәrindә bu kimi haram işlәrlә mәşğul olurlar, amma inanmırdım. Heyf!

 

Sözün qısası, iyirmi iki gün müqәddәs Mәşhәd şәhәrindә qaldıqdan sonra Yusif әmiyә tapşırdım ki, Tehrana sәfәr etmәk üçün tәdarük görsün. Yusif әmi dedi:

 

“Bәy әfәndim, yola çıxandan bәri mәn sizdәn heç bir xahiş elәmәmişәm. Әvvәla, sizdәn artıq dәrәcәdә razıyam. Ona görә ki, sizin xidmәtinizdә iki dünyanın xoşbәxtliyinә sәbәb olan bu pak türbәtin ziyarәti feyzinә nail oldum. İndi sizdәn bircә tәmәnnam var. Rica edirәm onu nökәrinizdәn qәbul edәsiniz.”

 

“Buyur,” -- dedim.

 

“Gәl mәnim sözümә qulaq as, elә gәldiyimiz yolla Misirә qayıdaq,” -- dedi. -- “Mәn sizin xasiyyәtinizә yaxşı bәlәdәm. Bu ölkәdә hәr gün bir xoşagәlmәyәn hadisәyә rast gәlib, qüssә elәyirsәn. Qorxuram, allah elәmәmiş, xәstәlәnib elәyәsәn. Onda mәn sәnin anana nә cavab verәrәm? İranın bir hissәsini gördünüz. Tehran da Xorasanın tayıdır. "Bir ovuc bir xalvarın nümunәsidir" demişlәr. "İlin yaxşı-pisi yazından bәllәnәr". Tehranda sәnin könlünü açan bir şey görmәyәcәksәn.”

 

Mәn Yusif әminin xahişini rәdd etdim:

 

“Yusif әmi, özün bilirsәn ki, hәr şeydәn keçәndәn sonra mәn indiyәdәk atamın vәsiyyәtinә görә sәnә hәmişә hörmәt elәmişәm, sәni atamla bәrabәr tutmuşam. Xahiş edirәm, bu barәdә mәnә әsla mane olmayasan. Mәn öz әzmimdәn dönmәyәcәyәm. Qorxuram atamın vәsiyyәti xilafına rәftar etmiş olam. Bu sәyahәt ancaq mәnә mәxsusdur. Özüm Tehrana getmәyincә, nazirlәrin vә dövlәt başçılarının xidmәtinә çatmayınca, onların dünyadan xәbәrsizliyi, millәtin halının pәrişanlığı vә mәmlәkәtin viran qalmasının sәbәblәrini öyrәnmәyincә ürәyim sakitlәşmәz. Ya gәrәk bu yolda başımı qoyam, ya da hәmin xoşagәlmәyәn vәziyyәtin sәbәbini öyrәnәm, vәssәlam.”

 

Yazıq Yusif әmi әlacsız qalıb, heç bir söz demәdi, sakit dayandı.

 

At kirә elәmәk üçün seyidlә birlikdә şәhәrin kәnarına getdik. Qәzvinli Hacı Hüseyn çarvadardan iyirmi tümәnә üç at tutduq. İkisi minik üçün, biri dә yük-yapımızı çatmaq üçün idi. Bunlarla iki gündәn sonra Tehrana gedәcәydik. Sabahı gün imamın pak hәrәminә gedib, vidalaşma ziyarәtnamәsi oxuduq. O hәqiqi behiştdәn tam hәsrәtlә çıxıb, ayaqqabı gözәtçisinә bir tümәn verdim. Seyidin evinә qayıtdıq. Şeylәrimizi yığışdırdıq. Atları da çarvadar gәtirdi. Saat da xoş idi. Haman gün şәhәrin kәnarında karvanın toplaşdığı yerә getdik. Seyid dә bizi orayadәk  yola saldı. Şamı bizә qonaq oldu. Ona da üç qızıl verib, vidalaşdıq. Bu sәfәrdә qanım  elә qaraldı ki, atamın vәsiyyәti dә yadımdan çıxdı. O demişdi ki, hәr şәhәrdә bir-iki nәfәr yaxşı dost-aşna tap. Әslinә baxsan, bu  şәhәrin әhalisi arasından dost tapmaq asan iş deyildi. Onlarda elә bir insaniyyәt görmәdim. Elә bil insaniyyәt qanı damarlarında donmuşdu.

 

Özlәrinin bir tümәn mәnfәәti üçün millәtin, hәmvәtәnlәrinin vә din qardaşlarının yüz tümәn zәrәrinә can-dildәn razı idilәr. Әslәn ümumi mәnafe, vәtәnin şәrәfi,   dövlәtin heysiyyәti ölkәnin abadlığı haqqında heç düşünmәk belә istәmirdilәr.    Hakim dә, mәhkum da, rәis dә, mәmur da, alim dә, cahil dә, tacir dә, dükançı da -- hamısı öz fikrindә idi. Qәribә vasitәlәr vә yollarla pul qazanmağa, sәrvәt toplamağa can atırdılar. Belә olduqda, onların dostluğuna vә sәdaqәtinә necә bel bağlamaq olardı? Hәr cür ticarәt üçün әlverişli olan müqәddәs Mәşhәd şәhәrindә bircә dәnә dә olsun kompaniya vә şirkәtә rast gәlmәdim. Halbuki sәrvәt sahiblәri az deyil. Yerli mәhsullardan isә xalı, tiryәk, pambıq vә sair әmtәәlәr,   maşallah olsun, çoxdur. Elә onların bir-biri ilә әl-әlә vermәmәsi aralarında olan nifaqa sübut sayıla bilәr. Amma, adamın allahı var, vәtәn әmtәәsi vә mәhsullarını saxtakarlıq edib korlamaqda böyük hünәr sahibidirlәr. O ki, xalçadı, onları qırmızı vә bәdәl rәnglәrlә  korlayıblar.  Tiryәkә dә ki, un vә  çiriş qatırlar. Bunlara әl çatmasa, torpaq ki, hәr yerdә var! Hökumәt neçә dәfә bәdәl rәnglәri qadağan elәdi. Qәti şәkildә әmr etdi ki, tiryәkә başqa şeylәr qatmasınlar. Yenә dә fayda vermәdi. Ona görә ki, dövlәt mәmurları rüşvәt alıb, qadağan qaydasını pozdular. Hәr şeydәn betәri bu ölkәdә tiryәkliyin geniş yayılmasıdır. Kişili-arvadlı, cavanlı-qocalı bu öldürücü zәhәrә mübtәla olublar. Dükan-bazarda ayın-şayın tiryәk çәkirlәr. Elә buna görә dә nә kişilәrindә kişilikdәn bir әlamәt qalıb, nә dә arvadlarında qadınlıq tәravәti vә lәtafәti görünür. Hökumәt dә bu kimi mәsәlәlәrә әsla fikir vermir, çarәsi çox asan olan bu şiddәtli bәlanı aradan  qaldırmağa әl qatmır. Tәәccüblüdür ki, mәmlәkәtin ruhanilәri dә bu qatil zәhәri keflәndirici maddәlәrdәn hesab etmirlәr. Halbuki tiryәk adamı başqa nәşәlәndirici maddәlәrdәn daha bәrk sәrxoş edir. Deyirlәr, hәtta hәmin ruhanilәrin evindә (bunlar ülәma cildinә girmiş oğrulardır) tiryәk çay kimi dәbdәdir, onu hamı çәkir.

 

Mәşhәddә qaldığım günlәrdә ali mәscidlәrdәn olan Gövhәrşad mәscidindә on vaizin moizә mәclisindә oturdum. Hamısı bir qayda olaraq tәharәt vә qüsldәn danışırdılar. Qüsl vә ya tәharәt vaxtında sağ ayağı necә qoymaq vә ya sol ayağı nә vәziyyәtdә saxlamaqdan söhbәt edirdilәr. Hamısı cüziyyatdan bәhs edir, әsl mәsәlә tamamilә unudulmuşdur. Cahaddan, onun faydalarından, cahadın sәbәblәrindәn, vәtәni müdafiәdәn vә onun necә olmasından bircә söz dә deyilmir. Halbuki din düşmәni gәlib lap qapılarına çatmışdır. Xülasә, demәk olar ki, İrana Pişdadilәr zamanından bugünәdәk belә bir qәflәt, belә bir bәdbәxtlik üz vermәmişdir.

 

Sәhәr tezdәn yükümüzü çatıb, şәhәrin kәnarından bir qәm-qüssә karvanı ilә birlikdә yola düşdük. Neçә gündәn sonra kiçik bir şәhәr olan Sәbzivara çatdıq. Onun ticarәt malı ancaq pambıqdan ibarәtdir ki, o da Qafqaz ermәnilәrinin әlindәdir. Bunlar bir neçә maşın gәtirib, Misirdә vә sair mәdәni ölkәlәrdә olduğu kimi, pambığı taylara doldururlar. Sәbzivarda bircә gün qaldıq. Oranı da tәrk edib yola düşdük, bir neçә gündәn sonra Nişabura gәlib çatdıq. Şәhәrin girәcәyindә әzәmәtli bir mәscid var idi. Tamaşasına getdik. Mәscidin bu dünya kimi insandan xali olduğunu gördüm. Amma ortalıqda böyük bir xalı görünürdü: uzunluğu 14 arşın olardı. Bir qәdәr dә irәli getdikdә gördüm ki, xalının bir bucağında bir it yatıb. Dәrindәn tәәssüflәndim, ixtiyarsız olaraq mәni ağlamaq tutdu. İkiәlli başıma vurub dedim: ilahi! bu nә dözülmәz vәziyyәtdir, bu nә әsәfli haldır. Axı bu ölkәnin әhalisi üçün dindәn, şәriәtdәn nә qalıbdır?

 

Belә musәlmanların vay gününә.

Bu gündәn sonra bir sabah olarsa.

 

Mәscidin vәziyyәtini soruşdum, mәlum oldu ki, nә vaizi var, nә dә azançısı, namaz qılanlardan, camaatdan da bir xәbәr yox idi. Son dәrәcә dilxor vә naümid bir halda mәnzilә qayıtdım. Biçarә Yusif әmi mәni görәn kimi tәzә bir qüssә vә qanıqaralıq üz verdiyini duydu. O, mәnim nәlәr çәkdiyimi dәrk edir, ancaq susurdu. Mәn dә nә qәdәr tәәssüflәnib mütәәssir olduğumu ondan gizlәdirdim. Ürәyim qәm-qüssәdәn az qalırdı partlasın. Әlqәrәz, oranı da tәrk etdik. Bir neçә mәnzillik yol getdikdәn sonra Damğan şәhәrinә çatdıq. Bazara girәn kimi qәribә bir izdiham gördüm. Bir nәfәr әlini ağzına soxub, başqa bir bәdheybәt kişi dә kәndirin ucundan tutmuşdu. O, kәndiri hәr tәrәfә dartırdısa әlini ağzına soxmuş kişi dә haman tәrәfә dönürdü. Bunu gördükdә mәnә elә gәldi ki, onlar bir növ oyun vә rәqs icra edirlәr. Cilovdar Hacı Hüseyndәn soruşdum:

 

“Bu nә hәngamәdir?”

 

O da bazardakıların birindәn xәbәr aldı. Bir nәfәr dedi:

 

“Bu kişi çörәkçidir, çörәyi tәyin olunan çәkidәn әskik bişirdiyinә görә  cilovlayıblar. Әlindә kәndiri dartan isә mirqәzәbdir. Çörәkçinin burnunu deşib kәndir keçiribdir.”

 

Dedim:

 

“Qәribә qanundur! Çox tәәccüblüdür!”

 

Dedi:

 

“Bir az da irәli gedin, bundan qәribәsini dә görәrsiniz. O tәrәfdә üç nәfәr qәssabın qulaqlarını siyiriblәr. Mirqәzәblәr qulaqları kәsilmiş qәssabları bazarda gәzdirir vә hәr dükançıdan bir şey alırlar.”

 

Bu vaxt bazarın o biri başından hay-küy ucaldı. Mirqәzәblәr o yazıqları çәkәәkә gәtirirdilәr. Özlәri dә әllәrindә qanlı bıçaq hәr bir dükanın qabağında dayanıb pul yığırdılar. Yazıq Yusif әmi atın üstündәn hey qışqırırdı: "Bәy, baxma, baxma!"

 

Doğrudan da, bu halәti görәn kimi ürәyim bulandı. Atı mahmızlayıb keçdik. Şәhәrin kәnarında olan bir karvansarada mәnzil tutduq.

 

Xorasandan Tehrana gedәn yolun hәr mәnzilindә böyük su anbarları olan mötәbәr karvansaralar vardır. Bunların hәr birisindә min nәfәr ziyarәtçi-müsafir düşәrgә salsa belә istirahәt edib içmәli su da tapa bilәr. Bu karvansaraları kәrpic, gәc vә әhәnglә çox möhkәm düzәltmişlәr, hamısı da böyük Sәfәvi padşahı Şah Abbasın xeyriyyә binalarındandır. Enli, uzun şose yolları da o böyük padşahın yadigarıdır.

 

Yaxşı ad qalarsa insandan әgәr,

Min zərli, naxışlı saraya dәyәr.

 

Xüsusilә mәmlәkәtin tәrәqqi vә mәdәniyyәtinin әn mühüm vasitәlәrindәn biri olan ticarәtin genişlәnmәsi vә milli sәrvәtin artması üçün zәruri heç bir mәsәlә onun nәzәrindәn yayınmamışdır. İran vilayәtlәrinin bir çox yerlәrindә olan bu şose yolları bizim hәmin iddiamızın sübutu üçün açıq bir dәlil sayıla bilәr. O, bütün bu yolları nәqliyyat vәsaitinin gediş-gәlişini asanlaşdırıb sürәtlәndirmәk üçün çәkdirmişdi. Demәk olar ki, o zaman xarici dövlәtlәrdәn heç birisi dövlәt qüdrәtinin güclәnmәsi amillәrindәn biri olan ticarәt dairәsinin genişlәnmәsi әhәmiyyәtini bu padşah qәdәr dәrk etmәmişdir.

 

Doğrudan da, o qәdәr çәtin keçidli yolları hamarlamaq, onlara daş döşәmәk, çayların üzәrindәn möhkәm körpülәr salmaq, lazımi yerlәrdә saysız-hesabsız karvansaralar tikdirmәk, ticarәtin tәrәqqisi üçün xarici dövlәtlәrlә münasibәt yaratmaq, bütün dini tәәssüblәrә baxmayaraq әcnәbilәrlә dostluq әlaqәlәri vücuda gәtirmәk, xarici dövlәtlәrin sәfirlәrini hörmәtlә qarşılamaq haqqında kәskin әmrlәr vermәk, müxtәlif millәtlәrә mәnsub olan tacirlәrin mal vә canlarının toxunulmazlığını tәmin etmәk, xarici dövlәtlәrә bilikli vә dәyanәtli elçilәr tәyin edib göndәrmәk, dövlәtә sәdaqәtli olmaq şәrtilә dini әqidәsindәn asılı olmayaraq bütün әhaliyә hüquq bәrabәrliyi vermәk kimi tәdbirlәr o Süleyman şövkәtli padşahın yüksәkliyinә dәlil sayıla bilәr....

 

Nә isә, yenә dә naümid olmamaq gәrәk. Keçmişdәn ibrәt dәrsi almalı, hal-hazırkı vәziyyәtimizi vә gәlәcәyimizi tәmin etmәk yolunda çalışmalıyıq. Çünki çalışmağın vә әmәlin hәmişә xeyirli sәmәrәsi vә nәticәsi olur....

 

Elә ki, qalmadı, belә  dә qalmaz.

 

Xülasә, Damğandan da köçüb, neçә gündәn sonra Bәstamın Şahrud şәhәrinә çatdıq. Hacı Hüseyn cilovdar dedi:

 

“İki gün burada qalacağıq. Ancaq sizә gәrәk bağda çadır quram, orada qalasınız; çünki bu şәhәrdә gәnә var, qәrib adamları sancanda bәrk azarlayırlar.”

 

“Bәs indi ki, burada qalmağın bu qәdәr başağrısı var, daha nә üçün dayanırıq, keçәk gedәk, başqa mәnzildә düşәrik,” -- dedim.

 

“Atlar bәrk yorulublar daha bundan artıq getmәyә taqәtlәri yoxdur.” -- dedi. -- “Hәm dә buradan  birbaşa Tehrana yorta bilmәrik.”

 

Әlacsızlıq üzündәn atlardan düşdük. Şәhәrin yaxınlığında olan bir bağda bizim üçün çadır qurdular. Yay fәsli olduğuna görә çadırda qalmaq mümkün idi. Şeylәri yerbәyer elәyib bir qәdәr rahatlaşdıq. Yadıma düşdü ki, mәrhum atam Şahrudda Hacı İsmayıl adlı bir tacirlә dost idi. Bir-biri ilә mәktublaşardılar. Ona görә ki, onun mәktublarını mәn özüm yazardım. Hәmin tacirin olduğu karvansaranın adını da bilirdim. Fikirlәşdim ki, atamın dostudur, gedib onunla görüşüm. Yusif әmiyә dedim:

 

“Yusif әmi, dur ayağa mәnimlә birlikdә bir yerә gedәk.”

 

Karvansaranın vә Hacının olduğu yeri soruşdum. Nişan verdilәr. Hacının evinә çatdıq, xoşbәxtlikdәn özü dә evdә idi. Salam verib әylәşdik. Xoş-beşdәn sonra dedim:

 

“Sizin adınız gәrәk Hacı İsmayıl ağa olsun?”

 

“Bәli,” -- dedi. -- “Lakin bağışlayın, sizi tanımadım.”

 

“Mәn Misirdә olan filankәsin oğlu İbrahmmәm,” -- dedim.

 

O möhtәrәm şәxs atamın adını eşidәn kimi ayağa durub mәni qucaqladı, üz-gözümdәn öpüb dedi:

 

“Xoş gәlibsiniz. Mәrhum atanızın vәfatı xәbәri mәni çox mütәәssir elәdi. Allah ona qәni-qәni rәhmәt elәsin. Yaxşı, indi de görüm haradan gәlirsәn, haraya gedәcәksәn? İnşaallah, anan sәlamәtdir. Eşitmişәm bir bacın da var. Kefi necәdir?”

 

“Şükür allaha, sәlamәtdirlәr, canınıza dua elәyirlәr. Müqәddәs Mәşhәd şәhәrindәn gәlirәm, Tehrana getmәk әzmindәyәm.”

 

“Çox gözәl, sizin gәlmәyinizdәn olduqca şadam. Siz mәnim әziz dostumun yadigarısınız.”

 

Sonra nökәrinin qulağına nә isә pıçıldadı. Nökәr getdi, yarım saatdan sonra iki mәcmәyi çilov-kabab, şәrbәt vә tәzә yetişmiş novbar qovunla qayıtdı. Hacı mehribancasına yemәyi göstәrib dedi:

 

“Bismillah, buyurun bir tikә çörәk yeyәk.”

 

Süfrәnin başında oturduq, yemәk әsnasında Hacı üzünü mәnә tutub:

 

“Harada düşmüsünüz,” -- deyә soruşdu.

 

“Filan bağda çadır qurmuşuq,” -- dedim.

 

Hacı nökәrә dedi ki, tez oraya gedib, bizim yük-yapımızı evә gәtirsin. Mәn dedim:

 

“Cilovdarımız deyir ki, şәhәrdә gәnә var. Ona görә dә qorxuram.”

 

Hacı çox üz vurdu. Mәn razı olmadım. Nahar elәdikdәn sonra soruşdu:

 

“Gündüzlәr yatmağa adәt etmişsinizmi? Ya çay içmәk meyliniz var?”

 

“Gündüzlәr yatmaram,” -- dedim. -- “Çayı da axşamlar içirәm.”

 

Sonra bir saata qәdәr dә söhbәt elәdik. Hacı üzünü oğluna tәrәf tutub dedi:

 

“Rza, sәn qonaqları apar bir az şәhәri, çay kәnarını gәzdir. Axşam da buyurun evә tәşrif gәtirin. Şamdan sonra mәn sizi öz mәnzilinizә çatdıraram, orada çadırda yatarsınız.”

 

Baxdım gördüm üzrümü heç vәchlә qәbul elәmәyәcәk, çarәsiz qalıb razılıq verdim. Durub yola düşdük. Mәn soruşdum:

 

“Hara gedәcәyik?”

 

Yusif әmi dedi:

 

“Mәncә, bu şәhәrin mәktәb vә ya mәdrәsәlәrindәn birinә gedib vәziyyәti ilә tanış olsaq pis olmaz.”

 

Ağa Rzadan soruşdum:

 

“Bu şәhәrdә mәktәb varmı?”

 

“Bәli,” -- dedi. -- “Burada cәmi üç mәktәb var. Biri çox uzaqdır. Bizim uşaqlar haman mәktәbdә oxuyurlar. Biri dә bu yaxınlıqda Nәccәrabazardadır. Amma fikirlәşirәm ki, oraya getsәk nә deyәk. O mәktәbdә mәni o qәdәr dә tanımırlar. Yaxşısı budur ki, birimiz borclu olaq, o birimiz dә tәlәbkar. Sәnәd yazdırmaq üçün oraya gedәk. Onda siz dә istәdiyiniz kimi mәktәblә tanış ola bilәrsiniz.”

 

Ağa Rzanın bu tәdbiri mәni çox güldürdü. Dedim:

 

“Nә eybi var, siz deyәn kimi elәrik.”

 

Yusif әmi dedi:

 

“Mәn öz adımı demәyәcәyәm, başqa bir ad deyәcәyәm.”

 

Ağa Rza dedi:

 

“Ürәyin necә istәyirsә elә dә elә.”

 

Mirzәnin mәqsәdi bir abbasını almaqdır. Hansı adı istәyirsәnsә özünә bağla. Heç kәsin adını, ünvanını aydınlaşdırmaqla bir işi yoxdur.

 

Bir az da zarafatlaşdıq. Birdәn qarşımızdan "çәkil, çәkil!" nidaları ucaldı. Hәr tәrәfdәn bağırıb: "İrәli keç, dayan, әbanın qolunu gey!" demәyә başladılar. Mәn tәәccüblә sәs gәlәn tәrәfә baxdım.

 

Gördüm atın üstündә bığıburma, ucaboy bir cavan gәlir. Arxasınca da otuz-qırx nәfәr әllәrindә çomaq, onun hәr iki tәrәfindә cәrgә ilә irәlilәyirlәr, onların da önündә qırmızı paltarlı, sifәti dәәtli bir adam, onun da arxasında on-on beş atlı sıra ilә hәrәkәt edir. Ağa Rzadan soruşdum:

 

“Bu nә hәngamәdir?”

 

“Şәhәrin hakimidir, ova gedir,” -- dedi, sonra әlavә etdi:

 

“Yerinizdә düz dayanın, gәlib qabağınızdan keçәndә ikiqat tәzim elәyin. Baxın, hamı necә elәyir, siz dә onlar kimi elәyin.”

 

Әtrafıma göz gәzdirdim, gördüm doğrudan da hәr dörd tәrәfdәn hey başdı ki, әyilir, hey sәcdәdәdir ki, olunur. Hakim cәnabları da heç onlara etina elәmәdәn bir ucdan bığlarını burur. Ağa Rzaya dedim:

 

Әgәr baş әymәsәk nә olar?”

 

Dedi:

 

“Daha orasını fәrraşlar bilir, bir dә onların әlindәki çomaqlar! Deyәsәn  canınızdan doymusunuz.”

 

“Yox, nә üçün doyuram, ürәyimdә min arzum var,” -- dedim.

 

Kәmali-әdәblә dayandıq. Hakim bizә yaxınlaşanda ikiqat әyilib salam verdik. "Bir bәla çatmış idi, amma ki, qurtardı, gözәl!"

 

İndiyәdәk belә bir vәziyyәtә heç bir yerdә rast gәlmәdiyimә görә çox tәәccüblәndim. Öz-özümә dedim: "Abad olsan İran, yeddi milyon cәmiyyәti olan London kimi bir şәhәrin hakimi hәr yerә tәk gedir, bir nәfәr dә onun kim olduğunu bilmir vә bilsә dә fәrqi yoxdur, onun şәnini vә rütbәsini sayan olmaz. Amma, maşallah olsun, bizim kiçik bir vilayәtin hakiminin bu qәdәr cah-cәlalı var. Bәli, hökumәt belә olmalıdır!"

 

“Ağa Rza, hakim bu qәdәr adamın mәvacibini, donluğunu haradan verir,” -- deyә soruşdum.

 

“Bunların donluğu yoxdur,” -- deyә Ağa Rza cavab verdi.

 

Mәn tәәccüblә soruşdum:

 

“Bәs nә yeyirlәr?”

 

Sәhәrdәn axşamadәk küçә-bazarı dolaşırlar, harada iki nәfәr dava elәsә, tutub fәrraşbaşının yanına aparırlar. Dava әhәmiyyәtsiz olarsa, iki tümәn fәrraşbaşı, beş qran naib, iki-üç qran da bu fәrraşlar alıb onların yaxasından әl çәkirlәr. Yaxın kәndlәrdәn şikayәtçi gәlsә, bu atlılardan bir-ikisi çapıb talamağa göndәrilir. Dava bir az böyük olarsa pişxidmәtlәrdәn biri, ya mehtәrbaşı, ya әslәhәdarbaşı, ya abdar, ya qәhvәçi o işә baş çәkmәk üçün göndәrilir. Onlar da әllidәn-yüzdәn şahzadәyә, on-on beş tümәn dә özlәri üçün cәrimә, peşkәş alırlar.

 

Bu sözlәri eşitdikdә mәn yerimdәcә qurudum. Doğrusu, sәyahәtimdәn peşman oldum. Öz-özümә dedim: "Kaş kor olaydım, bu vәziyyәti görmәyәydim, kar olaydım, bu sözlәri eşitmәyәydim. Min әzab-әziyyәt çәkdim, bu qәdәr pul xәrclәdim, özüm üçün qәribә bir bәlanı satın aldım!"

 

Mәktәbә gәlib çatdıq. Bu mәktәb Nәccәrabazardır. Tәxminәn otuz arşın boyu, on arşın eni olan böyük bir otaqda yüzdәn artıq mәsum uşaq toplaşıb oturmuşdu. Onlardan bәzisi quru torpaq üstә, bir parası keçә parçası, bir neçәsi hәsir vә ya kilim üstә oturub dәrs öyrәnirdilәr. Müәllimlәri әmmamәli qoca bir kişi idi. Mәktәbә daxil olub salam verdik, uşaqların sәs-küyü üzündәn müәllim bizim salamımızı eşitmәdi. Biz dә bir guşәdә oturduq. Axund soruşdu:

 

“Nә fәrmayişiniz var?”

 

Yusif әmi dedi:

 

“Mәn bu kişiyә yetmiş tümәn borcluyam. Xahiş edirәm mәnim tәrәfimdәn hәmin mәblәğә bu adamın adına bir höccәt yazasınız.”

 

“Çox gözәl,” -- dedi. -- “Adınız nәdir?”

 

Әbdülqafardır,” -- deyә Yusif әmi  cavab verdi.

 

“Bәs ağanın adı nәdir?”

 

“İbrahim bәydir.”

 

“Müamilә üçün girov vardırmı?”

 

“Bәli, evimi girov qoyuram.”

 

“Eviniz haradadır,” -- deyә axund soruşdu.

 

Әrdәbildәdir,” -- deyә yenә Yusif әmi cavab verdi.

 

“Pulun müamilәsi nә qәdәr olacaq?”

 

“Ayda bir tümәn, özü dә altı ay müddәtinә.”

 

Axund vәsiqәni yazdı. Qurtarandan sonra bizim üçün oxudu. Çıxarıb on şahı verdim vә vәsiqәni aldım. Axund bizdәn razı qaldı. Dedim:

 

“Maşallah, şagirdiniz nә çoxdur?!”

 

“Bәli,” -- dedi. -- “Hәlә bunlardan әlavә, bir neçә nәfәr dә vardır. Ancaq bu gün gәlmәyiblәr.”

 

“Uşaqlar nә oxuyurlar,” -- deyә soruşdum.

 

“Bәzisi әlifba, bir parası Cüzvi-әmmә, bir neçәsi Qurani-mәcid. Bu sırada oturan böyüklәr "Gülüstan", "Bustan", Hafiz, xülasә, hәr şeydәn dәrs alırlar.”

 

Dedim:

 

“Axund ağa, Hafizin dәrsә nә dәxli var?”

 

Axund heyrәtlә soruşdu:

 

“Necә bәyәm? Hafiz Şirazinin dәrsә dәxli yoxdurmu?”

 

Dedim:

 

“Aydındır ki, Hafizin divanı tәsәvvüfә aid rәvan qәzәllәrdәn ibarәtdir. Oxuyanların әksәriyyәtinin onun mәnasını başa düşmәlәri çox çәtindir. Belә olduqda, başdan-ayağa zahirәn badә, saqi, mәhbub, aşiq, mәşuq vә eşqbazlıqdan bәhs edәn bir kitabdan uşaqlar nә xeyir görә bilәrlәr?”

 

Axund tәәccüblә soruşdu:

 

“Bәs sizin vilayәtiniz olan Әrdәbil şәhәrindә uşaqlara mәktәblәrdә nәdәn dәrs verirlәr?”

 

“Bizim vilayәtimiz Әrdәbil deyil,” -- dedim.

 

“Bәs haradır,” -- deyә soruşdu.

 

“Yer kürәsinin tamamilә başqa bir qitәsidir.”

 

Dedi:

 

“Onda sizin sözünüzdәn belә mәlum olur ki, Şiraz vә ya Bağdad tәrәfindәnsiniz.”

 

“Heç birisi deyil, Afrikadır,” -- dedim.

 

Axund dedi:

 

“Hesabla  gәrәk Afrika Salmasın yaxınlığında ola.”

 

Gördüm müәllim doğrudan da çox "axunddur".

 

Dedim:

 

“Bәli, siz buyurandır. Amma siz gәrәk uşaqlara çoğrafiya vә hәndәsәdәn dә dәrs verәsiniz.”

 

Dedi:

 

“Hәndәsә nәdir?”

 

Dedim:

 

“Hesabı yaxşı bilirsinizmi? Bir yerin sahәsini tapa bilәrsinizmi?”

 

“Hesabı yaxşı bilirәm,” -- dedi. -- “Uşaqlara sәyaq öyrәdirәm. Özüm dә hәndәsәni bilirәm. Ancaq uşaqlara öyrәtmirәm.”

 

“Hesabın ilk mәrhәlәsi olan toplamanı vә bölmәni mәnә misalla göstәrin,” -- dedim.

 

“Nә yazım,” -- dedi.

 

Dedim:

 

“Yaz, min iki yüz otuz dörd.”

 

Belә yazdı:

 

1000200304.

 

Dedim:

 

“Cәnab axund, bu rәqәmlәr milyarddan da çox oldu.”

 

İstәdim uşaqlardan da bir şey soruşam. Daha artıq dilxorçuluğa sәbәb olacağımı düşünüb vaz keçdim. Oradan çıxıb, gәzә-gәzә Hacının evinә getdik. Dәstәmazımızı tәzәlәyәndәn sonra Hacının yanına gәldik. Gördük çayı hazırlayıb bizi gözlәyir.

 

“Yaxşı gәzdinizmi?” -- deyә soruşdu.

 

“Bәli!“ -- deyә cavab verdim.

 

Hacının oğlu Ağa Rza gülmәyә başladı. Hacı soruşdu:

 

“Rza, nә üçün gülürsәn?”

 

Rza dedi:

 

“Ağa, möhtәrәm qonaqlar qәribә adamlardırlar. Vilayәtin hakimini, fәrraşları vә atlıları ilә görüb onların "uzaqlaş, dayan, keç" demәlәrinә tәәccüb elәdilәr ki, görәsәn bu nә hәngamәdir. Daha bilmirlәr ki, o, şahzadәdir, hakimdir.”

 

Yazıq Hacı dәrindәn bir ah çәkib dedi:

 

“Elәdir, oğlum. Qonaqlarımız bu hәngamәlәrdәn görmәyiblәr. Bu bәdbәxtlik ancaq İrana vә iranlılara mәxsusdur. Yer üzünün heç bir nöqtәsindә hakimlәrin bu cür hakimiyyәti vә dәsgahı yoxdur. Hakimin ixtiyaratı vә mәhkumun vәzifәsi hәr yerdәәyyәnlәşdirilmişdir. Tәkcә bizim İranda biz bәdbәxtlәr bir ovuc fironların vә nәmrudların hәvavü hәvәsinin әsiri olmuşuq. Onlar bizim malımız, canımız vә namusumuz haqqında nә kimi hökmlәr versәlәr icra olunar. Heç kәs dә onlardan bu haqda bir söz soruşa bilmәz vә onları heç bir mәqam mәsuliyyәtә cәlb edib    cәzalandıra  bilmәz. Bizim  şikayәtimizә  qulaq  asan yoxdur. Sәsimiz bir yana çatmaz. Bu gün Hәbәş vә Sudan zәncilәri belә bu kimi zülmlәrdәn vә әsarәtdәn xilas olmuşlar. Onlar hәr cür bәşәri hüquqa malikdirlәr. Fәqәt biz biçarәlәrin boynunda olan әsarәt zәnciri gündәn-günә daha da möhkәmlәnir  vә hüquqlarımızın dairәsi getdikcә daha çox daralır.”

 

Gördüm yazıq Hacının ürәyi mәndәn dә betәr doludur. Bir saat söhbәt etdik, yemәkdәn sonra Hacının nökәri fanar götürüb bizi mәnzilimizә çatdırdı. Sabahı gün Hacı bizim görüşümüzә gәldi. Çay içib, qәlyan çәkәndәn sonra qalxdı. Yenә dә bizi şama dәvәt elәdi, ancaq biz haman gecә yola düşmәli olduğumuza görә üzr istәdik. Hacı ilә vidalaşdıq. Gecәnin tәn yarısında oradan da hәrәkәt etdik. Bir neçә mәnzil gәldikdәn sonra Tehranın iki ağaclığında olan Xatınavaya çatdıq. Hesab elәdim gördüm düz otuz altı gündür ki, Mәşhәddәn çıxmışıq. Bu mәsafәni dәmir yolu ilә üç sutkada tam rahatlıq vә az xәrclә getmәk olar. Hayıf ki, iranlılar bu böyük nemәtdәn dә mәhrumdurlar. Allah özü onların halını görüb rәhm elәsin!

 

Sәhәrә yaxın oradan da çıxdıq, gәlib şәhәrә çatdıq. Hacı Hüseyn cilovdardan soruşdum:

 

“Biz harada mәnzil tutsaq yaxşıdır?”

 

Dedi:

 

“Hacı Mәhәmmәdhәsәn karvansarasının dalandarı mәnim dostumdur. Sizi oraya apararam. Özü dә yaxşı adamdır, tapşıraram sizә gözәl qulluq elәr.”

 

Biz birbaşa haman karvansaraya getdik. Bizim üçün bir hücrә boşaltdı. Hacı Hüseyn cilovdar bizi oradakılara tapşırıb getdi. Әl-üzümüzü yuyub, yolun toz-torpağından tәmizlәndik. Dalandar samovar gәtirdi, çay içdik. Yusif әmi dedi:

 

“Hamama gedәk.”

 

Dedim:

 

“Mәşhәddәki hamamı görәndәn sonra mәn özümә söz vermişәm ki, bir daha İranda  hamama getmәyim.”

 

Yüsif әmi dedi:

 

“Bura Tehrandır, islamın böyük şәhәri vә paytaxtıdır. Ola bilsin ki, hamamları Mәşhәd hamamları kimi olmasın.”

 

“Onda bu gün sәn get, suyu tәmiz bir hamam olarsa sabah bәrabәr gedәrik,” -- dedim.

 

Yusif әmi fitә-qәtifә götürüb, dalandarın göstәrdiyi hamama getdi. Mәn dә әbamı başıma çәkib yatdım. Bir vaxt gördüm Yusif әmi mәni oyadır.

 

Dedim:

 

“Hamam necә idi?”

 

“Buranın da hamamlarının suyu qoxumuşdur. Ancaq kiçik bir xәznәsi var, onun içinә girmirlәr. Әgәr istәsәniz oradan tәmiz su gәtirib kisә çәkdirә bilәrsiniz.”

 

“Çox gözәl, sabah gedәrik,” -- dedim.

 

Dalandarı çağırıb adını soruşdum. Dedi:

 

“Adım Mәşәdi Abdulladır.”

 

“Bizә bir yaxşı çilovpәz dükanı göstәrin,” -- deyә ondan xahiş elәdim.

 

Dedi:

 

“Bu bazardan düz gedin, bir az aşağıda üzbәüz iki dükan var. Sağ әldәki yaxşı, tәmiz, qaydasında olan dükandır.”

 

Baxıb gördüm bu mәmlәkәtdә daima bir bәlәdçiyә vә yol göstәrәnә ehtiyacımız var. Ancaq nә elәyәsәn, belә bir adamı haradan tapasan? Bu fikir-xәyalla gedirdim. Birdәn yol üstündә avropalı bir adamın bir iranlı ilә rastlaşdığını gördüm. Onlar ingilislәrә mәxsus tәrzdә görüşdülәr. İranlı ingiliscә elә rәvan danışırdı ki, sanki heç iranlı deyil, әsil ingilisdir. Lap mәәttәl qaldım. Mәnim orada olduğumu duymasınlar deyә, özümü bir tәrәfә verib guya bir işlә mәşğul kimi göstәrdim. Onların söhbәtinә qulaq asmağa başladım. İranlı soruşdu:

 

“Necә oldu?”

 

İngilis cavab verdi:

 

“Düzәldi. Otuz min tümәn sәdr-әzәmә....”

 

Şahın özünә verilәn mәblәği dә söylәdi, ancaq sözlәrini düzgün tuta bilmәdim. Sonra әlavә etdi:

 

“Sabah qibleyi-alәm dә qol çәkәcәkdir.”

 

Onlar aralandılar. İngilis getdi. Mәn diqqәtlә ona baxıb düşünürdüm: "Әcәba, görәsәn bu iranlı ingilis dilini bu dәrәcәdә mükәmmәl şәkildә harada öyrәnibdir?" Sanki o da mәnim könlümdәn keçәn sualı duymuşdu. Mәnә tәrәf yönәlib soruşdu:

 

“Nә üçün mәnә belә heyran-heyran baxırsan?”

 

“Heyran olmağımın sәbәbi sizin ingilis dilindә bu qәdәr gözәl danışmağınızdır,” -- dedim. -- “Çox xoşum gәldi.”

 

“Mәgәr siz dә fransız dilini bilirsiniz?” -- deyә soruşdu.

 

“Az-maz bilirәm,” -- dedim.

 

İngiliscә suallar verdi. Cavab verdim. O da mәnim ingiliscә bildiyimә görә tәәccüblәndi.

 

“Hara gedirsiniz?“ -- dedi. Dedim:

 

“Nahar elәmәk üçün bir çilovpәz dükanı axtarırıq.”

 

“Elәdә gәrәk mәnә qonaq olasınız.”

 

Mәn onun tәklifini qәbul elәmәdim:

 

“İltifatınız artıq olsun,” -- dedim. -- “Siz lütfәn bizә bir yaxşı yemәkxana göstәrin, özünüz dә bu gün bizimlә bir yerdә nahar etsәniz bizi minnәtdar etmiş olarsınız.”

 

Bizi bir dükana apardı. Doğrudan da, olduqca tәmiz vә sәliqәli bir yemәkxana idi. Tiflisdәki yemәkxanaların әksinә, burada hәr şey öz qaydasında idi. Söhbәt әsnasında soruşdum:

 

“O ingilis nәçidir, sizә nә deyirdi?”

 

Dedi:

 

“Bu adam İngiltәrә kompaniyasının nümayәndәsidir. Tehrana gәlibdir ki, İran dövlәtindәn bir sıra imtiyazlar alsın vә mәdәnlәrin ixtiyaratını әlә keçirsin. Bayaq deyirdi ki, mәsәlә baş tutubdur, imtiyazları almışam. Guya sәdr-әzәmә otuz min tümәn bığ-yağı vermiş, şahın payına düşәn hissә hәlә mәlum deyil.”

 

“Siz ingilis dilini harada öyrәnmişsiniz?” -- deyә soruşdum.

 

Cavab verdi:

 

“Bir müddәt Bombeydә olmuşam, orada öyrәnmişәm.”

 

Bir yerdә nahar elәdikdәn sonra dedim:

 

“Bizә qarşı göstәrdiyiniz iltifatınızı tәkmillәşdirmәk üçün rica edirәm bir qәdәr dә söhbәt elәmәk üçün bizim mәnzilә tәşrif gәtirәsiniz.”

 

Qәbul elәdi. Birlikdә mәnzilә getdik. Söhbәt әsnasında bizim sәfәrimizin sәbәbini soruşdu. Mәnim adımı-sanımı, әslimi-nәsәbimi öyrәnmәk istәdi. Dedim:

 

Әslim İrandandır, Misirdә anadan olmuşam. Adım İbrahimdir. Misirdәn müqәddәs Mәşhәdi ziyarәt etmәk әzmilә çıxıb oradan da İranı sәyahәt etmәk mәqsәdilә bu şәhәrә gәlmişәm.”

 

Mәn dә onun adını vә harada anadan olduğunu soruşdum, dedi:

 

“Adım Mәşәdi Hәsәndir. Ancaq hamı mәni Hәsәn Kirmani deyә çağırır.”

 

Dedim:

 

“Sizdәn artıq dәrәcәdә tәvәqqe edirәm ki, bu şәhәrdә qalacağımız bu neçә gündә bizi unutmayıb, qәribnәvazlıq edәsiniz.”

 

“Gözüm üstә,” -- dedi. -- “Ancaq buyurun görәk Tehrana gәlmәkdәn mәqsәdiniz nәdir?”

 

“Elә bir mәqsәdim yoxdur. Doğrusunu desәm, istәyirәm bu mәmlәkәtin vәzirlәrindәn bir neçәsi ilә görüşüm, bir para mәsәlәlәri onların hüzuruna çatdırım. Ancaq bilmirәm bu bağlı qapının açarı kimdәdir. Mәqsәdimә çatmaq üçün hansı vasitәyә әl atmalı olduğumu da bilmirәm.”

 

“Olmaya әrizәdәn-zaddan vermәk istәyirsәn,” -- deyә soruşdu.

 

“Yox,” -- dedim. -- “Onların özünü görüb bir para deyilmәli mәtlәblәri onlara şәxsәn söylәmәk istәyirәm.”

 

“Doğrusu, elә bir vasitәni mәn dә bilmirәm. Әgәr müәyyәn bir iş üçün vasitәçilik vә ya xahiş lazım olsa idi düzәldә bilәrdim. Amma sәnin qolundan tutub vәzirlәrlә diz-dizә oturda bilәn bir adam tanıyıram.”

 

“Vasitәçi vә ya xahiş üçün münasib bildiyin adam kimdir, adı nәdir?”

 

“Sәnin onun ad-sanı ilә işin olmasın. Mәnimlә çox yaxın dostluğu var. Bütün vәzirlәr vә dövlәt adamları onun xatirini istәyirlәr. Mәmlәkәtin hәmәkarәsidir. Hal-hazırda Tehranda müәyyәn bir iş üçün hәr kәsә vasitәçi lazım olsa mәnә müraciәt edir. Mәn dә on-on iki tümәn alıb vasitәçini tapıram. O da o işi yerbәyer edir. Bu işdәn әlә gәlәn mәdaxilin onda birini dә mәnә verir.”

 

Bu xәbәr mәni artıq dәrәcәdә sevindirdi.

 

“Dostum, mәn sәnә ikicә tümәn nәqd verәrәm,” -- dedim, -- “o adama da hәr neçә lazımdır verәrәm. Sәnin heç nәynәn işin olmasın, ancaq onu mәnә göstәr, vәssәlam.”

 

“Gözüm üstә,” -- dedi. -- “Amma gәrәk әvvәlcә ona xәbәr verәm. Qәbul edәrsә, sabah gedәrik yanına. Onu da sәnә deyim ki, arxayın ol, qәbul edәcәk. Çünki özü yaxşı adamdır, türkdür. Türklәrin xatirini dә çox istәyir. Zarafatçı, әhli-zövq, tәvazökar adamdır. Özünü çәkmәk onun mәzhәbindә küfr hesab olunur.”

 

Әlqәrәz, ağa Mәşәdi Hәsәn Kirmani getdi. Sabahısı gün gәlib dedi:

 

“O vasitәçini görüb işlәri düzәltmişәm. Bismillah, buyurun gedәk yanına.”

 

Durub getdik. Çoxlu yol gәldikdәn sonra qaranlıq bir döngәyә çatdıq. Elә burada mәni vahimә basdı. Özümü mәzәmmәt elәdim ki, nә üçün tәk gәldim, Yusif әmini özümlә gәtirmәdim. Allaha tәvәkkül deyib, döngәyә daxil oldum. Lap sonunadәk getdim. Mәşәdi Hәsәn qapını taqqıldatdı. Qapını açdılar. Altmış-yetmiş yaşlarında olan bir qoca kişi gördüm. Başında dövrәsinә bir fitә sәrinmiş keçә papağı var idi, saqqalı qırmızı, sifәti qara idi. Fәlәk başına qәm külü әlәmiş, bütün dişlәri tökülmüşdü. Ölgün gözlәri, sönük baxışları var idi.  Paltarı o qәdәr kirli idi ki, parçasının әvvәlcә nә rәngdә olduğu mәlum deyildi. Mәşәdi Hәsәn qocadan soruşdu:

 

“Hacıxan evdәdirmi?”

 

Qoca cavab verdi:

 

“Bәli, buyurun, sizi gözlәyir.”

 

Otağa çıxan pillәlәrә ayaq basan kimi arağın qoxusundan az qaldı beynim partlasın. Evin dәhlizinә heç deyәsәn nuh әyyamından süpürgә dәymәmişdi. Zibilliyә oxşayırdı. Otağın qapısına gәlib çatdıq. Qoca pәrdәni qaldırdı: kimi görsәm yaxşıdır?--Gördüm mәşhur molla Hacı Mәmmәdәli yuxarı başda  ağır-ağır özünü çәkib  әylәşibdir. O da, mәn dә bir-birimizi görcәk heyran qaldıq. İkimiz dә bir-birimizi tanıdıq. Heyrәtim o dәrәcәdә şiddәtli idi ki, salamı da unutdum. Dedim:

 

"Gәdә, molla, sәn hara, bura hara, lәvәndxan olmusan?!"

 

Onu da böht aparmışdı. Lakin zirәkliyindәn tez özünü әlә alıb, ucadan dedi:

 

“Bah, İbrahim bәy, xoş gәlmisiniz, sәfa gәtirmisiniz, buyurun, buyurun.”

 

Yerindәn dik qalxıb mәnә tәrәf әl uzatdı. Görüşdük, qucaqlaşıb öpüşdük, ancaq mәn türkcә danışdıqca o özünü farslığa vururdu. Mәn onu şeytan atından salmaq istәyirdim, o düşmәk istәmirdi. Nәhayәt, saqqal tutub mәnә işarә ilә bildirdi ki, mәn ölüm, mәni zay elәmә, ovcumu açma.

 

Gördüm Mәşәdi Hәsәndәn utanır, onun yanında qәdir-qiymәtdәn düşmәk istәmir. Mәn dә sözümü dәyişdim. "Әrz elәyirәm", "buyurursunuz", "mübarәk başınıza and olsun", "cәnabınız buyurun" demәyә başladım. Mollanın nәfәsi açıldı, bir qәdәr rahatlaşdı, tәzәdәn özünü tutdu, kef-әhval soruşdu, Misirdәn xәbәr aldı:

 

“Misrin hakimi konsulla necә rәftar edir? Şübhәsiz ki, İstambulda sәfiri gördünüz, necәdir? Tiflisdә hakim yenә qraf Şeremetyevdirmi? Çox yaxın dostuq. Osmanlı konsulu Xәlil әfәndi yenә dә ordadırmı? Çox nәcib, alicәnab adamdır. İranlıların ticarәti oralarda nә vәziyyәtdәdir?...”

 

Bütün bu suallara әdәblә cavab verdim. Hәr nә deyirdisә tәsdiq elәyib deyirdim: "Bәli, cәnab Hacıxan, mübarәk başınıza and olsun, belәdir ki, var". Bu minvalla yarım saata yaxın söhbәt elәdik. İzin alıb getmәk istәdim. Әdәblә baş әyib yola düşdüm. Otaqdan çıxandan sonra mәni sәslәdi. Mәn qayıtdım. Mәşәdi Hәsәn dayanıb mәni gözlәdi. Hacıxan ağzını qulağıma tutub dedi:

 

“Sabah gecә gәlin bura, xudmani oturub mәhrәmanә söhbәt elәrik, razu-niyaz, dәrdi-dil edәrik. Şamı da bir yerdə yeyәrik.”

 

“Gözüm üstә, icazә versәniz Yusif әmini dә gәtirәrәm.”

 

“Daha gözәl, onu da gәtir,” -- dedi.

 

Bu dәfә: -- “allah amanında,” -- deyib çıxdım.

 

Bazaradәk gәldik. Mәn Mәşәdi Hәsәnә dedim:

 

“Siz buyurun tәşrif aparın. Sabah da zәhmәt çәkmәyin. Biz hamama-zada gedәcәyik.”

 

Mәn daha ona demәdim ki, Hacıxan bizim vәdәmizi alıb. Mәnzilә qayıtdım: gözlәyirdim ki, sabah şam vaxtı tez gәlib çatsın vә Hacıxanın evinә gedim, görüm o molla Hacı Mәmmәdәli haradan xan olub, nә vaxtdan camaatın müraciәt etdiyi adam olub.

 

Oxucuları agah etmәk üçün burada molla Hacı Mәmmәdәlinin sәrgüzәşti vә onunla ilk tanışlığım haqqında, müxtәsәr dә olsa, mәlumat vermәliyәm. Qoy onlar da bilsinlәr ki, bu gün mәn bu evә gәlәndә kimә tәzim elәmişәm, oradan çıxanda kimә baş әyib getmәk üçün izin almışam.

 

Günlәrin birindә mәrhum atamın xidmәtindә әylәşmişdim. Gördüm Misir torpağının limanından, yәni İskәndәriyyәdәn atamın adına bu mәzmunda bir teleqram gәldi: "Sizin ziyarәtinizә gәlmәk istәyirik, Misirdә tәşrifiniz vardırsa vә bir maneә yoxdursa cavab verin. İmza: Cәfәr Tәbrizi".

 

Mәrhum atam dedi: Bu şәxs mәnim hörmәtli dostlarımdandır. Ola bilsin allahın evini ziyarәt etmәyә gedir. Cavabda yazın ki, tәşrif gәtirin, gözlәyirәm. Yazdım. Axşamçağı qonağı qarşılamaq üçün dәmiryol vağzalına getdim. Qatar gәlib çatdı. Mәlum oldu ki, qonaq tәk deyilmiş, dörd nәfәrdirlәr. Onlardan biri dә hәmin molla Mәhәmmәdәli idi. Hәzәrat yolda darıxmamaq vә sәfәri xoş keçirmәk üçün onun bütün xәrcini öhdәlәrinә götürüb, özlәri ilә yol yoldaşı elәmişdilәr. Guya onunla İstambulda rastlaşmışdılar.

 

Doğrudan da, molla Mәmmәdәli olduqca hazırcavab, xoşsöhbәt, gözәl xasiyyәtli vә zarafatçı bir adam idi. Bәzi әhvalatları o qәdәr yerli-yataqlı söylәyirdi ki, hamını valeh edirdi. Günlәrin birindә öz başına gәlәn macәralardan birini nağıl elәdi. Hamı heyran qaldı. Deyirdi ki, bir dәfә Azәrbaycan tacirlәrindәn biri mәnә altmış top qanovuz verdi ki, aparıb Tiflisdә әridim. Mәn malı götürüb Tiflisә yollandım. Tiflisә çatmağımdan iki hәftә sonra tacirdәn mәktub gәldi. Yazmışdı ki, pula ehtiyacım var. Mәktubu alan kimi yüz imperialın baratını alıb göndәr. Baratın harada satıldığını soruşdum. Dedilәr: filankәs baratçıdır. Onun yanına getdim. Dedim: Hacı, yüz imperiallıq barat istәyirәm. O da dinməz-söylәmәz yazıb verdi. Ona görә ki, o vaxt Tiflisdә hamı bir-birinә inanır, etibar elәyirdi. Bir-iki hәftә üçün nisyә barat verirdilәr. Bir hәftә keçmәmiş gördüm yenә dә әrbabdan kağız gәldi. Bu dәfә dә yüz imperial barat istәyirdi. Yenә dә baratçı tacirin yanına gedib yüz imperiallıq barat alıb göndәrdim. Bu hadisәdәn bir neçә gün keçdi. Birdәn gördüm Hacının adamı gәlib baratların pulunu tәlәb etdi. Mәn dedim: әlimdә nәqd pul yoxdur, gәrәk qanovuzları satam, sonra borcumu verәm. Tәlәbkar hirslәndi, çoxlu söz-söhbәtdәn sonra qanovuzları әlimdәn dartıb apardı. Neçә vaxtdan sonra mәni Tәbrizә çağırdılar. Getdim. Әrbab kef-әhval soruşandan sonra dedi:

 

“Hәr nә pul gәtirmisәn say bura.”

 

Dedim:

 

“Pul-mul yoxdur.”

 

Nisyә barat almağımı, baratçının adamlarının gәlib qanovuzları girov götürmәsini olduğu kimi nәql elәdim. Kişi dәli kimi bağırdı, durub hakimin yanına qaçdı. Mәnim әlimdәn şikayәt elәdi. Hakim mәhkәmә qurdu. Neçә dәfә mәclis quruldu, mәndәn dәftәr istәdilәr. Dedim: baba, dәftәr harada idi. İki dәfә barat alıb buraya göndәrmişәm, mәnim apardığım da bir qәlәm mal idi. Onu da barat sahibi zorla әlimdәn alıb apardı. Bütün bu haqq-hesab bir tikә kağızda yazılmışdı. Heç bilmirәm bu keşmәkeşdә necә oldu.

 

Mәclisdә iştirak edәn xeyirxah barışdırıcılar o saat yazıb hökm çıxardılar: "Molla Mәmmәdәli ticarәt dәftәrini itirdiyini etiraf elәdi". Surәti-mәclisi hakimin yanına apardılar. Hakim Tәbrizdә deyildi. Onun hәlә üzünün tükü çıxmamış cavan oğlu "naibülökumә" ünvanı ilә atasının yerindә oturub hökmranlıq edirdi. Mәni onun hüzuruna apardılar. Pәncәrә qabağında hakimә baş әyib әrzimi çatdırmaq istәdim. Hakim dedi:

 

“Oğlan, deyirlәr sәn dәftәr itirmisәn?”

 

Dedim:

 

“Qurbanın olum, dәftәr-zad itirmәmişәm.”

 

Mәnә qulaq asmadı. Dedi:

 

“Aparın saxlayın!”

 

Mәni çәkib apardılar. Fәrraşbaşı qardaşımla tanış idi. Dedi:

 

“O qәdәr dә müqәssir deyil, otaqda saxlayın.”

 

Apardılar. Zindanın qapısına çatdıq. Gördüm dustaqban zәncir, kündә hazırlayır. Fәrraş dedi:

 

“Zәhmәt çәkmәyin, fәrraşbaşı buyurub otaqda saxlayasınız. O qәdәr dә müqәssir deyil.”

 

Dustaqban anladı ki, mәndәn ona heç bir yağ düşmәyәcәk. Ona görә dә hirsindәn mәnә bir içim su da vermirdi. Qardaşım hәr vaxt yemәk gәtirәndә ona deyirdim su da gәtirsin. Bu minvalla dörd gün dustaq qaldım. Beşinci gün pәncәrәnin yanında әylәşmişdim. Gördüm mәnimlә tanış olan tacirlәrdәn biri şahzadә hakimin yanına gedir. Mәni görcәk dedi:

 

"Gәdә, molla, burada nә işin var?"

 

Dedim:

 

“Nә bilim, gәtirib buraya salıblar, heç özüm dә bilmirәm tәqsirim nәdir.”

 

Bir söz demәdi, ötüb getdi. Düşünürdüm ki, bu adam hakimin dostudur, ola bilsin ki, mәnim haqqımda da bir xahiş elәr. Gördüm qayıtdı, pәncәrәnin yanından düz keçib getdi. Mәnә heç bir söz demәdi. Sonra mәlum oldu ki, şahzadәyә deyibdir ki, dustaqların içindә bir nәfәr var, çox mәzәli adamdır, onun söhbәtindәn qafil olmayın, mәğbun olarsınız.

 

O adamın qayıtmasından bir az keçmәmiş hakimin qulluqçusu gәlib mәni çağırdı. Hakimin yanına apardı. Hakim mәni yuxarı başa çağırdı. Gedib yanında baş әyib dayandım. Şahzadә dedi:

 

“Oğlan, eşitmişәm sәnin yaxşı mәzәli söhbәtlәrin var.”

 

Dedim:

 

“Nә әrz elәyim?”

 

Dedi:

 

“Necә ki, nә әrz elәyim?”

 

Yenә dә dedim:

 

“Nә әrz elәyim?...”

 

Mәn başladım onun üçün yekә-yekә әhvalatlardan danışmağa. Avropadan girdim, Amerikadan çıxdım. Dövlәtlәrin siyasәtindәn söhbәt açdım. Avropalıların tәzә elmi kәşflәrindәn, London, Paris şәhәrlәrinin әzәmәtindәn xәbәr verdim. Hey yalan idi ki, әtәk dolusu, xırman-xırman mәclisә daşıyırdım. Dövrәdә oturanlar da ağızlarını açıb mat-mat mәhә baxırdılar. Dörd gündә bizim işimiz yalan-palan demәk oldu. Nәhayәt, şahzadәyә dedim:

 

Әgәr izin versәniz, gedib qardaşımı gәtirәrәm, öz yerimә dustaqda oturtduraram, özüm o tacirin yanına gedib bir dil taparam.”

 

Şahzadә razı oldu. Qardaşımı gәtirib orada qoydum. Özüm hәr yerә qaçdım, hәr bir qapını döydüm. Nәhayәt, işi bir tәhәr yoluna salıb, özümü vә qardaşımı xilas etdim. Bir hәftәdәn sonra yenә dә Tiflisә getmәk havası başıma vurdu. Evdә olan-qalan mis qazan-kәfkiri satıb, yol pulu düzәltdim. Tәzkirә dә aldım. Axşamüstü gördüm kәtxudanın adamı gәlib dedi:

 

“Sizi ağa istәyir.”

 

Birgә getdik kәtxudanın yanına, salam verdim. Gülәr üzlә salamımı alıb dedi:

 

“Ağa molla Mәmmәdәli, xoş görmüşük, buyur yuxarı!”

 

Oturmaq icazәsi verib, xoş-beşdәn sonra dedi:

 

“Bu gün eşitdim ki, sizi tutub aparıblar, ayrı mәhәllәdә dustaq oturdublar. Bәs sәni müqәssir qәlәmә veriblәr, nә üçün mәnә xәbәr vermәmisәn ki, onların atasının goruna od vuraydım. Allah sәnin atana qәni-qәni rәhmәt elәsin. O kişi bizim mәhәllәmizin sütunu idi. Onun kimi yaxşı adam az tapılar. Mәnim boynumda bir alәm haqqı var. Xeyr-xeyr, ağa molla Mәmmәdәli, mәn necә razı ola bilәrәm ki, sәnә zülm elәsinlәr. Gәrәk indi özüm bu işә әvvәldәn yetişib sәrәncam verәm.”

 

Әrz elәdim ki:

 

“Allah sizin kölgәnizi bizim başımızdan әskik elәmәsin. Daha bir iş idi olub-keçib.”

 

Kәtxuda tez sözümün arasına girdi:

 

“Yox-yox, ola bilmәz. Necә ki, mәnim mәhәllәmdәn sәnin kimi әsil-nәcabәtli bir adamı aparıb müqәssir qәlәmә versinlәr, başqa bir mәhәllәdә dama bassınlar?! Gәrәk atalarını yandırım. Mәn belә bir biabırçılığa dözә bilmәrәm.”

 

Kәtxuda qırsaqqız olub yapışdı canıma. 

 

Dedim:

 

“Möhtәrәm kәtxuda, allah sizin ömrünüzü uzun elәsin. Әrz elәdim ki, bir iş idi olub-keçib. Mәn dә artıq tәzkirә almışam, sabah Tiflisә yola düşürәm....”

 

Hәlә sözümü qurtarmamışdım ki, kәtxuda son dәrәcә qәzәbli halda dikәlib, yerindәcә şax oturdu, sonra dedi:

 

“Necә, nә dedin? Tiflisә gedәcәksәn? Qәlәt elәycәksәn, anası ... köpәk oğlu, bütün şәhәri doyurdun, indi bizә çatanda әllәrini göyә qaldırıb dua oxuyursan?! Sәn mәni nә hesab elәyirsәn? Köpәk oğlu, mәn sәnin üçün bәyәm ölü at kәllәsiyәm ki, bostanda asasan?! Atanı elә yandırım ki, özün әhsәn deyәsәn.”

 

Bәli, bizi sürüyә-sürüyә çәkib apardılar kәtxudanın dustağına. Yazıq anam xәbәr tutan kimi evin әsasiyәsindәn bir neçә şey dәyәr-dәymәzinә satıb, kәtxudaya peşkәş verdi, mәni xilas elәdi. Zindandan çıxan günün sabahı Tәbrizә әbәdi olaraq әlvida dedim. Tiflisә getdim. Bugünәdәk dә üzümü Tәbrizә tәrәf çevirmәmişәm.

 

Molla bu kimi hekayә vә macәralardan çox bilirdi. Mәclislәrdә onları nәql etmәklә camaatı özünә cәlb edirdi. Elә mәhz bu "sәrmayә" ilә dә gününü onun-bunun mәclisindә keçirәr, başını bir tәhәr girlәyәr, yemәk-içmәyini müftә salardı. Onun başına hәtta süfrә başında da minbir oyun açar, onunla cürbәcür zarafatlar elәyәrdilәr. Ancaq o, әsla incimәz, hamısına dözәr, mәclisi  qızışdırar vә gecә-gündüzünü bu minvalla keçirәrdi.

 

Bir neçә kәlmә dә bu möhtәrәm şәxsin görkәmi haqqında deyim: Әvvәla, başı lap qulaqlarının dibinә kimi keçәl idi. Xırdaca gözlәri görmә qabiliyyәti cәhәtcә elә zәif idi ki, özündәn on addım uzağı görә bilmәzdi. Kobud, iyrәnc dişlәri o qәdәr qabağa gәlmişdi ki, ağzında görünürdü. Qalın dodaqları, şişman qarnı var idi. Boyu gödәk idi. Bütün bunlarla birlikdә dili dә bir qәdәr pәltәk idi. Bәli, onun cismani tәsviri belә idi. Xüsusi xasiyyәtlәrinә gәldikdә demәliyik ki, hәmişә sәrxoş, etiqadı süst, nәmәkbәharam vә dәyanәtsiz bir adam idi. Әslindә özgәlәrin süfrәsi başında qarın otaran adamlar ümumiyyәtlә yaltaq, ikiüzlü vә alçaq olurlar. Bәli, tәrifini qısaca şәrh etdiyim belә bir cәnab İranda "Hacıxan" olub camaatın әrizәsinә baxır, işini düzәldir!

 

O gün heç bir işim olmadığına görә bir üzdәn dәqiqәlәri sayırdım. Görüş vaxtı nә zaman gәlib çatacaq ki, gedib onunla görüşüm; birdәn-birә necә xanlıq rütbәsi aldığını, dövlәt vә millәt qarşısında nә kimi xidmәtlәr göstәrdiyi üçün belә böyük ada layiq olduğunu öyrәnmәk istәyirdim.

 

Gecәni min cür fikir-xәyalla sәhәrә çatdırdım. Sәhәr tezdәn Yusif әmiyә dedim:

 

“Bu gün Şah Әbdülәzimin ziyarәtinә gedәcәyik. Gecәni dә bir yerdә qonaq olacağıq.”

 

Yusif әmi soruşdu:

 

“Harada qonağıq?”

 

“Bir nәfәr xanın evindә qonağıq,” -- dedim. -- “Sәn özün dә onu tanıyırsan. Amma adını demәyәcәyәm, özün görüb tanıyarsan.”

 

Yusif әmi nә qәdәr tәkid etdisә dә bizi dәvәt edәn şәxsin adını söylәmәdim. Mәnzildәn dәmir yol vağzalınadәk piyada getdik. Yeddi mildәn az olan Şah Әbdülәzim yolu bütün İran mәmlәkәtindә yeganә dәmir yoludur. Onu da bir Belçika şirkәti çәkmişdir. Hәәnd ki, son dәrәcәdә nizamsızdır, amma yenә dә evi abad olsun ki, eşşәyә minib getmәkdәn min dәfә yaxşıdır.  Bircә saatın әrzindә   mәqsәdә çatıb, o müqәddәs mәkanın ziyarәtinә nail olduq. Namaz qılandan sonra o müqәddәs türbәyә tamaşa etdik. Bu mәqbәrә mәnәvi ülviyyәtә malik olmaqdan әlavә   әzәmәtli vә gözәl şәkildә tikilmişdir. Bu, memarlıq, aynabәndlik vә tәmizlik cәhәtdәn İranda ziyarәt edib qәlbәn şad olduğum ilk ibadәtgahdır. Bir qәdәr    әylәşdik, vaxtımızı dua vә quran oxumaqla keçirdik. Nahar çağı oradan bazara çıxıb, bir baqqal dükanından bal-qaymaq alıb yedik. Axşamüstü yenә dә dәmir yol qatarı ilә şәhәrә qayıtdıq. Şәhәrdә bazarları vә karvansaraları gәzib seyr etdik. Çarsu vә bazarlar pis deyil. Karvansaraların da binaları gözәl vә    abaddır. Amma heç bir yerdә bu kimi böyük şәhәrlәrin ticarәtinin tәrәqqisinә vә әzәmәtinә sәbәb olan kompanilәr, şirkәtlәr, banklar vә kontorlara rast gәlmәdik. Şәhәr ticarәt nöqteyi-nәzәrindәn elә bil matәmә batmışdı. Bir para sәrraf dükanları gözә dәyirdi. Ola bilsin ki, onların bәzisi varlı-karlı idi. Amma hamıdan çox gördüyümüz kisә-kisә, xırman-xırman qara pul idi ki, ayaq tutub bazarda yeriyirdi. Ancaq qızıl pul kimya hökmündә idi. Bütün şәhәrdә nümunә üçün dә olsa ondan iz-әsәr görmәdik. Görünür, ya әslәn yoxdur, olsa da sandıqların tәkindә vә ya torpağın altındadır.

 

Vәtәnin tәrәqqisi vә islahı haqqında heç kәs düşünmür. Kiçikdәn böyüyә, varlıdan kasıba, alimdәn cahilәdәk hamı öz fikrindәdir. Hәr kәs öz eşşәyini otarır. Heç kәs başqasının hayına qalmır. Bir nәfәr belә vәtәn vә övladi-vәtәnin müştәrәk mәnafeyindәn danışmır. Sanki bu onların heç vәtәni deyil, ya da ki, onlar bir-birlәri ilә hәmvәtәn deyillәr.

 

Ancaq ürәk açan bir şey varsa o da Tehranın küçә-bazarında görünәn hәrbçilәrdir. Hәlә buraya gәlәnәdәk İranın heç bir yerindә hәrbi paltar geymiş adam görmәmişdik. Süvarilәr, topçular, hәtta teleqraf qulluqçularının xüsusi hәrbi paltarları vardır. Xüsusilә kazaklar vә onların zabitlәri tamamilә rus kazakları kimi geyinmişdilәr. Amma deyildiyinә görә bunlar bircә fövcdur.

 

Hava tamamilә qaranlıqlaşırdı. Yusif әmiyә dedim:

 

“Vәdә verdiyimiz yerә getmәk vaxtıdır.”

 

Hacıxanın evinә çatan kimi qapını döydük, Hacıxan özü qapıya gәldi:

 

“Buyurun,” -- dedi.

 

Mәn iki dәfә salam verdim. Hacıxan soruşdu:

 

“Bәs iki dәfә nә üçün salam verirsәn?”

 

“Biri dünәnki salamın qәzasıdır,” -- dedim. -- “Çünki dünәn sizi görәn kimn özümü elә itirdim ki, salam yadımdan çıxdı.”

 

Hacıxan güldü. Yuxarı çıxdıq, amma Yusif әmi dünәn mәn özümü itirdiyim kimi çaşbaş qalmış, dәrin xәyala dalmışdı. Nәhayәt, mәnim qulağıma dedi:

 

“Bu kişi filan tarixdә Misirdә qonağımız olan molla Mәmmәdәli deyilmi?”

 

“Bәli,” -- dedim, -- “özüdür ki, var. Eşşәk haman eşşәkdir, ancaq palanını dәyişmişdir.”

 

Bu sözlәri molla Mәmmәdәli özü dә eşitdi. Qarnını tutub ucadan güldü. Dili pәltәk vura-vura Yusif әminin kefini soruşdu:

 

“U ... U ... Usuf ağa, maşallah heç dәyişilmәmişsiniz. Elә hә ... hә ... hәmәn o vaxt gördüyüm Usuf ağasınız.”

 

Xoş-beşdәn sonra әylәşdik. Çay gәtirdilәr, içdik. Hacıxan dedi:

 

“Ya ... ya ... ya ... yaxşı, indi buyurun görәk, haradan gәlir, haraya gedirsiniz. Siz hara, Tehran hara?”

 

Dedim:

 

“Mәn, әlbәttә, öz başımın qәzavü-qәdәrini söylәyәcәyәm, amma sәn allah, әvvәl sәn de görüm bu nә әhvalatdır, sәn hara, xanlıq hara?!”

 

“Mәnim sәrgüzәştim çox uzundur, ancaq qısaca desәm budur ki, Mәkkәdәn qayıdandan sonra Tiflisә getdim. İki-üç il, o vaxt gördüyünüz kimi, yersiz, yurdsuz, lağlağılıqla başımı girlәdim. Amma özümü oda-közә vurub, iki-üç yuz manat pul yığa bildim. Hәmişә düşünürdüm ki, özümü bir tәhәr Tehrana sala bilsәm işim yaxşı tutar. Çünki İranın bәzi dövlәt başçıları ilә gahdan bir olan görüşlәrimdә mәnә yәqin hasil olmuşdu ki, söhbәtlәrimә böyük rәğbәt göstәrәcәklәr. Elә bu xәyalda idim ki, bәxtim üzümә gülümsәdi. Şahın hәrәmsәrası nәdimәlәrindәn birinin Avropada müalicә olunub İrana qayıdarkәn Tiflisә gәldiyini eşitdim. Mәn dә bir vasitә tapıb, onun xidmәtçilәri sırasına keçdim. Rәşt şәhәrinә qәdәr onun bütün adamlarının saqqızını oğurladım. Rәştdәn Tehranadәk camaata elә göstәrirdim ki, guya mәn onun müşayiәtçilәrinin lap mötәbәrlәrindәnәm. Yol üstündә o hörmәtli xanımın pişvazına gәlәnlәr mәnim söhbәtlәrimә vurulurdular. Hәr birisi mәni öz yanına çәkirdi, qonaq dәvәt elәyirdi. Mәn dә özümü tutub, әvvәlcә qәbul elәmirdim, boynuna böyük bir minnәt qoyandan sonra söhbәtlәrimlә onların mәclislәrini rövnәqlәndirirdim. Nәhayәt, Tehrana çatdıq, az bir müddәt içәrisindә böyük-böyük mötәbәr mәclislәrә yol tapdım. Söhbәtlәrimin pәrәstişkarları gündәn-günә artır, bazarım getdikcә qızışırdı. Bilirsiniz ki, mәn farsca yaxşı bilmirәm, ancaq bir tәhәr qırıldadıram. İnanın ki, bunun özü dә mәnә fayda verdi. Farsca bilmәmәyim onların xoşuna gәlirdi. Mәn dә qәsdәn onların xoşuna gәlmәk üçün özümü lap bilmәmәzliyә vururdum ki, bunun özünün dә başqa bir mәzәsi var idi. İş oraya çatdı ki, sәdr-әzәmin dә mәclisinә ayaq açdım. Mәnim söhbәtlәrimdәn o dәrәcәdә xoşu gәldi ki, sabahısı günü mәnә bir şir-xurşid nişanı ilә xanlıq lәqәbi mәrhәmәt buyurub, başımı göylәrә qaldırdı."

 

Molla Mammәdәli bunu deyib, şәhadәt barmağı ilә pencәyinin yaxasında olan nişanı göstәrdi vә әlavә elәdi:

 

“Baxın, bu mәnim aldığım birinci nişandır. Sәdr-әzəmin xidmәtçisi nişanı vә fәrmanı gәtirib mәnә verәndә buranın adәti üzrә mәndәn dә әnam istәdi. Ona da әnam әvәzinә bir mәsәl söylәdim. Gördü ki, daş qayaya rast gәlib, bir söz demәdәn üzüsulu qayıdıb getdi. Bir müddәt keçmәdәn ikinci nişanı da aldım. Bu dәfә sәrhәng rütbәsini dә ona әlavә etmişdilәr. Hәm dә yüz tümәn maaş tәyin elәmişdilәr."

 

Bu vaxt molla Mәmmәdәli yenә dә barmağı ilә döşündәki ikinci nişanı göstәrib dedi:

 

“Hәәnd ki, maaş vüsul olmur, özüm dә o qәdәr fikir vermirәm, çünki nәğdәn camaatın yeganә ümidi, pәnahı olmuşam. Vasitәçilik yolu ilә işim çox yaxşı gedir. Gündә beş-altı tümәn, bәzәn daha artıq mәdaxilim olur. Keçәn il sәdr-әzәm cәnabları buyurdular ki, Simnan hakimi işdәn çıxarılıbdır, әgәr meylin varsa oranın hökumәtini sәnin adına yazdırım. Әrz elәdim: Allah hәzrәt-әşrәfin kölgәsini mәnim başımdan әskik elәmәsin. Nә maneә var, indi ki, mәslәhәt görürsünüz sizin buyuruğunuzun müqabilindә mәnim nә hәddim var ki, başqa cür düşünәm.

 

Gәlib evdә sizin qulbeçәnizin -- Qasımın anasına dedim: Arvad, muştuluğumu ver, sәdr-әzәm mәnә Simnanın hökumәtini tәklif elәdi. Dedi: xәyalın nәdir? Dedim: heç nә, nә olacaq, bir şәhәrin hökumәtidir, әlbәttә, gedәrәm. Qasımın anası dedi: sәn türksәn, ağlın kәsmir. -- Mәn bu işә razı olmaram.

 

Bu arvadın әsli İsfahanlıdır. Şeytana papış tikәr. Ancaq mәn onun narazı qalmasına әhәmiyyәt vermәyib dedim: Ay arvad, xalq gedir altı-yeddi min tümәn rüşvәt verib bir şәhәrin hökumәtini min minnәtlә әlә gәtirmәk istәyir, baş    tutmur. İndi sәnә müftә verirlәr, istәmirsәn? Arvad dedi: bir işә başlayanda  әvvәlcә onun aqibәtini düşünmәk lazımdır. Adam gәrәk uzaqgörәn olsun. Әvvәla,    sәn türksәn, Simnan әhalisi isә tәәssübkeş farslardır. Elә buna görә dә sәnin tәdbirlәrinә qarşı min cür bәhanә düzәldib maneçilik törәdәcәk, nәhayәt, üsyan qaldırıb sәni oradan qovacaqlar.  İkincisi, sәn olasan o allahın, axı, sәnin  canında -- cohәrindә hökumәt lәyaqәti yoxdur. Әgәr qәbul etmirsәn, buyur, bu ayna, bu da sәn, bax gül camalına. Üçüncüsü, Simnan öz iqliminin pisliyi ilә mәşhurdur. Sәnin dә ki, allaha şükür, saf bir canın yoxdur. Uşaqlar da ki,    sısqadırlar, burunlarından tutsan canları çıxar. Dördüncüsü, bunların hamısı bir tәrәfә qalsın, ola bilsin ki, altı-yeddi aydan sonra hәlә sәn öz yerini   qızdırmamış başqası yeddi-sәkkiz min tümәn rüşvәt vә ya icarә adı ilә pul verib, hakimliyi sәnin әlindәn alsın. Onda de görüm nә elәyәcәksәn? Bu qәdәr get-gәl xәrcini haradan düzәldәcәksәn? Bu vәzir-mәzirlәrin sözlәrinә o qәdәr dә bel bağlamaq olmaz. Güclә özümüzә dirlik düzәltmişik. Hәr gün zәhmәtsiz-mәşәqqәtsiz bir neçә tümәn mәdaxilimiz var, ye, allahına şükür elә. Bәlkә yavaş-yavaş bir az da mәdaxil arta. Ay kişi, sәn hara, Simnan hökumәti hara?

 

Gördüm, insafәn, arvad mәndәn çox ağıllıdır. Belә işlәri, mәmlәkәtin vәziyyәtini mәndәn yaxşı bilir. Ürәyimdә afәrin dedim. Amma özümü sındırmamaq üçün, hәm dә onu başıma çıxarmamaq mәqsәdilә dedim: Sәnin dә sözlәrin beynimә batır. Düz deyirsәn, oraya getsәk mәnә dә, uşaqlara da bәd keçәr. Mәnim dә, onların da mәzacına pis ab-hava düşmәz. Gedib boynumdan ataram.

 

Bu macәradan iki-üç gün sonra sәdr-әzәmin yanına getdim. Buyurdu:

 

“Hacıxan, sәnin Simnan sәfәrin necә oldu? Gәrәk yola düşmәyә hazır olasan.”

 

Әrz elәdim:

 

“Qurbanın olum, sizin yüksәk, müqәddәs vә şәrafәtli cәnabınıza bәllidir ki, nökәriniz xәstәdir. Qorxuram gedim, orada xәstәlәnib ölüm. Onda qürbәt vilayәtdә bu sәğir vә kimsәsiz uşaqlar başsız qalacaqlar. Hәrgah burada bir iş mәrhәmәt buyursanız canınıza daha artıq dua edәcәyәm. Bir vәsilә salın ki, elә burada, sizin qulluğunuzda uca hümmәtiniz vә yüksәk kölgәnizin altında ömrümü asudәliklә başa vurum.”

 

Buyurdu:

 

“Burada sәnin öhdәsindәn gәlә bilәcәyin elә bir münasib iş nәzәrimә gәlmir. Ay allahın bәndәsi, nә cavanlığın var, nә camalın, gözәl xәtt, kafi savaddan da mәhrumsan, şerdәn, şairlikdәn dә bir şey bilmirsәn. Hәkim dә ki, deyilsәn. Özün de görәk, mәn sәni hansı işә qoya bilәrәm?”

 

Әrz elәdim:

 

“Xarici ölkәlәrdә çox qalmışam. Tiflisdә gürcü dili öyrәnmişәm, bir az da rusca bilirәm. Әgәr xarici işlәr nazirliyindә bir qulluq tapşırsanız çox yaxşı olar, canla-başla yerinә yetirәrәm.”

 

Buyurdu:

 

“Onda gәrәk bir az gözlәyәsәn. Bir nәfәr var, mәnim ondan әsla xoşum gәlmir. Çoxdandı ki, istәyirәm onun ayağını oradan kәsәm. Ancaq arxası möhkәm yerә bağlıdır. Әlbәttә, mәqamı gәlib çatacaq. Bir az gözlәyin, görәk nә elәrik. İndi gözlәyirәm. Allaha şükür, arvad almışam, bir oğlum, bir qızım var. Öz arvadımdan da razıyam. Allah ondan razı olsun, ev tikәndir, ev yıxan deyil.Bu mәnim başıma gәlәn uzun әhvalatın qısasıdır. İndi sizin növbәnizdir. Bismillah, buyurun görәk.”

 

Mәn molla Mәmmәdәlidәn soruşdum:

 

“Lәqәbin-zadın yoxdur? Axı, İranda hәr bir xanın xüsusi, tәmtәraqlı lәqәbi dә olur.”

 

“Xeyr,” -- dedi. -- “Müşirüddövlә[4] cәnabları lәqәblәrin siyahısını mәnә göndәrdi. Budur, üzünü saxlamışam.” -- Әlini atıb yanındakı sandıqdan bir tikә kağız çıxarıb bizә göstәrdi vә әlavә etdi: -- “Buyurdu ki, bu lәqәblәrdәn birini özüm üçün seçim. Amma mәn istәmәdim.”

 

[4] Hacı Mirzə Möhsün xan.

 

“Nә üçün?”

 

“Düşündüm ki, birdәn zamanın gәrdişi mәni Tәbrizә aparıb çıxardar. Siz Tәbrizin lotularını yaxşı tanımırsınız. Mәn bilirәm ki, onlar necә haramzadadırlar. Mәni dә ki, әvvәldәn tanıyırlar. Mәni lәqәb sahibi görәn kimi pәrt elәmәk üçün eşşәyi, iti vә ya pişiyi dә mәnim lәqәbimlә çağıracaqlar. Onda eşşәk gәtir rüsvayçılığımı yüklә.”

 

“Onda sizin xanlıq lәqәbiniz üçün dә başınızә belә bir oyun aça bilәrlәr,” -- dedim.

 

Molla Mәmmәdәdi gülümsәyib dedi:

 

“Xeyr, elә deyil. İndi xanlıq lәqәbi ümumilәşibdir. Xüsusi lәqәb deyil ki.... Hәr bir baqqalın, çaqqalın, hәtta әlәk-qәlbir toxuyanların, mütrüflәrin dә xanlıq lәqәbi var. Bundan әlavә, indi "xan" sözünündә "x" hәrfi ilә-başlanan xurma, xiyar, xan, xәlәt vә başqa sözlәr kimi heç bir mәziyyәti vә hörmәti qalmamışdır.”

 

Molla Mәmmәdәli bunu deyib, lәqәblәr siyahısını mәnә tәrәf uzatdı, mәn alıb baxdım, gördüm әcәb hәngamәdir. Hәәnd ki, onun üzünü köçürmәk mәnә zәhmәt vә bu sәyahәtnamәni oxuyanlar üçün әziyyәtdir, amma әlacım nәdir. Mәrhum atamın vәsiyyәtindәn kәnara çıxa bilmәrәm. Atam mәnә vәsiyyәt elәyibdir ki, hәr nә görsәm yazım. Mәn dә bunları yazmalıyam. Budur, lәqәblәr siyahısının üzü belәdir:

 

İzzüddövlә, Şәhabüddövlә, Nәsrüddövlә, Mötәmәnüssultan, Müizzüddövlә, Müstәşarüddövlә, Әminüssultan, Şücaüddövlә, Sәniüddövlә, Tәbibüddövlә, Hәkimüddövlә, Katibüssәltәnә, Şüaüddövlә, Әzizüddövlә, Müşavirüssәltәnә,   İftixarüddövlә, Zәfәrüssәltәnә, Müzәffәrüddövlә, Zәfәrüddövlә, Heşmәtüddövlә, Şәrifüddәvlә, Zәhirüddövlә,  Hüsamüssәltәnә, Müinüddövlә, Müәzzәmüddövlә,    Mükәrrәmüddövlә, Naibüssaltәnә, Nüsrәtüddövlә, Hüsamüddövlә, Sәhamüddövlә, Dәbirüssәltәnә, Yәminüddövlә, Yәsarüddövlә, Asәfüddövlә, Sәrәncamüddövlә, Әrfәüddövlә, İqbalüddövlә, Müşirüddövlә,  Müdirüddövlә, Mücirüssәltәnә,    Vәkilüddövlә, Әminüddövlә,  Әmünüssültan, Şәhnәtüssәltәnә, Cәlalüddövlә, Cәmalüddövlә, Mәcdüddövlә, Nәcmüddövlә, Kokәbüddövlә, Müşkatüddövlә,  Misxbahüddövlә, Siracülmülk,Müәyyidüddövlә, Şücaüssәltәnә, Ziyaüddövlә,     Mühәndisüddövlә, Memarüddövlә, Zәrğamüddövlә, Hacibüddövlә, Dәrbanüddövlә, Nazimüddövlә, Mәntiqüddövlә, Nәqibüddövlә, Xәtibüddövlә,  Әdibüddövlә,  Şüaüssәltәnә, Etizadüssәltәnә, İftixarüssәltәnә, Rükiüddövlә, Mümtәhinüddövlә, Mötәmәdüddövlә, Bәhaüddövlә, Ehtişamüddövlә, Seyfüddövlә, Rәmhüddövlә, Zәkiyüddövlә, Rәziyüddövlә, Sarimüddövlә, Sәmsamüddövlә, Qәvamüddövlә, Әlaüssәltәnә, Vәqrüssәltәnә, Şәrәfülmülk, İzzülmülk, İftixarülmülk,   Etimadülmülk, İntisarülmülk, Ezazülmülk, Mübәşşirüssәltәnә, Müdәbbirülmülk, Müizzülmülk, Sәdrüddövlә, Әzdülmülk, Әzdüssәltәnә, Sәdnqüddövlә,   Xazinüddövlә,   Qadirüddövlә, Müqtәdirüssaltәnә, Etisamüssәltәnә, Vәzirüddövlә, Nәyyirüddövlә, Şücaülmülk, Zükaülmülk, Bәyanülmülk, Bәnanülmülk, Müinülmülk, Ehtişamülmülk,    Müstәnsәrrüssәltәnә, Әrfәssәltәnә, Әdlülmülk, Müinüdәdalә, Müinülәyalә,     Nüsrәtülmülk, İqbalülmülk, İqbalüssәltәnә, Hәkimülmülk, Tәbibülmülk,    Filәsufülmülk, Mәsihülmülk, Sәhamülmülk, Qәvamülmülk, Xazinülmülk, Әlanlmülk,    Dәbirülmülk, Bәhaülmülk, Ziyaülmülk, Nizamülmülk, Әzdülmülk, Zәhirülmülk, Seyfülmülk, Şәmşirülmülk, Mötәmәdülmülk, Nazimülmülk, Siracülmülk,    Vәkilülmülk, Nәcmülmülk, Qәvamülmülk, Heşmәtülmülk, Müşirülmülk, Müşkatülmülk, Әdibülmülk, Әdibülmәmalik, Әminülmülk, Mühәndisümәmalik, Muhәqqiqülmülk, Sәdülmülk, Sәniülmülk, Şәhabülmülk, Sәhabülmülk, Yәminülmülk, Lisanülmülk, Sidqülmülk, Sidiqülmülk, Nasirülmülk, Nasehülmülk, Әmidülmülk, İmadülmülk, İmadüssәltәnә, Saidülmülk, Saidüddövlә, Saidüssәltәnә, Saidülvәzarә, Mühәqqiqüddövlә, Mühәqqiqüssultan, Әmin dәrbar, Әmin şura, Әmin xәlvәt, Әmin hәzrәt, Әmin hüzur, Әmin divan, Әmin nizam, Әmin lәşgәr, Әmin hәrәm, Әmin xaqan, Әmin hümayun, Әmir nizam, Müşir nizam, Vәzir nizam, Şüca nizam, Müşrif nizam, Sәrriştәdar nizam, Bәdayenigar, Vәqayenigar, Әminülvizarә, Naibülvizarә, Müinülvizarә, Etizadülvizarә, Mötәmәdülvizarә....

 

“Qurtaran deyil ki, keç görәk.”

 

“Baş üstә Sәdrülülәma, Etimadülülәma, İftixarülülәma.”

 

“Bunlardan da keç, bizә lazım deyil.”

 

“Mәliküttüccar, Vәkilüttüccar, Әminüttüccar.”

 

“Bunlardan da keçmәk lazımdır. Biz ki, tacir silkinә mәnsub deyilik.”

 

“Fәxrüzzakirin, Seyfüzzakirin....”

 

“Bunlar da mәrsiyәxanlara mәxsusdur. Yenә dә bizә dәxli yoxdur. Bәli, bu kimi lәqәblәr nә qәdәr istәsәniz var.”

 

Üzümü molla Mәmmәdәliyә çevirib dedim:

 

“Hacıxan, bu lәqәblәrin bәzisinin üstündә qırmızı, bir parasının da üstündә göy xәtlә әlamәt qoymuşlar, bunun nә hikmәti var?”

 

“Afәrin,” -- dedi, -- “yaxşı mültәfit olmusan. Onların ki, qırmızı әlamәti var, qoşun sәrkәrdәlәrinә mәxsusdur, hәr kәsin ki, mirpәnc vә sәrtiblikdәn aşağı rütbәsi olmasa ona verәrlәr. Әlbәttә, o da elә belә boş-boşuna olmaz. Çoxlu peşkәş müqabilindә verilir. Sәnin-mәnim kimilәrin әli o lәqәblәrә çatmaz. O göy rәnglә әlamәti olanlar da sahiblәri yaşayan lәqәblәrdir. Nişansızlar isә boşdur, sahibi yoxdur. Mәn özüm üçün onlardan hansını istәsәm ala bilәrәm. Ancaq әrz elәdiyim sәbәbә görә istәmәdim.”

 

Mәn öz başıma gәlәnlәri sizә söylәyib qurtardım. İndi siz buyurun görәk hal-qәziyyә nәdir, necә olub ki, Misirdәn buraya gәlibsiniz?

 

Dedim:

 

“Doğrusu, biz bu gün әmәlli-başlı nahar elәmәmişik, acıq. Buyurun şam gәtirsinlәr, çörәk yeyәndәn sonra mәn dә öz başıma gәlәnlәri nәql elәyәcәyәm.”

 

Şam gәtirdilәr. Dadlı küftә bişirmişdilәr. Yedik. Çaxır tәklif elәdi. And içdim ki, indiyәdәk dilimә dәymәyib vә bundan sonra da dәymәyәcәk. Sonra mәn sözә başlayıb dedim:

 

“Bizim sәrgüzәştimiz o qәdәr dә uzun deyil. Misirdәn müqәddәs Mәşhәdi ziyarәt etmәk niyyәtilә yola düşdük. O ülvi mәkanın ziyarәtindәn sonra gәzә-gәzә buraya gәlib çatdıq. Buradan da Azәrbaycana getmәk әzmindәyәm. İstәyirәm ürәyimәyatan bir yeri özümә daimi iqamәtgah edәm. Gedib Misirdәki әmlakımı satam, sonra gәlib hәr bir addımı mәnim üçün Misirdәn min dәfә әziz olan vәtәnimin bir guşәsindә sakin olam. Ancaq tәәssüflәr olsun ki, hәlә burayadәk elә bir münasib yer görmәmişәm. İndi bir vasitә tapıb nazirlәrdәn iki-üçü ilә görüşmәk istәyirәm. Bir para deyilmәli mәtlәblәr var, gәrәk onlara çatdıram. Әgәr mәnim üçün bu işi yerbәyer elәsәn onda mәn sәnә Hacıxan deyәrәm. Yoxsa elә haman әvvәlki "gәdә molla Mәmmәdәli" olaraq qalacaqsan.”

 

Molla Mәmmәdәli dedi:

 

Әgәr bir mәsәlә üçün vasitәçi axtarırsansa, yaxud yüksәk bir mәqama әrizә çatdırmaq olarsa, әlimdәn gәlәr. Amma sәni vәzirlәrin yanına aparmağı, onlarla hәmsöhbәt elәmәyi bacarmaram. Yәni bacarmaram deyәndә bir qәdәr yalan olar, bu tezlikdә bacarmaram. Әgәr beş-altı ay burada qalsanız, o da mümkündür. Bilirsiniz, gәrәk belә iş üçün münasib fürsәt әlә düşә.”

 

“Bu şәhәrdә uzun müddәt qalmaq mәnim üçün mümkün deyil, getmәliyәm,” -- dedim.

 

Bir qәdәr fikrә daldıqdan sonra dedi:

 

“Vәzirlәrdәn hansını görmәk istәyirsәn?”

 

“Daxili işlәr naziri ilә, xarici işlәr naziri ilә, bir dә hәrbi nazir ilә görüşmәk istәyirәm.”

 

Yenә dә gözlәrini namәlum bir nöqtәyә dikib dayandı, az sonra üzünü mәnә çevirib dedi:

 

“Bir tәdbir nәzәrimә gәldi. Görәk nә nәticә verәr.”

 

Götürüb bir-birinin ardınca üç mәktub yazdı. Hәr birisini ayrıca zәrfә qoyub, üstünü yazdıqdan sonra mәnә tәrәf uzadıb dedi:

 

“Bu Mirzә Kazım bәyә yazdığım mәktubdur. O, xarici işlәr nazirinin uşaqlarının müәllimidir. Özü dә әslәn әrәbdir. Әrәb dilindәn çox xoşu gәlir. Әrәbcә danışdığınızı görәn kimi sizi rәğbәtlә qarşılayacaq, nә dәrdin olsa onun çarәsini elәyәcәkdir.”

 

İkinci mәktub Rza xanın adınadır. O da daxili işlәr nazirinin xidmәtçisidir. Bunu da ona çatdırmalısan. Üçüncü mәktubu Әsәd bәy fәrraşbaşının ünvanına yazmışam. O da hәrbi nazirin fәrraşbaşısıdır. Gәrәk ona verәsәn. Әgәr adamdır, işdir, birdәn gördün ki, Rza xan vә Әsәd bәy çәm-xәm elәyib rәdd cavabı verirlәr, ovuçlarına xәlvәtcә bir-iki tümәn pul bas. Onda yumşalarlar. Amma ehtiyatlı ol, Mirzә Kazım bәy rüşvәtxor deyil ha.... O heç nә qәbul elәmәz. Mәşәdi Hәsәn Kirmani bu nazirliklәri tanıyır, sabah onu bәlәdçi götür. İnşaallah, mәqsәdinә çatarsan.

 

Çox sevinib dedim:

 

“Mersi, Hacıxan, mersi, Hacıxan, mersi!”

 

Hacıxan әlavә etdi:

 

“Qәm elәmә, onların hamısı düzәlәr. Әgәr nişandan-zaddan da istәsәn özüm әl-ayaq elәrәm.”

 

“Xeyr, xeyr, mәnә nişan-mişan lazım deyil,” -- dedim.

 

“Özünә lazım deyilsә, dost-aşnana lazım olar. Bunun nә eybi var? İstәyirsәn iki-üç müxtәlif dәrәcәli nişan üçün adsız fәrmanlar әlә gәtirib, aparıb xaricdә kimә istәyirsәn ver.”

 

Dedim:

 

Әzizim, bu vәziyyәti görmәkdәn mәnim ürәyim qanla dolub, indi dә sәn mәni nişan satmağa yönәltmә. Dövlәt nişanını bu dәrәcәdә ayaqlara salan adamı allah zәlil günә qoysun. Adam nә qәdәr alçaq vә şәrәfsiz olmalıdır ki, belә bir rәzalәti boynuna alsın. Nişan satmaq nә demәkdir? Adam öz irzini, namusunu satsa ondan yaxşıdır. Çünki irz, namus adamın özününküdür. Amma nişan ümumxalqın, ölkәninkidir. Biz gәrәk dövlәt nişanına qüdsi nәzәrlә baxaq, onun dәyәrini canımızla ödәyәk, onu әlә gәtirmәk üçün şirin canımızdan keçәk. Onun şәrәfini hәr şeydәn yüksәk tutaq, çünki nişan -- xaricdә dövlәtimizin şanı vә milli şәrәfimizin timsalıdır.”

 

Mәnim sözlәrim molla Mәmmәdәlini darıxdırdı.

 

“Baba, bunlar nә sözdür sәn danışırsan? Xәbәrdәn xәbәrin yoxdur, canım. Hacı Mәmmәd Bağır kürk-yaraqlı üç-dörd dәfә Rusiyaya, Almaniyaya sәfәr elәyibdir. Hәr sәfәrindә otuz-qırx dәnә müxtәlif dәrәcәli nişan ağ fәrmanlarla apardı. Rusiyada öz gözümlә gördüm ki, hәr birini min manatdan altı yüz manatacan satırdı. Әmәlli-başlı pul qazandı.”

 

“Mәgәr bütün bunları şah bilmir?” -- deyә soruşdum.

 

“O yazığın nәdәn xәbәri var?” -- dedi. Onun başını elә qatmışlar ki, başını qaşımağa macalı yoxdur. Bunları xarici işlәr naziri ilә sәdr-әzәm әlbir olub satırlar.”

 

Daha dayana bilmәdim.  Hönkür-hönkür ağladım.

 

Burada millәtin qeyrәtli övladlarından birinin vәtәn haqqında qoşduğu tәranәdәn iki beyt yadıma düşdü. Münasib olduğu üçün yazdım:

 

Vәtәn, behişt dә sәnin tәk gözәl ola bilmәz,

Mәhәbbәtinlә vurur sinәdә bu odlu ürәk.

Tükәnmәz hörmәtinә kәc baxarsa hәr bir kәs,

Başında olmaya heç bir zaman papağı gәrәk.

 

Bәli, tam qüdrәtlәri, bacarıqları olduğu halda dövlәtin vә millәtin heysiyyәtini vә şәrәfini qorumayan adamları, vәtәnin, millәtin yüksәk qәdr-qiymәtini alçaldanları gәrәk allah özü zәlil elәsin!

 

Saata baxdım, gördüm gecә yarıdan ötür, molla Mәmmәdәliyә dedim:

 

“Bizi mürәxxәs buyur gedәk. Amma bәid deyil ki, yolda polislәr qabağımızı kәssinlәr.”

 

“Mәnim adamım sizi ötürәcәk,” -- dedi, -- “onu hamı tanıyır.”

 

Ucadan nökәrini sәslәdi:

 

“Qulamәli, fanar hazırla!”

 

Qulamәli bir qәdәr әvvәl vәsfindә yazdığımız haman pinti qoca aşpazdır. Әlindә fanar, belindә qәmә o dәqiqә hazır oldu. Baxdım ki, cavanlaşıb, cәld oğlan kimi mәtin addımlarla qabağımızda gedirdi. Bizi karvansaramızın qapısına qәdәr müşayiәt etdi. Qapını döydük. Açdılar. Qulamәliyә iki qran әnam verdim:

 

“Allah xana ömür versin,” -- dedi.

 

Dedim:

 

“Ay baba, mәn xan deyilәm.”

 

Dedi:

 

“Bah, Tehran ola belә ucuz qiymәtә çörәk satalar. Bәs indi xan olmasan nә vaxt olacaqsan?”

 

Güldüm. O getdi, biz dә mәnzilә keçib yatdıq.

 

Sәhәr tezdәn durub namaz qıldıqdan, çay içdikdәn sonra bir para xәyallar mәni özünә mәşğul elәmәyә başladı. Gecә bәzi qarışıq yuxular görmüşdüm. Dәstәdәn dörd saat keçmiş Mәşәdi Hәsәni uzaqdan gördüm. Pillәkanları çıxıb mәnzilә gәlmәk istәyirdi.

 

Dedim:

 

“Zәhmәt çәkmәyin, bu saat geyinib özüm aşağı düşәrәm. Sәninlә bir yerdә gedәcәyik.”

 

Әbamı geyinib yola düşdük. Yolda Mәşәdi Hәsәnә dedim:

 

“Mәşәdi, mәni daxili işlәr nazirinin evinә aparmalısan. Oradan da xarici işlәr naziri vә hәrbi nazirin evinә getmәliyik.”

 

Mәşәdi Hәsәn dedi:

 

“Hacıxan işlәri düzәltdimi?”

 

“Bәli,” -- dedim.

 

Birlikdә gedib daxili işlәr nazirinin evinә çatdıq. Mәn әgәr onun evinin binasını tәsvir etsәm mәtlәb uzanar. Rza xanın sorağını tutdum. Göstәrdilәr. Yanına gedib salam verdim. Hacıxanın mәktubunu cibimdәn çıxarıb tәqdim elәdim.

 

O, oxuyub üstümә atdı:

 

“Bu gün olmaz. Heç vәchlә mümkün deyil,” -- dedi.

 

Bir qәdәr yaxına yeriyib, ovcuna bir imperial qoydum.

 

Mәnim üzümә baxıb dedi:

 

“Zәhmәt olmasa bir az gözlәyin.”

 

Beş dәqiqәdәn sonra gәldi, qapını göstәrib:

 

“Buyurun,” -- dedi.

 

Mәn otağa girәn kimi ikiqat әyilib tәzim mәrasimini yerinә yetirdim. Gördüm cәnab vәzir tirmә şaldan paltar geyib, tam әzәmәtlә yuxarı başda әylәşibdir. Mәn dayanıb durdum. Vәzir dedi:

 

“Hә, nә xәbәr var?”

 

“Qurban, bir әrzim var,” -- dedim.

 

“De görәk!”

 

“Nökәrinizin әrzi bir qәdәr uzundur. Özüm dә bu diyarda qәribәm. Әgәr lütf buyurub oturmaq icazәsini mәrhәmәt elәsәniz, әylәşib, öz әrzimi mübarәk qәdәmlәrinizin torpağına yetirәrәm.”

 

Bir qәdәr düşünәndәn sonra vәzir dedi:

 

“Yaxşı, otur, de görәk.”

 

Tәşәkkür elәdikdәn sonra әylәşib dedim:

 

“Mәn uzaq bir yoldan gәlmişәm; bu mәmlәkәtdә qәribәm. Mәzhәbim şiәdir, özüm dә әslәn iranlıyam. Sizin yüksәk mәqamınızdan acizanә tәmәnnam budur ki, lütf buyurub әrzimә axıra qәdәr qulaq asasınız. Ondan sonra mәni iltifata vә ya cәzaya layiq görsәniz, әmr edәsiniz yerinә yetirsinlәr.”

 

Vәzir buyurdu:

 

“De görәk!”

 

Dedim:

 

“Mәn xaricdә eşitmişdim, indi dә öz gözümlә görürәm ki, İran yer üzünün başqa ölkәlәrinә nisbәtәn virandır. Siz cәnab vәzir o yüksәk mәqamın tәqazasına görә mәmlәkәtin bütün işlәrindәn xәbәrdar olmalısınız. Gecә-gündüz öz vaxtınızı vә hümmәtinizi mәmlәkәtin abadlığına, ölkәnin yüksәlişinә, әhalinin rifah halına sәrf etmәlisiniz. İndi buyurun görәk, bu geniş ölkәnin hansı bir şәhәrindә xәstәxana var, yaxud harada bir әlillәr evi, yetimlәr evi bina etmisiniz, millәtin başsız uşaqlarının tәrbiyәsi üçün hansı peşә, sәnәt ocağı tәsis etmisiniz? Vәtәnin hansı qәsәbәsindә nәqliyyatın hәrәkәtini tәmin etmәk üçün şose yolları çәkmisiniz? Mәmlәkәtin vә millәtin hәyatı vә bәqasının әsası olan әkinçilik vә kәnd tәsәrrüfatının tәrәqqisi vә inkişafı üçün nә kimi tәdbirlәriniz olubdur? Ölkәnin ticarәtinin tәrәqqisi üçün nә etmisiniz? Bilirsiniz ki, bu gün böyük dövlәtlәr bu işdәn bir dәqiqә dә qafil deyillәr. Hәtta öz ticarәtlәrinin genişlәnmәsi üçün milyonlarla pul xәrclәyirlәr. Lazım gәlәndә bu yolda qanlar axıtmaqdan da çәkinmәmişlәr. Bәs sizin tәrәfinizdәn hansı bir ciddi iqdamat әmәlә gәlmişdir? Heç bilirsiniz ki, İran әmtәәsindәn hәr il xaricә nә qәdәr sadir olunur? Yaxud xaricdәn İrana nә qәdәr әmtәә idxal edilir? Әcәba, heç mübarәk xatirinizә gәlibdir ki, bir tәdbir görәsiniz ölkәdәn sadir olunan әmtәәnin miqdarı idxal edilәn әmtәәnin miqdarından artıq olsun, belәliklә dә vәtәnin gәliri xәrcindәn çox olsun? Heç bilirsiniz ki, bu yolla әhalinin maddi qüdrәti artar, dövlәtin xәzinәsi varlanar? Axı niyә İran әhalisi yaşayışına lazım olan әn kiçik şeylәr üçün xarici ölkәlәrә möhtac olsun? Mum şamını allah yaradır, ya bәşәr işidir? Mәgәr qәnd göydәn yağır? Әcәba, İranın torpağında qәnd çuğunduru, yaxud şәkәr qamışı göyәrmәzmi?! Mәgәr İran qoyunları vә inәklәrinin piyi xarici millәtlәrin mal-qarasının piyi kimi tәmizlәnә bilmәz? İranın sel kimi xaricә axan pambığı onun әhalisinin paltarına kifayәt etmәzmi? Cәnab vәzir, sizin heç İranın әhalisi vә nüfuzunun sayından xәbәriniz vardırmı? Bizim milliyyәt vә qovmiyyәtimizin varlığının vә yaşamasının zamin olan doğumun miqdarını bilirsinizmi? İndiyәdәk Rusiyada, Osmanlı torpağında, Hindistanda sәpәlәnmiş bu qәdәr iranlının mühacirәt etmәsinin sәbәblәrini öyrәnmişsinizmi? Bu bәlanın qarşısını almaq üçün nә kimi tәdbirlәr görmüşsünüz? Millәtin zәruri ehtiyacını ödәmәk üçün heç olmasa bir neçә münasib vilayәtlәrdә cәnabınızın adını daşıyan xırda fabriklәrin tәsis olunmasına nәdәndir ki, tәşәbbüs göstәrmirsiniz? Buyuracaqsınız ki, fabrik açmaq vәzirin borcu vә vәzifәsi deyil. Doğrudur, amma onu icad etmәk üçün tәdbir görmәk, millәtdә bu işә rәğbәt oyatmaq, rәiyyәtin bu sahәdәki hüququnu qorumağı tәzmin etmәk bacarıqlı vә ağıllı daxili işlәr nazirinin vәzifәsidir. Vәzir millәtin xoşbәxtliyinә sәbәb olan bu kimi tәdbirlәrin kәlәfinin ucunu tapıb rәiyyәtin әlinә vermәlidir. Әgәr etmәsә mәsuliyyәt daşıdığına görә,  hәr cür mәzәmmәtә layiqdir. Nә üçün millәtin halının pәrişanlığı vә hәr tәrәfә dağılmasının sәbәbini soruşmursunuz? Nә sәbәbә görә hәr il İran әhalisindәn neçә min nәfәr cәlayi-vәtәn edir, Osmanlı, rus vә hind torpaqlarına dağılır, qürbәt vilayәtlәrdә dost-düşmәn yanında zәlil-sәrgәrdan olub, fəlakәt vә pәrişanlıqla әlbәyaxa olurlar? Sizcә artıq o gün gәlib çatmamışdırmı ki, İran nazirlәri әhalini hakimlәrә, hakimlәr peşkarlara, peşkarlar bәylәrbәyilәrә, darğalara, onlar da kәtxudalara, kәtxudalar isә fәrraşbaşı vә naiblәrә satmasınlar?! Axı hansı ölkәdә görünübdür ki, şәhәrin darğalığını icrayә versinlәr, özü dә әn alçaq vә әn şәrәfsiz adamlara? Axı insaf da yaxşı şeydir. Mәdәni ölkәlәrdә bu, şәrәfli vәzifә polis tәşkilatının öhdәsindәdir. Rәvamıdır ki, belә bir vәzifәnin başında savadsız, abırsız-hәyasız bir adam dursun? Bütün lәyaqәtsizliyi vә bacarıqsızlığı ilә işi-gücü hörmәtli tacirlәrin balalarına papış tikmәk, müxtәlif bәhanәlәrlә onların mәsuliyyәtә cәlb edib başlarına minbir oyun açmaq olsun. Beş tümәm rüşvәt almaq üçün onların üzәrinә hәr cür namünasib töhmәtlәr vә iftiralar atsın, etibardan, hörmәtdәn salsın, abırlı-hәyalı adamlardan, atası vә qardaşından utanıb çәkindiklәrinә görә heç bir tәqsiri olmadan cәrimә adı ilә әlli-altmış tümәn kәsib, yaxalarından әl çәksin?!

 

Heç bilirsinizmi ki, sizin bu qanun-qaydasız gömrükxanalarınızda eyni daxili vә ya xarici әmtәәyә birindәn iki tümәn, birindәn bir tümәn, başqasından guya atası sәrbaz vә ya qardaşı topçu olduğuna görә, beş qran gömrük haqqı alır vә dost-düşmәnin şәmadәtinә bais olurlar? Daha bir işi qaydaya salmaq üçün pula, adama vә ya göydәn nazil olan bir tәqdirә ehtiyac yoxdur ki?! Nә vaxtadәk zalim hakimlәrin әlindә xalqla necә rәftar etmәyi, kimdәn nә qәdәr verki almağı müәyyәnlәşdirәn bir tәlimat kitabçası vә әmәl qaydası olmayacaq?! Allahın әn dәyәrli әmanәti olan bu rәiyyәt adlandırdığınız insanların halına nә vaxtadәk etinasız qalacaqsınız? Onları nә vaxtadәk mürüvvәtsiz hakimlәrin hәvavü hәvәsinin ixtiyarına verib, o alçaqların hәr cür rәzil tәmәnnaları qarşısında mәhkum edәcәksiniz? Әcәba, üç min illik İran dövlәti özünün böyük şәhәrlәrindә üç-dörd hәkimi olan bir sәhiyyә idarәsi tәsis edә bilmir ki, heç olmasa o şәhәrlәrin әhalisi özünü hәkim qәlәmә verәn cahil, savadsız şarlatanların әcәl mәllağısından nicat versin?! Nә üçün gәrәk ilk mәrhәlәdә müalicәsi çox asan olan cüzam vә bәrәs xәstәliklәrinin müalicәsi üçün xәstәxana olmasın?! Niyә gәrәk hәr şәhәrin girәcәyindә müsafirlәr bu xәstәliyә düçar olmuş bәdbәxtlәrin böyük bir dәstәsinә rast gәlsinlәr? Bu murdar xәstәlikdәn onların dodağı, burnu tökülüb, ağzı-gözü әyilibdir. O biçarәlәr özündәn-özgәdәn kimә rast gәlirsә, әl açıb dilәnirlәr, özlәri dә vәhşi heyvanlar kimi çöllәrdә yaşamalıdırlar. Ona görә ki, öz evindәn, әhli-әyalından, yurdundan qovulmuşdur. Allaha and olsun, bir  qeyrәtli vәtәnpәrvәr adam üçün ölmәk o bәdbәxtlәrin pәrişan halını görmәkdәn min dәfә asandır. Mәn ömrümdә onları bircә dәfә görmüşәm. İndi dә o dәhşәtli mәnzәrәni xatırlayanda ürәyim çırpınır. Amma siz onları hәr gün görürsünüz, ancaq üzünüzә heç toz da qondurmursunuz. Bәs onlar sizin din qardaşlarınız, vәtәn övladları deyillәrmi? Başqaları öz hәmvәtәnlәrindәn bircәsinin hәyatını qorumaq üçün min mәşәqqәtә qatlaşır, saysız-hesabsız pullar axıdırlar. Dost-düşmәn yanında dövlәtin vә millәtin xar vә zәlil olmasına bais olanlar bu nöqsanların aradan qaldırılmasına o qәdәr dә böyük vәsait lazım deyil. Әlacı çox asandır. Dövlәtә dua etmәk babәtindәn ildә altmışca tümәn, o da bir neçә nәfәrin vasitәçiliyi ilә, gәliri olan bir ruhaninin uşaqları, biçarә rәiyyәtdәn  cәrimә,  rüşvәt almaq nәticәsindә iyirmi-otuz il әrzindә beş kürur sәrvәt sahibi ola bilәr, amma vәtәnin cüzi nöqsanlarını bәrtәrәf etmәk üçün ümumi yardıma müraciәt etmәk olmazmı? Halbuki bu yolla hәmin  müqәddәs tәdbirә sәrәncam vermәk  mümkündür. Bu iş üçün yalnız xeyirxahlıq, tәdbir, düzgünlük vә tamahsızlıq lazımdır. Әgәr millәt özünü dövlәtdәn, dövlәt isә özünü millәtdәn bilsә,    bunların zahirәn, ad etibarilә iki olub, hәqiqәtdә vahid olduğunu anlasalar    bütün çәtin işlәr asanlaşar, tezliklә icrası mümkün olar. Vәtәnin bu iki әziz hissәsinin vәhdәti sayәsindә tәrәqqi yolunda heç bir maneә müqavimәt göstәrә bilmәz.

 

Birlikdәn törәyir hәmişә dövlәt,

Ayrılıq gәtirir kasıblıq, nikbәt.

 

Әdalәt vә hüqut bәrabәrliyinin kömәyi ilә bütün çәtinliklәrә qalib gәlmәk olar. Mәn bu sәfәr әsnasında İranın kiçik bir hissәsini görmәklә ürәyim qanla doldu. Mәmlәkәt pәrişan, millәt pәrişan, ticarәt pәrişan, xәyal pәrişan, әqidәlәr pәrişan, şәhәr pәrişan, şah pәrişan. İlahi, bu nә pәrişanlıqdır?! Mәәttәl qalmışam ki, belә bir pәrişanlıqla daha bu vәzirlәrin toplanmasına nә ehtiyac var imiş? Nökәrinizin sizdәn tәvәqqe vә ricası bundan ibarәtdir ki, bütün bu pәrişanlığın sәbәbini buyurasınız.

 

Әgәr allahın peyğәmbәri sizdәn soruşsa ki, ey İran vәzirlәri, ey millәt başçıları, hanı mәnim şәriәtim, hanı sizin cahad etmә vәsaitiniz, hanı sizin mücahidlәriniz, hanı sizin imanınız? Axı mәn vәtәn mәhәbbәtini iman ilә yanaşı tutmuşam. Onda siz nә cavab verәcәksiniz? Bütün bunların yoxluğuna hansı sәbәbi gәtirәcәksiniz? Hәrgah bir dost vә ya düşmәn sizdәn soruşsa ki, bu әlli-altmış illik dinc şahlıq dövründә xaricdәn heç bir müdaxilә olunmayıb, tam istiqlaliyyәtlә hökmranlıq etdiyiniz halda, iyirmi beş kürur İran cәmiyyәtindәn necә oldu ki, iyirmi beş nәfәr tәrbiyә edә bilmәdiniz ki, mәmlәkәtin gömrük işini idarә edә bilsin. Daha Avropadan, xarici millәtlәrdәn ağır, yüksәk maaşla adam kirә elәyib, kömrüklәrinizi onların әlinә tapşırmaya idiniz. Onda siz nә cavab verәrsiniz?

 

Әgәr bir әcnәbi sizdәn soruşsa ki, bu altmış ilin әrzindә necә oldu ki, bu genişlikdә münbit ölkәnin maliyyәsinә bircә milyon tümәn artıra bilmәdiniz ki, vәtәnin müdafiәsi üçün mәsrәf oluna idi. Onda ona nә kimi qaneedici cavab tapıb verәcәksiniz? Onu da qulluğunuza әrz elәyim ki, bu altmış ilin müddәtindә başqa yaxın vә uzaq ölkәlәrin maliyyәsi bir neçә qat artmışdır. Onların abadlığı vә cәmiyyәti dә haman nisbәtlә tәrәqqi etmişdir.

 

Әgәr sizin öz vicdanınız sizdәn soruşsa ki, nә üçün ölkәnin bütün gәlirini rüşvәt, peşkәş vә cәrimәyә hәsr edib, onun maliyyәsinin artmasına, ticarәtinin, kәnd tәsәrrüfatının inkişafına lazım olan şәraiti yaratmadınız, onda nә cavab verәrsiniz ki, başıaşağılığınıza sәbәb olmasın? Әcәba, qorxurdunuz ki, vәtәnin meşәlәrini islah etmәk, sahibsiz mәdәnlәri çıxarmaq vә nәqliyyat vәsaiti hazırlamaqdan әlә gәlәn mәnfәәt biçarә rәiyyәti soyub talamaqdan aldığınız sәrvәtdәn az olsunmu? Bәs siz bilmirsiniz ki, rәiyyәt dövlәtin әli, ayağı hesab olunur? Onların bugünkü fәlakәti beş gündәn sonra sizin özünüzün fәlakәt vә xarlığınız demәkdir.”

 

Vәzir dedi:

 

“Boşboğazlığın qurtardı, ya yenә dә vardır? Daha mәndә taqәt qalmadı, sәnin bu cәfәngiyatına qulaq asa bilmirәm. Axmaq kişi, bu füzulluqları sәnә hansı köpәk oğlu öyrәdibdir? Mәkәn mәn axır-әzzaman peyğәmbәrәm ki, ümmәtin fikrinә qalam?! Hәr kәsin özü üçün min dәrdi, min qәmi var. Axmağın biri, iki saatdır çәnә döyür, mәn dә hey qulaq asıram görüm nә deyәcәk. Dur ayağa, dәlinin biri dәli! Cәhәnnәm ol get işinin dalınca! Qәribә axmaq adamsan! Dur itil, ya allah, tez ol gözümdәn rәdd ol!”

 

Әlacsızlıq üzündәn durub, gәldiyim yolla qayıtdım. Gördüm Mәşәdi Hәsәn bağçada ağacın altında tәk oturub mürgülәyir. Dedim:

 

“Qardaş, dur ayağa gedәk, yatmaq vaxtı deyil. Başını qaldırıb mәni gördü, tәәccüblә soruşdu:”

 

“Vәzirlә işini qurtardınmı?”

 

Cavab vermәdim, güldüm. Yolda düşünürdüm ki, görәsәn xarici işlәr naziri ilә hәrbi nazirin dә yanına gedim, ya yox. Doğrusu, tәrәddüd elәyirdim. Yenә dә öz-özümә dedim: "Adam gәrәk iradәli olsun, hәrçәnd ki, bunlardan vәtәnin dәrdlәrinә dәrman olmayacaq, amma yenә dә görmәk yaxşıdır. Heç olmasa deyilmәlilәri deyәrәm, ürәyimi boşaldaram, müәyyәn qәdәr tәskinlik taparam." Mәşәdi Hәsәnә dedim:

 

“Gedәk xarici işlәr nazirliyinә.”

 

“Nә eybi var, gedәk,” -- dedi.

 

Xarici işlәr nazirliyinә gәlib çatdıq. Qapının qabağında neçә fәrraş, bir nәfәr dә rus kazakı dayanmışdı. Fәrraşlardan Mirzә Kazım bәyin sorağını tutdum. Göstәrdilәr. Xoş simalı bir kişi idi. Yaxınlaşıb salam verdim, Hacıxanın mәktubunu tәqdim etdim. Alıb oxudu, әrәbcә çox mehribanlıqla soruşdu:

 

“Әrәb dilini bilirsinizmi?”

 

“Bilirәm,” -- dedim.

 

Yer göstәrib әrәbcә dedi:

 

“Buyurun әylәşin.”

 

Әylәşdim. Xidmәtçisini çağırıb çay istәdi. Çay içәndәn sonra durub otaqdan çıxdı. Az keçmәdәn qayıdıb gәldi. Sonra dedi:

 

“Bir az gözlәyin, rus sәfirliyinin birinci müavini vәzirin yanındadır. Otağı xәlvәt elәyiblәr.”

 

Mәn o saat anladım ki, Rusiya sәfirliyi filan imtiyazın ingilislәrә verilmәsindәn tәşvişә düşmüşdür. Söhbәt vә xәlvәt dә hәmin mәtlәb üçündür. İstәyirlәr o müqavilә pozulsun, ya da özlәri ona oxşar bir imtiyaz әlә keçirsinlәr. Tәsadüfәn, sonar mәlum oldu ki, danışıqlar elә hәmin mәtlәb üstündә imiş. Bir saatdan sonra Mirzә Kazım bәy yenidәn otaqdan çıxdı. Qayıdan baş vәzirin xidmәtçilәrindәn biri ilә gәldi. Mәni ona göstәrib dedi:

 

“Vәzirin hüzuruna gedәcәk.”

 

Bir neçә qapıdan keçdikdәn sonra xidmәtçi dayandı, pәrdәni yuxarı qaldırdı. Otağa daxil oldum. Gördüm vәzir durub otaqda gәzişir. Salam verib tәzim elәdim. Buyurdu:

 

“Nә var?”

 

Mәn daxili işlәr nazirinin görüşündә söylәdiyim müqәddimәni burada da işә salıb, oturmaq icazәsi istәdim. Vәzir soruşdu:

 

“Sәn Misirdәn gәlmisәnmi?”

 

“Bәli,” -- dedim. Bildim ki, Mirzә Kazım bәy mәnim haqqımda ona mәlumat vermişdir.

 

“Hansı dövlәtin rәiyyәtisәn,” -- deyә vәzir soruşdu.

 

“İran rәiyyәtiyәm,” -- dedim.

 

“Eşitmişәm Misirdә İran rәiyyәti olan bütün varlılar tәbәәlikdәn çıxıblar, başqa dövlәtlәrin tәbәәliyini qәbul elәyiblәr.”

 

Mәn әlavә etdim:

 

“Bәli, mәndәn başqa.”

 

Vәzir gülümsünüb әylәşdi. Mәnә dә oturmağı tәklif etdi. Burada yenә dә xahiş etdim ki, әrz edәcәyim mәtlәbә hövsәlә ilә axıra qәdәr qulaq assın. Vәzir dedi:

 

“Arxayın ola bilәrsәn, bu şәrtlә ki, sözlәrin mәnasız və cәfәngiyat olmasın.”

 

“Mәn hәr nә desәm milli qeyrәt üzündәn deyәcәyәm, sizdәn heç bir şey tәvәqqe vә tәmәnna etmәyәcәyәm,” -- dedim.

 

“Buyur görәk,” -- dedi.

 

Mәn sözә başladım:

 

“Cәnab vәzir, sizdәn İran millәtinin qәrib vә qәyur bir fәrdi soruşur ki, aya, sizin konsulların xarici ölkәlәrdә törәtdiklәri alçaq işlәrdәn xәbәriniz vardırmı? Әcnәbilәrin yanında İran millәtinin tәbәәlik vәsiqәsi hesab olunan bu tәzkirәlәr nә vaxtadәk әttarların әdviyyә-istiot bükdüyü mәsrәfsiz kağızlar kimi qәdir-qiymәtsiz olacaq?! Bizim milli şәrәfimizin bu mötәbәr sәnәdi haçanadәk qumar vәrәqlәri kimi müxtәlif yerlәrdә müxtәlif qiymәtlәrә, mәsәlәn, Tehranda beş qrana, Tәbrizdә bir tümәnә, Araz qırağında on beş qrana, Qafqazda dörd manat yarıma, Osmanlı torpağında  yetmiş beş quruşa satılacaqdır?! Bundan әlavә, sizin mәmurlarınız hәr yerdә bu tәzkirәlәri xarici ölkәlәrin tәbәәlәri olan xәspuşlara, oğru-şarlatanlara satırlar. Bu xәspuşlar Osmanlı ölkәlәrindә, Rusiyada, hәtta Avropada özlәrini İran tәbәәsi adlandırır, minbir fırıldağa әl atırlar. Bizi yetmiş iki millәt yanında rüsvay edirlәr.... Belә bir biabırçılıqdan sonra o konsulun hörmәti vә ya üzәrindә bizim dövlәt vә millәtin nişan vә әlamәti olan tәzkirәnin zәrrәcә etibarı qalarmı?! Heç rәvamıdır ki, sizin dә bir para sәfirlәriniz bir neçә murdar lirәnin müqabilindә öz yüksәk mәqamlarından utanmayıb, bilә-bilә, düşünә-düşünә belә bir böyük rüsvayçılığa әl atırlar. Bu lәnәtә gәlmiş rüşvәt nә vaxtadәk sizin mәmurları mәsuliyyәtә cәlb etmәyә, cәzalandırmağa mane olacaq?! Әcәba, hәlә dә bu rüsvayçılıqların qarşısını almaq, dövlәti, millәti bu bәdnamçılıq boyunduruğundan xilas etmәk vaxtı gәlib çatmamışdırmı?!

 

Bu intizamsızlıqların nәticәsindә әcnәbi dövlәtlәrin konsulları nә vaxtadәk bizim vәtәnimizdә әllәrindәn gәlәni edәcәklәr? Bunların әksinә, haçanadәk sizin Osmanlı, rus ölkәlәrindәki konsullarınız öz tәqsirlәrini ört-basdır etmәk üçün yerli hakimlәrin vә qubernatorların әlaltıları kimi onlara yaltaqlanacaq vә alçalacaqlar?! Haçanadәk әcnәbi konsullarının bu özbaşınalığını İran dövlәtinin bacarıqsızlığı vә zәifliyi ilә izah edәcәklәr?! Siz isә belә bir fikrin düzgün olmadığını dәrk etmәyәcәksiniz?! Axı dünyada zәif dövlәtlәr çoxdur. Hәrgah qәrar olsa ki, güclülәr zәiflәri әzib pamal elәsinlәr, onda dünya bir-birinә dәyәr, bәli, o dövlәtin ki, yazılıb tәsdiq olunmuş müәyyәn bir qanunu yoxdur, hәr nә istәsәlәr ona edәrlәr. Başqası da bu işә mane olmaz. İndi İngiltәrә, Fransa vә ya Rusiyanın general konsulunun hünәrlәri varsa hökumәti tәzә tәşkil tapmış, cәmiyyәti isә üç milyondan artıq olmayan Bolqarıstanda bir işә müdaxilә etsin vә ya bolqar tәbәәlәrindәn birinә desin ki, buradan dur, orada otur. Haman gün onun ayaqqabılarını cütlәyib qoyarlar qabağına. Necә ki, indiyәdәk dәfәlәrlә bu işi elәyiblәr.

 

Xarici sәfirlәr vә konsullar İranda etdiklәri özbaşınalıqları bәlkә dә İran sәfirlәri vә mәmurlarından öyrәnmişlәr? Bu mәmurlar, tәbәәlәrin hüququnu müdafiә etmәyә borclu olduqları halda, onları açıqca çalıb çapdıqları bir tәqdirdә xarici mәmurlardan daha nә gözlәmәk olar?! Özümüzün qanunumuz vә әdalәtimiz olmadığı halda, onlara nә dil ilә demәk olar ki, bizlә qanunla, әdalәtlә rәftar elәyin? Bu acınacaqlı vәziyyәtdәn, cәnab vәzir, allaha pәnah aparıram. Haraya ayaq basırsan ah-nalәlәrinin tüstüsü ilә göylәri qaraldan, ürәyi od tutub yanan iranlılara rast gәlirsәn. Onlar ölkәnin daxilindә olan zülm, haqsızlıq nәticәsindә baş götürüb qaçır, xaricdә isә ondan daha betәr cәfalara düçar olurlar. Osmanlı torpağında, Rusiyada hәr hansı kәndә, qәsәbәyә getsәn görәcәksәn ki, bir ovuc arsız, işsiz avara fәrraş bir adamın başına toplanıb    onun adını qoyublar konsul. Hamısı әlbir olub, dövlәt dәftәrindә heç  bir ismi-rәsmilәri olmayan bu cәlayi-vәtәn etmiş biçarәlәrin canına daraşıblar. Sağa  keçirlәr, kәsirlәr, sola keçirlәr, siyirirlәr. Әvvәla, mәmlәkәtin daxilindә nә üçün zülm qapıları bağlanılmır ki, bu yazıqlar da vәtәnlәrini tәrk etmәyә  mәcbur olmasınlar? İkincisi, nә üçün konsullar bu fәqir-füqәranın hәr birisindәn gәrәk tәzkirә pulu ünvanı ilә beş manat alıb, öz cibinә salsın?! Әgәr buyursanız ki, onlara bu  pulu maaş әvәzinә veririk, allah haqqı, aldanırsınız. Çünki bu pulu dövlәt özü alıb hәmin utanmaz mürüvvәtsizlәrә maaş versә, ildә dövlәt xәzinәsinin gәliri xeyli artar, bu kimi rüsvayçılıqlar da müәyyәn dәrәcәdә azalar. Hal-hazırda Osmanlı ölkәsindә vә Rusiyada bir iranlı öldükdә, hansı tәbәqәyә mәnsub olmasından asılı olmayaraq, onun birinci varisi hәmin sәfirlәr vә konsullardır. Ölünün vәrәsәlәri vә tәlәbkarlarının gücü çatdıqda onlara da müәyyәn pay düşәcәkdir. Әks tәqdirdә, әllәrinә heç bir şey  çatmayacaq.   Pasport mәsәlәsi dә bunun tayıdır. Dәqiq şәkildә hesablanıb mәlum olmuşdur    ki, hәr bir iranlı, hәr hansı sәrhәddәn gedir-getsin, Mәkkәni ziyarәt elәyib qayıdanadәk qırx beş tümәn tәzkirә vә qolçәkmә pulu vermәlidir. Hәr il azı dörd min nәfәr iranlı Mәkkәnin ziyarәtinә gedir. Bunların tәzkirә pulu ildә yüz altmış min tümәndәn artıq olur. Bu pulla Rusiyanın vә Osmanlı ölkәsinin bütün mühüm vә lazımi yerlәrindә müәyyәn maaş vә tәlimatla konsul saxlamaq mümkündür. Maaş verildikdә isә, konsullardan şikayәt olunarsa, onları mәsuliyyәtә cәlb edib, cәzalandırmaq da caizdir. Bizim vә bütün müsәlmanların qiblәsinin darvazası hesab olunan Cәddә limanında tәsәrrüfat işlәrinә baxan mәmur nәcib, әdәbli, dindar, şahnәrәst, bilikli, savadlı ailәyә mәnsub bir adam olarsa, bunun nә eybi var? Oranın tәsәrrüfat işinә baxan mәmurun vәzifәsi hәrraca qoyulur. Bu vәzifә hәr il müzaidә ilә bir-iki min lirә müqabilindә hәr bir atasından xәbәrsiz, alçaq, savadsızın әlinә tapşırılır ki, o da hörmәt vә hüquqlarının qorunması dövlәtin öhdәsindә olan hacıların canına, malına hakim kәsilir. Hökumәt hәr bir tәzkirәdәn bir tümәndәn artıq almadığı halda o, utanmadan, çәkinmәdәn yarım lirә alır ki, bu da iki tümәn yarım elәyir. Hәlә bundan sonra da camaatın yaxasından әl çәkmir, hamballar vә dәvәçilәrlә әlbir olub, hacıları çapır. Bir dәvәni vә ya ulağı Cәddәdәn Mәkkәyә kirә edәndә başqalarından, yәni Osmanlı, Misir, Әlcәzair, Hollandiya, Hind vә Qafqaz müsәlmanlarından otuz quruş aldıqları halda iranlıdan iki yüz quruş, yәni altı dәfә artıq tәlәb edirdilәr. Bu mәsәlәlәri hәr il qәzetlәr yazır vә hacıların fәryadı göylәrә yüksәlir. Amma bu fәryadları eşidәn qulaq hanı?! Onlara zülm edәn hәyasızlar heç bir cәza almırlar. Üç aylıq müvәqqәti konsulların İran hacılarından hәr il Cәddәdә aldıqları pul bir sәfirin maaşına kifayәt edәr. Cәnab vәzir, әgәr mәnim bu dediklәrimdәn xәbәriniz vardır vә bunların әhәmiyyәtsiz olduğunu zәnn elәyirsinizsә, onda icazә verin әrz elәyim ki, çox insafsız adamsınız. Xәbәriniz yoxdursa, başqa sözlә, sizin öhdәnizdә olan idarәlәrdә nәlәr olduğunu bilmirsinizsә, onda hamının haqqı var ki, sizi başısoyuq bir adam hesab elәsin vә bu yüksәk mәqama layiq olmadığınızı söylәsin. Vәssәlam.”

 

Vәzir gәrnәşәrәk yerindәcә dik oturdu, mәni başdan-ayağa süzüb dedi:

 

“Әrәbistanın tәrbiyәsi bundan artıq olmaz ki!...

 

Axmaq kişi, sәn nә dili uzun, qafasız adammışsan. Qanun adını eşidib dilinә dolamısan. Bir ucdan qanundan dәm vurursan. Daha bunu qanmırsan ki, başqa dövlәtlәrdә bircә qanun vardır ki, ildә bir dәfә dә icra olunmur. Bizim ölkәmizdә hәr bir nazirliyin özünün ayrıca qanunu var. Onların hәr birinin hökmü dә yarım saat әrzindә yerinә yetirilir. Sәnin bircә işindәn xoşum gәldi ki, İran tәbәәliyindәn çıxmamısan. Yoxsa sәninlә başqa cür rәftar edәrdim. Dur ayağa, cәhәnnәm ol, ya allah!...”

 

Gördüm oturmaq yeri deyil. Durub yola düşdüm. Xәcalәtimdәn tәrlәyib, cimcilaq su olmuşdum. Mirzә Kazım bәy sevincәk gәlib soruşdu:

 

“Misir konsulundan şikayәt elәdinmi?”

 

“Yox,” -- dedim. -- “Mәsәlә başqadır. Xudahafiz.”

 

Mәşәdi Hәsәn ilә oradan çıxıb dedim:

 

“Hәrçәnd ki, daha gecdir. Amma bu gün bu işi başa çatdırmaq lazımdır. Gedәk hәrbi nazirliyә, görәk başımıza nә gәlir.”

 

Hәrbi nazirliyә gәlib çatdıqda qarovullardan hәr birinin tüfәnglәri baş-başa çatıb bir tәrәfdә oturub çubuq çәkdiklәrini gördüm. İçәri girmәk istәdim. Soruşdular:

 

“Haraya?”

 

Mәşәdi Hәsәn dedi:

 

“Әrizәçidir.”

 

Bilmirәm, nә işarә elәdilәr. Mәşәdi Hәsәn dedi:

 

“Yaxşı, yaxşı, qayıdan baş.”

 

İçәri girdik. Әsәd bәy fәrraşbaşının sorağını tutduq. Otağını göstәrdilәr. Gördüm on yeddi yaşında gözәl bir oğlandır. Әynindә başdan ayağa gülәbәtinli sәrdarısı var idi. Vüqarla yuxarı başda әylәşmişdi. Salam verib, kәmali-әdәblә Hacıxanın mәktubunu tәqdim elәdim. Oxuyub soruşdu:

 

“Kimdәndir?”

 

Dedim:

 

“Gәrәk möhürü vә imzası olmuş ola.”

 

Dedi:

 

“Möhür vә imza Mәmmәdәlidir. Amma tanımıram.”

 

Dedim:

 

“Hacıxandır.”

 

Kağızı mәnim üstümә tullayıb:

 

“Bu gün olmaz,” -- dedi. Sonra üzünü yana çevirdi. Yaxınlaşıb kağızı yerdәn götürmәk bәhanәsi ilә yavaşca bir imperial ovcuna qoyaraq dedim:

 

“Fәrraşbaşı, mәn qәribәm, hәm dә müsafirәm, tәvәqqe elәyirәm....”

 

Mәn sözümü qurtarmamış imperialı görәn kimi dedi:

 

“Deyin qulluqçu Mirzağa gәlsin buraya.”

 

Gördüm üzü günәş kimi şölә saçan, ondan da xoşgül bir oğlan gәldi. Әsәd bәy soruşdu:

 

“Vәzir tәkdirmi?”

 

“Yox,” -- dedi, -- “sәrtib Gәrrusi oradadır. Pul tәhvil verir, nazir dә oradadır.”

 

Әsәd bәy mәnә dedi:

 

“Bir az әylәş.” -- Sonra Mirzağaya tapşırdı ki, vәzir tәk olan kimi ona xәbәr versin.

 

Yarım saatdan sonra Mirzağa gәlib, hamının getdiyini bildirdi. Fәrraşbaşı otaqdan çıxdı. Az sonra qayıdıb mәni işarә ilә çağırdı. Durub onun dalınca getdim. Ağzını qulağıma yaxınlaşdırıb dedi:

 

“Bu qulluqçuya bir zad ver.”

 

“Gözüm üstә,” -- dedim.

 

Üç dәnә beş qranlığım var idi, çıxarıb hamısını verdim. Pәrdәni qaldırdı. Gördüm vәzir pul kisәlәrini iki fәrraşa yüklәyib başqa qapıdan yola saldı. Ortalıqda   bir az qızıl pul qalmışdı. Vәzir onları bircә-bircә  tәrәzidә çәkirdi. Mәn baş әyib әllәrim döşümdә dayanmışdım. Bu vәziyyәt on dәqiqәdәn artıq davam elәdi. Vәzir pulları çәkib tirmә kisәyә qoyandan sonra üzünü mәnә tәrәf çevirdi.

 

“Nә istәyirsәn?” -- dedi.

 

“Әrzim var,” -- dedim.

 

“De görәk!”

 

Daxili vә xarici işlәr nazirlәri ilә görüşәn vaxt söylәdiyim ilk sözlәri deyib әylәşmәk izni istәdim. Tәәccüblә mәni başdan ayağa qәdәr süzüb dedi:

 

“Ağa füzul, sözünü ayaq üstә deyә bilmәzsәnmi? Xәstә-zad deyilsәn ki?!”

 

“Әrzim bir qәdәr uzundur,” -- dedim.

 

“Nә qәdәr uzun olur-olsun, ayaq üstә dayan, söylә,” -- dedi.

 

Gördüm oturmağa icazә vermәyәcәk. Qanı da bәrk qara idi. Bir söz desәydim yanından qova bilәrdi. Bununla belә dedim:

 

“Cәnab vәzir, sizi and verirәm islampәnah padşahın cıqqasına, izin verin    oturum, öz dәrdimi söylәyim.”

 

İstәr-istәmәz dedi:

 

“Әylәş görәk.”

 

Mәn oturdum. Әrz elәdim:

 

“Mәn allahın bir sәyyah bәndәsiyәm. Özüm dә Cәfәrimәzhәb müsәlmanam. Bütün Avropa ölkәlәrini gәzmişәm. Bir çox dövlәtlәrin qoşunlarını görmüşәm. Onların nizam-intizamından, hәrbi nazirlәrinin halından  xәbәrdaram. Müqәddәs Mәşhәd    şәhәrindәn paytaxt hesab olunan bu şәhәrә qәdәr mәn sәrhәd qoşunlarının   kazarmasından, top-topxanadan, sursatdan, qaladan, müdafiә xәttindәn, bürcdәn bir iz-әsәr görmәdim. Tәkcә Mәşhәd şәhәrindә bir neçә nәfәr sәrbaz gördüm. Kaş ki, heç onları da görmәyә idim. Hamısı muzdurların, palçıq işindә işlәyәn  fәhlәlәrin günündә idilәr. İndi bu qәdim tarixә malik olan dövlәtin hәrbi naziri olan cәnabınızdan soruşuram: İran dövlәtinin vәziyyәti iki haldan kәnarda deyil. Ya bütün qonşularla sülh ilә rәftar edib, xatircәmsiniz ki, heç bir müharibә olmayacaqdır. Belә olduqda daha bu qәdәr sәrtip, mirpәnc, әmirtuman, sәrdar әkrәm, sәrdar әfxәm, sәrdar әzәm, hәrbi nazirlik vә kağız üzәrindә yazdığınız  iki yüz min nәfәrlik qoşun nәyә lazımdır? Mübarәk әrki qorumaq üçün iki-üç fövc qoşun kifayәt elәr. Hәr şәhәri dә bir hakimә tapşırarsınız. O da otuz-qırx nәfәr maaşsız türk vә iraqlı fәrraşı ilә haman şәhәri qoruyar. Ona görә ki, iranlı padşaha itaәt etmәyi özünә borc bilir. Tutaq ki, belә olmadı, ikinci hal üz    verdi. Belә fәrz edәk ki, İran dövlәtinin qarşısına bir düşmәn çıxacaq. İran dövlәti dә onunla müharibә etmәyә mәcbur olacaq. Belә olduqda sizin müasir dövrün tәlәb etdiyi sәviyyәdә tәlim görmüş qoşununuz bәs hanı? Müharibә sursatı, düşmәnin qarşısını ala bilәn silah, top-tüfәnginiz haradadır? Silah anbarları, qoşun üçün lazım olan geyim hanı? Sizin sәrhәd qoşunlarınız neçә fövcdür? Onlar    sәrhәddin hansı mühüm nöqtәlәrindә yerlәşdirilmişdir? Sizin hәrbi xәstәxanalarınız hanı? Ordularınızın hәkimlәri, cәrrahları kimlәrdir? Dava-dәrman vә cәrrahlıq üçün lazım olan avadanlığınızı harada yerlәşdirirsiniz? Millәt vә vәtәn yolunda şәhid olanları vә yaralananları hansı nәqliyyat  vasitәsi ilә müharibә meydanından arxaya daşıyacaqsınız? Vәtәni vә dini müdafiә edәn mücahidlәr üçün mәmlәkәtin hansı yerlәrnidә saxlolar tikibsiniz? Düşmәnin    hücumlarını dәf etmәk üçün hansı yerlərdә zәruri vaxtlarda işә yarayan möhkәm  vә alınmaz qalalar düzәltmisiniz? Dörd tәrәfdәn vәtәnimizә göz dikәn saysız-hesabsız düşmәnlәrin qarşısını iyirmi yaşlı sәrtiplәrlә, altmış yaşlı әsgәrlәrlә almaq olarmı? Bu qәdәr iyirmi yaşlı sәrtiplәr dövlәtin vә millәtin yolunda hansı parlaq xidmәtlәrinә görә sәrtiplik  hәmayili vә qılıncına layiq hesab   ediliblәr?”

 

Söz buraya çatanda vәzirin rәngi ağappaq oldu. Qorxunc sәslә bağırdı:

 

“Әsәd, Әsәd, Әsәd!”

 

Әsәd bәy fәrraşbaşı gәldi. Vәzir dedi:

 

“Bu füzul, ağzı yava köpәk oğlunu hansı it oğlu buraya buraxıbdır?”

 

Әsәd bәy qorxa-qorxa dedi:

 

“Qurban, Hacıxan mәnә bir mәktub yazmışdı.”

 

“....Yemişdi atasıynan,” -- dedi. -- “Vurun bu köpәk oğlunu, vurun! Vurun! Çәkin atın bayıra!”

 

Daha bilmәdim ki, nә oldu. Hey sillә, tәpik idi ki, yağış kimi mәnim üz-gözümә yağırdı. Bir vaxt gördüm ki, nә çiynimdә әba qalıb, nә dә başımda papaq. Beş-altı nәfәr әl-ayağımdan, yaxamdan tutub sürüyür. Pillәkanların başında belimdәn elә bir tәpik ilişdirdilәr ki, axırıncı pillәdәn düşüb yerә sәrildim, neçә nәfәr dә aşağıdan hücum çәkdilәr. Tutub zindana aparmaq istәdilәr. Dedim:

 

“Baba, allah rizasına, әl çәkin mәnim yaxamdan. Vәzir buyurdu ki, salın bayıra, daha demәdi ki, dama basın.”

 

Dedilәr olmaz!

 

Mәşәdi Hәsәn özünü yetirdi.  İngiliscә soruşdu:

 

“Aman, qardaşım, sәnә nә oldu?”

 

Cavab verdim:

 

“Olan oldu. Amma tutmaq hökmü vermәyibdir. Bir tәhәr elә buradan başımızı götürüb qaçaq.”

 

“Pulun var?” -- deyә Mәşәdi Hәsәn soruşdu.

 

“Heç nә yoxumdur,” -- dedim.

 

“Saatını çıxart,” -- dedi.

 

Nә qәdәr istәdim saatımı cibimdәn çıxaram, bacarmadım, әlim әsirdi. Mәşәdi Hәsәn cibimi cırıb, saatı çıxartdı. Zәnciri ilә fәrraşlara verdi. Onlar bizim yaxamızdan әl çәkib, saata qiymәt qoymaq, dәyәrini bölüşdürmәklә mәşğul oldular. Biz aradan çıxdıq. Küçәdә özümә gәlәndә gördüm ki, başım açıqdır, әbam da çiynimdә deyil. Mәşәdi Hәsәnә dedim:

 

“Qardaş, tutalım ki, әbasız getmәk olar, axı başıaçıq neylәyim?”

 

Mәşәdi Hәsәn fәrraşlardan birinә bir qran vәd edib, papağımın dalınca göndәrdi. Fәrraş papağımı gәtirib bir qranı aldı. Bu dәfә dә qarovulların girinә keçdik; onlar da bizdәn çaypulu istәyirdilәr. Bilmirәm, Mәşәdi Hәsәn onlara nә verdi. Oradan da bir tәhәr keçdik. Әzilmiş, didilmiş bәdәn, axsaq ayaq vә ağlar gözlәrlә bir tәhәr evә tәrәf yollandıq. Yolda Mәşәdi Hәsәnә yalvarıb iltimas elәdim ki, mәnim başıma gәlәn hadisә haqqında Yusif әmiyә bir kәlmә belә demәsin.

 

Evә çatdıq, Yüsif әmi mәni görәn kimi dәhşәt içәrisindә özünü mәnә çatdırıb dedi:

 

“Vay, vay, bәy ağa, sәnә nә olub, rәngin niyә belә qaçıb, nә üçün bәdәnin әsir?”

 

Dedim:

 

“Cavab vermәk halım yoxdur, yorğan-döşәk gәtirin.”

 

Yusif әmi yorğan-döşәk gәtirәn kimi mәn huşsuz düşdüm. Özümә gәlәndә gördüm çıraq yanır. Neçә nәfәr mәnim әtrafıma toplaşmışdı. Onlardan biri nәbzimi bir әli ilә tutmuş, o biri әlini alnıma qoymuşdu. Bildim ki, hәkimdir. Mәn gözlәrimi açan kimi hәkim soruşdu:

 

“Necәsәn, haran ağrıyır?”

 

“Heç yerim ağrımır,” -- dedim.

 

Hәkim üzünü Yusif әmiyә tutub dedi:

 

“Qorxma, allah haqqı, heç bir qorxusu yoxdur.”

 

Gördüm Yusif әmi ağlaya-ağlaya deyir:

 

“Ay hәkimbaşı, qurbanın olum, buna bir şey olsa mәn daha anasının yanına gedә  bilmәrәm. Gәrәk özümü öldürüm.”

 

Hәkim yenә dә dedi:

 

“Allahın bәndәsi, and içirәm ki, heç nәyi deyil. Bir az iztirab keçirib, ürәyi narahatdır. Bu da ona qәflәtәn üz verәn kәdәrli bir hadisәdәn ola bilәr. Әhәmiyyәti yoxdur, keçib gedәr. Әgәr içki içәndir, bir az konyak, ya da köhnә çaxır verin içsin. Onda rahatlanar.”

 

Yusif әmi dedi:

 

“İndiyәcәn içmәyib, әgәr lazım bilirsinizsә, çarә yoxdur, vermәliyik içsin.”

 

Mәn bunu eşidәn kimi dedim:

 

“Allah elәmәsin, ölsәm dә içmәrәm. Yusif әmi, mәn xәstә deyilәm. Ürәyini sıxma.”

 

Dikәlib yerimdә oturdum. Hәkim dedi:

 

“Bir şeylә başını mәşğul elәyin. Nәyә çox hәvәsi varsa onu verin. Şer kitabı verin, ya da çalan, oxuyan çağırın, bir az kefi kökәlsin.”

 

Yusif әmi dedi:

 

“"Tarixi-Nadiri" kitabını daha çox xoşlayır.”

 

Hәkim güldü, bunu Yusif әminin sadәlövhlüyünә yozdu. Sonra dedi:

 

“Bir az nanә cövhәri alıb gәtirin, çay qoyun, iki-üç damcı çayına damızdırın verin içsin.”

 

Hәkim iki şüşәdә içmәli dәrman üçün nüsxә yazıb verdi. Hәm dә tapşırdı ki, hәr iki saat yarımdan bir yarım fincan qәhvә içdirin.

 

“İnşaallah, daha bundan sonra hәkim-zad lazım olmayacaq,” -- dedi. -- “Әgәr lazım olarsa yenә dә mәnә xәbәr verin, gәlәrәm, allah amanında.”

 

Mәşәdi Hәsәn beş qran hәkimә verdi. Özü dә dәrmanları almağa getdi. Az keçmәdәn dәrmanla qayıtdı. Bu vurhayda mәn tez-tez Mәşәdi Hәsәnә işarә ilә andırırdım ki, mәtlәbi Yusif әmidәn gizlin saxlasın. Birdәn yadıma düşdü ki, yazıq Mәşәdi Hәsәn nahar da yemәyibdir. Üzr istәdim.

 

Dedi:

 

“Heç eybi yoxdur, canınız sağ olsun.”

 

Yusif әmi mәndәn soruşdu:

 

“Bәs sәn özün harada nahar yemisәn?”

 

“Mәn başqa yerdә nahar yemişәm,” -- dedim.

 

Mәşәdi Hәsәn güldü.

 

Xülasә, o hadisә zamanı aldığım zәrbәlәr üzündәn iki-üç gün bayıra çıxa bilmәdim. Dördüncü gün Hacıxan mәni yoluxmağa gәldi. Amma onun aşpazı Qulamәli o vaxt gördüyümün әksinә olaraq tәmiz, tәzә paltar geymişdi. Başına tәzә yumurta qılıqlı papaq qoymuşdu. Belinә xәncәr taxmışdı. Mahud әba örtüb Hacıxanın arxasında dayanmışdı. Hacıxan mәni zәif, solğun gördükdә soruşdu:

 

“Olmasın azar, nә xәbәrdir? Bu gün Mәşәdi Hәsәn әhvalatı mәnә söylәdi. Dedi ki....”

 

Mәn onun sözünün arasına girib, mәtlәbi tamamlamağa qoymadım. Çünki qorxdum Yusif әmi hal-qәziyyәdәn xәbәrdar olsun. Üzümü Yusif әmiyә tutub dedim:

 

“Әmican, siz tez samovara od salın.”

 

Yusif әmi otaqdan çıxan kimi Hacıxan dedi:

 

“Ay bәy, bu nә bәladır ki, sәnin başına gәldi?”

 

“Daha olan olub, keçәn-keçibdir.”

 

“Axı necә oldu ki, sәni bu qәdәr döydülәr?”

 

Әhvalatı tәfsilatı ilә nәql etdim. Tәәccüblә dedi:

 

“Sәn dәli olmusan nәdir? Bu ölkәdә mәgәr bü kimi sözlәri qürur vә tәkәbbürdә özünü firon vә Şәddaddan üstün hesab edәn hәrbi nazirin yanında danışmaq olar? Bunların әlindәn mәmlәkәti çapmaqdan, dövlәtә, millәtә xәyanәt etmәkdәn başqa bir iş gәlmәz. Dövrün vәziyyәtindәn heç bir şey başa düşmürlәr. Mәn özüm dә aldığım bu xanlıq lәğәbindәn utanıram. Ancaq neylәyәsәn, bütün xanlar ya mәnim kimi, ya da mәndәn betәrdirlәr. Hamısı eyni düşüncә vә fikrә malikdirlәr. Görüş dairәsi hamısında darısqaldır. Ancaq bircә şey haqqında düşünürlәr. Mәn әvvәldәn nә mәqsәdlә bu nanәciblәri görmәk istәdiyini bilsәydim onların yanına getmәyinә әsla razı olmazdım. Bunların әvәzinә sәni möhtәrәm bir zatın yanına aparardım. Görәrdin ki, o, insaniyyәt vә mәrifәtin cövhәri, qeyrәtin, vәtәnpәrvәrliyin canlı nümunәsidir. Onun pak zatı millәtә mәhәbbәt palçığı ilә yoğrulmuşdur. Öz könül lövhәsindә Vәtәn adı, vәtәnә mәhәbbәtdәn başqa bir söz yazmamışdır. Vәtәnpәrvәrlәrin qiblәgahı olan o möhtәrәm zat sәninlә bir dәrddәdir. Vәtәnә mәhәbbәt uğrunda başına gәlәn bu münasibәtin müqabilindә sәni elә bir feyzә vә nemәtә çatdıracağam ki, indiyәdәk gördüyün bütün cövrü-cәfanı unudasan. İndi möhtәrәm şәxsin yanına gedib danışacağam, elә elәyәcәyәm ki, o, sәni öz hüzuruna çağırsın. Qeyrәt vә tәәssübün kövsәr suyundan sәnә o qәdәr badә içirsin ki, atәşin tamamilә sönsün.”

 

Hacıxan sonra soruşdu:

 

“Halın indi necәdir?”

 

“Zәrәr yoxdur,” -- dedim. -- “Bunların hamısı keçәr. Hәlә eşqin әvvәlidir.”

 

Çay hazırlandı. İçdik. Bir az da söhbәt elәdik. Hacıxan Yusif әmi ilә bir az zarafatlaşdı, sonra vidalaşıb getdi. Sabahı gün gördüm bir nәfәr gәlib dalandardan mәnim adımı vә mәnzilimi soruşur. Göstәrdilәr. Çıxıb yuxarı gәldi. Әdәblә salam verib dedi:

 

“Sizi bir yerdәn istәyiblәr. Xahiş elәdilәr, әgәr vaxtınız varsa oraya tәşrif gәtirәsiniz. Nişan bu ki, Hacıxan sizә bir şey vәdә elәyibdir.”

 

O saat mәtlәbin nә yerdә olduğunu anladım. Dedim:

 

“Siz bir qәdәr әylәşin, mәn bu saat gәlәrәm.”

 

Tez bazara gedib, dörd tümәnә bir әba alıb evә qayıtdım. Әlqәrәz, yola düşdük. Bir az getdikdәn sonra mәni müşayiәt edәn dedi:

 

“Meyliniz varsa tramvayla gedәk.”

 

“Xeyr,” -- dedim. -- “Gәzә-gәzә getmәyimiz yaxşıdır.”

 

Nәhayәt, tәntәnәsi sahibinin әzәmәtindәn xәbәr verәn böyük bir imarәtin qapısına gәlib çatdıq. İçәri girdik. Al-әlvan gül-çiçәklә bәzәnmiş gözәl, sәfalı bir bağ gördüm. Bir dәstә xidmәtçi hәrәsi bir tәrәfdә öz işi ilә mәşğul idi. Heç kәsin o biri ilә işi yox idi. Pillәlәri yuxarı qalxıb, imarәtin ikinci mәrtәbәsinә çıxdıq. Böyük bir zaldan keçdik. Otaqlardan birinin qapısı qabağında bir xidmәtçi dayanmışdı. Pәrdәni qaldırdı. Simasında nәcabәt vә böyüklük әlamәtlәri aşkar görünәn bir şәxs kürsü üstündә әylәşmişdi. Elә bil insan paltarı geymiş mәlәk idi. O möhtәrәm zatın simasını, cazibәli, mәrd sifәtini görәn kimi mәndә olan bütün qәm-kәdәr yox oldu. Sәmim-qәlbdәn salam verdim. Mehriban, gülәrüzlә salamımı alıb buyurdu:

 

“Bismillah, buyurun.”

 

Mәn xalçanın üstündә әylәşdim.

 

“Yaxın gәlin, yaxın gәlin,” -- buyurdu vә yanındakı kürsüyә işarә edib orada әylәşmәyimi tәkidlә xahiş elәdi. Mәn göstәrdiyi yerdә әylәşdim. Kef-әhval soruşub, xoş-beş mәrasimini yerinә yetirdikdәn sonra dedi:

 

“Sizin adınız İbrahim bәymidir?”

 

“Bәli,” -- dedim.

 

Buyurdu:

 

“Misirin havası çox istidir. Bu uzun müddәtdә necә dözüb orada yaşayırsınız? Eşitmişәm, uzun illәrdәn bәri orada mәskәn salmısız.”

 

“Bütün çәtinliklәr adәt vasitәsilә asanlaşır,” -- dedim. -- “Biz dә oranın ab-havasına adәt elәmişik.”

 

Buyurdu:

 

“Doğrudur, hәr şey adәtdәn asılıdır.” -- Azca sükutdan sonra әlavә elәdi: -- “Böyüklәrdәn birinin sizin haqqınızda hörmәtsizlik göstәrdiyini eşitmişәm. Hәqiqәtәn çox tәәssüf etdim, hәdsiz kәdәrlәndim. Amma nә etmәli, yanmaq vә dözmәk lazımdır. Tәәssüflәr olsun! Sizin canınız sağ olsun, onlara da allah insaf versin. Doğrusu budur ki, mәn istәdim sizinlә söhbәt elәyәm, görәm bu danışıqlardan sizin mәqsәdiniz nәdir. Nә istәyirsiniz, nә üçün İrana gәlmisiniz? Sizcә, bizim İranın nöqsanı nәdәn ibarәtdir? Bәlkә elә siz dә yanılırsınız?”

 

Әrz elәdim:

 

“Bu sәfәrdәn mәnim yeganә mәqsәdim vәtәnimin xaki-pakını ziyarәt etmәk idi. Amma әvvәlcә bunu da әrz elәmәliyәm ki, bizim ailәnin vәtәnpәrvәrlik tәәssübü bütün Misirdә zәrb-mәsәldir. Bәli, biz İranı canımızdan da әziz tuturuq. Ona görә ki, o bizim müqәddәs vәtәnimiz, sәlәflәrimizin hәyat sürdüyü, ata-babalarımızın dәfn olunub әbәdi uyuduğu yerdir. Buradan çox uzaqlarda olan Misirdә vәtәnimin pәrişanlığı, intizamsızlığı, vәtәn övladının nadürüstlüyü, iş başında olanların qәflәti, etinasızlığı vә gücsüzlәrә hәdsiz-hesabsız zülmü haqqında xoşagәlmәyәn sözlәr eşidirdim. Ancaq vәtәnә olan böyük mәhәbbәt üzündәn inanmaq istәmirdim. Nәhayәt, belә qәrara gәldim ki, gәlib hәr şeyi öz gözümlә görüm. Cavanlığın havası da başıma vurdu. Daha heç nәyә baxmayıb, sәfәrә çıxdım. Sәrhәddә qәdәm qoyandan bu paytaxt şәhәrinәdәk hәr nә gördümsә, çox tәәssüf ki, Misirdә deyilәnlәrin hamısının doğru olduğunu göstәrdi. Xoşagәlәn bir şey yoxdur. Ona görә dә bu viranlığın, geriliyin, qәflәtin vә rüsvayçılığın sәbәbini mәmlәkәtin vәzirlәrindәn soruşmaq qәrarına gәldim. Dedim bәlkә bunların hamısının üzürlü vә ağlabatan sәbәblәri vardır. Min tәlәş vә vasitә ilә vәzirlәrin görüşünә nail oldum. Suallarımın cavabında sillә, yumruqdan başqa bir şey görmәdim. Tәhqirli söyüşlәr, istehzalı gülüşlәrdәn başqa bir şey eşitmәdim. Necә deyәrlәr, allah  müsәlmana da qismәt elәmәsin, kafirә dә!”

 

Dedi:

 

“Әvvәlcә qanun barәsindә. Qanun dedikdә sizin mәqsәdiniz nәdәn ibarәtdir? Bunun üçün nә etmәk lazımdır?”

 

Dedim:

 

“Qanunun mәnası vә izahı çox genişdir. Lakin әn azı onun hüquq vә vәzifәlәrinin nәdәn ibarәt olduğunu bilmәk demәkdir.”

 

“De görüm, bu hüquqlar hansılardır?”

 

Dedim:

 

“Qanun mövcud olduğu tәqdirdә millәtin tәlәb etdiyi vә onu әlә gәtirmәk uğrunda vuruşduğu hüquqlar dörd hissәdәn ibarәtdir:

 

Birincisi -- vәtәnin özünә aid hüquqlar;

 

İkincisi -- vәtәn övladına aid hüquqlar;

 

Üçüncüsü -- vәtәni idarәetmә işlәrinә aid hüquqlar;

 

Dördüncüsü -- vәtәnin ümumi hüquqları.

 

Vәtәn orqanizminin dörd ünsürü yerindә olan bu dörd hüquq bütün bölgülәri vә tәfәrrüatı ilә üzvi şәkildә bir-birinә bağlıdır. Bunlara isә ümumiyyәtlә milli hüquqlar deyilir. Onun tәfsilatı vә tәrtibatı mәcmuuna da qanun deyilir. Qanunun hökmlәri isә hәr kәsin haqqında, istisnasız olaraq icra olunmalıdır.

 

V ә t ә n i n   ö z ü n ә   a i d   h ü q u q l a r. Bunlar vәtәnin azadlığı vә istiqlaliyyәtini qorumaqdan, nizam-intizam yaratmaq, özümüz üçün vәtәn hesab etdiyimiz vә İran adlandırdığımız bu xaki-pakın sakinlәrinin sәadәtini tәmin etmәkdәn ibarәtdir. İcazәmiz vә razılığımız olmadan әcnәbilәrdәn bir nәfәrinin belә onun sәrhәddindәn bir addım bu tәrәfә keçmәsinә yol vermәmәliyik. Hәlә onların bu torpağın bir hissәsini istila etmәk vә ya bir guşәsindә özünә yer elәyib ordu saxlamaq bir tәrәfә dursun!

 

V ә t ә n   ö v l a d ı n a   a i d   h ü q u q l a r. Bunlar vәtәndә yaşayan hәr bir kәsin hәyatı, namusu, malı vә şәrәfinin öz hәmvәtәnlәri vә ya әcnәbilәrdәn olan güclülәrin tәcavüzündәn qorunmağı demәkdir. Bu da o demәkdir ki, hal-hazırda olduğu kimi, filan xanın fәrraşları abırlı bir şәxsin cavan oğlunu günün günorta çağı kiçik bir bәhanә üstündә tutub dama basmaqla cәrimә etmәmәlidirlәr. Bu cavanın tәqsiri isә atasının varlı vә abırlı olmasından  başqa bir şey deyildir vә mәhz abırına qısıldığına görә dә ondan istәdiklәrini alırlar. Yaxud filan hakimin ata minib bazardan  keçәn arvadını müşayiәt edәn, 30-40 әliçomaqlı fәrraş dükanında әylәşib öz işi ilә mәşğul olan fağır bir alverçinin başını zopa  ilә yara bilmәz. Hey qışqırıb demәmәlidirlәr ki; "Gözlәrini yum!", "Kor ol!", "Dur! Otur! Çıx yuxarıya! Düş aşağıya!" Әgәr bu hüquqlar mövcud olsa, elәyә bilmәzlәr ki, adamın qohumlarından biri müqәssir olduqda onu vә ondan әlavә onun beş-on nәfәr başqa qohumunu da tutub,  ayaqlarına  kündә-zәncir vuraraq hәbs etsinlәr, var-yoxlarını әllәrindәn   çıxardıqdan sonra buraxsınlar; onlar da çarәsiz qalıb öz evini, yurdunu tәrk etmәyә, vәtәndә qalıb zәlil olmaqdansa, qürbәt dәrdi çәkmәyә mәcbur olsunlar, әcnәbi torpağında mәhv olub aradan getsinlәr.

 

V ә t ә n i   i d a r ә e t m ә   i ş l ә r i n ә   a i d   h ü q u q l a r. Vәtәnin vә әhalinin sәadәtini tәmin etmәk üçün bir-birindәn ayrı iki orqan -- qanunverici vә icraedici orqanlar olmalıdır. Bu iki müstәqil orqanın başında duran yeganә şәxs padşahın zati-alilәridir. O, irsәn vә haqlı olaraq bu iki orqanı idarә etmәlidir. İndi gәlin görәk vәtәnә aid bu hüquqdan, yәni mәmlәkәtdә işlәrin nizama salınmasından, vәtәndaşların sәadәtinin tәmin olunmasından -- ümumiyyәtlә yerinә yetirilmәsi üçün şahın mәsuliyyәt daşıdığı bu hüquqlardan bir nişanә vardırmı? Әgәr vardırsa, nә şәkildәdir? Hәlә bunların da üzәrindәn keçәk. Bәluçistan mәmlәkәti İran dövlәtinin qüdrәti vә şövkәtinin әsaslarından biridir. İngilis dövlәti heç bir sәbәb olmadan ona asanlıqla sahib çıxdı. Vәtәnimizin böyük bir hissәsi hesab olunan Herat indi әfqanlıların әlindәdir. Dünәn torpağı yüz min iranlının qanı ilә al rәngә boyanan Sәrәxs zahirәn İranın olsa da, hәqiqәtdә özgәnin әlindәdir. Başqa yerlәrә nisbәtәn köhnәlmiş mәsәlә olsa da, Qafqaz ölkәlәrinin dә vәziyyәti eynidir. Vәtәn övladının mәhәbbәtinin nә dәrәcәdә olduğunu isә bununla qiyas etmәk olar ki, hәr il azı әlli min iranlı hakimlәrin vә qüdrәt sahiblәrinin zülmündәn baş götürüb xarici ölkәlәrә mühacirәt edir. Heç kәs dә onların haraya getmәlәri, vәtәni vә ailәlәrini nә üçün tәrk etmәlәri qayğısına qalmır.

 

V ә t ә n i n   ü m u m i   h ü q u q l a r ı. Bu, cәmiyyәtin hәr bir fәrdinin hüququna şamil olan ayrı-ayrı xoşbәxtliklәrin mәcmusundan ibarәtdir. Lakin cәmiyyәtin ayrı-ayrı üzvlәri o sәadәti әlә gәtirmәk istәsә dә ona tәklikdә nail ola bilmәzlәr. Fәqәt birlәşdikdә bu sәadәti әhya edib, onun ümumi sәmәrәsindәn faydalana bilәrlәr. Vәtәndaşlar vәtәn torpağını öz övladlarından daha artıq sevmәlidirlәr. Dini qorumağa borclu olduqları kimi, vәtәni qorumağı da özlәrinә vacib bilmәlidirlәr. Belәliklә dә "vәtәnә mәhәbbәt -- dinә mәhәbbәt demәkdir" kimi müqәddәs vәzifәni yerinә yetirmiş olarlar.

 

İndi görürük ki, bu sәadәtin davamı -- millәtin, vәtәnin, ümumi sәrvәtin, şәriәt qanunlarının vә hәyatın qorunması üçün qoşun, silah, sursat, top-tüfәng, әdalәt vә nizam-intizam lazımdır. Ancaq bәdbәxtlikdәn görürük ki, hal-hazırda әziz vәtәnimizdә düşmәni dәf etmәk üçün millәtin qeyrәtli oğullarının yanıqlı ahı vә göz yaşlarından başqa bir şey yoxdur. Belә bir qәdim vә geniş ölkәdә vәtәn övladının tәlim-tәrbiyәsi üçün nә bir mәktәb var, nә dә bir sәhiyyә idarәsi. Onun sakinlәrinin hüququnu müәyyәnlәşdirәn bir qanun da yoxdur. Adi elm vә fәnlәrdәn dә bir iz-әsәr görünmür.”

 

O möhtәrәm cәnab mәnim sözlәrimi eşitdikcә tәәssüratımın şiddәtindәn titrәyir, gah tәәssüflә dizinә vurur, bәzәn dә hәsrәtlә ürәyinin dәrinliklәrindәn ah çәkirdi.

 

Dedim:

 

“Mәn günüqaranın tәqsiri nә idi ki, bu dözülmәz vәziyyәtin sәbәbini soruşmaq üstündә ömrümdә eşitmәdiyim söyüşlәri mәnә söylәmәkdәn әlavә o qәdәr döydülәr ki, yorğan-döşәkdәn dura bilmәdim.”

 

Söz buraya çatanda birdәn-birә qәhәrlәndim, boğazım tıxandı, ixtiyarsız olaraq hönkür-hönkür ağladım. O möhtәrәm cәnab mәndәn dә bәrk ağladı. Durub qollarını mәhәbbәtlә boynuma doladı, mәni mehribancasına qucaqlayıb üzümdәn, gözümdәn öpdü. Ağlaya-ağlaya әlimdәn tutub dedi:

 

“Mәnimlә gәl.”

 

Otaqdan çıxanda xidmәtçi ilә on-on iki yaşlı bir oğlanın qapının dalında dayanıb bizim halımıza ağladıqlarını gördüm, amma mәnә elә gәldi ki, onlar mәtlәbdәn xәbәrsizdirlәr, bizim ağlamağımızı görüb köyrәlmişdilәr.

 

Bir-iki otaqdan keçdik. Möhtәrәm cәnab üçüncü otağın qapısı qabağında dayandı. Cibindәn bir açar çıxarıb qapını açdı. Gördüm kitabxanadır. Kitablar otağın dörd dövrәsindә xüsusi sәliqә vә gözәl tәrtiblә düzülmüşdü. Bir kürsü ilә masa gәtirib:

 

“Әylәşin,” -- dedi. Sonra gedib altı cild kitab gәtirdi vә әlavә etdi: -- “Kitabımız çoxdur, amma heç birisi bunlar qәdәr sizin dәrdinizә yaramaz. Siz bunları oxumaqla mәşğul olun, mәn gәrәk gedәm. Bu gün salam günüdür. Ola bilsin ki, gec gәlәm. Sizin üçün hәr şey hazırdır. Nә vaxt istәsәniz buyurun çay-çörәk gәtirsinlәr.”

 

Bir qutu papiros çıxartdı, önümdәki masanın üstünә qoyub dedi:

 

“Nә qәdәr ki, Tehranda qalacaqsınız -- mәnim qonağımsınız.”

 

Mәn öz tәşәkkürümü bildirdim. O vidalaşıb getdi.

 

Kitablara tamaşa elәmәyә başladım. Gördüm dövlәtlәrin qanun mәcәllәlәrini bir sırada düzüblәr. Bunların içindә Osmanlı dövlәtinin qanunu, rus zakonu, İngiltәrә vә Fransa qanunları da var idi. Başqa tәrәfdә qurtuluşun rәhni olan islam qanunşünaslığına vә üsuluna aid kitablar var idi. Bu kitabxananın vәziyyәti mәni hәdsiz dәrәcәdә sevindirdi. Sonra möhtәrәm cәnabın özünün verdiyi o altı cild kitabı gözdәn keçirmәyә başladım. Gördüm әlyazmasıdır. Gözәl vә pakizә yazılmışdır. Bunların o möhtәrәm cәnabın öz әsәrlәri olduğunu anladım. İngiltәrә vә Fransa qanunlarından islamın müqәddәs şәriәtindәki hökmlәrә zidd olan maddәlәri çıxarıb bir cilddә toplamış vә hәr birinin dünya vә axirәtdәki zәrәrlәrini mәntiqi dәlillәrlә ayrıca şәrh etmiş, onların insanlığın yüksәk şәninә yaramadığını sübuta yetirmişdi. Bu cildin adını "Lәnәtә gәlmiş qanunlar kitabı" qoymuşdu. Bu adı kitabın cildindә iri xәtlә yazmışdı. Osmanlı qanun kitabından da bir neçә maddә ayırıb, onlara "Mәrdud" ünvanı vermiş, bәzilәrinin altında yazmışdı: "Çox gözәldir, amma bu gün İranın vәziyyәtinә vә iranlıların mәzaqına müvafiq deyil". Qalanlarının altında qol çәkib yazmışdı:    "İslamiyyәtin müqәddәs şәriәtinin hökmlәri ilә heç bir ziddiyyәti yoxdur. Hamısı sağlam әqlә, mәtin fikrә uyğundur". Onların düzgünlüyünün vә ya yanlışlığının isbatı üçün islamın fiqh kitablarından, hәdislәrdәn vә böyüklәrin kәlamından  kifayәtlәndirici dәlillәr gәtirmiş vә izahlar vermişdi. Onları da oxuduqca adam    ruhlanırdı. O möhtәrәm cәnabın elm, siyasәt vә müasir biliklәr sahәsindәki qüdrәtinә vә әhatәsinә heyran qaldım. Öz-özümә dedim: "İlahi, bu qeyrәtli şәxs, başının belә qarışıq olmasına baxmayaraq, özümüzün vә özgәlәrin bu qәdәr kitablarını mütaliә vә hәr birini dәrindәn tәdqiq etmәk fürsәtini necә tapmışdır?...”  Xidmәtçi otağa girib dedi:

 

“Bismillah, buyurun, nahar hazırdır.”

 

“Әziz qardaşım,” -- dedim, -- “mütaliәnin lәzzәti mәni doyurubdur. Bu ruhani qidadan ayrılıb cismani qida ilә mәşğul ola bilmirәm. Siz, zәhmәt olmasa, bircә stәkan çayla bir tikә pendir-çörәk gәtirin. Xahiş edirәm başqa şey olmasın.”

 

Xidmәtçi dedi:

 

“Mәnә buyurublar sizin meyliniz necә istәsә elә dә elәyim. Bu saat necә ki, buyurdunuz elә dә edәcәyәm, narahat olmayın.”

 

Xidmәtçi getdi. Az sonra bir stәkan çayla, pendir-çörәk gәtirdi. Sәhәr xidmәtçi ilә birlikdә bizim halımıza ağlayan kiçik oğlan da gәlib әdәblә salam verdi. Xidmәtçi getdi. Oğlan әylәşib, şәkilli bir kitaba baxmağa başladı. Mәn çayı içdim. O, utana-utana mәndәn soruşdu:

 

“Siz atamla nә üçün ağlayırdınız, bizi dә ağlatdınız?”

 

“İş elә gәtirdi,” -- dedim.

 

Uşaq aydın cavab istәdi:

 

“Yox, xahiş edirәm sәbәbini aydın deyәsiniz. Mәn gedib anama dedim. Buyurdu  sizdәn gәlib soruşam.”

 

“Onda yaxşı olar ki, atandan soruşasan,” -- dedim.

 

“Atam bizә demәz,” -- dedi. -- “Özü dә bizim yanımıza çox az gәlir. Evdә olanda hәmişә bu otaqda әylәşib oxumaqla, yazmaqla mәşğul olur.”

 

“Onda qulaq as deyim. Sәnin atanın "İranabad" adlı bir kәndi var. Orada bir xәstәlik törәnibdir. O kәndin sakinlәrinin halına ağlayırdıq.”

 

Sonra soruşdum:

 

“Mәktәbә gedirsәnmi?”

 

“Bәli, Darülfünuni-Nasiriyә gedirәm.”

 

“Yaxşı oxu, inşaallah, sәn dә vәzir olarsan.”

 

“Kifayәt qәdәr biliyim olarsa, әlbәttә ki, olaram.”

 

“Bәs elmin olmasa necә, onda vәzir olmazsan?” -- deyә soruşdum.

 

“Yox,” -- dedi. -- “Allah elәmәsin.”

 

“Nә üçün?”

 

“Atam hәmişә savadsız vәzirlәrә lәnәt oxuyur. Axı doğrudan da, savadları olmaya-olmaya necә vәzirlik edirlәr?! Bir molla başında әmmamә, çiynindә әba minbәrә çıxanda ondan mәsәlә soruşsalar o düzgün cavab verә bilmәzsә, әlbәttә, utanacaq, belә deyilmi? Savadsız vәzirlәrdәn dә bir söz soruşsalar bilmәdikdә, mәlumdur ki, xalq içindә başıaşağı olacaqlar.”

 

Bu uşağın huşu, zәkası mәni heyran etdi. Dedim:

 

“Afәrin, afәrin! Mәn dua elәrәm, sәn bilikli, savadlı vәzir olarsan. Heyf ki, o günü görmәk üçün mәnim ömrüm vәfa etmәyәcәk. Amma, inşaallah, bizim övladımız o xoşbәxt zamanı görәcәk vә sәnin kimi ağıllı vәzirin nazirliyindәn faydalanacaqlar.”

 

“Sizin neçә yaşınız var?” -- deyә soruşdu.

 

“İyirmi doqquz yaşım var,” -- dedim.

 

“Әgәr mәn yaxşı oxusam, alim olsam, әlli yaşımda vәzir ola bilәrәm. İndi on iki yaşım var. Otuz sәkkiz il bundan sonra.”

 

Gördüm barmaqları ilә hesab edir. Azca fikirdәn sonra başını qaldırıb dedi:

 

“Onda sizin dә altmış yeddi yaşınız olacaq. Qorxmayın, qorxmayın! Adam var ki, doxsan il, yüz il yaşayır. Atamın indi altmış yaşı var. Gözlәrinә eynәk taxmadan yazır.”

 

Dedim: "İlahi, bu uşağı özün hifz elә. İranlı uşaqlar zatәn xüsusi zәkaya malikdirlәr. Amma çifayda, qәflәt yuxusunun evi yıxılsın, heyf, heyf!"

 

Gördüm vaxt keçir, o möhtәrәm cәnabdan bir xәbәr olmadı. Ev sahibinin izni olmadan getmәk dә әdәbdәn uzaq idi. Tәzәdәn çay istәdim. Gәtirdilәr. İçdim. Namaz qılmaq üçün dәstәmazımı tәzәlәdim. İşin gedişindәn bildim ki, bu gecәni burada qalmalı olacağam. Namaz qılandan sonra yenidәn masanın arxasında oturdum. O kitabları oxuduqca sevincim artırdı. Hәrbi nazirin kötәklәri, saat vә әbamın qarәt edilmәsi, ağır söyüşlәr büsbütün yadımdan çıxdı. Öz-özümә deyirdim: "Әgәr mәn bu möhtәrәm cәnabı görmәyib o sәfalәtlә bu şәhәri tәrk etsәydim, şübhәsiz ki, kәdәrin şiddәtindәn ölәrdim".

 

Günün batmasına yarım saat qalmış möhtәrәm cәnab rәsmi geyimlә qapıdan içәri girdi.

 

“Bağışlayın, vaxt azdır, namazımı qılım gәlim,” -- dedi vә getdi. Azan sәsi tәzәcә ucalmışdı ki, yenidәn qayıtdı. Rәsmi geyimini dәyişmişdi. Ağ tirmәdәn tikilmiş gözәl paltar geymişdi. Salam verdi. Yerimdәn qalxıb әlindәn öpdüm. O da mәnim alnımdan öpüb әylәşdi. Buyurdu:

 

“Bu gün tәk qaldınız, inşaallah ki, darıxmayıbsınız.”

 

“Behiştdә kim darıxar,” -- dedim.

 

Güldü. Dedim:

 

“Mәnә içirdiyiniz bu badәnin zövq vә nәşәsindәn hәlә ayılmamışam ki, özümdәn xәbәrim olsun. "Huşunu itirmiş nişansızdan nә xәbәr verә bilәr". Mәn ki, bu qәdәr incә mәtlәblәri dәrk etmәkdәn acizәm. Bundan әlavә, o qәdәr sevinirәm ki, başqa bir şey haqqında düşünә bilmirәm. Valeh olmuşam, tamamilә heyran qalmışam.”

 

“Mәn heç kәsә icazә vermәrәm ki, kitabxanama daxil olsun,” -- dedi. -- “Sizi tamamilә mәyus gördükdә, bütün İranda heç kәsin qanundan xәbәri olmadığını zәnn etdiyinizi düşündüm. Ona görә dә sizә qanuna malik olduğumuzu, lakin qanunun dustağa salındığını göstәrmәk istәdim.”

 

“Hamısından yaxşısı Avropa ölkәlәri qanunlarından bәzi zәrәrli maddәlәri bir yerә toplayıb onları "Lәnәtә gәlmiş qanunlar" adlandırmağınızdır,” -- dedim.

 

“Әzizim,” -- dedi, -- “avropalıların qanunlarında hәqiqi mәdәniyyәtә vә insanlığın yüksәk prinsiplәrinә zidd olan nә varsa özlәrininkidir. İşin başlanğıcında qanun yazarkәn onların nә kimi nәticәlәr verәcәyini başa düşmürdülәr. Ancaq mәnә elә gәlir ki, qüvvәdә olan bu qanunların qәbahәtini indi özlәri dә anlamışlar. Fәqәt iş-işdәn keçmişdir. Daha dәyişdirә bilmәzlәr. Çünki qalmaqaldan, qarışıqlıqdan qorxurlar. İndi artıq onların arifi dә, cahili dә bu qanunlara adәt etmişlәr....”

 

“Siz bu qanunun maddәlәrinә izah yazmamısınızmı?” -- deyә soruşdum.

 

“Bunların izahı çox genişdir,” -- dedi. -- “Yazmışam, dәftәr-kağızın arasında qalıb. Bu maddәlәrin әsası mәrhum Mirzә Tәqi Xan Әmir Nizamın әfkarından ibarәtdir. Ancaq o mәrhumun özü onları şәrh etmәmiş, yalnız xülasә şәklindә deyib keçmişdir. İndi mәnim yazdığım izahdan vәtәnin sәrvәtini artırmaq üçün onların nә dәrәcәdә faydalı olduqları aydın görünür.”

 

“Belә qiymәtli cәvahiri olan bir xәzinәnin toplanılması üçün bu qәdәr zәhmәt çәkib ömür tәlәf etdiyiniz halda onun hamıdan gizli saxlanıldığı bir şәraitdә İranın vә iranlıların sәadәti vә mәnfәәti üçün nә faydası ola bilәr?”

 

Bu sözlәri eşidәn kimi, o möhtәrәm cәnab dәrindәn elә bir ah çәkdi ki, mәnim bәdәnim әsdi. O, tәәssüflә dedi:

 

“Mәnim әzizim, hansı külü başıma әlәyim?! Bu müqәddәs mәramın irәlilәmәsi üçün heç kәs sәsimә sәs vermir. Uzun müddәt münasib fürsәt dalınca gәzdikdәn sonra bu mәsәlәlәrin bәzisini tәklikdә padşahın nәzәrinә çatdıra bilirәm. Bunların icrası haqqında hökm vermәyә onu razı salıram. Lakin bu hökmdәn dörd nәfәr sevinirsә, qırx nәfәr inciyir. O qırx nәfәr isә hәr hansı vasitә ilә hökmün icrasına mane olur, min cür hiylә, ovsunla mәsәlәni başqa cür göstәrir, şahın xәyalında vәsvәsә yaradır, nәhayәt, onu bu işdәn әl çәkmәyә vadar edirlәr. Belәliklә hәlә hökmün mürәkkәbi qurumamış qaynar sudan çıxan buxar kimi yuxarı qalxdıqca havaya qarışıb mәhv olur. Şah da gah yaylaqdadır, gah da şikarda. Şәhәrdә olanda da, adәtәn, hәftәlәrlә hәrәmxanasından bayıra çıxmır. Belә olduqda, әllәrindәn yaltaqlıq vә mәsxәrabazlıqdan başqa bir iş gәlmәyәn hünәrsiz, qeyrәtsiz vәzirlәr xәlvәtdә şahla görüşür, öz mәqsәdlәrini әlә gәtirirlәr.”

 

“Axı işlәrin nizama düşmәsinin onlara nә zәrәri var?” -- dedim.

 

“Heç bir zәrәri yoxdur,” -- dedi. -- “Fәqәt qorxurlar ki, işi iş bilәnlәr әlinә tapşırsınlar, onlar da kәnarda  qalsınlar.  Çünki vәzirlik vә hökumәtdәn bildiklәri şey ancaq şer adlandırdıqları bir-iki yalan sözün quyruğunu bir-birinә düyünlәmәkdәn ibarәtdir. Bәzilәri bu vasitә ilә şahı göylәrә qaldırıb, meraca çıxarırlar. Bir parası da İskәndәri, Daranı qәbirdәn çıxarıb, şahın çiyni tüfәngli qarovulu vә qapıçısı elәyirlәr. Şahı әdalәtdә Әnuşirәvana, sәdaqәt vә allahı tanımaqda Әbazәr vә Sәlmana bәrabәr tutanlar da vardır.  O, utanmazlardan bir neçәsi şahın meşәdә ayı öldürmәsini Xәndәq davasında Әlinin zәrbәlәri kimi göstәrirlәr. Alman imperatoru hәr il şikarda İran padşahının ovladıqlarından    yüz qat artıq yırtıcı vә vәhşi heyvan vurur, amma alman şairlәrindәn heç birisi onun tüfәnginin mәdhinә qәsidә yazmamışlar. Çünki o şairlәr bilirlәr ki, onu aldada bilmәyәcәklәr. Nәsr yazmaqda az-çox bacarığı olanlar da onun Avropa sәfәrini dünyanı fәth etmәk әzmindә olan Filipp oğlu İskәndәrin yürüşündәn dә üstün tuturlar. Şahın İngiltәrә mәlәkәsi ilә görüşünü Süleymanla Bilqeys әhvalatı kimi qәlәmә verirlәr. Belәliklә bir tәrәfdәn bu içiboş sözlәrlә o yazığı aldadıb başını qatırlar, o biri tәrәfdәn dә özlәri rәiyyәti çapıb-talayır, ölkәni viran edirlәr. Allaha and olsun, bunların vәtәndә әmәlә  gәtirdiklәri xarabkarlıq Çingizin İrana etdiyi hücumlardan törәnәn viranlıqdan da betәrdir.”

 

“Bәs bu işlәrin axırı necә olacaq?” -- deyә soruşdum.

 

Dedi:

 

“Әslinә baxsan, bizim hәlә ümidimiz tamamilә kәsilmәyib. Yenә bir ümid yolu var. Çünki tәbiәtin işlәrindәn biri dә budur ki, insanın hәr bir işә hәvәsi, şövqü otuzdan әlli yaşınadәk olur. Ondan sonra bәdәnin bütün qüvvәlәri zәiflәmәyә başlayır. Şahımıza gәldikdә isә onunku bu işlәrdәn çoxdan keçibdir.... Tәәssüf ki, şahlıq vәliәhdә çatanda keçmişdәn elә bir şey qalmayacaq ki, ona әsaslanaraq müәyyәn islahat әmәlә gәtirә bilsin. Olan-qalan -- adlarını vәzir qoyub, ölkәdәki bәrbad vәziyyәtin ilk müsәbbiblәri sayılan bir ovuc alçaq mәsxәrәbaz, yaltaq vә rüşvәtxorlardan ibarәt olacaq. Biçarә vәliәhd işin başlanğıcında kәlәfin ucunu tapa bilmәyәcәk. Belә pәrişan  bir vәziyyәt onun özünü dә çaşbaş salmazsa o, böyük hünәr göstәrmiş olar. Hәr halda, o vaxt ayıq vә iradәli bir vәzir lazımdır ki, xarici siyasәt qarşısında müqavimәt göstәrib, qonşulara mәmlәkәtin daxili işlәrinә qarışmaq fürsәti vermәsin. Yalnız belә bir şәrait yarandıqda yeni şah ölkәnin idarәsi üçün tәdbir görә bilәr. Vәtәnimizin indiki vә gәlәcәk vәziyyәtinin müxtәsәr tәsviri bundan  ibarәtdir. Bununla belә, deyilmәli mәtlәblәr çoxdur. Әgәr ikinci dәfә buraya gәlsәniz hamısını kağız üzәrindә görәcәksiniz....”

 

Bunları deyib, möhtәrәm cәnab ucadan qışqırdı:

 

“Uşaqlar, şam gәtirin!”

 

Bu möhtәrәm cәnabın söhbәtlәrindәn mәn o dәrәcәdә sevinmişdim ki, az qalırdı şadlığımdan oynayam. Xidmәtçi gәlib dedi:

 

“Buyurun, şam hazırdır.”

 

Süfrә olduqca zәngin idi. Cürbәcür lәzzәtli xörәklәr hazırlamışdılar. Bilmirәm onların şamı hәr gecә belә rәngarәng vә tәntәnәli olur, yoxsa mәnim xatirim üçün bu dәstgahı açmışdılar.

 

Süfrә başında әylәşdik. Heç kәs yox idi. Yalnız o kiçik yaşlı uşaq bizimlә süfrә başında oturmuşdu. Mәn dedim:

 

“Bu gün ağazadә ilә söhbәt elәyib, ondan çox ağıllı sözlәr eşitdim. Allah saxlasın, әgәr bizim qocalarımızın bu kiçik uşaq qәdәr ağlı vә dәrrakәsi olsa idi heç bir qәmimiz olmazdı.”

 

“Mәgәr o sizin yanınıza gәlmişdi?” -- deyә möhtәrәm cәnab soruşdu.

 

“Bәli,” -- dedim. -- “Xidmәtçi ilә çay gәtirmişdilәr. Aramızda söhbәt oldu.”

 

Möhtәrәm cәnab dedi:

 

“Әgәr meyliniz varsa, mәmlәkәti idarә etmәk qaydaları haqqında sizinlә hikmәt üzündәn qısaca söhbәt elәyim?”

 

“Ürәkdәn istәrdim,” -- dedim.

 

Buyurdu:

 

“Әzizim, bu mәsәlә hamıya bәllidir ki, mәmlәkәt vә şahlıq adlanan dövlәtin hәqiqi mәnası müәyyәn qaydalar әsasında bir yerdә toplanmış insan cәmiyyәtindәn ibarәtdir. Nәzәri vә әmәli hikmәtin incәliklәrindәn vә hadisәlәrin xüsusiyyәtlәri sirlәrindәn xәbәri olan bir para uzaqgörәn arif tәdqiqatçının әqidәsinә görә ictimai quruluşların vәziyyәti hәqiqәtdә insanın fәrdi әhval-ruhiyyәsi kimidir. Çünki dәrindәn baxanda görürsәn ki, bir çox hallarda insanların ictimai vә fәrdi yaşayış vәziyyәtlәri bir-birinә oxşayır....”

 

Filosoflar deyirlәr: insanın ömrü üç mәrhәlәyә -- inkişaf etmә, sabitlәşmә vә ölgünlәşmә dövrlәrinә bölündüyü kmmi, dövlәtlәr vә bәşәr cәmiyyәtlәrinin dә üç mәrhәlәsi olur. Ancaq insan orqanizminin zәifliyindәn vә ya güclülüyündәm asılı olaraq bu üç mәrhәlәnin vәziyyәti müxtәlif adamlarda fәrqli olur. Yәni orqanizmi zәif adamlarda ölgünlәşmә dövrü güclü olur vә sağlam adama nisbәtәn daha tez gәlib çatır. İnsanların ömründә nәzәrә çarpan bu cәhәt dövlәtlәrin vә bәşәr cәmiyyәtlәrinin dә hәyatında özünü göstәrir. Dövlәtlәr dә zәif olduqda, onların inkişaf, sabitlәşmә vә ölgünlәşmә mәrhәlәlәri qısalır. Buna görә da bir para qәdim ictimai quruluşlar orqanizmi zәiflәdiyinә görә, sürәtlә aradan gedir, inkişaf mәrhәlәsindә sabitlәşir, sabitlәşmә dövründә ölgünlәşir. Necә deyirlәr, әcәl-mayallaq olur, tәbii vaxtından әvvәl devrilir. Bunun әksinә olaraq bir parası da güclü vә sağlam orqanizmә malik olduğuna görә inkişaf vә sabitlәşmә dövrü uzanır. Keçmiş tarixә diqqәtlә fikir verilsә bu iki incә mәsәlә hamıya aydın olar.

 

Fәrdi insanın vә bәşәr cәmiyyәtinin bu üç mәrhәlәsi üçün xüsusi tәdbirlәr vә işlәr lazımdır. Cәmiyyәti idarә etmәyi öhdәsinә almış tәdbirli adamlar bunları yaxşı bilirlәr. Ona görә ki, onlar cәmiyyәt tәrәfindәn bu iş üçün seçilmiş adamlardırlar. Cәmiyyәtin sağlamlığını qorumaq kimi mühüm bir vәzifә onların öhdәsindәdir. Mәmlәkәtin vә ya cәmiyyәtin mәzacında bir dәyişiklik, inqilab görünәn kimi onlar müәyyәn әlac vә tәdbirlә xәstәliyi müalicә etmәyә başlayırlar. Belә bir vәziyyәtdә onların cüzi qәflәtindәn böyük fәsadlar törәyir. Ruhi vә cismani xәstәliklәrdә ümumi qaydalar olduğu kimi, onlar da bu xәstәni müalicә etmәkdә olduqca diqqәtli olmalıdırlar. Mәlumdur ki, qoca bir kişiyә yararlı olan dәrmanı südәmәr uşağa vermәk olmaz. Elәcә dә uşağın dәrmanı qoca kişidә istәnilәn tәsiri oyada bilmәz. Gәrәk müalicә xәstәnin mәzacına uyğun olsun. Әks tәqdirdә o ancaq zәrәr vermiş olar. Mәlum olduğu kimi, insan orqanizmi dörd ünsürdәn ibarәtdir vә onun ixtiyarı duyğular vasitәsilә danışmaq qabiliyyәtinә malik olan vücudun qüdrәtli әlinә tapşırılmışdır. Cәmiyyәti idarә etmәk ixtiyarı da insan orqanizmindәki duyğulara bәnzәyәn vәzirlәr vә mәsul işçilәr vasitәsilә danışan varlığın misli olan şahın bacarıqlı әlindәdir. Onun dörd ünsürü dә ruhanilәr, vәzirlәr, tacirlәr vә tәbәәlәrdir. Ruhani zümrәsi cәmiyyәtdә insan orqanizmindәki qanın misalındadır. Qan dirilik mәnbәyi olub, әsasәn qәlbdә yerlәşәn ruhun bütün canlandırıcı feyzlәrini bәdәn üzvlәrinә yayır. Ona görә ki, hәyat mәnbәyi olan ruhun özü lәtif bir cövhәrdir. O, son dәrәcә incә olduğundan öz-özlüyündә bәdәndә cәrәyan edә bilmәz. Belә olduqda, cәrәyanetmә qabiliyyәti vә qüdrәti aydın olan qan, ruhu özü ilә götürüb, tük damarların olduqca dar yollarından keçir vә bәdәnin әn dәrin nöqtәlәrinә çatdırır ki, onun feyzi orqanizmin bütün üzvlәrinә yayılmış olsun. Bunun nәticәsindә dә qan dolandıqca bәdәn üzvlәri yaşayır vә tәravәtlәnir. Şәriәt vә hәqiqәt amillәri dә bәdәndә ruh mәnzilәsindә olan şәrif elmlәri feyz mәnbәyindәn bilavasitә vә ya bilvasitә alıb, mülayim bir dillә cәmiyyәtin bәdәni hökmündә olan kütlәlәrә çatdırırlar. İnsanın bәdәni yaşamaq bәxş edәn ruhdan feyziyab olduğu kimi, kütlәlәr dә alimlәr vasitәsilә onlara tәlqin edilmiş elmlәrin feyzindәn canlanırlar. Belәliklә dә izzәt vә iftixarla yaşamaq dövrünü uzadırlar.

 

Cәmiyyәtdә qoşun -- bәdәn mülkündәki bәlğamә, tacirlәr -- sәfraya, rәiyyәt vә kәndlilәr isә sövdaya bәnzәyirlәr. Bu üç ünsürün tәbiәti birinci ünsürdәn fәrqli olaraq torpaqla bağlıdır. Bu dörd ünsür hәmişә qarşılıqlı surәtdә bir-birindәn faydalanır. Onlar adi qaydada davam edәrsә, bәdәnin sağlamlığı tәmin olunar, onların özlәri dә bir-birinin fәaliyyәtindәn faydalanar. Bu faydalanma nәticәsindә cәmiyyәtin intizamı da möhkәmlәnәr, dövlәtin özü dә lazımınca qüvvәtlәnib güclәnәr. Belә olduqda bu dörd ünsürün hәmişә müvazinәtdә saxlanılması lazım gәlir ki, kәmiyyәt vә keyfiyyәt cәhәtcә biri digәrinә üstün gәlmәsin. Bu incә cәhәtә riayәt olunmasa, dörd ünsür arasındakı nisbәtlәrin pozulması nәticәsindә bәdәnin sağlamlığına rәxnә toxunar, dövlәtin mәzacı pozular. Sәdinin dediyi kimi:

 

Bu dörddәn hәr biri qalib gәlәrsә.

Bәdәn qәlibindәn ruh çıxıb gedәr.

 

Qeyd etdiyim kimi, bir millәtin әsas ictimai varlığını tәşkil edәn tәbәәlәr mәmlәkәtin orqanizmindә sövda yerindәdir. Tibb elmindә sübuta çatdırıldığı kimi, xörәyin hәzmindәn sonra mәdәyә qida çatmadıqda mәdәnin tamamilә boş qalmaması üçün insanın dalağı mәdәyә bir qәdәr sövda çatdırır. Bu onun üçündür ki, mәdәnin fәaliyyәti pozulmasın, elәcә dә ölkәnin mәdәsi yerindә olan dövlәt xәzinәsi boşaldıqda tәbәәlәr vә әkinçilәr öz әmәklәrinin mәhsulunu nәqddәn, cinsdәn toplayıb, hәmin mәdәyә doldurmaqla onu qidalandırırlar. Çünki o boş qaldıqda, dövlәtin sağlamlığı pozulur. Bu cәhәtdәn dә tәbәәnin halına qalmaq dövlәt üçün olduqca zәruridir. Mәhz ona görә dә keçmişdәki böyük padşahlardan çoxu hökumәtin vә sәltәnәtin bәqası vә davamı üçün ilk vasitә olan bu incә mәsәlәni dәrk etmiş, rәiyyәtin rifah halını tәmin etmәk, onun qayğısına qalmaq yolunda sәy göstәrmişlәr. Onlar kәndlәri abadlaşdırmaq, kәndlilәri vә әkinçilәri hәr cür zәrәrdәn qorumaqla öz yerindәn tәrpәnmәmәyә, canla-başla torpağı becәrmәyә, әkini artırmağa hәvәslәndirmişlәr.

 

Bu da mәlumdur ki, bәdәn mülkündә sövdanın artması sayıqlama, xәyal, xülya, yuxusuzluq kimi bir sıra ruhi xәstәliklәrin törәnmәsinә sәbәb olur. Bunların nәticәsindә ruh zәiflәyir, bәdәn müәyyәn dәrәcәdә arıqlayır.

 

Bәzәn rәiyyәt vә kәndlilәrlә mülkәdarlar arasında ixtilaf әmәlә gәlir. Hәtta onlar dövlәt mükәllәfiyyәtlәrini ödәmәkdәn boyun qaçırırlar. Ancaq sövda xәstәliklәri o qәdәr dә qorxulu olmadığı kimi, rәiyyәt vә kәndlilәrdәn dә dövlәtә vә mәmlәkәtә o qәdәr böyük zәrәr gözlәnilmir. Azacıq tәdbirlә qışqır-bağırlarını kәsmәk olur. Hәr halda onların da rifahı vә rahatlığı etidal hәddindәn gәrәk kәnara çıxmasın.

 

Dedik ki, tacirlәr vә alverçilәr zümrәsi ölkәnin orqanizmindәki sәfraya bәnzәyir. Sәfra bәdәn mülkündә olan mәsrәfsiz, kәsif maddәlәrin tәbii mәcralar vasitәsilә dәf edilmәsinә sәbәb olur. Şübhәsiz ki, sәfra normal dәrәcәdә olduqda bәdәnin sağlamlığına vә salamatlığına sәbәb olacaqdır. Lakin tәbii hәddini aşdıqda işlәr yenә dә pozulacaq.

 

Tacir tәbәqәsi yemәkdә, geyimdә, ev tәcәmmülatında ifrata vardıqda vә öz xәrclәrini artırdıqda getdikcә iş tamahkarlığa, möhtәkirliyә, başqalarının haqqını danmağa gәlib çatır. Belәliklә dә cәmiyyәtdә yoxsulluq şiddәtlәnir, әhali arasında ümumi iflas törәnmәsinә sәbәb olur.

 

Qoşunu da mәmlәkәtin orqanizmindәki bәlğәmә oxşatdıq. Bәlğәmin hәddindәn çox olması sağlamlığın pozulmasına, orta sәviyyәdә olması isә hәyatın davam etmәsinә sәbәb olduğu kimi, cәmiyyәtin nizam-intizamının davamı mәsәlәsi dә bu dörd әsas tәrkib hissәsi arasındakı nisbәtlәrin orta vәziyyәtdә müvazinәtdә saxlanılmasından asılıdır. Hәrçәnd ki, bunları hәqiqi etidala sәbәb olan müәyyәn bir vәziyyәtdә saxlamaq qeyri-mümkündür, amma elә etmәk lazımdır ki, nisbәtlәrin pozulması müәyyәn hәddi keçmәsin. Çünki nisbәtlәr pozulduqca orqanizmdә xәstәlik әmәlә gәlәcәkdir.

 

İnsan sabitlәşmә dövrünü keçirәndәn sonra tәbii qocalıq dövrünә qәdәm qoyur. Bu vaxt bәdәn mülkündә bәlğәm artır. O da orqanizmdә soyuqluq vә rütubәt әmәlә gәtirir vә öz hökmünü icra edir. Bәlğәm ixrac olub sakitlәşdikcә onun yeri tәbii olaraq dolur. Onda başqa ünsürlәr dә tәbiәtәn ona tәbdil olunmağa meyl göstәrirlәr. Bununla tәcrübәdә aydın olmuşdur ki, hәr bir dövlәtin qoşunu sabitlәşmә mәrhәlәsini keçirdikdәn sonra çoxalır. Onun miqdarı nә qәdәr mәhdudlaşdırılsa da yenә dә cәmiyyәtin başqa zümrәlәrinin meyli ona artır. Qoşun silkinә daxil ola bilmәsәlәr dә, onlar çalışırlar ki, geyimdә vә davranışda özlәrini hәrbçilәrә oxşatsınlar. Belәliklә, nә yolla olur-olsun, sabitlәşmә dövründәn sonar hәr bir dövlәtin qoşununun miqdarı artır. Bu halda insan öz orqanizmindә artmağa başlayan bәlğәmin qarşısını ala bilmәdiyi kimi, dövlәt dә qoşunun artmasının qarşısını ala bilmәyәcәk. Onun artmasının qarşısını almağa nә qәdәr sәy göstәrsә dә müvәffәq olmayacaq. Yaxşısı budur ki, başqa ünsürlәrә zәrәr yetişmәmәsi şәrtilә onun artması ilә razılaşsın. Çünki bu, tәbiәtin hökmüdür, onun әleyhinә çıxmaq faydasızdır.

 

Dörd ünsürü cәmiyyәtin tәrkib hissәlәri olan dörd sinfә oxşatdıq vә dedik ki, danışma qabiliyyәtinә malik olan varlıq -- şah mәnzilәsindәdir, düşüncә qabiliyyәti vәzir, idrak qabiliyyәti -- müfti demәkdir. Mәdәni xәzinәyә, dadbilmә hissini sәrrafa, qidanı saxlama qabiliyyәtini xәzinәdara, qidanı hәzmәverәn cihazı hesabdara vә s. qüvvәlәri ölkәnin işlәrini idarә edәn mәmurlara bәnzәtdik. Ona görә dә bәdәnin mәdәsi yerindә olan xәzinәyә hәr nә toplanarsa, onu müәyyәn әndazә ilә lazım olan hissәlәrә bölüşdürmәlidir. Belә olduqda bütün hissәlәr öz payını almaqla, cәmiyyәtin bütün zümrәlәri öz sәyi vә işinә görә ondan faydalanacaqdır. Bu o vaxt ola bilәr ki, bölgü әdalәtlә aparılsın. Belә olmasa, birinin daha çox qüvvәtlәnmәsi digәrinin zәiflәmәsinә vә arada düşmәnçilik törәmәsinә sәbәb olacaq. Onda mәmlәkәtin dә sağlamlığı pozulacaq, getdikcә çürümә prosesinin vüsәti artıb, dövlәtin mәzacını da zәiflәdәcәkdir. Dövlәt bu minvalla sabitlәşmә dövrünün sonunadәk davam edә bilәr. Ancaq maliyyә vәziyyәti tәdricәn pozular, xәzinә boşalar, nәhayәt, tamamilә sıradan çıxar. Onda hәr cür izzәt vә iftixar o cәmiyyәti tәrk edәr, dövlәt qüdrәtdәn mәhrum olar. Bu kәdәrli hala sәbәb olan hәr bir alçaq isә qiyamәtәdәk hamının nifrәtini vә lәnәtini qazanar, tarix dә onun adını xainlәrin vә bәdәmәllәrin cәrgәsindә yad edәr.

 

Sözün qısası, bu izahatdan aydın oldu ki, hәr bir insan hәyatı fәrdi halda üç mәrhәlәdәn -- inkişafetmә, sabitlәşmә, ölgünlәşmә mәrhәlәlәrindәn tәşkil tapdığı kimi, bәşәr cәmiyyәtindәn ibarәt olan mәmlәkәtlәr vә dövlәtlәr dә eynilә hәmin üç mәrhәlәdәn gәlib keçirlәr. Lakin bu üç keyfiyyәtdәn hәr hansının bir-birinә zidd tәlәblәrә malik olması da aydın mәsәlәdir. İnkişafetmә mәrhәlәsindә insanın ata-ana tәrbiyәsi vә himayәsinә ehtiyacı olduğu kimi, hәr bir dövlәt dә yarandığı vә tәşәkkül tapdığı dövrdә tәdbirli adamların kömәyinә vә tәәssübünә möhtacdır. Cәmiyyәtdә hәr kәs öz maaşının qeydindә olaraq güzәranı üçün bir vasitә axtarıb tapdığı kimi, dövlәtlәr dә әdalәtli qanunlar sayәsindә vergi toplamaq vasitәsilә xәzinәsini doldurur. Lazım gәlәn vaxtlarda cәmiyyәtin rifahını vә varlığını qorumaq üçün ondan istifadә edir vә bununla da әhalinin yaşayışı nizama salınır.

 

Böyümә yaşlarında insan gündәn-günә tәrәqqi etdiyi kimi, dövlәtlәr dә yarandığı gündәn etibarәn sabitlәşdiyi hәddә qәdәr mal-dövlәt, calal vә şövkәt etibarilә tәrәqqiyә doğru meyl göstәrir. Onun fәaliyyәti vә әmәllәri o zamanadәk әdalәt vә insaf prinsiplәrinә uyğun olmuş vә o, müvazinәti qorumaq şәrtilә rәftar etmişdirsә, sabitlәşmә dövrü davam edәcәkdir. O, izzәt vә iftixarla yaşayacaqdır. Әrәbcә mәşhur bir mәsәl var: işlәrin әn gözәli orta vәziyyәtdә olan işdir. Ölgünlәşmә dövründә qocalıq üzündәn insanın qüvvәsi tükәnir, bütün gücü vә duyğuları gündәn-günә sarsılır. Cәmiyyәtdә dә vәziyyәt bu şәkildәdir. Ölgünlәşmә dövründә dövlәtin әsasları süstlәşir. İnsan orqanizmindә güc vә hiss mәnbәyi olan tәbii hәrarәt vә rütubәt azaldıqda nәhayәt hәzm cihazı zәiflәyir vә mәdә xәstәliyә tutulur. Dövlәt orqanizminin dә tәbii hәrarәti vә rütubәti mәnzilәsindә olan vәzirlәrlә bәdәnin başqa qüvvәlәri mәnzilәsindә olan şahlıq dәstgahındakı xadimlәr arasında işlәrin kәmiyyәti vә keyfiyyәti üstündә ixtilaf әmәlә gәlir. Onların arasındakı nifaq vә ziddiyyәtlәr cәmiyyәti tәşkil edәn dörd ünsürün pozulması vә zәiflәmәsi ilә nәticәlәnir ki, bu da öz növbәsindә xәstәliyin ümumilәşmәsi vә şiddәtlәnmәsinә sәbәb olur.

 

Saqqalın ağarması, alnın qırışması insanların qocalması vә yaşa dolması әlamәtlәrindәndir. Cәmiyyәtdә dә bәzәk-düzәk vә gәrәksiz zinәtlәrә alışma adәtlәri hәmin cәmiyyәtin qocalması vә zavala doğru üz qoyması әlamәtidir. Ona görә ki, yuxarı tәbәqә sabitlәşmә dövründәn sonra tәnbәlliyә, istirahәtә vә xoş-güzәrana meyl göstәrir. Varlılar bir-biri ilә rәqabәtә girişib, öz cah-cәlallarını artırmağa, şan-şöhrәtlәrini genişlәndirmәyә çalışır vә keçmiş milli iftixarları büsbütün unudurlar. Bu hal getdikcә başqa siniflәrә dә sirayәt edir. Ortabablar da ev, paltar xüsusunda yalnız vәzirlәrlә deyil, hәtta şahlarla da yarışırlar. Belәliklә, ümumi xәrclәrin vә sәrf olunan vәsaitin miqdarı artmağa başlayır. Sәrkәrdәlәr vә hәrbçilәr dә bu adәtә vә dәbә qoşulurlar. Onlar da sәfәrdә olub dağda-daşda әziyyәt çәkmәkdәnsә, evdә oturub istirahәt etmәyi üstün tuturlar. Düşmәnlә vuruşmağı, vәtәni qorumağı unudurlar. "Hamının әcәli yazılmışdır" kәlamına müvafiq olaraq, onların haqqında da qәza mәhkәmәsindә yazılıb imza olunan nә varsa icra olunur. "Allah kimi istәsә mәhv edәr, kimi istәsә yaşadar" ayәsi sübuta çatır, әcәl-mayallaq olurlar vә әcәl-mayallaq haqqında deyilәnlәr doğrulur.

 

Belәliklә dә aydın olur ki, bәzi ictimai quruluşların ölgünlәşmәsi tәbii vaxtından әvvәl baş verә bilәr. İnsanda da bu hadisәni müşahidә etmәk olur. Bir şәxs özünü zәhәrlәyәrsә, yaxud özünü dәnizә atarsa, әlbәttә, tәbii әcәli çatmadan ölәcәkdir. Elәcә dә әdalәtli vә insaflı qanunların icrası әvәzinә haqsızlıq vә zülmkarlıq edәn bir dövlәt öz dağılması vә mәhvini sürәtlәndirmiş olur. Heç şübhә yoxdur ki, belә bir hökumәtin әsası onun ölgünlәşmә zamanı gәlib çatmamış dağılacaqdır. Tale bir şәxsin ömrünün ölgünlәşmә mәrhәlәsi dәrәcәsinә çatdığını müәyyәnlәşdirmişdirsә, onda ya o adamı öz sağlamlığını şәxsәn qorumağa vadar edәcәk, ya da onu tәcrübәli bir hәkimlә rastlaşdıracaq ki, onun vasitәsilә xәstәliklәrdәn xilas olsun. Elәcә dә, әgәr allahın tәqdiri bir dövlәtin ölgünlәşmәsinin son hәddә çatmasını istәsә, o dövlәtin başçısını düzgün yola hidayәt edәr, tәcrübәli hәkim yerindә olan uzaqgörәn vәzirlәrin, tәmiz әqidәli vәkillәrin әli ilә onu qüvvәtlәndirәr, öz tәbii ömrünü tamamilә başa vurmaqda ona kömәk edәr.

 

Sözün qısası, hәr bir dövlәtin varlığı vә davamı onun düzgün siyasәtindәn  asılıdır....  Vәzirlәrdәn  vә hakimlәrdәn hәr hansı bu düzgün yoldan çıxıb, nәfsin tәmәnnası ilә hәvavü hәvәs dalınca getsә, şübhәsiz ki, özlәrinin mәhvinә çalışmış olacaqlar. Necә ki, әrәblәr deyir: "Dövlәt küfr ilә davam edә bilәr, zülm ilә yox".

 

Mәn dedim:

 

“Allaha şükür ki, siz siyasәtin bütün rәmzlәrindәn baxәbәrsiniz. Hökumәt fәlsәfәsini dә dәrindәn bilirsiniz. Belә olduqda nәyә görә siz bütün bu incә mәsәlәlәri dövlәtin mәşvәrәt mәclisindә irәli sürüb müzakirә etmirsiniz? Nә üçün siz dövlәtin başqa vәzir-vәkillәrini dövlәt idarәlәri vә dәstgahını islah etmәk lüzumu mәsәlәsindә özünüzlә şәrik vә hәmrәy etmirsiniz? Belә etsәniz, onların kömәyi vә hәmrәyliyi ilә işiniz irәlilәyәr, vәtәn vә vәtәn övladı bu tәhlükәdәn xilas olar.”

 

Dedi:

 

“Ürәyimin yarasına bundan artıq duz sәpmә. Bu haqda nә qәdәr danışdım, nә qәdәr qışqırıb bağırdım sәsimә sәs verәn olmadı. Söz eşidәn qulaq hanı, haqqı görәnlәr haradadır? Bu fәryadlara qulaq asan kimdir? Bu qәbildәn olan sözlәri eşidәn hanı? Sәadәt vә başıucalığa sәbәb olan bu kimi nәsihәtlәri qәbul etmәk üçün iki şey lazımdır: biri elm, digәri insaf. Heyf ki, biz bәdbәxtlәr bunların ikisindәn dә mәhrum qalmışıq. Şahın әtrafında bu gün iki yüz nәfәrdәn artıq yüksәk rütbәli adam var. Onların hәr biri öz növbәsindә sәdr-әzәm vә vәzir olmaq arzusundadır. Bu arzu ilә dә fürsәt dalınca gәzir vә günlәri sayırlar. Özlәri dә bilirlәr ki, bu mәqsәdә çatmaq üçün pul vә rüşvәt vermәkdәn başqa bir yol yoxdur. Buna görә dә rәiyyәti talamaq üçün gündә bir bәhanә dalınca gәzir, hәr hansı yolla olur-olsun lazım olduqda kisәnin başını açmaq üçün onu doldurmaq fikrindәdirlәr. Onların fikri-zikri ancaq budur ki, nә kimi hiylә ilә bir-birinin ayağı altına sabun çәkib yerә yıxsınlar, onun mәqamını әlә keçirsinlәr. Onların xәyalına gәlmәyәn bir şey varsa, o da vәtәn sevgisi vә milli qeyrәtdәn ibarәtdir.

 

Demәli, tәkrarәn әrz elәdiyim kimi, onlar ortalıqda qanun olduqda nәinki öz mәqsәdlәrinә nail ola bilmәyәcәklәrini, hәm dә ildә otuz-qırx min tümәn mәdaxildәn әllәrinin çıxacağını başa düşürlәr. Belә olduqda bugünkü fironluq dәstgahlarına, onları müşayiәt edәn atlı dәstәsinә, xüsusi tövlәyә, dәstә-dәstә nökәr-kәnizә gәrәk әlvida desinlәr. Mәhz buna görә dә, qanunun verilmәsi vә icrası bir tәrәfә qalsın, adını belә eşitmәk istәmirlәr.

 

Bu yaramaz işlәrin şum nәticәlәri üzündәndir ki, vaxtilә yer üzünün behişti olan İran indi viran olubdur. Keçmiş vaxtdarda yer üzünün әn әziz millәtlәrindәn olan әhalisi bu gün gördüyümüz xar vә zәlil vәziyyәtә giriftar olubdur. Bir adamın, ixtiyarı yoxdur ki, onlardan mәmlәkәtin xarabalığı vә әhalinin pәrişanlığının sәbәbini soruşsun.

 

Bildiyiniz kimi, İtaliya mәmlәkәti İrandan çox-çox kiçikdir. XIX әsrin әvvәllәrindә o ölkәnin bütün maliyyatı beş milyon tümәn idi. Amma bu gün әlli milyon tümәn olubdur. Onun әhalisi dә bu nisbәtlә artmışdır. Başqa dövlәtlәrdә dә vәziyyәt eynidir. Desәm ki, Londonda nәşr olunan "Tayms" qәzeti mәtbәәsinin gәliri İranın bir illik gәlirindәn artıqdır, әlbәttә, bizim savadsız vәzirlәrimiz buna inanmayacaqlar. Halbuki bu, günәşdən aydın bir hәqiqәtdir.  Hәlә vәzirlәrimiz, hәtta  sәdr-әzәmimiz  bugünәdәk bilmirlәr ki, bank tәsis etmәk, kağız pulu işә salmaq nә yolla ola bilәr. Millәt nümayәndәlәri mәclisi, yәni parlament nә kimi bir şeydir.  Hәlә bugünәdәk İran vәzirlәrindәn birinin ölkәmizin gәlirinin artırmaq haqqında düzgün bir tәdbirә әl atdığını, bu haqda  bir layihә hazırladığını  görmәmişik. Ona görә ki, vәzirlәrimizin çoxu   savadda, bilikdә, beynәlmilәl hüquq vә dövlәtlәr arasındakı diplomatik әlaqәlәr sahasindә vә  mehtәrlәri, çayçıları vә nökәrlәrindәn heç dә üstün vә yüksәk   deyillәr. Onları fәrqlәndirәn cәhәt budur ki, ya әrәbcә şerlәrin mәnasını başa düşür, ya da ki, babaları tәrәfindәn bu vәzifә onlara irs qalmışdır. Bu o demәkdir ki, onlar atadan, babadan bu dövlәtә vә millәtә xain olmuşlar. Elә sәlәflәrinin xidmәt kimi cilvәlәndirdiklәri bu xәyanәtә görә dә onlar iyirmi kürurluq İran әhalisinin özlәrinin satın alınmış qulu hesab edir, adam yerinә qoymurlar.

 

Xülasә, bu dinsiz vәzirlәrdәn adam soruşub deyә ki, ey möhtәrәm vәzirlәr, millәt içәrisindәn bir nәfәri başqa yerә sәfәrә gedәndә qayıdan baş hәdiyyә üçün faydalı bir sovqat gәtirir. Bәs siz üç dәfә Avropanı sәyahәt etdiniz, mәmlәkәtin çoxlu pullarını xәrclәdiniz. O qәdәr xәrcin, yol әzab-әziyyәtinin müqabilindә vәtәnә vә hәmvәtәnlәrinizә özünüzlә nә kimi bir hәdiyyә gәtirdiniz? Onlar bu sualın   müqabilindә heç bir söz deyә bilmәzlәr. Ancaq qoy mәn deyim: Gәtirdiklәri -- eybәcәrliklәrdәn vә fisqü fәsaddan başqa bir şey deyildir.

 

Yadımdadır, bir dәfә Yapon ölkәsindәn bir nümayәndә heyәti sәyahәt әzmi ilә alman torpağına varid olur. Günlәrin birindә top istehsal edәn karxanaya tamaşaya gedirlәr. Almanlarda şübhә yaratmamaq üçün әllәrindә qәlәm-kağız olmadan heyәt üzvlәrindәn hәr biri bu sәnayenin incәliklәrindәn birini uzaqgörәn dәqiq fikrin fırçası ilә hafizә lövhәsindә rәsm edir, öz xoşbәxt vәtәnlәrinә qayıdandan sonra haman maşını eyni ilә düzәldib çoxlu miqdarda top istehsal edirlәr ki, alman toplarından әsla fәrqlәnmir. Bu әhvalatı o zamankı qәzetlәrdә yәqin ki, siz dә oxumuş olarsınız. Daha mәn xidmәtlәrinә şәrәfyab olmuş olduğunuz bu alçaq, bәdxah vәzirlәrin milli tәәssübü, şahpәrәstliyi, vәtәnpәrvәrliyi vә millәtsevәrliyi, dәyanәti vә әmanәti haqqında bundan artıq nә deyim?! Onların hiylәgәrliyi qorxusundan mәn bütün yazılarımı vә hazırladığım layihәlәri sәndәn vә bir neçә sınanmış sәmimi dostumdan başqa heç kәsә göstәrmәmişәm. Çünki indiki zamanda bu kimi fikirlәrin adamın ölümünә vә ya işdәn çıxarılmasına sәbәb olduğunu yaxşı bilirәm.”

 

Dedim:

 

“Cәnab, insanın adının әbәdi yaşamasına sәbәb ola bilәn bir iş görmәsindәn daha lәzzәtli dünyada nә ola bilәr? Mәnә elә gәlir ki, Alman sәdr-әzәmi prins Bismarkın adını dost vә ya düşmәn olmalarına baxmayaraq, sәkkiz yaşlı uşaqdan tutmuş hәştad yaşlı qarıyadәk hamı uzun müddәt hörmәtlә yad edәcәkdir. Hәrçәnd ki, vәtәnimizin bәdbәxtliyi üzündәn mәrhum Mirzә Tәqi xan Әmiri-kәbirdәn heç bir şey yadigar qalmamışdır. Daha doğrusu, әslindә ölkәtnin vә millәtin bәdxahları vә xainlәri ona macal vermәdilәr ki, bir şey yadigar qoysun. Amma bununla belә indiyәdәk dinsiz vә yaltaq bir tarixçidәn başqa, iranlılardan heç bir kәsin o böyük kişinin adını hörmәtsizliklә yad etdiyini, bir rәhmәt oxumaqla onun pak ruhunu şad etmәdiyini görmәmişәm. Hamı onun vәtәnpәrvәrlik hisslәrinin yüksәkliyi qarşısında hörmәtlә baş әyir. Bundan әlavә, belә bir mәsәl var: "Möhtәsib bazardadır" -- deyәrlәr. Eşitdiyimә görә, bu zalımların, yәni Firon vә Nәmrudun* tör-töküntülәri olan bu alçaqların әhalidәn zorla qoparıb yığdıqlarını yuxarı başdakılar tutub әllәrindәn alırlar. Özlәrindәn dә olmasa, öldükdәn sonra nә vasitә ilә olur-olsun, bir neçә qat artıqlaması ilә vәrәsәlәrindәn saldırırlar.”

 

O dedi:

 

“Doğrudur, qızılı başqası aparır, günahı bunların boynunda qalır. Ancaq bunlar nә öz övladları haqqında düşünür, nә dә qiyamәt günündә sorğu-sualdan çәkinirlәr. Badәnin hәrarәtindәn beyni coşub huşunu itirmiş sәrxoşlar kimi bu beyti zümzümә elәyirlәr:

 

Çün dünәn keçmiş, sabahdan bir xәbәr yoxdur hәlә.

Sәn bu gün fikrindә ol, Sәdi, ki, düşmәz heç әlә.

 

Onlar uşaqlıqdan әzbәrlәdiklәri bu rindanә beyti o qәdәr oxuyurlar ki, bütün ömürlәri başa çatır.

 

Biz hәr gün eşidәr vә qәzetlәrdә oxuyuruq ki, filan dövlәtin vәziri istefaya çıxdı. Bu istefanın neçә sәbәbi olur. Ya xәstәlik üzündәndir vә hakimlәrin göstәrişi ilә müәyyәn müddәt işdәn ayrılıb müalicә olunmalıdır ki, sağaldıqdan sonra farağatla yenә dә vәtәnә xidmәt etsin, ya da qocalıq vә zәiflik üzündәn öz vәzifәsini layiqincә yerinә yetirә bilmәmәsidir. İstefaya çıxmağın daha çox baş verәn bir ümdә sәbәbi dә vәtәnpәrvәrlik mülahizәsinә görәdir. Yәni o vәzir vәtәnin mәnafeyi, sülh vә ya müharibә xüsusunda bir tәdbir düşünür, onun icra edilmәsi üçün millәtin mәşvәrәt mәclisinә qanun layihәsi gәtirir. Ancaq onun fikrini düzgün hesab etmәyәrәk layihәsini rәdd etdikdә o vәzir dә öz şәrәfini, namusunu, etibarını qorumaq vә gәlәcәkdә hәr cür töhmәtdәn yaxasını qurtarmaq üçün öz mәqamından әl çәkir. Tәәssüflәr olsun ki, bizim vәzirlәrimiz yüz il vәzirlikdә qalsalar da, ölkәni min bir tәhlükәyә düçar etsәlәr dә, nә öz bacarıqsızlığından utanar, nә dә könüllü olaraq işdәn kәnara çәkilәrlәr.

 

Bu xoşagәlmәyәn vәziyyәtin davam etmәsinin әsas sәbәbi elmsizlikdir vә indiyәdәk mәn nә qәdәr fәryad qoparıb deyirәm ki, bizim üçün mәktәb lazımdır, elm lazımdır, vәziyyәtimiz ancaq bugünkü elmlәr vә fәnlәrdәn başı çıxan savadlı, elmli adamların hümmәti ilә dәyişilә bilәr, fayda vermir ki, vermir. Bu korlar görmürlәr ki, Qәrb dövlәtlәrinin bütün hörmәt vә iftixarının sәbәbi elmli vә   bilikli olmalarındadır. Elәcә dә Şәrq xalqlarının  xarlığı vә zillәti elmsizlik vә cәhalәt üzündәndir. Bu ağılsızlar nәzәrә almırlar ki, sonuncu әsrdә İranın hәrc-mәrcliyinin, şahlığın eyni sülalә vә nәsildә qalmayıb, üzük kimi hәr gün bir barmağa taxılmasının sәbәbi elmsizlik vә qanunsuzluqdan başqa bir şey deyildir. Bütün bu pozğunluqlar zülmdәn, zülm isә cәhalәtdәn törәmişdir. Nadirdәn qabaq da, ondan sonra da bu torpaq müxtәlif hadisәlәr vә zәmanәnin fitnәkarlıqları nәticәsindә ayaqlar altında tapdalanmışdır. Bütün bunların  sәbәbini aramış olsaq, cәhalәt vә nadanlıqdan başqa bir şey olmadığını görәrik. Doğrudan da bu mәmlәkәtin halına ağlamaq lazımdır. Mәn bu uzun sürәn bәdbәxtlik vә fәlakәtin cәhalәt vә nadanlıq üzündәn olması haqqında yeddi yüz sәhifәlik bir kitab yazmışam, onun nәşr olunmasına müvәffәq olsam, bir cildini dә sizә göndәrәcәyәm. Onu oxuyandan sonra bilәcәksiniz ki, nә hәngamә imiş.”

 

Şamı yedik, süfrәni yığışdırdılar. Möhtәrәm cәnab bir qәdәr dә öz sәrgüzәştindәn danışdı. Misirin ticarәtindәn vә sairәdәn soruşdu. Bu haqda bildiklәrimi söylәdim. Saat beş idi, mәnzilә qayıtmaq üçün izin istәdim. Buyurdu fayton hazırlasınlar. Tәkidlә razılaşmadım. Fanar yandırıb, nökәrlәrdәn iki nәfәrinә buyurdu ki, mәni mәnzilә çatdırsınlar. Durub yenә dә әlini öpmәk istәdim, qoymadı.

 

“İndiyәdәk vәtәndәki nöqsanların sәbәblәrini axtarmaq yolunda çәkdiyim cәfaları sizi görmәklә tamamilә unutdum. Bir para nanәciblәrin ürәyimә vurduğu söz yaraları sizin fәrmayişlәrinizin mәlhәmi ilә sağaldı. Bu gözlәnilmәz nemәtin şükrünü yerinә yetirmәkdә acizlik çәkirәm. Ümid edirәm ki, bundan sonra allahın kömәyi ilә işlәr düzәlsin.”

 

“Qüssә elәmә,” -- dedi. -- “Allah kәrimdir. İnşaallah, yaxşı olacaq. Ancaq dua elәmәk lazımdır ki, oğulun ömrü atanın ömründәn daha uzun olsun. Kaş bütün övladlar atasından sonra ölә. Mәn dә duanı yalnız bir nәfәr üçün deyil, hamı haqqında elәyirәm.”

 

Nәyә işarә etdiyini başa düşdüm. Dedim:

 

“İlahi, amin!”

 

Vidalaşıb evdәn çıxmaq istәrkәn dedi:

 

“Әgәr bu tezlikdә getmәsәn yenә dә buraya gәl.”

 

“İstәyirәm ki, mümkün qәdәr tez gedim,” -- dedim.

 

Yola düşәrkәn dedi:

 

“Yaxşı yadıma düşdü. Bir xabnamә vardır. Dayanın onu verim sizә, oxuyun.”

 

Әylәşdim. Möhtәrәm cәnab dedi:

 

“Bir nәfәr sizin kimi milli tәәssüb dәrdinә vә vәtәnpәrvәrlik xәstәliyinә düçar olmuş adamla tanışlığım var. Hәrdәn bir yanıma gәlir. Günlәrin birindә bizә gәldi, sizә vermәk istәdiyim hәmin kağızı mәnә verib dedi: "Bu gecә bir yuxu görmüşәm, ayılan kimi yazdım ki, yadımdan çıxmasın. Budur, oxuyun, mümkünsә yozun".”

 

Oxudum. Tәbiri aydın idi. Dedim: "Büsbütün aydın olduğu üçün onu lap asanlıqla yozmaq olur. O ki, su verir, üzünә gülab sәpir -- vәliәhddir".

 

Buyur oxu, sizinlә bir dәrddә olan şәxsin yuxusu budur.

 

Kağızı aldım. Belә yazılmışdı:

 

"Dünәn gecә yuxudan qabaq mәmlәkәtin pәrişanlığı haqqındakı düşüncәlәr yaxamdan әl çәkmirdi. Öz-özümü mәzәmmәt edib deyirdim: "A kişi, sәnә nә dәxli var ki, bu ölkәdә bir ovuc alçaqlar zalımdırlar, bir neçә milyon, nәfәr isә mәzlumdur. Onlar saylarının o qәdәr çox olmasına baxmayaraq, zülmdәn azad olmaq üçün birlәşmәdiklәri halda daha sәnә nә qalıb ki, onlara hәr gün olunan zülm vә tәcavüzә görә tәk vә tәnha öz hәyatının şirinliyili özünә zәhәr elәmisәn, gecә-gündüz vәtәnin tәrәqqisi, millәtin sәadәti, mәmlәkәtin işlәrindә iltizam yaranması, vәtәndaşların rifahı, әdalәtin hökm sürmәsi arzusu vә hәsrәtilә ömrünü qüssә-kәdәrlә başa vurursan. Ay dәli, dünyanın dәrdi, qәmi sәnә qalmayıb ki!" Bu fikir-xәyalla әlbәyaxa ikәn mәni yuxu apardı.

 

Yuxuda gördüm ki, Nasiriyyә xiyabanındayam. Ağsaqqal saçları pırtlaşıq, halı pәrişan, orta boylu, münasib әndamlı, qiymәtli paltar geymiş bir qoca kişi göründü. Cavan bir oğlan onun qolundan tutmuşdu. Qoca iztirab içindә cavanla söhbәt edir, yol getdiyi halda hәr an dönüb nigarançılıqla әtrafına baxırdı. Birdәn bәrk qarma-qarışıqlıq düşdü. Bazar әhli ilә bir ovuc alçaq lat-lüt birlikdә qocanı ortaya alıb, onu soymağa başladılar. Bәzilәri onu yaraladılar, üz-gözünü, әl-ayağını tikә-parça elәdilәr. Bir parası da qocanın paltarlarına tikilmiş cәvahirlәri dartıb әlә keçirdi. Onu tamamilә talayıb lütlәyәndәn sonra yarıcan halda bir tәrәfә tulladılar. Yazıq qoca taqәtdәn düşmüş bir halda zәif sәslә qışqırıb deyirdi: "Ay naxәlәf övladlarım, ay vәfasız, mәrifәtsiz namәkbәhәramlar, günahım nәdir ki, mәni belә tәhqirlә torpaq üstündә sürüklәyirsiniz?! Hansı tәqsirin müqabilindә mәnә bu kimi ağır әzablar verirsiniz?"

 

Vurulan yaraların şiddәtindәn әldәn düşәrәk ağladığı halda qoca özündәn getdi. Oradakı adamlardan bir neçәsi cavan adama xitabәn dedilәr: "Axı mәgәr sәn müsәlman deyilsәn? Bu әldәn düşmüş yazığın qolundan tut, üzünә bir ovuc su çilә, düşmәnlәri başı üzәrindәn qovub kәnar et!"

 

O fәlakәtli, günüqara qoca huşdan getdiyi halda düşüb qalmışdı. Cavan da hәr an bir kәsә yalvarır, yardım dilәyirdi. Nә edә bilәrdi? Mәsәl var, deyәrlәr: "boğulan adam çöpә dә әl atar". Ancaq heç kәs onu himayә etmir, yardım göstәrmirdi.

 

Yarasını bağlamaq adı ilә qocanın yanına gәlәn bir adam başqa bir yara da vurub gedirdi. Bir başqası qocanın paltarını tikmәk bәhanәsi ilә yaxınlaşır, sonra onun köynәyini әynindәn çıxarıb aparırdı. Belә bir vәziyyәtin dәhşәtlәri üzündәn az qalırdı ki, ruhum bәdәnimdәn çıxsın. Öz-özümә deyirdim: "İlahi, bu nә hәngamәdir. Bu qoca kimdir, onun günahı nәdir ki, bu qәdәr zülmü ona rәva görürlәr? Heç bir kәs dә yardım göstәrmir?! Birindәn soruşdum: Bu mәzlum qocanın adı nәdir? Dedi: Mәgәr onu tanımırsan? Dedim: Xeyr. Dedi: adı "İranxan"dır. Bu talançıların da hamısı onun öz övladlarıdır ki, tәrbiyәsizlik üzündәn atalarının üzünә ağ olduqları, onun sözündәn çıxdıqlarına görә sәrvәtdәn vә iftixardan mәhrum qalmışlar. Atanın bütün var-yoxunu, әmlakını heçә-puça çıxardıqları üçün indi iş gәlib oğurluq vә quldurluğa çatmışdır. Gördüyün kimi, onlar atalarını qara günә salıb, hәyatdan bütün naümid etmişlәr....

 

Qocaya yaxınlaşıb yaralarına baxmaq istәdim. Yaralarının öldürücü olduğunu gördüm. Onların bәzisi irinlәyib sümüyә işlәmiş, qanı zәhәrlәmişdi. Bu kimi xәstәliyi sağalda bilәn hәkim gәrәk ya Loğmanın müәllimi, ya Mәryәm oğlu İsanın şagirdi ola idi. Vәziyyәtin dәhşәtindәn canıma lәrzә düşdü vә bu lәrzәnin şiddәtindәn ayıldım....

 

Bu yuxunu oxuyandan sonra әrz elәdim:

 

“Bu yuxunun tәbiri gün kimi aydındır. Ancaq camaatın "axı sәn müsәlmansan, bu mәzlum vә taqәtdәn düşmüş qocaya kömәk elә" -- deyә müraciәt etdiyi o cavan bәs kimdir?”

 

Dedi:

 

“O cavan haman yuxunu görәnin özüdür ki, sәnin kimi vә başqaları kimi onlar da gәrәk daxili vә xarici işlәr nazirlәrindәn, hәrbi nazirin kötәyindәn qorxmasınlar, onun-bunun mәzәmmәt etmәsinә vә lağa qoymasına fikir vermәsinlәr. Hәr yerdә ucadan qışqırıb demәlisiniz ki, yeri-göyü yaradan allah kainatın fәxri olan peyğәmbәri öz tәrәfindәn göndәrdi ki, yer üzündәn zülmün kökünü kәssin, әdalәtin    әsaslarını möhkәmlәndirsin. O cәnab allahın buyruğu ilә, adәmdәn xatәmәdәk heç bir kәsin dözә bilmәyәcәyi müsibәtlәrә qatlaşıb, bәzәn sәbirlә, gah qılınc gücü vә fәdakarlıq nәticәsindә әdalәt adlandırılan müqәddәs binanı möhkәmlәndirdi. İndi necә ola bilәr ki, varlığın son mәqsәdi olan o müqәddәs zatın yazıq ümmәti bu dözülmәz zülm vә haqsızlıqların ağır yükü altında әzilib aradan getsin?! Nә üçün gәrәk onlar öz doğma yurdunu, diyarını tәrk edib, әcnәbilәrin torpağında avara-sәrgәrdan olsunlar? Elә adamlar var ki, toy gecәsinin sabahı günü insafsız hakimlәrin cәfası üzündәn öz ev-eşiyindәn avara düşmәyә mәcbur olurlar. Bir neçә gecәnin gәlini olan on beş yaşlı arvadının gözlәrinin kökü yol gözlәmәkdәn saralır. Axı mәgәr bu haman İran deyil ki, bir gün bütün yer üzünün gülşәni vә cәnnәtin nümunәsi idi?! Bәs nә üçün indi oğlu, tikanlı çöl-biyabana çevrilmişdir? Mәgәr bu torpaq әsrlәr boyu dünya mәdәniyyәtinin beşiyi olan müqәddәs torpaq deyil?! Bәs necә oldu ki, onun vaxtı ilә başqalarının tәrbiyәçisi olan әhalisi indi tәrbiyәsiz adlandırılır?! İranlılar öz elm vә mәdәniyyәti ilә geniş şöhrәt qazandıqları zamanlarda Avropa xalqları divlәr vә yırtıcı heyvanlar kimi vәhşiyyәt dövrünü keçirirdilәr. Pişdadilәrin әdalәtli qanunları indi dә adil hökmdarlar üçün örnәk ola bilәr. Әnuşirәvanın әdalәtinin şöhrәti hәlә dә dünyada sәslәnir. Qәdim tariximizdәn bunları nәql etmәkdәn mәqsәdim sizә toxdaqlıq vermәkdir. O cahil vәzirin sәnin haqqında etdiyi hörmәtsizlikdәn kәdәrlәnmә. Bu kimi işlәrdә mәtanәt lazımdır. Dönmәz bir iradә ilә çәtinliklәrin qarşısında dayanıb, ya onları ortalıqdan qaldırmaq, ya da bu yolla bir dәfәlik ölmәk gәrәk!

 

Ya murad ilә bu çәrxi-fәlәyi ram edәrik,

Ya bu yolda kişi tәk hümmәt ilә baş verәrik.

 

Mәn özüm yaxşı bilirәm ki, xarici mәmlәkәtlәrdә, Bombeydә, Kәlküttәdә, Misirdә, Osmanlı vә ya rus ölkәlәrindә yaşayan iranlılardan hansının ki, az-çox sәrmayәsi var göbәlәk kimi yerdәn göyәrәn sәfirlәrin, konsulların vә kargüzarların çal-çapından yaxalarını qurtarmaq, mallarını vә heysiyyәtini itirmәmәk xatirinә tәbәәlikdәn çıxmağa mәcbur olurlar. Bu cür elәmәyәn hәr bir bәdbәxt tәәssübkeş iranlı hәr şeyini itirir. Tәbәәliyini tәrk edәnlәrin heç birisini mәzәmmәt etmәk olmaz. Әdalәt vә insafla bir sorğu-sual olarsa, hәr bir günahkar öz tәqsiri üçün min üzr istәyir. Bunlar İran tәbәәliyindә qalsaydılar, dövlәtә vә mәmlәkәtә az faydası olardımı?! Onlar vәtәnin abadlaşdırılması üçün müәyyәn işlәr görә bilmәzdilәrmi?! Hәr bir mәktәb şagirdi dә ata-babalarımızın yazdıqları bu sözlәri oxuyub bilir ki, "Şahlığın davamı qoşuna bağlıdır, qoşun pulla toplanır, pul әmin-amanlıq, rәiyyәtin rifah halı ilә әlә gәlir, rәiyyәtin rifah halı isә ancaq әdalәt vә müsavat qanunlarının icrasından asılıdır." Tәәssüflәr olsun ki, bizim ölkәnin vә şahlığın vәziyyәti bu sahәdә tamamilә tәrsinәdir vә bunun da nәticәsi olduqca acı, son dәrәcә xoşagәlmәz olacaqdır. Allah bizim ömrümüzü qısaltsın ki, o qәdәr günlәri görmәyәk.”

 

Xülasә, möhtәrәm cәnabın nökәrlәrinin müşayiәti ilә mәnzilә çatıb yatdım. Sabahı gün Mәşәdi Hәsәn gәldi. Әlindә bir tikә kağız var idi.

 

“O nәdir?” -- deyә soruşdum.

 

“"İran" qәzetidir. Hәftәdә bir dәfә çәrşәnbә günlәri çap olunur, şәnbә günlәri nәşr edilir,” -- dedi.

 

Tәәccüblә alıb oxumağa başladım. "Daxili xәbәrlәr" başlığı altında şahın ova çıxması barәsindәki tәfsilatı vә onun müqәddәs vücudunun salamatlığı üçün duadan sonra yazılmışdı ki, dövlәt heyәtinin iclası hәftәdә üç gün filankәsin sәdrliyi ilә mübarәk "Xurşid" imarәtindә tәşkil tapır. Allaha şükür ki, dövlәtin, millәtin, ölkәinin bütün işlәri kamali intizamladır. Vilayәt xәbәrlәri dә bu qabildәn idi. Misal üçün qәzet yazırdı:

 

"Kaşan" allaha şükür, filan hakimin sәylәri sayәsindә rәiyyәt rahat vә asudәdir, şahın canına dua oxuyur. Arpa-saman boldur, başqa mallar da ucuzdur. İsfahanda, Kirmanda, Şiraz vә başqa şәhәrlәrdә dә vәziyyәt elә Kaşanda olduğu kimidir.

 

Xarici xәbәrlәrdә Kuba adasının çoğrafi vәziyyәtindәn vә bu kimi şeylәrdәn yazılmışdı. Bunlar da elә yazılmışdı ki, nә onu yazanın özü bir şey anlayırdı, nә dә başqa bir iranlı.

 

Başımdan tüstü qalxdı. Qәzeti bir tәrәfә tullayıb dedim:

 

“İranın bütün vilayәtlәrindә hakimlәrin zülmündәn xalqın fәryadı әrşә qalxır, bu "inafsız isә onların әdalәtli olmasına şahid çıxır. Ay müsәlmanlar, bir adam yoxdur bu dinsiz qәzet yazandan soruşsun ki, bütün İranda öz vәtәninin çoğrafiyasını onun hüdudlarını vә sәrhәdlәrini tanıyanların sayı әlli nәfәrә çatmadığı halda, Kubanın coğrafiyasını oxuyub başa düşmәk onların nәyinә lazımdır? Bu baş-qulaqsız mövzuların әvәzilә faydalı mәqalәlәr yazıb rәiyyәti padşahın itaәtinә, padşahı rәiyyәtә mehribanlıq göstәrmәyә rәğbәtlәndirib hәvәslәndir! Әdalәtin mәziyyәtlәrindәn, zülmün pis nәticәlәrindәn yaz! Zalımların әmәllәrini pislә, xeyirxahların yaxşı işlәrini tәriflә! Bu mәsәlәni dә yazıb xatırlat ki, rәiyyәt şahsız, şah isә rәiyyәtsiz yaşaya bilmәz. Bunların hәr ikisinin varlığı bir-birindәn asılıdır. Onlar sözdә iki olsa da mәnada birdir. Rәiyyәt padşahı öz mehriban atası vә padşah da rәiyyәti öz әziz övladı hesab etmәlidir ki, bununla hәr ikisi xoşbәxt olsun.”

 

Mәşәdi Hәsәn gördü ki, qanım qaraldı, dedi:

 

“Dur ayağa, çıxaq bir az dolanaq.”

 

“Hara gedәk?” -- dedim.

 

“Hara gәldi.”

 

Yusif әmiyә dedim:

 

“Doğru deyir, dur ayağa, gedәk bir az gәzәk.”

 

Mәnzildәn çıxdıq. Bazarda iki nәfәrә rast gәldik. Biri әmmamәli seyid idi. O birisi dә qırx yaşlarında bir kişi idi. Mәşәdi Hәsәnlә tanış idilәr. Salamlaşıb xoş-beş elәdilәr. Sonra soruşdular ki, haraya gedirsiniz. Mәşәdi Hәsәn dedi:

 

“Gәzmәyә çıxmışıq. İşiniz yoxdursa gәlin bizimlә bir az gәzin.”

 

“Mәmnuniyyәtlә,” -- dedilәr.

 

Mәşәdi Hәsәn onları tәqdim etdi. Seyidin adı Ağa Mirhәbibullah idi. Әynindә palto olan o biri kişi qarabağlı idi. Deyirdi ki, uzun müddәt İstambulda vә Moskvada yaşamışam.

 

Hәr tәrәfi seyr edә-edә mәşq meydanına gedib çatdıq. Olduqca böyük bir meydan idi. Hәr tәrәfini sulayıb süpürmüşdülәr. Çox tәmiz, sәfalı vә pakizә idi. Sәrbazlardan bir neçә dәstә orada mәşq edirdilәr. Dayanıb xeyli baxdıq. Bu sәrbazların  tәlimatçısı otuz beş yaşlı bir macar idi. Çox tәәssüflәndim. Ona görә ki, o cavan İranın әlli yaşlı zabitlәrinә hәrbi tәlim verirdi. Oradan keçib    getdik. Meydandan kәnarda böyük bir çarhovuz var idi. Gözәl, sәfalı yer olduğundan onun әtrafında bir qәdәr gәzişdik. Üzüyuxarı getdik. Nəsirәddin şahın at üstündә tuncdan tökülmüş heykәlinin yanına gәlib çatdıq. Heykәl böyük sәnәtkarlıq vә ustalıqla hazırlanmışdı. Sanki şahın özü atın üstündә dayanmışdı. Bir qәdәr onun әtrafında gәzişdik, sonra gәlib heykәllә üz-üzә әylәşib papiros çәkmәyә başladıq. Qarabağlı kişi dedi:

 

“Bu heykәl çox namünasib qoyulubdur. Heç yerdә belә bir yersiz şey görünmәyibdir.”

 

Seyid dedi:

 

“Necә ki, yәni görünmәyibdir? Avropanın hәr yerindә bu kimi heykәllәr çoxdur. Rusiyada da bunun tayını çox görmüşәm.”

 

Qarabağlı dedi:

 

“Әrz elәdim ki, heç yerdә belә şey görünmәyibdir. Sizin sәhviniz var.”

 

Seyid hirslәndi. And içib dedi:

 

“Bunun tayını xarici ölkәlәrdә nә qәdәr istәsәn öz gözümlә görmüşәm.”

 

Qarabağlı dedi:

 

“Xeyr, ola bilmәz.”

 

Seyid pәrt oldu. Qarabağlı dedi:

 

“Cәddinә qurban, ağa, sәnin gördüklәrini mәn dә görmüşәm. Amma iş burasındadır ki, o heykәl sahiblәrinin hәr birisi öz dövlәtinә vә millәtinә parlaq xidmәtlәr göstәrmişdir. Mәhz o xidmәtlәrinә görә dә ölәndәn sonra o böyük şәrәfә nail olmuşlar. Mәsәlәn, biri canından keçib möhkәm bir qala üzәrinә hücum  etmәklә  onu tutmuşdur. Ya fәdakarlıq  nәticәsindә güclü düşmәnin alınmaz bir hasarını fәth etmişdir. Yaxud hәmvәtәnlәrinin xoşbәxtliyi üçün bir yol arayıb tapmışdpr. Ya bir qanun vücuda gәtirmişdir vә bununla vәtәnin ümumi mәnafeyinә müәyyәn xidmәt göstәrmiş, ya da öz hәmvәtәnlәrini zülmdәn, sәfalәtdәn xilas etmişdir, yaxud ölkәdә böyük bir abadlığa sәbәb-olmuşdur. Millәt dә, dövlәt dә o gözәl işlәrin müqabilindә o padşahın, sәrdarın, alimin, әdibin vәfatından sonra qәdirdanlıq üçün tam rәğbәtlә öz kisәsindәn pul qoyub, o böyük şәxsiyyәtin xatirәsini hәmişә diri saxlamaq mәqsәdilә heykәl hazırlayıb  yadigar  qoymuşdur. Daha görmәmişdik ki, birisi yaşadığı halda öz heykәlini alıb, camaatın yolu üstündә qoysun, xalqa desin ki, mәni tanıyın, mәn böyük adamam!

 

Belә tәsәvvür elәyin ki, mәn özümü sizә tәriflәyim vә deyim, mәn belәyәm, elәyәm. Mәlumdur ki, mәn gedәndәn sonra deyәcәksiniz ki, qәribә cәfәng adamdır, özünü öyür, daha anlamır ki, allah, peyğәmbәr, imamlar, mütәfәkkirlәr, әdiblәr, şairlәr vә alimlәr özünü öymәyi pislәmişlәr.... Mәn deyirәm ki, özündәn heç bir tәrifli nişanә qoyub getmәmiş olan bir müsәlmanın özü üçün tuncdan heykәl qayırtdırıb müsәlmanların yolu üstündә yüksәltmәsi çox eyibdir, hәm dә günahdır. Bu, ancaq özünü öymәk vә tәkәbbür әlamәtidir ki, onların ikisi dә alçaq sifәtlәrdәndir.”

 

Dedim:

 

“Baba, bunları vellәyin getsin, bizә nә. Qoyun bir neçә addım asudәliklә yol gedәk.”

 

Qarabağlı mәndәn soruşdu:

 

“Karandaşın var?”

 

“Bәli, var,” -- dedim.

 

“Onu ver mәnә,” -- dedi.

 

Verdim. Cib dәftәrindәn bir vәrәq kağız çıxarıb nә isә yazmağa başladı; mәn bildim nә yazır. Karandaşı әlindәn aldım.

 

“İş bunlardan keçibdir. Gәlin gedәk öz dәrdimizi çәkәk,” -- dedim.

 

Seyid dedi:

 

“Hәr halda qibleyi-alәmin özü Avropada bu heykәllәrdәn çox görübdür. Әgәr yaxşı olmasa idi, özü üçün yadigar qoymazdı.”

 

Qarabağlı cavab verdi:

 

“Avropalıların özlәri sizin üçün elә bir yadigar qoyublar ki, uzun illәr boyu yaşayacaqdır.”

 

“Nә yadigar qoyublar?” -- deyә Seyid soruşdu.

 

Qarabağlı dedi:

 

“Şahın Avropaya etdiyi üçüncü sәfәrindә Paris qәzetlәri aşkar yazdılar ki, Fransa millәti bu әziz qonaqların dalbadal etdiklәri sәfәrlәrin xәrclәrinin öhdәsindәn gәlә bilmәyәcәkdir. Ona görә ki, İran dövlәti vәzirlәrinin vaxtaşırı Avropaya sәyahәti eşqinә düşdüklәrini, buraya gәlib eyş-işrәt etmәk meylindә olduqlarını bilirik. Biz dә nәzir demәmişik ki, onların boş-boş vә israfçılıqla etdiklәri xәrclәri ödәyәk, ağalar da asudәliklә öz keflәrini çәksinlәr. Buna görә dә o vaxtın prezidenti Müsyö Kario әlacsızlıq üzündәn doxsan min frank öz cibindәn vermәli oldu. Bu hadisәnin xatirәsi üçün bir cild "İran tarixi" adlı kitab yazıb, dünyada yadigar qoyub getdi. Onun lәkәsi bizim gәlәcәk nәsillәrimiz üçün qiyamәtәdәk bәsdir. İranın özü üçün dә neçә kürur tümәnә başa gәlәn bu sәfәrlәrin bәdnamçılıqdan başqa bir faydası olmadı.

 

Sәyahәti böyük Pyotr kimi elәmәk lazımdır. Onun sәyahәti sayәsindә on sәkkiz milyonluq rus millәti indi yüz on sәkkiz milyon olubdur. Elә iradәli padşahlar da olmuşlar ki, heç bir yerә sәyahәt etmәmişlәr, lakin öz gözәl tәdbiri vә xeyirli işlәri ilә bir millәti diriltmişlәr. Misal üçün, Yaponiya imperatoru ayağını öz evindәn kәnara basmadığı halda, az bir müddәt içәrisindә millәtini vә dövlәtini o dәrәcәdә irәlilәtdi ki, hamını heyran qoydu. Heç kәsin xәbәri olmadan birdәn-birә yaraşıqlı bir halda pәrdәnin arxasından çıxıb, qoşunlarına salam verib dedi: "Dostlar, kefiniz necәdir?" Bütün dövlәtlәr onun gözlәnilmәz tәrәqqisindәn vahimәyә düşdülәr. İndi bütün böyük dövlәtlәrә meydan oxuyur, dünyanın bütün siyasi işlәrindә onun barmağı var. Böyük dövlәtlәrin hamısı ondan hesab aparır....”

 

Seyidә dedim:

 

“Ay ağa, iranlılardan İstambulda iki nәfәr tanıyıram. Onların ikisinin dә adı uzun illәr boyu iranlıların yadından çıxmayacaq. Birinә hәmişә rәhmәt oxuyacaqlar; o birisinә isә daim lәnәt deyәcәklәr. İstambulda olan heç bir iranlıdan eşitmәdim ki, mәrhum Mirzә Hüseyn xan Müşirüddövlәnin adı çәkilәndә onun ruhuna rәhmәt oxunmasın. Elәcә dә elә bir adam görmәdim ki, Mirzә Nәcәfәli xanın adını söylәyәndә әvvәlcә ona bir lәnәt göndәrmәsin. Halbuki onların ikisi dә ölmüşlәr. Yaxşılıqla pisliyin sәmәrәsi bundan başqa bir şey ola bilmәz. Bәsirәt sahiblәri bundan ibrәt almalıdırlar.”

 

Seyid soruşdu:

 

“Mәrhum Mirzә Hüseyn xan Müşirüddövlәni tanıyıram, amma o Nәcәfәli xam kimdir? Onu tanımıram.”

 

Dedim:

 

“O da Şeyx Möhsün xan İstambulda sәfәr olan vaxt general konsul idi. Sonra da kargüzar vәzifәsi ilә Misirә vә Bağdada getdi. Öz dövrünün rәhmsiz adamlarından biri idi. Onun qoyduğu bidәtlәr İstambulda vә sair Osmanlı ölkәlәrindә hәlә dә icra olunur, biçarә iranlıların evini yıxır. Onun zülmü vә bidәtlәrindәn İran dövlәti vә millәtinin şәrәfinә, heysiyyәtinә vurulan vә vurulmaqda olan rüsvayçılıq lәkәsi deyilmәklә başa gәlәn deyil.

 

O kafәr oğlunun zülmün şәrh etsәk,

Başqa bir lәfz ilә danışaq gәrәk.”

 

Mәşәdi Hәsәn dedi:

 

“İndi haraya gedәk?”

 

“Karvanı darülfünün mәktәbinә tәrәf çәk,” -- dedim.

 

“Gözüm üstә,” -- dedi.

 

“Siz mәni sarbanlığa qәbul etsәniz, mәnim heç bir sözüm yoxdur.”

 

“Mәn dәvә olaram,” -- dedim.

 

“Amma, bilmirәm, ağa bunu qәbul edәr, ya yox.”

 

Bir az zarafatlaşdıq. Gülә-gülә yola düşdük. Mәdrәsәnin qapısına çatdıq. Qapıda bir fәrraş dayanmışdı. Mәn ona dedim:

 

“Qardaşım, biz burada qәribik, sәyahәt üçün bu şәhәrә gәlmişik, mәdrәsәni gәzib tamaşa elәmәyә izin verәrsәnmi?”

 

Fәrraş dedi:

 

“Tamaşa elәmәk olar. Ancaq bu gün cümәdir, heç kәs yoxdur.”

 

Doğrudan da, bizim heç yadımızda deyildi ki, bu gün cümәdir. Dedim:

 

“Heç olmasa mәktәbin vәziyyәti ilә azacıq tanış ola bilәrikmi?”

 

Fәrraş etiraz etmәdi. Bizi darülfünunun içәrisinә apardı. Hәr şey öz qaydasında idi. Hәqiqәtәn dә adam onları gördükcә fәrәhlәnirdi. Divardan hesab dәrsi, diktә vә inşadan imtahan üçün yazı taxtaları asılmışdı. Gedib onlardan birinin qarşısında dayandım, onu öpdüm, üz-gözümü onun üzәrinә sürtdüm. Seyid soruşdu:

 

“Bu nә üçündür? Taxtanı öpmәyin nә mәnası var?”

 

Dedim:

 

“Ağa, bu taxtalar müqәddәsdir. Kaş İranın hәr bir şәhәrindә min yerdә bu müqәddәs taxtalardan asıla idi. Çünki bunlar mәnim vә sәnin başıucalığına sәbәb olar.”

 

Seyid dedi:

 

“Qәribәdir, quru taxtadan sәnә, mәnә nә kimi başıucalıq ola bilәr?”

 

Dedim:

 

“Ağa, sәnә daha bir sözüm yoxdur deyәm.”

 

Xülasә, oradan, da çıxıb mәnzilә gәldik. Çox yorulmuşduq. Tez şamı yeyib yatdıq. Sabah nahar çağınadәk mәnzildә oturduq; Mәşәdi Hәsәn gәlib çıxmadı. Nahardan sonra bir az yatdım. Bir vaxt gördüm Yusif әmi mәni oyadır.

 

“Nә xәbәr var?” -- deyә soruşdum.

 

Dedi:

 

“Hacı Mәhәmmәd Hәsәn Әmin Zәrb adam göndәrib sizi istәyir.”

 

“De ki, mәnzildә yoxdur,” -- dedim.

 

“Olmaz, çünki әvvәl soruşdular, mәn dedim siz evdәsiniz.”

 

Әlacsız qalıb ayağa durdum, amma heç könlüm istәmirdi. Çünki әvvәl dә onu görәndә vәziyyәtindәn xoşum gәlmәmişdi. Sәxavәtli adam deyil. İki dәfә Mәkkәyә gedib. Hәr dәfә bizim evdә neçә gün qonaq qalıb. Rәhmәtlik atam onun zәhmәtlәrini çox çәkmişdi. Ancaq atam ölәndәn sonra mәnә bir başsağlılı da yazmadı. Bundan әlavә, çox tamahkar vә nadürüst kişidir. Hәr bir biçarәni çәnginә salan kimi aldadıb, on tümәnlik firuzәni әlli tümәnә sırıyacaq. Әksinә, birinin barmağında yüz tümәnlik brilyant üzük görәrsә, onu min hiylә ilә on tümәnә әlindәn alacaq. Allah xatirinә bir adama salam belә vermәz. Mәlum idi ki, mәni çağırmaqdan da mәqsәdi ancaq bir şey qoparmaq idi. Nә elәyәsәn, getmәk lazım idi.

 

Otaqdan çıxdım. Gördüm, qapı ağzında bir başı әmmamәli qoca kişi dayanıb. Mәni görәn kimi dedi:

 

“Hacı Әmin Zәrb sizi istәyir.”

 

Onunla birlikdә gedib Hacının hücrәsinә çatdıq. Hücrәyә daxil olub salam verdim.

 

“Ay әleykәssәlam, ağa Mirzә İbrahim bәy. Ya allah, buyur. Ay qoçaq, neçә gündür    buradasan, bәs nә üçün mәni bir yoxlamamısan? Dünәn mәnә sәnin burada olmağını Hacıxan xәbәr verdi. Kefin, әhvalın necәdir? Mәrhum Hacının vәfatı mәni çox mütәәssir elәdi. Allah ona rәhmәt elәsin. Sizin vә ailәnizin başı sağ olsun. Haradan gәlirsiniz?”

 

“Mәşhәddәn gәlirәm,” -- dedim.

 

“Hacı Mәliki gördünüzmü?”

 

“Xeyr.”

 

“Bәs nә üçün?”

 

“Tanışlığım yox idi. Elә bir adam da olmadı ki, mәni onun yanına aparsın.”

 

“Bәs Mәşhәddә nә aldın?”

 

“Heç bir şeyi.”

 

“Çox gözәl, mәnim burada bir qәdәr Sultanabad xalçası varımdır. Çox gözәl maldır. Misirdә, İstambulda yaxşı satılar. Bunları özünlә apar. Sizә ucuz hesab elәrәm. Çox gözәl, çörәkli maldır. ”

 

“Xeyr, heç bir şey almayacağam,” -- dedim.

 

Dedi:

 

“Pulun yoxdursa, sonra göndәrәrsәn.”

 

Dedim:

 

“Xeyr, heç bir şey almayacağam.”

 

Hacı әl çәkmәdi:

 

“Onda Misirdә әla yeriyәn on batman firuzә varımdır. Barı bunları al.”

 

“Әrz elәdim ki, heç nә almayacağam.”

 

“Elәdә bәs niyә buraya gәlmisәn?”

 

“Ancaq gәzmәyә, sәyahәt elәmәyә.”

 

“Yaxşı, Tehranı necә gördün, bәyәndinmi?”

 

“Doğrusu, Tehranda ürәyiaçan bir şey görmәdim.”

 

“Necә ki, yәni görmәdim?”

 

“Bu şәhәrdә sizin kimi sәrvәtli şәxs olduğu halda indiyәdәk vәtәndә ticarәtin tәrәqqisi, әmtәә vә ticarәt mallarının artması üçün kompaniyalar, milli bank tәsis olunmalı idi. Bu vaxtadәk buradan Tәbrizә bir dәmir yolu çәkilmәyibdir ki, sizin gәlirinizin çoxalmasına, ticarәt әlaqәlәrinin genişlәnmәsinә, vәtәnin isә abadlaşmasına vә әhalinin rahatlığına sәbәb ola idi. Bunlardan әlavә, paytaxt olan belә bir böyük şәhәrdә varlılardan neçә nәfәriniz bir yerә toplaşmamısınız ki, әlbir olub millәtin yetim vә başsız balaları üçün bir yetimxana açaydınız, bununla da bu dünyada başınız uca olaydı. Axirәt dünyasında da rәhmәt qazana idiniz.”

 

Dedi:

 

“Maşallah, İbrahim bәy, elә bir ucdan bu kimi mühüm mәsәlәlәri sayırsan, daha  bilmirsәn  ki, bunların hamısı üçün pul lazımdır. Pul harada idi, ay rәhmәtliyin oğlu.”

 

Dedim:

 

“Hacı әmi, bu nә fәrmayişdi. İyirmi ildir ki, İranın bütün gәliri sizin cibinizә dolur. Misirdә özünüzdәn eşitdim ki, bir dәnә yüz tümәnlik cәvahiri divan vә saray adamlarına beş yüz tümәnә satırsınız. Bundan әlavә, İranın bütün şәhәrlәrinin bazarlarında çuval-çuval, xırman-xırman qara puldur ki, sәpilibdir. Hәr yeri sizin qara pullar bürümüşdür. Camaat deyir: siz iyirmi beş kürur qara pulu İranın bu başından o başına sәpmisiniz. Bunların hamısının sәrmayәsi daş çatlasa üç yüz tümәndәn artıq olmaz. "Gör tәfavüt haradan haraya kimidir?"”

 

Gördüm mәclisdә oturanlar dodaqlarını dişlәyib mәnә işarә edirlәr ki, sus. Mәlum mәsәlәdir ki, bu sözlәr Hacının da mәzaqına xoş gәlmәyәcәk idi. Hirslәnib yerindәn qalxdı, qeyz ilә dedi:

 

“Füzulluq sәnә atandan miras qalmışdır.”

 

Sonra qollarını çırmadı; bununla göstәrmәk istәyirdi ki, dәstәmaz alıb namaz qılmaq әzmindәdir. Bu bәhanә ilә qapıya tәrәf yönәldi vә yaxasını mәnim acı sözlәrimin әlindәn qurtardı. Mәn qaldım, bir dә o mәclisdә әylәşәnlәr. Onların hamısı mәnim Hacı ilә olan cәsarәtli danışıqlarıma tәәccüb edir, heyrәtlә bir-birinin üzünә baxırdılar. Nәhayәt, onlardan biri mәndәn soruşdu:

 

“Mәşәdi, sәn haralısan?”

 

“Cәhәnnәmliyәm,” -- deyib, ayağa qalxdım. Mәlum oldu km, Hacı mәni ona görә çağırmışdı ki, özünün dediyi kimi, xalçadan, firuzәdәn bir qәdәr mәnә satsın, mәnim bütün var-yoxumu bu alverdә әlә keçirmәklә köhnә haqq-salam vә duz-çörәk borcunu ödәmiş olsun.

 

Xülasә, Tehranda üç-dörd gün dә qalandan sonra ayın onunda Mәşәdi Hәsәni göndәrdim poçtda dördatlı bir furqon kirayә elәyib, bizi Qәzvinә çatdırsın. Özüm dә Hacıxanla vidalaşmağa getdim. Onların qapısına çatdıqda Qulamәlini gördüm.

 

Dedim:

 

“Hacıxana deyin filankәs gәlib.”

 

Hacıxan qapıya çıxdı, dedi:

 

“Bismillah, buyurun!”

 

“Vidalaşmağa gәlmişәm,” -- dedim.

 

Dedi:

 

“Nә danışırsan?”

 

“Bәli, getmәk lazımdır.”

 

Soruşdu:

 

“Nә vaxt, haraya?”

 

Dedim:

 

“Bu gün, Qәzvinә tәrәf yola düşürәm. Oradan da Azәrbaycana gedәcәyәm.”

 

“Ay baba, nә tәlәsirsәn?” -- dedi.

 

“Daha bәsdir, çox pis keçdi. Bu ölkәdә mәnim dilxoşluğum yalnız o möhtәrәm cәnabı görmәkdәn ibarәt oldu. Mәni o böyük şәxsiyyәtlә tanış etdiyinizә görә sizә son dәrәcә minnәtdaram. Nә qәdәr tәşәkkür etsәm dә azdır. Doğrudan da, böyük adamdır. Mәnim bәndәçiliyimi ona çatdırın. Ona hәmişә xeyir-dua edәcәyәm.”

 

Dedi:

 

“Әmin Zәrbi gördün?”

 

“İnşaallah, xeyrini görәrsәn,” -- dedim.

 

“Mәgәr ondan bir xeyir gәlәr ki, mәn dә görüm. Qara torpaq onun xeyrini görsün. İndiyәdәk mәnә neçә dәfә müәyyәn işlәr tapşırıb, zәhmәtini çәkmişәm. Onların müqabilindә günlәrin birindә mәnә bir firuzә bağışladı. Özü dә onu çox tәriflәdi. Sonra kimә göstәrdim, bircә qran qiymәt qoydular. Mәn dә bu Qulamәliyә bağışladım.” -- Üzünü Qulamәliyә tәrәf tutub dedi:

 

“Qulamәli, belә deyilmi?”

 

Qulamәli dedi:

 

“Bәli, cibimdәdir!”

 

Vidalaşdıq. Nә qәdәr xahiş elәdi ki, yola salmağa gәlsin, mәn razı olmadım. İki tümәn Qulamәliyә әnam verib xudahafizlәşdim.

 

Mәnzilә çatandan az sonra Mәşәdi Hәsәn dә gәlib çıxdı. Dedi:

 

“İki saatdan sonra furqon hazır olacaq.”

 

Dalandar gәlib haqq-hesab elәdi, beş tümәn yarım ona verdim. Çox razı qaldı. Yük-yapı yığışdırıb hambala verdim. Mәşәdi Hәsәnә dedim:

 

“Bir az xırım-xırda almalıyıq.”

 

Mәşәdi Hәsәn dedi:

 

“Elәdә Yusif әmi hamballa getsin, biz poçta yaxın olan bu küçә ilә gedәk, bu yolda meyvә satanlar çoxdur.”

 

Yusif әmi hamballa getdi. Biz dә karvansaranın aşağı qapısından çıxıb, dar bir küçәyә çatdıq. Gördüm çadrasız bir arvad qapıların birindәn çıxıb, dalanın o biri tәrәfindәki evә girdi. Mәşәdi Hәsәndәn soruşdum:

 

“Bura hamamdır?”

 

“Yox, evdir,” -- dedi.

 

“Bәs arvad nә üçün lüt idi?”

 

“Xeyr, lüt deyildi, köynәyi, alt paltarı var idi.”

 

“Yox, canım, mәn özüm gördüm, köynәyi var idi, amma alt paltarı yox idi.”

 

“Burada arvadlar çox qısa alt paltarı geyirlәr. Onun altından kişilәrin şalvarı kimi bir şalvar da geyirlәr. Amma evdә bәzәn alt şalvarını geymirlәr. Küçә xәlvәt olduğundan arvad belә xәyal elәdi ki, heç kәs yoxdur. Çadrasız qonşusunun evinә gedirdi, bizә rast gәldi.”

 

Dedim:

 

“Pәnah allaha, bu necә hayasızlıqdır? Müsәlman millәtlәrinin heç birindә belә paltar yoxdur. Әgәr hicab ayәsinin hörmәtini belә saxlayacaqdılarsa, bunların dini varsa, onda mәn kafәrәm.”

 

Doğrudan da, tәәccübümün hәddi yox idi. Mәşәdi Hәsәndәn soruşdum:

 

“Bәs bunları әrlәri görmürlәrmi?”

 

Mәşәdi Hәsәn gülüb dedi:

 

“Niyә görmürlәr? Hamının paltarları belәdir. Bütün İranda ruhanilәrin, vәzirlәrin, seyidlәrin, kasıbların, dövlәtlilәrin arvadlarının paltarı belәdir.”

 

Dedim:

 

“Mәn ölüm, düzünü de, sәnin arvadın da belә paltar geyinir?”

 

Dedi:

 

“Mәnә vә ya başqasına mәxsus deyil, әrz elәdim ki, bütün arvadların paltarı gördüyün kimidir.”

 

Xülasә, çaparxanaya gәlib çatdıq. Hәlә Yusif әmi ilә hambal gәlmәmişdilәr. Özüm gedib Qәzvinәdәk furqon kirәsini verdim. On dörd tümәn yarım elәdi. İran tacirlәri geyimindә bir nәfәrin orada dayandığını gördüm. Deyәsәn, bir şey gözlәyirdi. Mәni görcәk yaxın gәlib salam verdi vә dedi:

 

“Mәn dә Qәzvinә gedәcәyәm, sәhәrdәn burada gözlәyirәm ki, bir nәfәr yol yoldaşı tapıla. İndiyәcәn rast gәlmәdi. Әgәr razı olsanız dörd tümәn yarım mәn verim, furqonda üçümüz oturaq.”

 

Fikirlәşdim ki, bu adamın yoldaşlığından bizә bir zәrәr toxuna bilmәz. Ancaq   tanımadığıma görә Mәşәdi Hәsәnin üzünә baxdım. O da işarә ilә bildirdi ki, zәrәri yoxdur. Mәn o şәxsin xahişini qәbul elәdim. Razı qalıb, tәşәkkür elәdi. Bu әsnada Yusif әmi dә gәlib çatdı. Yükümüzü furqonun dalına bağladıq.  Әldә  lazım  olacaq  xam-xırda da  kalyaskanın içindә yerbәyer elәyib әylәşdik. İki imperial da Mәşәdi Hәsәnә bağışlayıb, zәhmәtlәrimә görә ondan halallıq istәdim. Mәndәn razılıq edib, xeyir-dua verdi. Vidalaşdıq:

 

“Xudahafiz!”

 

“Allah amanında!”

 

Bu Mәşәdi Hәsәn olduqca yaxşı adam idi. Bizim çox zәhmәtimizi çәkdi.

 

Yola düşdük. Burada yadıma düşdü ki, Tehran sәyahәtinin xülasәsini yazım. Ola bilsin ki, gәlәcәkdә dәrdә dәyәr. O tәfsilin icmalı belәdir:

 

Mәmlәkәtin padşahı İran tәqvimini açıb qoyub qabağına. Baxır görsün ova getmәk üçün hansı gün, saat xoşdur. Bütün vәzirlәr, sәrkәrdәlәr, başçılar vә qulluqçular özlәri üçün yeni lәqәb tapmaq, hәr hansı bir qeyri-qanuni vasitә ilә olur-olsun mәqamlarını yüksәltmәk mümkün olduğu tәqdirdә isә öz rәqiblәrini tutduqları mәnsәbdәn nә kimi böhtan vә iftira ilә aşağı salmaq fikrindәdirlәr. Hamı belә xәyalda vә fikirdәdir, hәtta hәr qapıçı belә, bir vilayәtә hakim olmaq ümidindәdir. Özü dә bu kimi adamlar az deyil.

 

Tacir tәbәqәsi dә әsla ticarәti tәrәqqi etdirmәk, onu genişlәndirmәk xәyalında deyildir. Onlar ata-babalarının getdiklәri yolla gedirlәr. Bütün Tehranda bir dәnә kompani vә ya şirkәt tәsis olunmayıbdır ki, mәmlәkәtin әmtәәsi vә mәhsullarını rәvaclandırsın. Bir neçә nәfәrin kifayәt qәdәr sәrmayәsi varsa da bir-birinә qarşılıqlı inamları yoxdur. Hәtta müamilәlәrdә dә bir-birlәri ilә çox ehtiyatlı davranırlar. Hәr kәs başqasını aldatmaq, bir növ badalaq gәlmәk fikrindәdir. İngiltәrә vә rus dövlәtlәri kimi bir-birinin hәrәkәtlәrinә vә rәftarına göz qoyurlar.

 

Dükançılar vә alverçilәr dә qara pul haqqında düşünürlәr. Bu gün yetmiş şahı bir qrandır, sabah sәksәn şahı bir qran olur. Yoxsullar çörәk tapmaq fikrindәdirlәr. Çörәyin batmanı bu gün iki qrana, sabah üç qranadır. İki böyük qonşu dövlәtin sәfirlәri dә öz siyasi mәqsәdlәrini irәlilәtmәyә can atırlar. Heç kәs vәtәnin qayğısına qalmır, vәtәn sevgisindәn heç bir kәsdә iz, әsәr görünmür. Hamısı ağıldan naqis, inamdan kasıb, ölü ikәn diri, diri ikәn ölüdürlәr.

 

Nәhayәt, kalyaskamız Qәzvinә doğru yola düşdü. Bizim kalyaskamızla gedәn yoldaşdan soruşdum:

 

“Sizin adınız nәdir?”

 

“Hacı Qulamrzadır,” -- dedi.

 

O da mәnim adımı soruşdu.

 

“İbrahimdir,” -- dedim.

 

“Haralısınız?” -- deyә soruşdum.

 

“Qәzvinliyәm,” -- dedi.

 

Düşündüm ki, yaxşı oldu, yoldaşımız yola bәlәddir. Tehrandan Qәzvinә gedәn bu yol tәrifә layiqdir. Yol hәr yerdә düz və hamardır. Mәnzillәr abad vә gözәldir. Doğrudan da, demәk olar ki, bu yol İranın әn gözәl yoludur. Yәni әslindә bundan başqa bir yolu yoxdur. Hacı Qulamrza yol üstündәki kәndlәri vә dayanacaqları bir-bir göstәrir, tәriflәyirdi. Hәr bir mәnzilә çatan kimi atları dәyişirdilәr. Әsla mәәttәlçilik olmurdu. Bir gecә yolda qaldıq. Müsafirlәr üçün hәr cür rahatlıq vәsaiti hazır idi. Biz mәnzilә çatan kimi samovar gәtirdilәr. Çay dәmlәdik, xidmәtçilәr nәzakәtlә danışır vә davranırdılar. Sübh namazından sonra atları kalyaskaya qoşdular, oturub yola, düşdük. Şam namazına az qalmış Qәzvinә çatdıq. Hacıdan soruşdum:

 

“Sizcә, hansı karvansarada mәnzil tutsaq yaxşıdır?”

 

“Şәhәrin girәcәyindә bir mehmanxana var,” -- dedi. -- “Sizin üçün ora yaxşı vә münasibdir. Әgәr orada düşsәniz rahat olarsınız.”

 

Mehmanxanaya gәlib çatdıq, gördüm doğrudan da gözәl yerdir. Çoxlu otatları var idi. Birini bizә verdilәr. Gecәsinә iki qran istәdilәr. Әlbәttә, çox ucuz idi. Otaqda miz, sәndәl, çarpayı, yorğan-döşәk vә sair әsasiyyә sәliqә ilә düzülmüşdü. Hacı ilә görüşüb ondan ayrıldıq. Mehmanxana xidmәtçisi samovarı gәtirib dedi:

 

“Şam üçün çilov istәyirsiniz, ya plov?”

 

“Mәgәr aşpazxana vә yemәyiniz dә var?” -- dedim.

 

“Hәr nә istәsәniz vardır,” -- dedi.

 

“Әgәr cücә xuruşu ilә çilov versәniz yaxşı olar.”

 

“Gözüm üstә,” -- dedi.

 

Çay içib, namaz qıldıq. Şam gәtirdilәr: bir mәcmәyi hesabi çilov, xuruş, şәrbәt, ayran, pendir vә göyәrti. Olduqca tәmiz vә sәliqәli idi. İştaha ilә yedik. Sabahısı gün Hacı Qulamrza bizim görüşümüzә gәldi. Bir az söhbәt elәdik, durub gedәndә sabah gecә üçün bizi qonaq çağırıb vәdimizi aldı.

 

O getdi. Biz dә mәnzildәn çıxdıq. Bazarın yolunu soruşduq. Dedilәr bu xiyabanı düz gedәrsiniz, alaqapıya çatarsınız, oradan da sol tәrәfә dönüb bazara gedәrsiniz. Gәzә-gәzә bazara gedib çatdıq.

 

Qәzvin şәhәri vaxtilә paytaxt idi. Ancaq indi rövnәqdәn düşmüşdür, olduqca xarab vә çirkin bir şәhәrdir. Avropa şәhәrlәrinin yanında heç kәnd dә sayılmaz. Çünki Avropa şәhәrlәrinin sanki dәr-divarının da ruhu vә duyğusu var. Camaatın gәl-gedindәn, xalqın müamilayә mәşğul olmasından oranın ticarәtinin rövnәqini görmәk olar. O şәhәrlәrdә bir nәfәr belә işsiz görmәk mümkün deyil. Hamı işlәyir. Milli sәrvәti artırmaq, mәmlәkәti abadlaşdırmaq üçün çalışırlar. Bunun әksinә olaraq, İranda hara baxırsan, görürsәn hәr bir bucaqda tәnbәl vә işsiz adamlar dәstә-dәstә toplaşıb oturublar. Şәhәrlәrin hamısı qәbiristana oxşayır. Başdan-başa xarabadır. Adam bәsirәt gözü ilә baxsa görәr ki, şәhәrin dәr-divarı ağız açıb uca sәslә deyir: "Mәnim sahibim yoxdur, mәni abadlaşdırmaq üçün heç bir tәdbir görülmür".

 

Çox heyifsilәndim, ancaq nә edәsәn? Yusif әmiyә dedim:

 

“Yusif әmi, gedәk bir yemәkxanaya bir tikә çörәk yeyәk.”

 

Yemәkxana sorağını aldıq. Bir çilovpәz dükanı göstәrdilәr. Oraya getdik, baxıb gördüm o qәdәr kirlidir ki, içәri girmәk mümkün deyil. Hәlә yemәk bir tәrәfә qalsın. Qayıdıb gәldik, Yusif әmi dedi:

 

“Avropanın bütün hakimlәri yalandan deyirlәr ki, xәstәliklәrin mikrobları çirkdәn әmәlә gәlir. Әgәr bu doğrudursa, bәs nә üçün bunlar bu qәdәr çirkin içindә xәstәlәnmirlәr?”

 

Dedim:

 

“Gedәk mәscidә, namaz qılıb qayıdaq mәnzilә, naharı da elә orada elәrik.”

 

Mәscidi-şaha getdik. Hәqiqәtәn, çox әla mәsciddir.

 

Amma nә faydası?... Eşikdәn nә qәdәr әzәmәtli görünürsә içәridәn yüz o qәdәr yoxsuldur. Hәsirlәri hәr tәrәfdә yırtıq-yırtıq idi. İki nәfәr bir bucaqda iki iri daş qoyub, üstündә qoz sındırır, lәpәsini ayırırdı. Başqa tәrәfdә neçә nәfәr oturub nar yeyirdi. O biri tәrәfdә qovun yeyib, qabıqlarını vә tumunu yerә tökmüşdülәr.... Mәsciddәn çıxdıq. Neçә addım uzaqlıqdan hay-küy sәsi eşidildi. Dürüst qulaq asdım, bildim ki, mәdrәsәdir, tüllabın sәsidir. Mәdrәsәyә getdik. Çox böyük vә mötәbәr binası var idi. Deyirlәr, Sәfәvi şahlarından biri oranı qayırtdırıbdır. Hücrәlәrin birinin sәkisindә bir axundu dәstәmaz alan gördüm, ancaq haman hücrәdәn iki nәfәrin sәs-küyü dә eşidilirdi. Öz-özümә dedim: "Bir halda ki, axund iki müsәlmanın davasını görür, onlara necә etina elәmәyib dәstәmaz alır?" Onun bu halәti mәni tәәccüblәndirdi. Hücrәyә baxıb iki tәlәbәnin üz-üzә әylәşdiyini, hәr birinin әlindә bir kitab, dava-cәncәllә mәşğul olduğunu gördüm. Bәzәn biri kitabı göyә qaldırır, sanki tәrәfin başına vurmaq istәyirdi. O birisi dә onun kimi elәyirdi. Sözün qısası "lәm vә lanüslәm" sәsi әrşә çatırdı. Qәribә hәngamә idi.

 

Dәstәmazını alıb mәs çәkmәkdә olan axunddan soruşdum:

 

“Cәnab axund, bunlar nә üçün dava elәyirlәr?”

 

“Dava elәyәn yoxdur,” -- dedi.

 

“Bәs bunları görmürsәnmi?” -- deyә tәәccüblә soruşdum.

 

“Dava elәmirlәr, mübahisә elәyirlәr,” -- dedi.

 

“Nә üstә mübahisә elәyirlәr?”

 

“Elmi mübahisә elәyirlәr.”

 

“Bәs öz sözlәrini nә üçün mülayim, şirin dillә bir-birinә demirlәr?”

 

“Mәgәr gülmәklә, yumşaqlıqla elm öyrәnmәk olar?”

 

“Mәn әrz elәmәdim ki, bir-birinә gülsünlәr, mәn siznәn danışan kimi söhbәt elәsinlәr.”

 

Axund qeyzlә mәni başdan-ayağa süzüb dedi:

 

“Sәn türksәn?”

 

“Bәli, dedim,” -- azәrbaycanlıyam.

 

Bir söz demәyib ötdüm. Sonra gördüm bütün hücrәlәrdә belә bir hәngamә vardır. Yusif әmiyә dedim:

 

“Yusif әmi, gәl gedәk. Bu ölkәdә nәyә baxsan kәdәrlidir. Daha mәn bircә bunu bilmәmişdim ki, elm öyrәtmәk üçün gәrәk qışqırıb nәrә çәkәsәn.”

 

Mәdrәsәdәn bir neçә addım uzaqlaşmamış birdәn "çәkil, çәkil" sәsi ucaldı. Fәrraşların "gözünü yum", "üzünü çevir", "yuxarı get", "aşağı gәl" deyә saldıqları qışqırıq sәsi göylәrin qulağını batırırdı. Gördüm hәr iki tәrәfdәn fәrraşlar cәrgә ilә gәlirlәr. Şahrudda gördüyüm kimi idi. Fәrraşların sırası arasından bir kalyaska keçirdi. Camaat küçәdә üzünü divara çevirib dayanmışdı. Şahrudda da bu tәmtәraqı görmüşdüm. Amma orada camaatın üzünü divara çevirmәsini görmәmişdim. Biz dә camaata qoşulub, üzümüzü divara tutduq. Yusif әmiyә Şahrudda öyrәtmişdilәr ki, belә vaxt ruku elәsin, yәni әyilib ikiqat olsun. Yazıq kişi üzü divara tәzim halında dayandı. Mәlumdur ki, arxası xanıma idi. Fәrraşlar belә xәyal elәdilәr ki, istehza üçün belә etmiş, qәsdәn dalını xanıma göstәrir. Mәn dә üzü divara dayanmışdım. Bir vaxt gördüm vurhavurdur. Yazıq Yusif әminin baş-gözünә hey yumruq, sillә, dәyәnәkdir ki, dam-divardan yağır. Biçarә hey qışqırıb deyirdi ki: "Baba, mәni niyә vurursunuz, axı mәnim tәqsirim nәdir?"

 

Mәn dә irәli gedib dedim:

 

“Canım, axı müsәlmansınız, bu biçarә qәribi nә üçün döyürsünüz?”

 

Dedilәr: bu köpәk oğlu şahzadә xanıma әdәbsizlik edibdir.

 

Ağızlarına gәlәn söyüşü verdilәr. Kalyaska çıxıb getdi. Fәrraşlar Yusif әmini aparmaq istәdilәr. Mәn nә etmәli olduğuma mәәttәl qalmışdım. Ona-buna yalvarmağa başladım:

 

“Ay baba, vallah, bu kişi qәribdir, sizin yerin vәziyyәtini bilmir. O, öz alәmindә tәzim elәmişdi....”

 

Gördüm bu sözlәrin heç bir tәsiri yoxdur. Yadıma düşdü ki, belә mәqamlarda bu ölkәnin mәnfur rәsminә görә pul hәr bir müşkülü asanlaşdırır. Cibimdәn yavaşca bir beşqranlıq çıxartdım. Pulu görәn kimi heylәri açıldı, mum kimi yumşaldılar. Әlimdәn pulu cәld qapıb getdilәr, biz dә xilas olduq. Amma Yusif әmi ağlayırdı. Mәn ondan utanırdım. Ancaq yazıq bilmirdi ki, mәn özüm Tehranda ondan daha pis kötәk yemişәm. Nә isә, ona dil-ağız elәyib, biçarәni bir qәdәr sakitlәşdirdim, mәnzilә getdik. Nahar әvәzinә dalbadal papiros çәkib tüstü yedik. Öz-özümә deyirdim ki: "Әgәr sabah gecәni Hacı Qulamrzaya vәdә vermәsәydik, elә bu saat bu şәhәrdәn çıxıb gedәrdik". Sözün qısası, iyirmi dörd saat mәnzildә oturub heç yerә çıxmadıq. Sabahısı gün axşamçağı Hacının adamı gәlib, mehmanxana xidmәtçisindәn mәnim mәnzilimi soruşdu, göstәrdilәr. Gәlib salam verdi, dedi:

 

“Buyurun gedәk, Hacı sizi gözlәyir.”

 

Gördüm Yusif әminin könlü yoxdur, dedim:

 

“Yaxşı deyil, vәdә vermişik, getmәk lazımdır. Darıxma, inşaallah, sabah bu şәhәrdәn çıxıb gedәrik.”

 

Ayağa durub, Hacının adamı ilә birlikdә mәnzildәn çıxdıq. Hacı öz evinin qapısı qabağında bizi hörmәtlә qarşıladı. Yol göstәrib, qonaq otağına apardı. Bizdәn başqa on-on iki nәfәr dә qonaq var idi. Salam verib әylәşdik. Xoş-beş vә kef-әhvaldan sonra hәr tәrәfdәn söhbәt başlandı. Qonaqlardan biri dedi:

 

“Bu gün Hacı Novruzәlinin oğlunun halına ürәyim yandı. Başdan-ayağa lüt idi. Bir   eşşәyә tikan yüklәyib, satmaq üçün çöldәn şәhәrә gәlirdi. Mәlum idi ki, dolanacaqları ancaq bununladır.”

 

O biri dedi:

 

“Bizә nә, öz günahıdır.”

 

Üçüncüsü dedi:

 

“Yox, elә deyil, onların özlәrinin nә günahı var, bütün bu tәqsirlәr axund molla Әhmәd pişnamazın boynunadır. Bu yazıqların başına külü o әlәdi.”

 

Dördüncüsü dedi:

 

“Ağayi-mәn, bunlar nә sözdür; bütün bunlar allahın işlәridir. Onun sәbәbi bizdәn gizlidir. Elә, ola bilsin, Hacı Novruzәli dә o qәdәr var-dövlәti zülm ilә tollamış imiş. Buna görә dә üç-dörd il әrzindә mәhv olub aradan getdi.”

 

Guya bizim kimi qәrib olan başqa birisi soruşdu:

 

“Hacı Novruzәli kimdir, indi haradadır?”

 

Ona nәql etdilәr ki, Hacı Novruzәli Gәrrus әhalisindәn olan mötәbәr bir tacir idi. Üç arvaddan sәkkiz oğlu, üç qızı var idi. Ölәndә övladlarına altmış min tümәn nәqd, çoxlu mülk qoyub getdi. Mәmlәkәtin ruhanilәrindәn hәr biri bu bәdbәxt vәrәsәlәrin bir-ikisini yanlayıb, hәrәsini bir tәrәfә çәkdi. İmam Cümә Hacı Novruzәlinin vәsisi, hәm dә oğlu onun kürәkәni idi. İstәyirdi Hacının bütün var-dövlәtinә tәk özü sahib çıxsın. Nәhayәt, iş mәhkәmәyә, dava-mürafiәyә düşdü. İki dәfә hakim dәyişildi. Hәr biri irsdәn öz yağlı payını әlә keçirib kәnara çәkildi. Vәrәsәlәr yenә dә çәkiş-bәrkişdә idilәr. Gah bunu tutub dama basırdılar, gah o birini. Bәzәn dә bir-ikisi bәstdә otururdu. Hakimlәr o şәxsin irsindәn vәrәsәlәrdәn daha çox pay apardılar. Axırda vәrәsәlәrә cüzi bir şey qaldı. Onlardan ikisi şüursuz idi. Әllәrinә keçәn irsi qumara qoydular. İndi heç bir şeylәri yoxdur. Baş götürüb Hәştәrxana qaçdılar, arvad-uşaqları burada ac qalıblar. Hacının o altmış min tümәn sәrvәtindәn bu gün ki, onun vәfatından dörd il keçir, altmış dinar qalmayıbdır.

 

Qonaqlar çox heyifsilәndilәr. Hey çay-qәlyan idi ki, gәlirdi. Söhbәt dә getdikcә qızışırdı.

 

Mәclisin yuxarı başında oturan bir şәxs üzünü qonaqlardan birinә tutub-ucadan dedi.

 

“Cәnab Şәmsüşşüәra, tәzәlikdә bir şey qәlәmә almısınızmı?”

 

Haman şәxs xüsusi bir naz-qәmzә ilә dedi:

 

“Bәli, әmirzadә hәzrәtlәrinә bir şey yazmışam, sabah cümәdir, aparıb hüzurunda oxuyacağam.”

 

Әlini qoltuq cibinә salıb, bir kağız çıxartdı, әtrafa göz gәzdirib, hamının diqqәtlә onu dinlәmәsini yәqin etdikdәn sonra şerini oxudu. Dinlәyәnlәr isә hәr  bir beytin axırında  "әhsәn!", "bәrәkallah!" idi ki, dövrәdәn yağdırırdılar. Onlardan biri dedi:

 

“Afәrin sizin incә xәyalınıza! Bәh-bәh, nә gözәl şer yaratmısınız.” -- Sonra  üzünü mәnә tutub: -- “Necәdi, Mәşәdi?” -- deyә soruşdu. Dedim:

 

“Mәnim belә şeylәrdәn başım çıxmır.”

 

“Necә yәni başım çıxmır? Bu sözlәr başdan ayağa ruhdur!”

 

“Heç bir ruhu yoxdur,” -- dedim. -- “Bu üslub çoxdandır ki, köhnәlibdir. Bu günün tәlәblәri bu mәdhlәrdә bir ruh qoymayıb qalsın. Dünyanın heç bir yerindә bu kimi yalan sözlәrin mininә bir qara pul da vermirlәr. Ancaq bu ölkәdә onların müştәrisi var. Onun da sәbәbi işsizlik, arsızlıq, elmsizlik vә qәflәtdir. Xüsusi bir alçaqlıq lazımdır ki, adam bilә-bilә zalimә adil deyә, cahilә alim sifәti verә, xәsisi sәxavәtli tәqdim edib tәriflәyә. Hәlә bununla da kifayәtlәnmәyib mәnasız yalanlar uydurduğuna görә özünü öyә. Daha zaman o zaman deyil ki, ağıllı bir adam yalan sözlәrә uysun. Lәyaqәtsiz adamlara mәdh yazan şairin işi dә kafın kәşidәsini vә ya nunun dairәsini gözәl çәkәn xәttatın işi kimi daha indi fәzilәt hesab olunmur. Sәn mәtlәbi düzgün yaz, qoy kafın kәşidәsi lap әyri olsun, ürәyini sıxma, bütün münsiflәr deyәcәklәr ki, doğrudur. Bu gün ilan kimi burulan zülfün, sünbül kimi kәkilin bazarı kasaddır. Daha incә beli tükә oxşatmaq heç kәsin tükünü belә tәrpәtmir. Qaşın kamanı sınmış, ahu gözlәr dә bu kamanın tәhlükәsindәn xilas olmuşdur. Dodağın xalı әvәzinә daş kömürdәn danışmaq lazımdır. Sәrv vә şümşad qamәtlilәr barәsindә söhbәti qısalatmaq, Mazandaran meşәlәrinin girdәkan vә şam ağaclarından danışmaq lazımdır. Gümüşbәdәnlilәrin әtәyini burax, әlini gümüş vә dәmir mәdәnlәrinin sinәsi üzәrinә qoy, eyş-işrәt büsatını yığışdırıb, vәtәn xalçası dәzgahını işә sal. Bu gün gülüstan bülbülünün cәh-cәhi yox, dәmir yol fiti eşitmәk vaxtıdır. Ağlı zay edәn badә qoy hәyasız saqinin özündә qalsın, vәtәnin tiryәk ticarәtini genişlәndir. Şam vә pәrvanә hekayәsi köhnәldi. Mum-şam karxanasından danış! Şәkәr lәblәrin söhbәtini dәrdli aşiqlәrin öhdәsinә burax. Sәn şәkәr çuğundurunun mahnısını bәstәlә!

 

Әlqәrәz, gәlәcәk nәslin әxlaqını pozan bu kimi söhbәtlәri tulla getsin. Vәtәn sevgisi, vәtәnin sәrvәti, vәtәnin abadlığı haqqında bir nәğmә qoş! Axı belә şairlikdәn sizin dünya vә axirәtiniz üçün nә kimi bir fayda ola bilәr? Vәtәnimiz bu mürüvvәtsiz hakimlәrin zülmündәn elә xarab olmamışdır ki, onun abadlığını tәsәvvür etmәk bir daha mümkün olsun. Sizin sәdaqәtdә hәzrәt Yusifә, şan-şöhrәtdә hәzrәt Süleymana oxşatdığınız bu zalım Әmirzadә tәrbiyәsiz bir qәddardır. Bu gün bazarda Yusif peyğәmbәrә tay tutduğunuz o zalımın anasının nikbәtindәn mәnim yanımda әylәşәn bu biçarә Yusifin başına oyun qalmadı ki, açmamış olsunlar. Çomaq, yumruq, sillә, tәpik ... әllәrindәn hәr nә gәldisә әsirgәmәdilәr. Bir adam da tapılmadı ki, bunun halına yansın, yaxud onun nә günahın sahibi olduğunu soruşsun. Öldürsәydilәr dә bir adam onun sәbәbini soruşmazdı. Allah gözü insana görmәk üçün bәxş etmişdir. Gәrәk o xanım üzünü örtülü saxlasın. Bir ovuc atasından xәbәrsizin әlinә ağac verib xalqın canına salmasın. Hәr yoldan keçәnә demәsinlәr "kor ol!", "gözlәrini yum!", "üzünü divara çevir!"... Axı bunun nә mәnası var? Mәgәr bu da müsәlmançılığdandır? Әgәr sәn şairsәn, hәrgah sәnin şerin hikmәtindәn xәbәrin varsa, bizim hal-hazırkı әhvalımı şerә çәkib şәhәrdә yay. Qoy xalq bilsin ki, İranda nә xәbәrdir. Sәn şairsәnsә hәmvәtәnlәrinә öz bәşәri hüquqlarını başa sal, qoy bu bir ovuc alçağın tәcavüzlәri müqabilindә onlar daha dözmәsinlәr. Bütün millәtlәr bilir ki, iranlılar vaxtilә yer üzünün birinci mәdәni xalqlarından idilәr. Onlar başqa millәtlәrdәn daha artıq şәrәf vә iftixarla yaşayırdılar. Bәs indi necә oldu ki, bütün xalqların içәrisindә vәhşi hesab olunur? Әcnәbilәr ona alçaq nәzәrlә baxırlar. Mәn özüm iranlıyam. Beş aydır ki, vәtәnimi görmәk, onu ziyarәt etmәk әzmilә bu bәdbәxt ölkәyә gәlmişәm. Hәr gün, hәr tәrәfdә, hәr bir idarәdә, onun hәr bir şöbәsindә o qәdәr haqsızlığa rast gәlmişәm ki, ürәyim bir tikә qan olub, yemәkdәn, yatmaqdan, istirahәtdәn, әylәnmәkdәn qalmışam. Ancaq sizin bütün bunlardan xәbәriniz yoxdur. Tәәssüflәr olsun ki, sizin damarlarınızdakı qan soyuyub donmuş, insan hissiyyatından mәhrumsunuz....”

 

Tәәssüratımın şiddәtindәn boğazım elә tıxandı ki, az qaldı boğulam. Әlacsızlıqdan sözümü kәsib sakit dayandım.

 

Mәclisdәkilәr mat, mәbhut qalıb mәnim üzümә heyran-heyran baxırdılar. Az sonra özlәrini әlә aldılar. Bu mәsәlәlәrdәn tamamilә uzaq olduqlarına görә yenә dә Şәmsüşşüәranı tәriflәmәyә başladılar. Qonaqlardan biri dedi:

 

“Mәşәdi, daş kömür, ya mәdәn kömürü nәyimizә gәrәkdir? Biz hamımız odun yandırırıq, kömürümüz dә var. Şәmsüşşüәranın bu gözәl fikirlәrinin mәziyyәtlәrini dә hamılıqca bilirik. Әgәr siz qanmadınız daha bizim günahımız nәdir?”

 

Mәsәlәnin başqa şәkil aldığını gördüm. Onlar mәni cahil hesab etmәk, avam yerinә qoymaq xәyalında idilәr. Daha çarә yox idi. İndi bunlarla başqa cür davranmaq lazım idi. Dedim:

 

“Ağa, gecә uzundur, söhbәtimiz dә şirin. İzin versәniz sizә bir mәsәl әrz elәrәm.”

 

“Buyurun, nә eybi var,” -- dedi.

 

Dedim:

 

“Günlәrin birindә әfqan alimlәrindәn biri Herat mәdrәsәlәrindәn birindә tәlәbәlәrә dәrs verirdi. Hamınızın tanıdığınız Mehdi bәy Şәqaqinin dә qәzadan haman dәrs mәclisinә yolu düşür. Tam etinasızlıqla keçib müdәrrisin mәsnәdinin yanında әylәşir. Müdәrris onun div heykәlini, kәndli paltarını görüb diksinir, fikri dağılır, ancaq bir söz demir.”

 

Dәrsini qurtarandan sonra üzünü Mehdi bәyә tutub deyir:

 

“Dediyim dәrsi sәn dә qandınmı?”

 

Mehdi bәy gülümsәyib deyir:

 

“Bәli, mәn dә anladım.”

 

“Dәrs nә barәdә idi?” -- deyә müdәrris soruşur.

 

“Dәrs idi dә....” -- deyә Mehdi bәy cavab verir.

 

“Necә yәni "dәrs idi dә...." Axı dәrs nәdәn idi?”

 

“Eyham vә kinayәdәn idi.”

 

Doğrudan da, dәrs bu iki mәsәlә barәsindә imiş. Müdәrris bununla da kifayәtlәnmәyәrәk deyir:

 

“Dәrsin eyham vә kinayәdәn olmasına söz yox, doğrudur. Ancaq bu ona dәlil ola bilmәz ki, sәn eyhamın mәnasını anlamısan. Әgәr bilirsәn, bismillah, buyur görәk.”

 

Mehdi bәy mәnalı-mәnalı müdәrrisi başdan-ayağa süzüb deyir:

 

“Kinayәni bir misalla demәk mәncә daha yaxşı olar. Mәsәlәn, mәnim bir nökәrim var, adı Mübarәkdir. Sizin dә bir nökәriniz var, onun da adı Mübarәkdir. Bu iki mübarәk bir-biri ilә dalaşır. Mәnim nökәrim Mübarәk sәnin Mübarәkini vurur yerә vә mübarәk başına....”

 

Әlbәttә, bu mәsәlәdәn sonra müәllimin necә bir hala düşmәsi aydındır. İndi mәn dә sizә әrz etmәliyәm ki, mәnim mübarәk fikrim sizin Şәmsüşşüәranın mübarәk fikrini murdarladı. Mәnim әzizim, zülm vәtәnimizi yıxıb ayaqlar altına salmış, siz isә cәhalәtin şiddәtindәn nә onu görür, nә dә onu dәf etmәk fikrindәsiniz. Sizin elminiz vә fәzilәtiniz yalnız bundan ibarәtdir ki, bir-iki tәmtәraqlı sözü quyruq-quyruğa bağlayıb, bir ovuc әn alçaq, hamıdan rәzil adamlara yalançı mәdhlәr söylәyәsiniz. Bu yalanları toxuyanın adını da Mәliküşşüәra, Şәmsüşşüәra qoyub, mәclisin yuxarı başında әylәşdirirsiniz. Onunla danışanda hәr sözbaşı mübarәk başına and içirsiniz, özünüzü onun nökәri adlandırırsınız. Sizin bu rәftarınız, yaltaqlığınız onu tamamilә özündәn müştәbeh salır. Yazıq elә düşünür ki, doğrudan da yer üzünün әn bilikli adamıdır. Halbuki mәmuli elm vә fәnlәr haqqında heç bir mәktәbli uşaqla da mübahisәyә girә bilmәz. Onun yeganә fәzilәti varsa, o da yalan toxumaq vә әhvalat uydurmaqdan ibarәtdir.

 

Mәn bilirdim ki, ev sahibi Şamsüşşüәradan utanır. Mәclisdәkilәrdәn ancaq bir-iki nәfәri mәnә tәmayül göstәrirdilәr. Ancaq qalanlarının hamısı mәni bu dәqiqә öldürüb tikә-tikә doğramaq istәyirdilәr. Onlardan biri dedi:

 

“Baba, bunlarla işiniz olmasın, türkdürlәr. Bunlar sadәlövh vә tәrbiyәsiz olurlar.”

 

O biri dedi:

 

““Qonağın kafәr olsa da ona hörmәt elә” buyurmuşlar.”

 

Şam gәtirdilәr. Yedik. Qәhvә içib qәlyan çәkdikdәn sonra mәclis dağıldı. Ev sahibinin nökәri fanar tutub bizi mәnzilә çatdırdı.

 

Әvvәlcә qәrara gәlmişdim ki, Qәzvindә üç gün qalam. Amma Yusif әminin başına gәlәn hadisәdәn sonra daha orada qalmaq niyyәtindәn vaz keçdim. Yusif әmiyә söz verdiyim kimi, sabahı gün sәhәr tezdәn gedib çarvadar gәtirdim. Şeylәri yüklәyib Qәzvindәn çıxmağa hazırlaşdıq. Carvadarın adı İbrahim idi. Özü dә Zәncanlı idi. Lazım olan xam-xırdı alıb, axşamüstü yük-yapla mәnzildәn çıxdıq. Şәhәrin kәnarında karvanın dayandığı yerdә gecәlәdik ki, sәhәr oradan Әrdәbil şәhәrinә tәrәf yola düşәk.

 

 

 

 

QӘZVİN SӘYAHӘTİNİN İCMALI

 

 

Şәhәrin dam-divarından qәm-qüssә yağır. Әhalisi insana layiq hәyatdan mәhrumdur. Xurafat canlarında elә yer elәyib ki, zәmanәnin vәziyyәtindәn yerli-dibli  xәbәrsizdirlәr. Mәdәniyyәt alәmindәn büsbütün uzaqdırlar. Mәdrәsә vә  mәscidlәrinin  vәziyyәtindәn dә qısaca danışdıq. Nә dünyaları var, nә dә axirәtlәri. Bir adam belә tapmazsan ki, vәtәnin ümumi sәrvәtini artırmaq  fikrindә olsun, yaxud vәtәnpәrvәrlikdәn onda bir iz-әsәr görünsün.    Damarlarındakı qan belә dayanıb donmuşdur. Diri ikәn ölü, ölü ikәn diridirlәr.

 

Xülasә, sәhәr tezdәn karvanla Qәzvindәn Әrdәbil tәrәfinә yola düşdük. Mәnim Әrdәbilә getmәkdәn әsas mәqsәdim yüksәk şanlı seyid, Şeyxi-büzürgüvar Sәfiәddin İshaq Әrdәbilinin pak qәbrini ziyarәt etmәk idi. İnsanlıq alәminә işıq saçan o әziz vücudun sayәsindә isnaәşәri mәzhәbi geniş yayılmışdı. Pak ruhuna canım fәda olsun.

 

Yolda yazılası bir şeyә rast gәlmәdim. Göz işlәdikcә hәr tәrәfdә kәndlәr görünür. Kәndlilәrdәn nә tәvәqqeimiz ola bilәr? Yalnız bunu demәk olar ki, hamısı sadәlövh, dindar adamlardır. Oruc tutan, namaz qılan vә qonaqpәrvәrdirlәr. Elmsizlik onlar üçün böyük bir sәadәtdir. Çünki dindarlığın, qonaqpәrvәrliyin, düz danışmağın vә doğruluğun gözәl xüsusiyyәtlәrini oxumadan öyrәnmişlәr. Kişilәri vә qadınlarının hәyasına vә namusuna söz ola bilmәz. Aydındır ki, qiyamәt günü Tehranın, bәlkә dә İranın bütün şәhәrlәrinin  qadınları bu kәndli qadınların behiştdә tutduqları yüksәk mәqamların   paxıllığını çәkәcәklәr. Hәrçәnd ki, әsasәn üz tutmurlar, amma ürәklәri tәmizdir. Özgә kişilәrә qardaş gözü ilә baxırlar. Heç vaxt könüllәrindәn çirkin xәyal    keçmәz. And içmәk olar ki, bunların on min nәfәrindәn biri belә öz әrinә xәyanәt etmәz. Öz sәyahәtimdәn yalnız elә buna görә razıyam. Bunların qadası şәhәrdәki çadrasız qadınların canına düşsün. Xarici ölkәlәrdәkilәrin әksinә olaraq, bütün İran kәndlәri әrbablıqdır.

 

Altı gün yol getdikdәn sonra Әrdәbil şәhәrinә çatdıq. Hacı Mәmmәd karvansarasında düşdük. Yusif әmi mәnә dedi:

 

“Yenә dә hamama getmәyәcәksәn?”

 

Dedim:

 

“Әmican, bәdәnim yaman çirkdir, özüm dә yorğunam. İstәyirәm dalandara deyәm, bәlkә mәni öz evinә aparsın, su qızdırsın çimәm. Siz gedin, mәn bir az yatıb yorğunluğumu almaq istәyirәm.”

 

Yusif әmi getdi. Mәn dә yatdım. Bir saatdan sonra yuxudan oyandım. Arzumu dalandara dedim. Dedi:

 

“Burada hamamların xәznәsinin suyunu ayda bir dәfә dәyişirlәr. Mәnim qardaşım bir hamam icarә elәyib işlәdir. Sabah onun hamamının suyunu dәyişәcәklәr. Hәlә heç kәs hamama girmәmiş mәn sizi apararam canasinәrliklә çimәrsiniz.”

 

Çox sevindim, canına dua elәdim. Sabahı gün dalandar öz vәdini yerinә yetirdi. Hamamdan sonra karvansara hamballarından birini bәlәdçi götürüb, yüksәk mәqamlı seyidin -- Şeyx Sәfiәddinin qәbrini ziyarәt etmәyә getdik. Kәmali-tәvazö vә sidq ürәklә o pak türbәyә varid olduq. O uca dәrgahın xadimlәrindәn biri bizi şeyx hәzrәtlәrinin qәbri üstә apardı. Ziyarәtnamә oxuyub fatihә göndәrdik. Sonra cәnnәtmәkan Şah İsmayılın qәbri üstә getdik. Orada da fatihә oxuduq. Bu әsnada milli vә mәzhәbi tariximizin sәhifәlәrini zinәtlәndirәn o pak irqli padşahın yüksәk hümmәti nәzәrimdә canlandı. Onu indiki vәziyyәtlә müqayisә etdikdә mәni ixtiyarsız ağlamaq tutdu. Dedim: -- "Ey pak türbәnә qurban olduğum! Sәn on üç yaşında ikәn bu dövlәtin vә bu müqәddәs mәzhәbin әsasını möhkәmlәndirdin. Qeyrәtinә qurban, indi başını torpaqdan qaldır, gör sәnin fәrsiz xәlәflәrin o mәtin mәzhәbi vә dövlәti nә dәrәcәdә xar elәyib hörmәtdәn salmışlar. Şiә ruhanilәrindәn tәkcә quru ad qalıbdır. Hamısı var-dövlәt, rәyasәt, mәqam әlә keçirmәk fikrindәdirlәr. Bir nәfәr belә peyğәmbәrin şәriәtini yaymaq fikrindә    deyil. Onların әsas fikir-xәyalları müridlәrinin sayını artırmaq, haqlı-haqsız hökumәt işlәrinә müdaxilә etmәkdәn ibarәtdir. Onların heç biri sәnin ehya etdiyin pak mәzhәbin rövnәqi vә әzәmәtini artırmaq haqqında düşünmür. Әsas mәqsәdlәri budur ki, nә yolla olur-olsun, hәr şeydәn әvvәl, beş-altı para abad, mәhsuldar kәnd әlә keçirsinlәr. Sonra asudәliklә atlarını hәr tәrәfә çapsınlar. Bir dava üçün ariz-mәruzun әlinә bir-birinә zidd hökmlәr verir, öz evlәrini tikmәk üçün hәr ikisinin evini yıxırlar. Belәliklә, onlar pak şәriәtin dәyişilmәz hökmlәrini dә tәhrif edib, öz mәnfәәtlәrini tәmin etmәk üçün bir  vasitәyә çevirirlәr. Müsәlmanların vәziyyәtini yaxşılaşdırmaq әvәzinә onları daha da pis günә salırlar ki, bununla da "alim xarab olanda alәm xarab olar"  mәsәlinin  doğruluğunu sübuta yetirirlәr.

 

Nә isә, bu ürәkyaxıcı xәyallardan  ayrılıb, cәnnәtmәkan birinci şah Tәhmasibin qәbri üstünә gәldik. Burada da fatihә verib, o dindar padşaha rәhmәt oxuyandan sonra tamaşa elәyә-elәyә    çinixanaya gәlib çatdıq. Bunları müxtәlif yerlәrdәn nәzir ünvanı ilә bu abidәyә  göndәrmişdilәr. Doğrudan da, olduqca maraqlı vә tamaşalı idi. O dәyirmi otaqda yerdәn  tavanadәk o qәdәr qiymәtli çini qab düzmüşdülәr ki, adam baxdıqca doymur....

 

Bu mәqbәrә vә onun yanındakı olduqca әzәmәtli mәscid çoxlu xәrc götürmüşdür. Bunun özü dә hәmin mәscidin banisinin yüksәk hümmәtinә bir dәlil ola bilәr. Ancaq onun qorunmasına lazımınca qayğı bәslәnilmәmişdir. İndi tәmirә ehtiyacı var. Deyirlәr mәqbәrәnin çoxlu vәqflәri var. Ancaq mәlum deyil, hansı allahdan qorxmayan namәrd aparıb yeyir. İranda bu kimi yerlәrә vәqf olunan әmlakın ancaq quru adı qalıbdır. Hәqiqәtdә onların gәliri bütünlüklә oğurlanır....

 

Ziyarәti başa çatdırdıqdan sonra xadimlәrә әnam verib mәnzilә qayıtdıq. Onun sabahı günü Narınqalanın tamaşasına getdik. Bu, olduqca möhkәm, bir qaladır. Onu nә qәdәr tәriflәsәm dә başa gәlmәyәcәkdir. Qalanın darvazası yanında bir qoca kişi dayanmışdı. Deyәsәn, topçu idi, qalanın keşiyini çәkirdi. Әlindә bir qılınc tutub divara söykәnmişdi. Qalanın iki dolanbac xәndәyi var. Üstlәrindәn salınmış yalnız iki körpü vasitәsilә şәhәrdәn qalanın içinә girmәk mümkündür. Körpülәrdәn keçdik. Qalanın içi olduqca genişdir. Hakimin oturduğu imarәt dә buradadır. Әla mәscidi vә hamamı var. Müxtәlif yerlәrdә on-on iki top gördüm. Bunlar da qәdim zamanların yadigarı idi. İndi onlarla bir iş görmәk olmaz. Hәtta demәk olar ki, indi onlar heç öz metalının da pulunu çıxarmazlar. Topxananın yanında bir para boş hücrәlәr gördüm. Guya bunlar әsgәrlәrin mәnzillәridir. Lakin heç bir әsgәr   görmәdik. İçәrisini görmәk üçün hücrәlәrdәn birinә daxil olmaq istәdim. Ancaq üfunәt iyi az qaldı beynimi partlatsın. Gördüm hamısı bu sayaqdır. Yaylığı burnuma tutub geri qayıtdım....

 

Ürәyim kәdәr vә qәmdәn şiddәtlә döyündüyü halda mәnzilә döndük. Sәhәr tezdәn dalandar gәlib bizә dedi:

 

“Ağa, siz nә üçün getmirsiniz?”

 

“Hara?” -- dedim.

 

Dedi:

 

“Bu gün Narınqala meydanında camış döyüşdürәcәklәr, tamaşası var. Şәhәrin bütün әhalisi oraya toplaşıbdır.”

 

Yusif әmiyә dedim:

 

“Gәlsәnә biz dә gedәk, bir az tamaşa elәyәk. İşimiz ki, yoxdur?”

 

Meydana getdik. Gördük doğrudan da qәribә hәngamәdir. Şәhәr camaatı hәr tәrәfdәn tökülüb buraya gәlmişdilәr. Mәn tәәccüb elәyirdim. Deyirdim, görәsәn bu qәdәr adamın bir işi-gücü yoxdur?

 

Az sonra mәlum oldu ki, bu iki cәngi camışdan biri Şeyx Sәfi mәqbәrәsi xuddambaşısının, o biri isә naibüssәdrindir. Bunların ikisi dә Әrdәbil ruhanilәrindәndir. Şәhәr әhalisinin yarısı xuddambaşının, qalan yarısı da naibüssәdrin müridlәridir. Camışları çәkib gәtirdilәr ortalığa. Mәn baxıb gördüm hәr iki tәrәf yaraq-әsbablı gәlmişdir. Hamısında ağac, dәyәnәk, qәmә-qәddәrә vә tapança var idi. Aralarında vuruşma düşәcәyi ehtimal olunurdu. Xülasә, camışları bir-birinin canına saldılar. Bu iki dilsiz-ağızsız heyvan әvvәlcә bir az bir-birinә baxdılar, elә bil dilsiz olmalarına baxmayaraq, bir-biri ilә danışdılar. Sonra buynuz-buynuza verib kәllә gәldilәr. Bir-birinin canına düşdülәr -- vur ki, vurasan. Kәllәnin zәrbindәn hәrdәn dizә çöküb, döş-döşә verirdilәr. Nәhayәt, bir neçә ağır yara aldıqdan sonra xuddambaşının camışı dönüb qaçdı. Bu vaxt camaatdan qәribә bir hay qalxdı. Naibüssәdrin adamları onun camışının başına toplaşdılar. O dilsiz heyvanı dövrәyә alıb, biri gözündәn öpür, o birisi әl-ayağını sığallayırdı. Bir tәrәfdәn dә qiymәtli tәzә şallar gәtirib heyvanın belinә, boynuna saldılar. Şәnliklә, әl çala-çala, oynaya-oynaya camışı meydandan çıxarıb apardılar.

 

Mәn dә qeyri-ixtiyari olaraq bu vәziyyәtә baxıb, mat mәbhut qalmışdım. Dәrindәn ah çәkib öz-özümә dedim: "İlahi, necә olardı ki, bu sәyahәtdә mәn hәmin dәhşәtli hәngamә әvәzinә vәtәnin müdafiәsindәn qәlәbә ilә dönmüş bir iranlı sәrdarın tәntәnә ilә qarşılanmasına rast gәlә idim. Görә idim ki, bәdxah düşmәni mәğlub edib, qarşısında neçә top, sursat vә hәrbi qәnimәtlә bu şәhәrә varid olur. Әhali dә onun vәtәn qarşısında göstәrdiyi bu xidmәtinә görә dam-divardan başına gül-çiçәk yağdırır, bu vәhşi qışqırığın әvәzinә gözәl, ürәyә yatan vәtәn şәrqilәri oxuyur. İndi bu dilsiz heyvanın boynuna saldıqları bu şalları payәndaz kimi o mәşhur sәrdarın ayağı altına salır. O biri tәrәfdәn dә millәt ruhanilәrinin tәkbir vә minacat sәsi ucalıb, bu qәlәbәnin şükrünü yerinә yetirirlәr...."

 

Müәllif burada ağlayır, әziz oxucular isә özlәri bilirlәr, istәrlәr ağlarlar, istәrlәr gülәrlәr.

 

Bu günümüz dә belә keçdi. Başqa bir gün şәhәrin kәnarına çıxdıq. Mәlum olduğu kimi, Әrdәbil dünyanın qәdim şәhәrlәrindәn biridir. Çox gözәl vә geniş bir düzәnlikdә vaqe olub. Lakin elә bir bağ-bostanı yoxdur. Görünür, iqlimi әlverişli olmadığından belәdir.

 

Şәhәrin ticarәti Xәzәr dәnizinin kәnarında Rusiya sәrhәddindә vaqe olan Astara limanına yaxın olduğuna görә müәyyәn әhәmiyyәtә malikdir. Rusiyadan bir çox әmtәә vә ticarәt malları bu şәhәrdәn keçib Azәrbaycana gәlir. Ona görә dә mötәbәr vә yaxşı karvansaraları vardır. Amma ölkәnin halına, ticarәtin vәziyyәtinә xeyirli olan mötәbәr tacirlәri, şirkәtlәri vә kompanilәri әsla yoxdur.

 

Dördüncü gün idi. Gördüm şәhәr bir-birinә dәyib, camaat sağa-sola qaçır, hәr tәrәfdәn qışqırıb deyirdilәr: "Cahad, cahaddır!" Öz-özümә dedim: "Görәsәn, bu tәzә oyun nә üçündür? Kimә qarşı cahad fitvası verilibdir?" Ayağa durub mәnzildәn çıxmaq istәdim. İstәdim görüm nә xәbәr var? Yusif әmi әtәyimdәn tutub dedi:

 

“Bәy ağa, qoymaram bayıra çıxasan. Allah elәmәsin, qorxuram sәnin başına bir iş gәlә.”

 

“Canım, burax görüm nә xәbәrdir,” -- deyib әtәyimi әlindәn qopardım. Küçәyә çıxıb hal-qәziyyәni soruşdum.

 

Dedilәr:

 

“Ağa Mir Saleh, ya Şeyx Salehdir, kәfәn geyinib, qılınc bağlayıb, cahad hökmü veribdir. Şәhәr әhlindәn iki min nәfәrdәn artıq adam dövrәsinә toplaşıb.”

 

Bilmirәm, hökumәt mәmurlarından biri nә elәyir ki, ağanın xoşuna gәlmir. Ağa buyurur o mәmuru tutub sürüyә-sürüyә hüzuruna aparsınlar. Yazığı o qәdәr vururlar ki, huşunu itirir. Deyirdilәr ölübdür. Bәzilәri dә deyirdi ölmәyib, amma ölәcәkdir.

 

Öz-özümә dedim: "İlahi, bu nә vәziyyәtdir? Bәs bu ölkәdә hökumәt yoxdur? Mәgәr bu mәmlәkәt sahibsizdir? Axı bir axundun nә hәqqi var hökumәt mәmurunu ağac altında öldürsün. Hökumәt dә bunu görüb cınqırını çıxara bilmәsin? Mәn bilmirәm bu sәfәrdә bәlalı başıma nәlәr gәlәcәk...."

 

Bu hәngamәdәn sonra mәnә dedilәr ki, bu ağa üç-dörd il bundan qabaq Nәcәfdәn gәlib, buradakı bütün ruhanilәrin dükanını tamamilә taxtalayıbdır. Evindәn kәnarda, hәr kәslә olur-olsun, arpa çörәyi ilә sirkәdәn başqa bir şey yemәz. Amma hәrәmxanasında hәr cür nemәt istәsәn tapılar. Evindә sirkә әvәzinә Şiraz limu suyunu bәdәnә vurur. Bәli, doğru demişlәr: "Zahidlәr minbәr başında özlәrini bir cür göstәrirlәr, xәlvәtdә isә başqa işlәrlә mәşğul olurlar".

 

On il dә belә keçsә, şübhә yoxdur ki, ağa on dәnә şeşdank mötәbәr kәndin qәbalәsini büküb cibinә qoyacaq. Tәkcә bu deyil, başqaları da bunun kimi etmişlәr.

 

Hal-hazırda Ağa Mirzә Әlәkbәr ağa cәnabları da bu şәhәrin ruhanilәrindәn biridir. Zәkat toplamaq üçün ağa öz mübarәk qәdәmlәri ilә bütün әtraf kәndlәri dolanır. Bu vilayәtdә onun kimi hәr yetәndәn azı on böyük molla var. Hәrәsinin özünә görә nüfuzu vә çoxlu müridlәri var ki, o müridlәrin dә biri on baş at-qatırdan daha çox mәnfәәt verir.

 

Xülasә, Әrdәbildә sәkkiz gün qalandan sonra Marağaya getmәk mәqsәdilә çarvadardan üç at kirә elәyib, hәr birini on sәkkiz qrana danışdıq. On beş qran da beh verdik. Qәrar oldu ki, sәhәr tezdәn gәlib bizi aparsın. Sәhәr oldu, çarvadar gәlmәdi. Günorta oldu, yenә dә bir xәbәr olmadı. Dalınca adam göndәrdim. Xәbәr gәtirdilәr ki, çarvadarlar qaçıb gizlәnmişlәr. Sәbәbini soruşdum. Dedilәr: "At tutdudur, hakim getmәk istәyir". Dedim: "Necә, necә?... At tutdu nә demәkdir?" Dedilәr: "Bәli, zәhmәt olmasa özün çıx eşiyә, gör necә tuthatutdur". Mәn yenә dә mәtlәbi qanmadım. Dedim: "Baba, hakim gedir, mәnә nә? Mәn getmәliyәm, at kirә elәyib, sizin әlinizlә pulunu da vermişәm. Dediniz çarvadar yaxşı adamdır, inamlı adamdır". Dedilәr: "Bәli, yenә dә deyirik, çarvadar yaxşı adamdır, düz adamdır. Amma kim bilirdi ki, bu gün at tutdu olacaq. Get bütün karvansaralara bax, gör ki, Tәbriz, Hәmәdan, Qәzvin üçün bağlanılan bütün ticarәt malları yerdә qalıbdır. Başqa şәhәrlәrdәn Әrdәbilә gәlәn karvanlar da at tutdu qorxusundan malları açıb yerә tökmüş, özlәri dә qaçıb gizlәnmişlәr". Dedim: "Bu hәngamә nә vaxtadәk davam elәyәcәk?" Dedilәr: "On-on beş gün. Hakim çıxıb getmәyincә haman aşdır, haman kasa".

 

Gördüm bu şeytan balalarının şәrindәn xilas olmaq üçün dua oxumaqdan başqa çarә yoxdur. Mәn dә dua oxuyub bir qәdәr sakitlәşdim. Mәnә acıq verәn bu idi ki, şeylәri bağlamışdım. Nә etmәk olardı, tәzәdәn açıb yerinә düzdük.

 

Bazara çıxdım. Gördüm qәribә mәrәkәdir. Bir tәrәfdәn darğa-şagird, o biri tәrәfdәn dә beş-altı nәfәr fәrraş hey oyan-buyana qaçır, harada bir dәvәdәn, atdan, qatırdan görürlәr cilovunu sahibinin әlindәn dartıb çıxarır, özlәri ilә aparırlar. Yazıq sahiblәri әlacsız qalıb, onların dalınca gedirlәr. Bu qәribә vәziyyәt mәni lap tәәccüblәndirdi. Başım gicәllәndi, qanım qaraldı, nәhayәt dәrәcәdә әsәbi vә pәrişan halda mәnzilә qayıtdım. Yusif әmi dedi:

 

“Din alimlәri imam-zamanın zühuru haqqında (allah onun qәlәbәsini sürәtlәndirsin!) çoxlu әlamәtlәr göstәrmişlәr. Mәn onları oxumuşam. Ancaq o әlamәtlәr arasında at, qatır, dәvә tutmaq yazılmayıbdır. İndi bu da bizim biliyimizi artırdı. Doğrudan da, çox qәribәdir: xalqın malını günün günorta çağı müsәlman bazarında tut әlindәn al, bu qәdәr mәxluq da o mәzlumların fәryadına qulaq asmasın. Çox qәribәdir.”

 

Nә isә, qüssә-kәdәrin şiddәtindәn әbamı başıma çәkib, bir küncdә yıxılıb yatdım. Az keçmәmiş hay-küy sәsi eşitdim. Durub gördüm iki fәrraş qapının ağzında dayanıb. Biri dedi:

 

“Hәmyerli, siz dünәn üç at kirә elәmişsiniz.”

 

“Bәli, elәmişik,” -- dedim.

 

“Bәs atlar hanı?” -- deyә soruşdu.

 

“Nә bilim, çarvadar gәlib çıxmayıb, biz dә mәәttәl qalmışıq.”

 

“Siz gәrәk tәәhhüd verәsiniz ki, atları gәtirsәlәr dә getmәyәsiniz.”

 

Gördüm cәfәng danışır, dedim:

 

“Tәәhhüd nә üçün verәk? Biz on beş qran da pul vermişik, indi әlimiz bir yana bәnd deyil.”

 

Sәs-küy ucaldı. Dedilәr gәrәk sәni fәrraşbaşının hüzuruna aparaq. Gördüm öz xoşumla getmәsәm yaxamdan tutub sürüyә-sürüyә aparacaqlar.

 

“Bismillah, buyurun gedәk,” -- dedim.

 

Әbamı çiynimә salıb, hakimin әylәşdiyi Narınqalaya tәrәf yollandıq. Gördüm Yusif әmi dә dalımca gәlir. Nә qәdәr üz vurdum ki, mәnzilә qayıtsın, qәbul elәmәdi. Dedi:

 

“Ürәyim dözmәz, qoy mәn dә gәlim.”

 

Narınqalaya çatdıq. Әvvәlcә bizi fәrraşbaşı naibinin yanına apardılar. Fәrraşlardan biri әyilib naibin qulağına nә isә dedi: Naib dә bizi başqa bir adamın yanına apardı. Guya bu da fәrraşbaşının özü idi. Bu dәfә dә naib әyilib fәrraşbaşının qulağına nә isә pıçıldadı. Mәn iztirab içindә idim. Düşünürdüm ki, bu mürüvvәtsizlәr bizi burada bir il hәbs etsәlәr sәsimiz kimin qulağına çatar? Yaxud hakimin könlü istәdi, buyurdu bizim burun-qulağımızı kәssinlәr. Onda kim bizim dadımıza çatar, yaxud bizim halımıza kimin ürәyi yanıb kömәk әli uzadar?

 

Qorxunc yuxu görmüş vә ya qarabasmış bir adam mәnim nә halda olduğumu, necә tәşvişә düşdüyümü müәyyәn dәrәcәdә tәsәvvür edә bilәr.

 

Xülasә, fәrraşbaşı öz silkinә mәxsus bir әda ilә, uzun sürәn sükutdan sonra başını qaldırıb qeyzlә dedi:

 

"A kişi, atları neylәmisәn?"

 

"Hansı atları?" -- deyә cavab verdim.

 

"Dünәn kirә elәdiyin atları deyirәm."

 

Mәn sәsimi ucaltdım, dedim:

 

"Sәn özün bilmirsәn ki, nә deyirsәn. Mәn sәnin sualından bir şey anlamıram."

 

Bir az füzulluq elәdim. Fәrraşbaşı hirslәnib dik ayağa qalxdı. Özü qabağa düşüb dedi:

 

"Dalımca gәl!"

 

İçәri hәyәtә getdik. Bir az da gedib, böyük bir zala daxil olduq. Gördüm zalın pәncәrәsi qabağında bir neçә şikayәtçi әllәrini döşünә qoyub dayanıb. Elә sakit durmuşdular ki, deyәsәn bәdәnlәrindә heç ruh yoxdur. Hakim yuxarı başda kürsü üstündә әylәşmişdi. Ondan bir qәdәr aralı neçә nәfәr başı әmmamәli әylәşmişdi. Mәn dә baş әyib dayandım. Fәrraşbaşı dedi:

 

"Bunlar at kirә elәyiblәr, ancaq danırlar."

 

Hakim dedi:

 

"Atlar haradadır?"

 

Dedim:

 

"Qurban, xәbәrim yoxdur."

 

Bir neçә kәlmә dә artıq-әskik danışdım. Bu tәrәfdәn dә Yusif әmi dedi:

 

"Qurban, biz müsafirik, özü dә xaricә tәbәәsiyik. Әgәr bizi incitsәniz bir baş gedәrәm teleqrafxanaya, Tehranda İngiltәrә vәzir-muxtarına xәbәr verәrәm. Bu nә vәziyyәtdir?"

 

Hakim fikrә getdi, bığlarını burdu, heç bir söz tapa bilmәdiyinә görә dedi:

 

"Mürәxxәssiniz, gedә bilәrsiniz."

 

Mәn dә cәsarәtlәnib dedim:

 

"Qurban, biz xaricә vә ya daxilә rәiyyәti olduq-olmadıq -- fәrqi yoxdur. Allaha şükür ki, müsәlmanıq. Amma sizә әrz elәmәliyәm ki, qәdim zamanlarda hәr bir padşah başqa ölkәyә qoşun yeritmәk istәdikdә dini ixtilafı ortalığa atıb, onu әldә bәhanә tutaraq istilaya başlayırdı. Amma indi hәr bir dövlәt başqasının ölkәsinә tәcavüz etmәk niyyәtindә olarsa, rәiyyәtin rifahı vә ölkәnin abadlığı üçün başlıca şәrt olan ticarәti vә ticarәt azadlığını bәhanә edir. Öz ticarәtinin genişlәnmәsi vә rәvacı üçün milyonlarla pul xәrclәyir, saysız-hesabsız qanlar axıdır. Çox qәribәdir ki, siz ticarәt qapılarını öz әlinizlә millәtin üzünә bağlayırsınız. Dәmir yollar vә şose yollar әvәzinә bu mәmlәkәtin yeganә nәqliyyat vәsaiti at-qatırdan ibarәtdir ki, onun da min әzab-әziyyәti var. Siz at tutmaq ünvanı ilә bu yeganә vasitәni dә bir növ aradan aparırsınız. Allahın bәndәlәrinin başına min bir oyun açırsınız. Nә allahdan qorxursunuz, nә dә bәndәdәn utanırsınız.

 

Hakim yenә dә ucadan xüsusi bir әda ilә dedi:

 

"Mürәxxәssiniz!"

 

O üzünü başqa tәrәfә çevirdi. Fәrraşbaşı da bizә çıxıb getmәk işarәsi elәdi. Biz dönüb gәldik. Fәrraşbaşı istehza ilә naibә dedi:

 

"Bizә qәribә mәdaxil gәtirmisәn!"

 

Sonra üzünü bizә tutub әlavә elәdi:

 

"Balam, nә durub mәnim üzümә baxırsınız? İşiniz yoxdurmu, çıxın gedin dә...."

 

Çıxıb gәldik. Qala qapısında bizi tutub gәtirәn iki fәrraş qaça-qaça gәlib bizdәn çilovpulu istәdi. Mәn tәәccüblә soruşdum:

 

"Nә pulu?"

 

"Qulluq pulu," -- dedi.

 

Hirslәnib dedim:

 

"Köpәk oğlu, bizә nә qulluq göstәrdiniz ki, indi dә haqqını istәyirsәn?"

 

Dedi:

 

"Bәs biz sәnin atavun nökәriyik, ya gedib anamızın әmcәyini әmәcәyik? Xәrcimiz, mәxaricimiz var."

 

"Mәnә nә xәrciniz var," -- dedim. -- "Ay Firon, Şәddad әmәllәri, kәnar olun, çәkilin! Allah sizin vә sizin kimilәrin kökünü yer üzündәn kәssin! İstәyirsiniz yenә dә o Nәmrudun yanına qayıdıb soruşum görüm bu şeytan balaları bizdәn nә istәyirlәr?!"

 

O biri fәrraş yoldaşına dedi:

 

"Mәşәdi Rza, qayıt gәl. Bunlar xaricә tәbәәsidirlәr. Köpәk uşaqları hamısı dәlidir."

 

Xülasә, bu canavarların da әlindәn xilas olduq. Yolda Yusif әmiyә dedim:

 

"Niyә yalan danışdın, biz ki, xaricә tәbәәsi deyilik. Birdәn bizdәn tәzkirә istәsә idi nә elәrdik?"

 

Dedi:

 

"Mәslәhәtdi yalan idi. Bunlarda o şüur harada idi ki, tәzkirә yadlarına düşsün. Bunlar mәdaxil üçün bir boş kisә hazırlamışdılar. O da ki, baş tutmadı."

 

İran hakimlәrinin çoxu rәiyyәtlә danışanda bığlarını eşir. Sözlәri xüsusi lәhcәdә tәlәffüz edir, hәm dә tez-tez danışır, kәlmәlәrin yarısını yeyirlәr. Mәsәlәn, xeyr әvәzinә xe, xe, xe. Çox yaxşı yerinә çox yax, çox yax ... deyirlәr.

 

Mәnzilә qayıtdıq. Yenә dә on üç gün mәәttәl olduq. Әrdәbildә qaldığım bu müddәt әrzindә ürәyim çox sıxıldı, könlümü heç bir şey açmadı. Qәribәdir ki, bu şәhәrdә mәndәn başqa heç kәs bu dözülmәz zülmü, tәcavüzkarlığı görmürdü, ondan bir adamın belә xәbәri yox idi. Bu vәziyyәtә hamı adi gözlә baxır. Elә bil ki, onlar bu zülmü vә cövrü çәkmәyә yaranmışlar. İnsani hüquqlardan tamamilә xәbәrsizdirlәr. Bu xәbәrsizlik mәni daha artıq kәdәrlәndirdi. Bu haqsızlıqlara, zülmlәrә baxmayaraq, Tehran qәzetlәri hәr gün öz sәhifәlәrindә, vilayәt xәbәrlәrindә yazırdılar: "Rәiyyәt hamılıqla tam rifah vә asudәliklә yaşayır. Lap elә bil Әnuşirәvani-adil dövrüdür". Belә yalançıların üzünә tüpürmәk lazımdır.

 

Әlqәrәz, sonra mәlum oldu ki, hakimә yalnız iyirmi baş at-qatır lazım imiş. Bu qәdәr vur-tut, hay-küy, ticarәtin pozulması vә xalqın zәrәrә düşmәsi onun üçün imiş ki, hökumәt fәrraşları yoxsul çarvadarlardan iki yüz tümәndәn artıq mәdaxil әlә gәtirsinlәr. Bununla belә, vilayәtin heç bir taciri ağzını açıb bir demәdi ki, axı belә zülm olmaz. Sanki, pәnah allaha, onlar bu qәdәr zülmü çәkmәk vә ona dözmәk üçün yaranmışlar.

 

Qorxusundan qaçıb gizlәnmiş çarvadarımızın on dördüncü gün baş-qulağı göründü. Yük-yapımızı bağlayıb yola düşdük. Yolda Yusif әmi mәndәn soruşdu:

 

"Misirdә tәbrizli Әhmәd әfәndinin nәql etdiyi hadisә yadındadırmı?"

 

"Hansı hadisә?" -- deyә soruşdum.

 

Dedi:

 

"Әhmәd әfәndi nәql elәyirdi ki, günlәrin birindә Tehranda bir mirpәnc xәstәlәnir. Gecә yarısı öz nökәrini şәhәrin mәşhur hәkimlәrindәn birinin yanına göndәrir ki, gәlib xanı müalicә elәsin. Yazıq hәkim isti yatağından durub xәstәlәnmiş xanın yanına gәlir. Onu müayinә edir, dәrman yazandan sonra çıxıb evinә qayıtmaq istәyir. Xanın fәrraşı qapıda hәkimin yaxasından tutub qulluq pulu tәlәb elәyir. Həkim deyir: "Әzizim, mәn gecәnin bu vaxtında evimdәn durub buraya gәldim, sәnin ağanı müalicә elәdim, mәnә zәhmәt haqqı babәtindәn bir şey vermәdi ki, mәn dә sәnә bir pul verim". Fәrraş deyir: "Hәdәr danışma, mәn sәnin atanın nökәri deyilәm. Gәrәk mәnim qulluq haqqımı verәsәn". Hәkim әlacsız qalıb xanın yanına qayıdır. Ona deyir: "Mirpәnc cәnabları, fәrraş mәndәn qulluq pulu istәyir. Mәn ki, sizdәn bir şey almadım". Mirpәnc deyir: "Hәkimbaşı, bu köpәk uşaqları fәrraşdırlar, belә sözlәr qulaqlarına girmәz. Get, azdan-çoxdan bir şey ver, razı sal!"

 

Siz o vaxt yazıq Әhmәd әfәndiyә ağır sözlәr deyib, onu qeyrәtsiz adlandırdınız. İndi mәlum oldu ki, o kişi doğru deyirmiş, bu gün öz gözünüzlә gördünüz ki, haman bәhanә ilә özünüzdәn qulluq haqqı istәdilәr."

 

Dedim:

 

"Yusif әmi, daha danışma, sәn allah, danışma, mәnimki mәnә bәsdir."

 

 

 

 

ӘRDӘBİL SӘYAHӘTİNİN İCMALI

 

 

Bu vilayәtdә әhalinin başı mollabazlığa qarışıbdır. Hәr dükanda, hәr evdә söhbәt filan müctәhiddәn, filan şeyxülislamdan vә ya pişnәmazdan gedir. Bәzilәri dә camışların döyüşdürülmәsi haqqında söhbәtlәrlә günlәrini keçirirlәr. Biri deyir: "Ağanın camışı ona görә basıldı ki, kәllә vuranda gün üzünә düşürdü". Söhbәtlәr bu minvaldadır. Dünya vә axirәtdәn tamamilә xәbәrsizdirlәr. Ümumi sәrvәti artırmağın xeyrindәn, tәsәrrüfat elmi vә vәtәnpәrvәrlikdәn büsbütün qafildirlәr.

Ölmüşlәr, amma diridirlәr. Diridirlәr, amma ölmüşlәr.

 

Çarvadar, Yusif әmi, bir dә mәn hәrә bir atın üstündә Marağaya tәrәf gedirdik. Hava çox soyuq idi. Gün batana yaxın Nir kәndinә çatdıq. Bu kәnd Sayın gәdiyinin şimal tәrәfindә vaqe olubdur. Yavaş-yavaş qar yağırdı. Kәnd evlәrindәn birinin qapısını döyüb yer istәdik. Bizә tövlәnin sәkisini göstәrdilәr. Dedim:

 

"Burada mal-heyvanla bir yerdә yatmaq çәtindir. Bizә bir otaq verin, neçә istәsәniz kirә haqqı verәrik."

 

Ev sahibi dedi:

 

"Bundan başqa yerimiz yoxdur."

 

Çarәsiz qalıb orada düşdük. Çarvadar aftafada bir az su qaynadıb çay dәmlәdi, içdik. Bir toyuq bişirib şam elәdik. Sәhәrәcәn qar yağdı. Hündürlüyü yarım arşından artıq oldu. Misirdә qar üzü görmәdiyimә görә çox tәәccüblәndim. Bütün yollar bağlandı. O günü dә qaldıq. Gecә xәbәr gәtirdilәr ki, gәdiyin başında karvan qarın çoxluğundan yol gedә bilmәyib, yüklәrini töküb qayıdıb. Karvanla gedәnlәrdәn iki nәfәri on-iyirmi baş heyvanla qar altında qalıb ölmüşlәr.

 

Xülasә, havanın açılması ümidi ilә tam on dörd gün tövlәnin sәkisindә mal-heyvanla hәmmәnzil idik. Bu müddәtdә nә dәrәcәdә darıxdığımız haqqında bir söz demәk iqtidarında deyilәm. Bizim nәlәr çәkdiyimizi hörmәtli oxucular özlәri tәsәvvür edә bilәrlәr. Çünki ömründә qar-çovğun görmәmiş, hәmişә gәmilәrin vә qatarların birinci dәrәcәli yerlәrindә müsafirәt elәyib, mәdәni ölkәlәrin әn yaxşı mehmanxanalarında mәnzil tutmuş bir adamın çarәsizlik üzündәn on dörd gün belә bir yerdә mal-heyvanla qalmasının nә qәdәr cansıxıcı olması hamıya bәllidir. Әgәr Әrdәbil ilә Marağa arasında dәmir yolu olsa idi, bu mәsafәni altı-yeddi saata rahatlıq vә asudәliklә keçmәk olardı. Amma, tәәssüflәr olsun ki, belә bir yol yoxdur vә olmayacaq.

 

Әlqәrәz, on dörd gün heyvanlarla hәmsöhbәt olduqdan sonra o tәrәfdәn karvan gәlib çatdı, yolun açıldığını, gәdikdәn keçmәyin mümkün olduğunu xәbәr verdilәr. Dayanmadan atları minib yola düşdük. Gәdiyin ağzına çatdıq. Onun dәrә-tәpәsindәn keçәnә kimi çәkdiyimiz mәşәqqәti danışmaqla qurtaran deyil.

 

Biçarә iranlılar müsafirәtin bu kimi çәtinliklәrinә adәt elәyiblәr. Xarici millәtlәrdәn hәr kәsin bu tәrәflәrә yolu düşsә iranlıların canının bәrkliyinә vә dözümlülüyünә, dövlәt başçılarının isә hәr şeydәn qafil olmalarına mәәttәl qalar. Mәlum olduğu kimi, hal-hazırda yer üzünün hәr bir nöqtәsindә dәmir  yollar çәkilmişdir. Hәtta Hәbәş vә Sudan zәncilәri, Afrika vәhşilәri dә ondan istifadә edirlәr. Bu nemәtdәn yalnız bәdbәxt iranlılar mәhrum qalmışlar. Tutaq ki, nә dövlәtin, nә dә millәtin belә bir işi görmәyә gücü çatmır. Bәs nә üçün    başqa qәrәzsiz kompanilәrә tapşırmır vә allah bәndәlәrini bu qәdәr çәtin yolların mәşәqqәtindәn xilas etmirlәr? Nә üçün gәrәk hәr il bu yollarda vәtәn övladının bir neçәsinin canı hәdәr getsin? Vallah, demәk olar ki, bu gün dunyanın heç bir yerindә millәtin yoxsul tәbәqәsinin hәyatına İrandakı kimi    xor baxılmır. Elә hey deyirlәr ki, dünәn filan dağın başında, ya filan dәrәnin tәkindә karvan qar altında qalıb, onlardan on nәfәri öldü, iyirmi heyvan tәlәf oldu. Daha bunu hesaba almırlar ki, o on nәfәrin hәr birinin beş-altı baş külfәti var. Onların halına arvad-uşaqlarından başqa heç kәsin ürәyi yanmır. At-qatırın tәlәf olması da ölkәnin sәrvәtinin azalmasına sәbәb olur. İndi tәsәvvür etmәk lazımdır ki, bu qarın yağması vә yolların bağlanması tamamilә gözlәnilmәz idi. Çünki hәlә qış gәlmәmişdi. Buna baxmayaraq, bizi on dörd gün mәәttәl elәdi. Qış fәslindәki müsafirәtin nә dәrәcәdә çәtin olmasını elә buradan tәsәvvür etmәk olar. Pәnah allaha!

 

Xülasә, min zәhmәt vә mәşәqqәtlә altı saatdan sonra özümüzü Sayın gәdiyinin başına çatdırdıq. Beş saat da üzüaşağı gah piyada, gah da at üstündә yol gәldikdәn sonra mәnzilә yetişdik. Bu mәnzil Sarab qәsәbәsinin kәndlәrindәn biridir. Sarabın çox mötәbәr vә münbit kәndlәri var. Ancaq bizim olduğumuz mәnzilin havası çox pis idi. Azca dincәldikdәn sonra yola düşdük. Üçüncü gün Sarıqaya adlı mәnzilә çatdıq. Çarvadar dedi:

 

"Bura Marağa gömrüyünün yol nәzarәtçilәrinin yaşayış mәntәqәsidir. Gәrәk burada atlar yemlәnsin. Özümüz dә bir-iki saat dincәlib, sonra yola düşmәliyik."

 

Bir su kәnarında düşüb oturduq. Yaxınlıqdakı daxmadan üç nәfәr çıxıb bizә tәrәf gәldi. Salam verib әylәşdilәr. Mәlum oldu ki, bunlar yol nәzarәtçilәridir. Az keçmәmiş Marağa tәrәfindәn dә bir dәvә karvanı gәlib çatdı. Yol nәzarәtçilәri sarbanı çağırıb dedilәr: "pәtәni göstәr". Dәvәçi qoltuğundan üç barmaq enindә, beş barmaq uzunluğunda bir tikә kağız çıxarıb nәzarәtçilәrdәn birinә verdi. Mәn diqqәtlә baxıb gördüm nәzarәtçi kağızı oxumur, amma onun dalında olan şәkillәri sayır. Tәәccüb elәdim. Sonra savadsız adamlar haqqında deyilәn bir mәsәl yadıma düşdü: "Filankәs kağızın qarasını deyil, ağını oxuyur". Nәzarәtçiyә dedim:

 

"Hәmşәri, o vәsiqәni verin mәn dә baxım, görüm nә yazıblar."

 

"Bu vәsiqә deyil, pәtәdir," -- dedi.

 

"Pәtә olsun, nә eybi var," -- dedim.

 

Verdi, oxudum. Mәzmunu belә idi: "Filankәsin malından qırx üç yük xuşgәbara icazә verilir, mane olmayın". Kağızın arxasında qırx üç dәnә dairәvi hәlqә şәkli çәkilmişdi. Mәlum oldu ki, bu üç gömrük mәmurundan heç birinin savadı yox imiş. Bu mәtlәb mәni daha da tәәccüblәndirdi. İstәdim bir söz deyәm. Yusif әmi and verib sakit olmağımı xahiş elәdi. Yazıq sözümüzün bәrkiyib davaya çәkmәsindәn, haqqımda hörmәtsizlik olunmasından ehtiyat elәyirdi.

 

Nә isә, Yusif әminin xatirinә ağzımı yumub bir söz demәdim. Yolda çarvadardan soruşdum:

 

"Gömrük müdiri bu savadsızları nә üçün qulluğa qәbul elәyibdir. Dövlәt bu qayda-qanunsuzluğa necә dözür?"

 

Dedi:

 

"Gömrüyün dövlәtә dәxli yoxdur. Müdir gömrüyü icarә elәyib, istәdiyi hәr kәsi qulluğa götürür. Bundan әlavә, bizim ölkәmizdә bütün işlәrin idarәsi, gömrük, vilayәt darğalığı vә sairә icarә ilәdir. Çox vaxt bu icarәdarların özlәri savadsız olurlar. Bir nәfәr mirzә tutub işlәrini aşırırlar. Hamısının ağac-fәlәqqәsi dә var. Rәiyyәtdәn hәr kәsi istәdilәr fәlәqqәyә bağlayıb döyә bilәrlәr. Ancaq onlar gәrәk icarә haqqını öz vaxtında ödәsinlәr."

 

Dedim:

 

"A kişi, sәn deyәsәn ağlını itirmisәn. Polis rәisliyi dә icarәyә verilir?"

 

Dedi:

 

"Әziz canına and olsun, sabah Әrdәbildә hәr kәs icarә haqqını yüz tümәn artırsa, o birisi gün şәhәrin darğası olacaq. Amma polis rәisliyinin necә olduğunu bilmirәm."

 

Dedim:

 

"Çox gözәl, bәs bu icarә pulunu haradan çıxarır?"

 

Dedi:

 

"Hәr dükandan ayda bir qran gözәtçi pulu alır. Amma bundan o qәdәr dә mәdaxil әlә gәlmәz. Әsil mәdaxil savaşanlardan vә tacir balalarındandır. Hәr gecә onlardan bir-ikisini fahişәbazlıq vә araq içmәk bәhanәsi ilә tutub, hәrәsindәn cәrimә ünvanı ilә otuz-qırx tümәn alırlar. Darğanın zәncir-kündәli dustağı da var. Çox vaxt işgәncә altında pul alınır."

 

Yusif әmi daha özünü saxlaya bilmәdi. Çarvadara dedi:

 

"Әmi can, bәsdi, söhbәti, dәyiş." -- Sonra üzünü mәnә tәrәf çevirib dedi: -- "Bәy әfәndim, nә qәdәr istәyirәm sizә bir söz demәyim, amma yenә dә mümkün olmur, dözә bilmirәm. Mәnim iki gözümün işığı, heç olmasa bu çöl-biyabanın ortasında o yol mәmurları kimi adamlarla belә söhbәtlәrdәn elәmә. Qorxuram    sәnin haqqında o tәrbiyәsizlәr tәrәfindәn bir hörmәtsizlik baş verә. Onda bizim dadımıza çatan, bizi himayә edәn kim olacaq? Axı bu mәmlәkәtin nazimülmülklәri, nazimüssәltәnәlәri, nazimülәyalәlәri var. Vilayәtlәrin işlәrini nizama salmaq onların borcudur. Bizә nә düşüb. Sizin etirazınızın, dava elәmәyinizin nә faydası ola bilәr?"

 

Dedim:

 

"Yusif әmi, siz tamamilә haqlısınız. Mәn dә bilirәm heç bir faydası yoxdur. Amma nә elәyim, sakit dayana bilmirәm. Bu qәdәr haqsızlıqları görmәyә bilmirәm. Sәn istәyirsәn mәnim dodaqlarımı tik. Axı mәn başıma nә çarә qılım?"

 

Sәkkiz saat yol getdikdәn sonra özümüzü Allahu-әkbәr tәpәsinә yetirdik. Buradan Marağa şәhәri görünür. Tәpәdәn aşağı düşdük. Gördüm beş-altı nәfәr yol üstündә oturub dilәnir. Hamısının ağzı, gözü әyilib, dodaq-burunları tökülmüşdü. Pәnah allaha, adam üzlәrinә baxa bilmirdi. Bir şey verib keçdik. Çarvadarımızdan soruşdum:

 

"Bunlar kimdir, burada nә elәyirlәr?"

 

Dedi:

 

"Cüzam xәstәliyinә tutulublar. Başqalarına siyarәt etmәk üçün onları adam içindәn çıxarıb buraya gәtiriblәr." -- O, tәpәnin әtәyini göstәrib әlava etdi: -- "Orada yaşayırlar."

 

Baxıb kiçik bir kәnd gördüm.

 

"Buranın bütün sakinlәri cüzam xәstәliyinә tutulmuşlardan ibarәtdir. Aralarında varlı adamlar, mülkәdarlar da var. Yoxsullarından hәr gün növbә ilә burada beş-altı nәfәri oturub sәdәqә yığır. Güzәranları bu vasitә ilәdir."

 

Bu әhvalatı eşidәndәn sonra ürәyim onların halına yandı. Mәni ixtiyarsız ağlamaq tutdu. Çarvadar dedi:

 

"Әrdәbilin yaxınlığında da bunlardan var idi. Mәgәr orada görmәdin?"

 

"Yox, görmәdim," -- dedim.

 

"Orada da bunlar kimi xәstәlәr çoxdur," -- dedi.

 

Qanım qaraldı, onların acınacaqlı vәziyyәti mәndә hәdsiz kәdәr doğurdu. Marağa şәhәrinә çatarkәn bizi qarşılayan birinci qәm-qüssә bu oldu.

 

Oradan keçib az yol getdikdәn sonra şәhәrin darvazasına çatdıq. Şәhәrdә bir qala da görünürdü. Çarvadara dedim:

 

"İndi bu kimi hasar, qala-darvazanın heç bir şәhәrdә faydası yoxdur."

 

Çarvadar dedi:

 

"Bir neçә vaxt bundan qabaq şәhәr hasar içindә idi. Getdikcә hasar dağıldı. Ona görә darvazaları da götürdülәr. Amma neçә il bundan qabaq kürd Şeyx Übeydulla bir para xam xәyallara düşüb üsyan bayrağı qaldırdı. Kürdlәrdәn böyük bir dәstәni başına toplayıb, Miyandaba basqın elәdi. Şәhәrin әlsiz-ayaqsız camaatından bir çoxunu, qadınlı-kişili rәhmsizcәsinә qılıncdan keçirdi. Sonra da qarışqa-çәyirtkә kimi saysız-hesabsız quldurları ilә Marağanın üzәrinә yürüdü. O vaxt әhali bu darvazanı müxtәsәr istehkamla tәcili düzәltmәyә mәcbur oldu."

 

"Mәgәr o vaxt şәhәrin qorucusu yox idi?" -- deyә soruşdum.

 

Dedi:

 

"Allah atana rәhmәt elәsin. Bu şәhәrlәr heç qorucu üzü görüblәr ki?! O bәla selinin qarşısını şәhәr әhalisi özü aldı. İki ayacan şәhәri qoruyub, kürdlәri içәri girmәyә qoymadılar. İki aydan sonra sәrdar Mәhәmmәd Hüseyn xan gәlib kürdlәri dağıtdı."

 

Şәhәrә gәlib çatdıq. Böyük karvansara deyilәn yerdә mәnzil tutduq. Xalça vә başqa әsasiyyәmiz olmadığına görә dalandara dedim:

 

"Biz burada qәribik, heç bir ev lәvazimatı vә әsasiyyәmiz yoxdur. Siz bazardan bizim üçün nә qiymәtә olur-olsun bir neçә günlüyә xalçadan-zaddan kirә elәyin."

 

"Burada belә bir rәsm yoxdur," -- dedi. -- Bu kimi şeylәri kirәyә vermirlәr. Sizә nә lazım olsa mәn öz evimdәn gәtirәrәm."

 

Doğrudan da, nә lazım idi tәdarük gördü. Çarvadarın haqqını verib yola saldım. Gördüm namazımın vaxtı keçir. Günün batmasına o qәdәr qalmamışdı. Tәlәsik dәstәmaz alıb namaz qıldım. Sonra çay içdim, azacıq çörәk yedikdәn sonra yatdım. İstәdim iyirmi günә gәldiyimiz bu beş günlük yolun yorğunluğunu canımdan çıxaram. Gecә yaxşı yatdıq. Ayıldığımız vaxt günәş çıxıb bir nizә boyu üfüqdәn qalxmışdı. Samovara od saldım, Yusif әmiyә dedim:

 

"Çay hazır olana qәdәr bir az pendir-çörәk al gәtir, qәlyanaltı elәyәk."

 

Yusif әmi getdi. Az sonra çörәk alıb qayıtdı. Amma pendir yox idi. Dedi:

 

"Çörәkçi dükanından başqa şәhәrin bütün dükanları bağlıdır. Bilmirәm bu gün nә günüdür."

 

Karvansaranın hamballarından birini çağırıb soruşdum.

 

"Dükanlar nә üçün bağlıdır?"

 

"Cümә günü olduğuna görә bağlıdır," -- dedi.

 

Doğrudan da, bu sözdәn çox xoşum gәldi. Heç olmasa bu şәhәrdә müsәlmançılıq qayda-qanunlarını gördük. Bәh-bәh, afәrin bu şәhәr әhalisinin müsәlmanlığına!

 

Pendirsiz çörәklә çayı içdik. Bizim mәnzilin qonşuluğunda bu şәhәrin tacirlәrindәn birinin hücrәsi var idi. Gördüm gәlib hücrәsini açdı. Ancaq azacıq keçmәmiş iki-üç nәfәr onun yanına gәldi. O da durub hücrәni bağladı vә dostları ilә bәrabar getmәk istәdi. Söhbәt elәyә-elәyә bir neçә addım gedib dayandılar, dönüb bizә salam verdilәr. Onlardan biri әdәblә dedi:

 

"Sizә bir әrzimiz var, әgәr icazә versәniz deyәrәm."

 

"Buyurun," -- dedim.

 

"Mәlum olduğundan bu şәhәrә tәzә gәlibsiniz, ona görә dә hәlә buranın qaydasını bilmirsiniz. Cümә günlәri bu şәhәrdә bütün dükanlar bağlı olur. Şәhәrdә dә bir adam olmur. Biz istәyirik ki, siz qәrib olduğunuz üçün şәhәrdә tәk qalıb darıxmayasınız. Xahiş edirik lütf buyurub bu gün bizim qonağımız olasınız. Gәlin gedәk şәhәrdәn kәnarda bir qәdәr gәzәk."

 

Gördüm tәkliflәri ixlas üzündәn olub, hәr cür riyadan uzaqdır. Dedim:

 

"Kamali-meyl ilә hazırıq. Qәribnәvazlığınız üçün sizә çox tәşәkkür elәyirәm."

 

Biz dә durduq, onlara qoşulub söhbәt elәyә-elәyә şәhәrin darvazasından çıxdıq. Darvazadan eşikdә çox böyük bir çay gördüm. Üzüaşağı coşa-coşa gurlayıb axırdı. Su axdıqca çayın ortasındakı iri daşlara dәyib şaqqıldayır, belә ki, gecә vaxtı sәsi şәhәrin yarım ağaclığından eşidilirdi. Bir vaxt baxıb gördüm çayın hәr iki sahilindә qәribә bir hәngamә var. Hәr tәrәfdә şәhәrin müxtәlif peşә sahiblәri vә әhalisi dәstә-dәstә oturub istirahәt edirdilәr. Bir az aralı çay-qәlyan büsatı qurulmuşdu. Aş-plov qazanları da başqa tәrәfdә asılmışdı. Çoxları әbasını vә geymәsini çıxarıb, ağacların üstünә atmışdılar. Onların astarı әsasәn qırmızı mahuddan idi. Hamı tam sәrbәstliklә әylәşib istirahәt edirdi. Bir tәrәfdә çalğıçılar çalır, o biri tәrәfdә xanәndәlәr oxuyurdular. Bir yanda gülәşirdilәr, o biri yanda müxtәlif oyunlarla mәşğul idilәr. Bir sözlә, bütün şәhәr әhalisi eyş-işrәtlә mәşğul idi. Olduqca gözәl vә qәribә mәnzәrә idi. Hәr bir dәstәnin yanından keçәndә bizim yoldaşlarımızı dәvәt elәyib deyirdilәr: "Bismillah, buyurun". Onlar da: "sağ olun" deyib keçirdilәr. Bu dәvәt vә tәklif heç olmasa üç yüz yerdә tәkrar olundu. Deyәsәn burada adәt belәdir. Bu tәmtәraqdan ötüb, kiçik bir hovuzun başına gәlib çatdıq. Bir dәstә dә onun әtrafında yerbәyer olmuşdu. Bizi görәn kimi hamısı durub әdәblә salam verdilәr. Mәlum oldu ki, bu dәstә bizim qonaqçıların yoldaşlarıdır. Salamın cavabını verib әylәşdik. Qonaqçılarımız bizi yoldaşlarına tәqdim etdilәr. Onlar bizә xoş-beş dedilәr. Biz dә onlara tәşәkkürümüzü bildirdik. Mәndәn soruşdular ki, haralısan. Dedim iranlıyam, ancaq vәtәndәn xaricdә yaşayıram. Dedilәr:

 

"O tәrәflәrdә dә bu cür sәfalı yerlәr varmı? Camaatında belә әylәncәlәrә zövq, rәğbәt görünürmü?"

 

Dedim:

 

"Xeyr, o tәrәflәrdә hәkim çoxdur, bu cür xәstәliklәri tez sağaldırlar."

 

Biri tәәccüblә soruşdu:

 

"Necә?"

 

"Bәli, әrz elәdim ki, o tәrәflәrdә bu cür xәstәliklәr yoxdur."

 

"Mәgәr biz xәstәyik?"

 

"Bәli, bu halәt bir növ dәlilikdir."

 

Gördüm sözlәrim onların bәzisinin xoşuna gәlmәyib pәrt oldular. Dedim:

 

"Mәnim möhtәrәm ağalarım, xahiş edirәm sözlәrimdәn incimәyәsiniz. Әgәr bir xilaf iş mәndәn baş versә dә, gәrәk qәribliyimә bağışlayasınız, ya da ki, insaf üzündәn cavab verәsiniz. Mәn sizin şәhәrә dünәn gәlmişәm. Şәhәrin yaxınlığında gördüm ki, cüzam xәstәlәrindәn bir kәnd tәşkil olunubdur. Onların acınacaqlı halını yәqin ki, hamınız görmüsünüz. Mәn onları gördükdә allaha pәnah aparıram. Mәlumdur ki, bunlar sizin hәmvәtәnlәriniz vә din qardaşlarınızdırlar. Belә olduqda siz gәrәk әvvәl onları müalicә etmәk üçün bir xәstәxana açaydınız. Bu xәstәlik ilk mәrhәlәsindә çox asanlıqla müalicә olunur. Belә bir xәstәxana olsaydı sizin hәmvәtәnlәriniz orada sağalar, pәrişan halda çöl heyvanları kimi mağaralarda, dәrә-tәpәdә yaşamazdılar. Mәn baxıb görürәm ki, sizin bu gün gәzib әylәndiyiniz bu çayın qırağında azı üç min nәfәr adam var. Bunların hәr birisi üst-üstә azı bir qran xәrclәyәcәk ki, bunu da bir yerә toplasaq üç yüz tümәn olar. Bu mәblәğ sizin hәr hәftә gәzintiyә çıxdığınız yaz, yay mövsümlәrindә altı-yeddi min tümәndәn ibarәt olar. Siz bütün bu pulları gәtirib burada bütünlüklә korlayırsınız. Çox qәribәdir ki, siz burada gәlib pul dağıtmağınıza, arsızlığınıza güvәnirsiniz, onu lәzzәt sayırsınız. Heyf, yüz heyf!..."

 

Yanımızdakılardan biri başını qaldırıb dedi:

 

"Qonaq qardaş, mәclisimizi soyutma görәk!"

 

O birisilәr dişlәrini qıcırıb dodaqlarını çeynәyirdilәr. Mәn dә özümü yığışdırıb ağzımı yumdum. Yaxşı ki, kötәk mәsәlәsi ortaya gәlmәdi. Söhbәt dәyişildi. Gün batana yaxın hәr tәrәfdә çilov-plov qazanlarının başı açıldı. Çayın sağ-sol tәrәflәrindәn kәfgirlәrin sәdası göylәrә ucaldı. İndi o böyüklükdә çayın gurultusu daha eşidilmirdi. Bu gәzinti yerinin uzunluğu iki ağacdan çox olardı. Şәhәr әhalisi yanbayan әylәşmişdi. Hәr iki tәrәfdә süfrәlәr döşәndi, hәr dәstә öz süfrәsinin başında әylәşib yemәk-içmәklә mәşğul oldu. Süfrәlәr yığılandan sonra hәr kәs bir tәrәfә çәkildi. Axşamüstü yavaş-yavaş cәrgәlәr seyrәlmәyә başladı. Camaat dәstә-dәstә dağılıb şәhәrә tәrәf üz qoydu. Biz dә öz mәnzilimizә tәrәf yollandıq. Mәnzilә çatdıqdan sonra bildik ki, bu şәhәrin әhalisi çox qәdimdәn bu gәzintiyә adәt etmişdir. Fikir-xәyalları mәhdud olduğuna görә öz yerlәrinin ticarәtini genişlәndirmәk haqqında heç vaxt düşünmәmişlәr. Ömürlәrini bu sayaq qәflәtdә keçirirlәr. Hamısı cümә axşamından başlayıb cümә gününün tәdarükünü görürlәr. Bunların hamısı işsizlik, bir dә hәr şeydәn xәbәrsizlik әlamәtidir. Şәnbә günlәri dә işlәri cümә günü haqqındakı söhbәtdәn ibarәt olur. Misal üçün biri deyir: "Filan dәstә belә gәldi, belә getdi. Filankәs dә orada idi. Biz çilovu filan xuruşla bişirmişdik, onların ancaq plovu var idi...."

 

Bu vilayәtdә gözә çarpan tarixi bina vә abidә yoxdur. Ancaq Hülaku xan vә başqaları zamanından bir sıra binalar var imiş. Onlar da ev sahibinin etinasızlığından dağılıb aradan getmişdir. Hal-hazırda bir yığın torpaqdan başqa onlardan bir iz-әsәr qalmamışdır.

 

Hamı bilir ki, Marağa Azәrbaycan mәmlәkәtinin birinci dәrәcәli mәhsuldar şәhәridir. Bu şәhәrin dörd tәrәfini iki-üç ağac enindә meyvә bağları әhatә edir. Bu bağlarda müxtәlif növlü üzüm vә meyvә ağacları var. Hәr il külli miqdarda xüşgәbar mәhsulları oradan xaricә göndәrilir. Әslindә bu vilayәtin әsas ticarәti quru meyvә mәhsullarıdır. Ancaq, çox tәәssüf ki, hәlә indiyәdәk әhali bağları yeni üsulda becәrmәk, mәhsulu artırmaq yolunda bir addım belә irәliyә gedә bilmәmişdir. Ata-babalarından nә qalmışsa onunla kifayәtlәnmişlәr. Müasir әkinçilik vә bağçılıq elmindәn tamamilә xәbәrsizdirlәr. Son vaxtlarda bu yerlәrdә yaşayan ermәnilәrdәn vә ruslardan bir neçә nәfәri bu vilayәtin әhalisinin qәflәtdә qalmasından xәbәrdar olub cüzi sәrmayә ilә oraya gәldi, az bir müddәt әrzindә xüşgәbar alverindәn külli miqdarda gәlir sahibi olub, Marağa mülkәdarlarını özlәrinin muzduruna çevirdi.

 

Hәr cür tәrәqqidәn qafil olmaqdan daha betәri bu yerin әhalisi arasında tiryәk çәkmәk kimi ağır dәrdin geniş yayılmasıdır. Camaatın hәr zümrәsindәn bir dәstәsi bu dәrmansız dәrdә mübtәla olubdur. Mәnim fikrimә görә, bütün bunların әsas sәbәbi işsizlik, arsızlıq, cәhalәt vә nadanlıqdan başqa bir şey deyildir. Әgәr birinin bir tikә çörәyi vә cüzi savadı olsa, heç vәch ilә öz ciblәrini doldurmaq üçün dünyanı xarab etmәk istәyәn bu camaatın ardınca getmәz. Әlbәttә, bu işdә bir para mürüvvәtsiz hakimlәrin tәcavüzü, elәcә dә ruhani donuna girmiş, yәni әmәlsiz alimlәr vә yaxşı adamların adını korlayan bәzi zalımların fәsadı da tәsirsiz olmamışdır.

 

Mәlum olduğu üzrә, bu tayfanın başçısı Әlәmut mülhidlәrinin mәzhәbini әhya etmәk mәşqinә düşmüşdür. Hakimlәrin zülmü, xurafata vә mövhumata inanan әhalinin savadsızlığı vә avamlığı onun işinә rövnәq vermişdir. Әvvәllәr o, bir para avam aldadan şüarlarla camaatı öz başına topladı. Belә ki, bu sövdada bir çox başlar kәsildi, hәdsiz-hesabsız evlәr dağıldı, ailәlәr başsız qaldı. O isә hәyasızcasına bir pillә dә yuxarı qalxıb, Samirә buzovu kimi, "mәnәm ulu allah" dedi. Öz alçaq nәfsinin istәklәrini ödәmәk, bir dә bәzi zalımlarla düşmәnçilik etmәk mәqsәdilә bu bәdbәxt vәtәni, vәtәnpәrvәrliyi vә hәmvәtәnlәrinin hüququnu tapdalayıb, böyük bir tәfriqә daşı ortalığa atdı. Mәqampәrәstlik hәvәsinin şiddәtindәn öz asudәliyini vәtәni vә babalarının mәzarı olan bir ölkәnin әhalisini pәrişanlığa vә fәlakәtә düçar etmәkdә gördü. Cәlladlara xas olan bir sifәtlә alovlandırdığı odda hәmvәtәnlәrinin alışıb yanmasına sevindi. Bundan sonra, hәmişә dәrdini çәkib dәrmanından aciz qaldığı şişmiş xayası ilә allahlıq iddiasına düşdü. Divi vahimәyә salan o mәnhus heykәli ilә özünә "camali-mübarәk" lәqәbi verdi. Qәribә burasıdır ki, inanılmış adamlardan eşitdiyimә görә, bu hәzrәt özünü öyüb, yaxın müridlәrinә deyirmiş ki: "Mәn İranda elә bir rәng işlәdib oyun oynadım ki, onun ciki dә mәnimdir, bökü dә. Ona görә ki, Nasirәddin şah iranlıları babi olduqlarına görә qırır. O elә bilir ki, babilәri öldürür. Halbuki, әslindә iranlıları qırır. Bundan әlavә, qırılanların malından da bizә bir şey çatır".

 

Siz allah, bu namәrdin rәhmsizliyinә, daş ürәkliliyinә bir baxın! Elә bil ki, özü iranlı deyil, amerikalı va ya afrikalıdır. Guya iranlılar torpaqdan törәyib, o özü isә oddan yoğrulmuşdur. Öz hәmvәtәnlәrini ölümә verir, bu alçaq vәhşiliyinә görә öyünür dә.

 

Onun dini kitablarına diqqәtlә baxılsa, "әmri-әzәm", "qәlәmi-izz", "cәmali-qәdәm", "hәyakili-müqәddәsә", "әğsan", "әfnan", "rәsmi-әzәm" vә bu kimi bir ovuc qәliz vә gurultulu әrәb-fars sözlәrindәn başqa bir şey olmadığı mәlum olar. Dini ehkamlarının da fasid olmasının indiyә qәdәr üzә çıxıb, bir neçә dәfә dәyişdirilmәsinә baxmayaraq, Zәrdüşt, Nәsrani, Mәzdәk vә ismailiyyә mülhidlәrinin dini ehkamının tәrkibindәn ibarәt olduğu aydın mәsәlәdir. Bunların  da hamısının xәmirinin mayası mәqampәrәstlik, dinsizlik vә fәsaddan  başqa bir şey deyil. İtaliyada Amerikanı kәşf edәn Xristofor Kolumbun tuncdan heykәli tökülәrәk böyük hörmәtlә bir çox şәhәrlәrdә qoyulmuş vә onun altında    "heykәli-qüds" yazılmışdır. Vәtәnpәrvәrlik ilahisi hesab olunan bu heykәl hamı tәrәfindәn sevilir, ona hamı sitayiş edir. Babilәrin rәisi olan bu hәzrәt dә әcnәbi torpağının bir guşәsinә sığınıb, öz vәtәnini xarab etdiyinә görә, hәmvәtәnlәrini qırğına verib nahaq qanlar axıtdığına görә bu böyük lәqәbi özünә bağlayıbdır. Min hiylә vә tәzvirlә sәdәqә, nәzir ünvanı ilә hәmvәtәnlәrindәn topladığı pulları o, cizyә babәtindәn әcnәbi dövlәtin kiçik mәmurlarına tәqdim  edir ki, asudә nәfәs çәkmәyә imkanı olsun. Bu iki heykәlin tәfavütü gör haradan harayadır?! Bu hәzrәtin yeganә kәramәti ondan ibarәtdir ki, bir neçә sәcli vә qafiyәli әrәb sözlәrini quyruq-quyruğa bağlayıb, onları göydәn nazil olunmuş vәhy vә özünü katibi-qeyb hesab edir. Biçarә daha bilmir ki, "hәr oxuyan Molla Pәnah olmaz".

 

Nә isә, bunların hamısı İranın vә iranlıların bәdbәxtliyinә bir dәlildir. Misirdә hәr gün onların vәziyyәtindәn qәribә xәbәrlәr eşidәrdim. Bu yazıq, Әka kimi bir yerdә bircә saat da arxayın yaşaya bilmir vә oranın dövlәt mәmurlarından biri dәyişildikdә, yaxud tәzә hakim gәldikdә, bunların gözünә yuxu getmir. Tәzә gәlәn mәmurları peşkәş vә hәdiyyәlәrilә özlәrinә ram etmәdikcә xәyalları rahat olmur. Әgәr bunlar öz әllәri ilә hәdiyә vә peşkәş aparmasalar da, mәmurlar bәhanә tapıb zorla alacaqlar. Hәrçәnd ki, zahirәn ona "Şeyxül-әcam" adı veriblәr, amma batindә nә kimi mәslәkә qulluq elәdiyini yaxşı bilirlәr. Gәlir mәnbәyi olduğu üçün mәmurlar pәrdәni yırtmaq istәmirlәr....

 

Axı nә üçün gәrәk bizim hәmvәtәnlәrimizdәn bәzisi bir ovuc әlsiz-ayaqsız adamlara başçılıq etmәk tamahı ilә millәt arasında belә bir dәrin tәfriqәyә sәbәb olsun? Mәlumdur ki, bu xoşagәlmәyәn vәziyyәtin meydana gәlmәsindә mәmlәkәtin başçıları vә ruhanilәrin qәflәti әsas amil hesab edilmәlidir.

 

Xülasә, Marağanı seyr etmәkdәn dә doydum. Oranın pәrişan vәziyyәti mәnim halımı daha da pәrişan elәdi. Bu şәhәrin әhalisinin әhval-ruhiyyәsini bir-iki sözlә belә xülasә etmәk olar -- çörәk pulu qazanmaq. Daha bundan artıq heç bir tәvәqqelәri yoxdur. Durduqları yerdәn dә bir addım belә irәli getmәk fikrindә deyillәr. Tәnbәllik, arsızlıq onların sümüyünә, iliyinә işlәyibdir. Qardaşın biri cüzam xәstәliyinә tutulduğuna görә evindәn, uşaqlarından ayrılıb ölümlә әlbәyaxa olduğu halda, o biri qardaş çay qırağında öz tay-tuşları ilә әylәşib eyş-işrәtlә mәşğuldur. Bir parası da cüzam xәstәliyindәn betәr olan tiryәkә mübtәla olubdur. Hamısı vәtәnpәrvәrlik duyğularına biganәdir. "Vәtәn sevgisi allaha inam bәslәmәk kimidir" kәlamından xәbәri olan yoxdur!

 

Qulağına azdan-çoxdan bir şey dәymiş varsa da özünü "әhli-irfan" hesab edib, bir guşәdә әlini әli üstә qoyub әylәşmişdir. Bunlar imam-övliyanın ümumin mәslәhәti vә xalqın mәnfәәti üçün buyurduqlarını insanların mәişәtinin pozulmasına sәbәb olan tәsәvvüfün dolanbac istilahları ilә tәbir edib deyirlәr: "Ay canım, o ayәdә vәtәn deyil:

 

Nә Misirdir, nә İraqdır o vәtәn,

O yerin heç adı yoxdur, anla sәn!

 

Vәtәndәn mәqsәd mәnәvi vәtәn, yәni axirәtdir" -- deyirlәr. Halbuki onlar tәrs başa düşmüş, yanlışlığa düçar olmuşlar. Bizim peyğәmbәrimiz bәdәninә zirehli paltar geyәndә vә ya belinә qılınc bağlayanda mәqsәdi axirәt vәtәnini qorumaq vә ya onu sevmәk deyildi. Әgәr belә olsaydı, Mәkkәnin fәth edildiyi gün "vәtәn sevgisi allaha inam bәslәmәk kimidir" kәlamının әsil mәnası olan mәşhur xütbәsini oxumazdı. O xütbәni peyğәmbәr öz әsil vәtәni, doğma diyarı vә anadan olduğu yer olan Mәkkәnin fәzasına, onun evlәrinә, küçәlәrinә, qapılarına vә divarlarına xitabәn buyurmuşdur. İlhamla dolu sözlәrindәn o böyük başçının könlündәki sevinclәr aşkar görünür.

 

Müsәlmanlar bilmәlidirlәr ki, sevmәli olduğumuz vәtәn, qoynunda boy atdığımız hәmin müqәddәs torpaqdan ibarәtdir. Әhl-әyalımızın mәskәni namusumuzun sığınacağı, babalarımızın dәfn olunduğu yer olan vә bizi boya-başa çatdıran bu palçıq dam-divarı qorumaq vә bu mühiti sevmәk bizim müqәddәs vәzifәmiz vә zәruri borcumuzdur.

 

 

 

 

MARAĞA SӘYAHӘTİNİN İCMALI

 

 

Bu yerin dә vәziyyәti xülasә şәkildә qeyd olundu.

 

Demәli, İranda "haraya getsәn göyü eyni rәngdә görәrsәn!" Heç bir yerdә ticarәtin tәrәqqisindәn, mәmlәkәtin vә millәtin xeyrinә olan işlәrin әncamı üçün әlbir olmaqdan, hәmvәtәnlәrә vә vәtәnә sevgidәn iz-әsәr yoxdur. Bu şәhәrin dә sakinlәri varlısından tutmuş yoxsulunadәk, güclüsündәn tutmuş zәifinәdәk tәrәqqi vә mәdәniyyәt alәmindәn xәbәrsizdirlәr.

 

Ölü ikәn diri, diri ikәn ölüdürlәr.

 

Nә isә, günortaya yaxın Marağadan çıxıb, Binaba tәrәf yola düşdük. Axşamüstü Binaba çatdıq. Müsafirlәrә mәxsus olan bir karvansarada mәnzil tutduq. Namaz qılıb, bir stәkan çay içdikdәn sonra Yusif әmi ilә gәzmәyә çıxdıq. Bu qәsәbәnin çarsıbazarı var, amma tacirlәrin iqamәti üçün xüsusi karvansarası yoxdur. Bazarı gәzdik. Binab Marağanın bir әlavәsi hesab olunsa da, özlüyündә böyük vә mötәbәr bir qәsәbәdir. Evlәr tamamilә xam kәrpiclә tikilmiş, divarları palçıq möhrәdәndir. Bircә daş evә belә rast gәlmәk mümkün deyil. Buranın әhalisinin dә mәişәti, Marağada olduğu kimi, meyvә bağları vә xüşgәbarla tәmin olunur. Ancaq burada axar su yoxdur. Bütün bağlar quyulardan çәkilәn su ilә suvarılır. Әmәksevәr, zәhmәtkeş, bir qәdәr dә qәnaәtcil әhalisi vardır. İsrafçı, töküb dağıdan deyillәr. Deyәsәn, özlәri dә düz adamlardır. Ona görә ki, burada iflasa uğrayan, sәrmayәsi batan adama rast gәlmәdik. Әhalinin әksәri savadsız vә cahil olsa da, әxlaqәn pozulmamışlar. Mәrdimazar vә dәcәl deyillәr. Hamısı qonaqsevәn vә qәribnәvazdır.

 

Xülasә, bir az gәzib dolandıqdan sonra mәnzilә qayıtdım. Meydandan keçәrkәn camaatın bir yerә toplaşdığını vә ucadan "Ya Әli" çәkdiklәrini eşitdim. Yusif әmiyә dedim: gedәk oraya, görәk nә var. İrәli gedib gördük ki, bazar әhli vә kәndlilәrdәn bir dәstә dövrә vurub әylәşiblәr. Bir dәstә dә onların arxasında ayaqüstә dayanmışdı. Hәlqәnin ortasında iki-üç dәrvişbeçә ilә iki dәrviş virdlәr oxuyurdular. Dәrvişlәrdәn biri dedi:

 

"Hәr kәs üçüncü "Ya Әli"ni bundan da ucadan desә, mövlam Әli qәbir evindә ona yar olsun."

 

Sonra özü әlini qulağına qoyub gur sәslә "Ya Әli" deyә bir nәrә çәkdi. İki yüz nәfәrә yaxın olan camaat da onun kimi "Ya Әli" deyib sәsini göylәrә qaldırdı. Bu zaman dәrviş әbasının altından iki-üç qutu çıxartdı. Ovsun oxuya-oxuya qutuların qapağını açmağa başladı. Bir ucdan rәngbәrәng, qara, qırmızı ilanlar idi ki, qutulardan çıxarır vә müxtәlif nәğmәlәr oxuya-oxuya deyirdi: "Ovsunladım, çıx eşiyә. Heydәr, Sәfdәr eşqinә çıx eşiyә. Halva, halva, ilan, gürzә ilan...."

 

Bu cür mәnasız, başsız-ayaqsız sözlәrdәn o qәdәr dedi ki, ağzı kәflәndi. Birdәn üzünü camaata çevirib ucadan dedi:

 

"Hamınız әllәrinizi yuxarı qaldırın!"

 

Camaat әllәrini yuxarı qaldırdı. Hәtta mәn dә, Yusif әmi dә әllәrimizi qaldırdıq. Dәrviş bir para dualar oxuyandan sonra dedi:

 

"Hamınız әllәrinizi cibinizә salın!"

 

Hamımız ona itaәt edәrәk әllәrimizi cibimizә saldıq. O yenә dә bir qәdәr dua oxuyub dedi:

 

"Әlinizә nә gәldi tullayın mövlamın mәrәkәsinә!"

 

Gördüm yarım şahıdan, bir şahıdan ibarәt hey qara puldur ki, yağış kimi dövrәdәn mәrәkәnin ortasına yağdırırlar. Mәn dә bir onşahılıq çıxarıb atdım. Yusif әmi mәnalı-mәnalı güldü. Ancaq özü dә bir abbası çıxarıb atdı.

 

Bu qәlәndәr dәrviş camaatı tәsәvvür edilmәz dәrәcәdә qorxutmuşdu. Yazıq avam camaat elә güman edirdi ki, onun sözünә qulaq asmasalar, ona pul vermәsәlәr, dünya vә axirәtdә işlәri rast gәlmәyәcәkdir.

 

Dәrvişlәr bu fırıldaqla çoxlu pul yığdıqdan sonra da camaatın yaxasından әl çәkmәdilәr; onlardan biri üzәrindә bir para şәkillәr vә dualar çap olunmuş yüzә qәdәr rәngbәrәng vәrәqә çıxarıb dedi:

 

“Bu ismi-әzәmdir. Vәlәdüzzina adam onu görә bilmәz. Bu ismi-әzәmin xüsusiyyәtlәrindәn biridir. Hәr kәs buradan getsә, şübhәsiz, haramzadadır. Özü da ancaq bunları halalzadaya göstәrәcәyәm.”

 

Yazıq avam camaat haramzadalıq töhmәtindәn qorxaraq mәrәkәni tәrk edә bilmәyib, yerlәrindәcә mıxlanıb qalmışdı. O biri tәrәfdәn dәrviş dedi:

 

“Qәlәndәr, bunların hamısı xalis şiә, peyğәmbәr övladını sevәnlәrdir. Allaha şükür ki, içәrilәrindә bic, haramzada adam yoxdur. Siz camaatı feyzdәn mәhrum elәmәyin, ismi-әzәmi göstәrin.”

 

Dәrviş sәhifәni göstәrdi. Mәn onu uzaqdan gördüm. Üzәrindә bir zülfüqar şәkli dә var idi. Dәrviş dedi:

 

“Bu qiymәtli hәdiyyәnin hәr birinin dәyәri dünyaların baci-xәracından da artıqdır, ancaq mәn onların hәr birini min tümәnә satacağam.”

 

Yoldaşı dedi:   

 

“Yox, Hacı dәrviş, çox baha deyirsәn, hamının gücü çatmaz, heç kәs gәrәk mövlanın feyzindәn mәhrum qalmasın.”

 

Dәrviş min tümәndәn birdәn-birә beş yüz tümәnә endi. Beş yüz tümәndәn dә yüz tümәnә, yüz tümәndәn bir tümәnә; nәhayәt, bu "qiymәtli" hәdiyyәnin dәyәri gәlib iki şahı qara pula çatdırıldı. Bu әlvan kağızlar da tamamilә satıldı. Dәrviş and içib deyirdi ki, hәr kәsin yanında bu duadan olsa, ilin axırınadәk bütün borclarını ödәyәcәk. Ona Mәkkә vә sairә müqәddәs mәkanların ziyarәti nәsib olacaq. Bunlardan әlavә, ürәyindә olan bütün şәri arzuları yerinә yetirilәcәkdir. Bu duanı hansı evdә saxlasalar mәlәklәr sәhәr-axşam o evin ziyarәtinә gәlәrlәr. Ölәndә hәr kәs bu duanı öz kәfәninin içәrisinә qoysa, qәbir evindә әzab mәlәklәri ona yaxın gәlә bilmәzlәr.

 

Xülasә, bu dәrviş donuna girmiş div sifәtli kәlәkbazlar yazıq avam camaatı işindәn-gücündәn avara elәyib, iki-üç saat günün altında saxladılar; ciblәrini boşaldıb, lazım olan mәblәği topladıqdan sonra onların yaxalarından әl çәkdilәr. Bu sadәlövh adamların halına ürәyim yandı. Öz-özümә dedim: "Allaha pәnah aparıram, qәribә alәmdir, tәәccüblüdür, görәsәn, bu ölkәnin bütün başçıları kordurlar, kardırlar, yaxud hökumәtin mәnasını anlamırlar? Mәgәr hökumәti tәşkil etmәkdәn mәqsәd biçarә avamı bu kimi quldurların, şarlatanların şәrarәtindәn, tәcavüzündәn qorumaqdan ibarәt deyilmi? Nә isә, yenә dә köhnә dәrdlәrim tәzәlәndi. Yusif әmiyә dedim:

 

“Bәsdir, Yusif әmi, buranı sәyahәt etmәkdәn dә doyduq, gәl gedәk mәnzilә.”

 

Mәnzilә qayıtdıq, şam yedikdәn sonra başımızı qoyub yatdıq. Sәhәr yuxudan duran kimi Urmu şәhәrini sәyahәt etmәk әzmi ilә atları minib, Urmu gölünün sahilinә doğru sürdük. Binabdan buraya kimi yolun hәr iki tәrәfi göz işlәdikcә üzüm vә meyvә bağları idi. Addımbaşı abad kәndlәr görünürdü.

 

Yolda izdihamla gәlәn bir dәstә camaatla rastlaşdıq. Bir qәdәr yaxınlaşandan sonra gördük ki, sәrbazlardır. Mәlum oldu ki, Tәbrizdә olan Marağa fövcünün mürәxxәs olunmuş әsgәrlәridir. Onları görәn kimi çarvadarımız üzünü mәnә tәrәf tutub dedi:

 

“Ağa, bir qәdәr kәnara çәkilsәk yaxşıdır, çünki bu sәrbazlar bizdәn tütün-kibrit istәyib, mәәttәl elәyәcәklәr. Yaxına gәlsәlәr qoymayın ki, atın cilovunu tutsunlar.”

 

“Yaxşı,” -- dedim. Gördüm bu sәrbazların hәr dәstәsi on-on iki tüfәngi bir ulağa çatıb, dağınıq vәziyyәtdә gәlirlәr. Dәstә-dәstә, manqa-manqa yolun hәr iki tәrәfindә olan bağlara tökülüşüb әtәk-әtәk, çuval-çuval üzüm dәrirdilәr. Bar sahiblәri dә yerlәrindәcә quruyub, heyran-heyran onlara baxırdılar. Bir nәfәrdә belә cәsarәt yox idi ki, onlardan soruşsun: nә üçün belә edirsiniz?

 

Çarvadar dedi:

 

“Gördünüz, bunların hamısı oğrudurlar. Bu yerlәrin әhalisindәn hәr kәs oğru-әyriliyә meyl göstәrsә, gedib sәrbaz vә ya topçu olur. Ona görә ki, bu vasitә ilә cәzadan özünü bir növ qoruyur, oğurluq vә ya cibkәsmә üstündә tutulsa da, yenә dә başqaları kimi ağır cәza almaz, onun әlini kәsmәzlәr. Elә buna görә dә istәdiklәri kimi xalqın malını talayırlar.”

 

Sözün qısası, buradan bir tәhәr salamat qurtardıq. Axşamüstü Urmu gölünün sahilinә gәlib çatdıq.

 

Gәmi hazır idi. Amma gәmi dedikdә, doğrudan da, bu göldә hәqiqi gәmilәr üzdüyünü tәsәvvür etmәk olmaz. Xeyr, bunlar avar çәkәnlәr vasitәsilә hәrәkәt edәn böyük bir qayıqdan ibarәtdir ki, adını gәmi qoyub, nәqliyyat vasitәsi kimi suya salıblar. Daşıdıqları yük dә buğda vә qoyundan başqa bir şey deyil. Onları bu sahildәn o biri sahilә aparıb gәtirirlәr. Deyildiyinә görә, bu gәmilәri әlli-altmış il bundan qabaq İranın alim vә bilikli şahzadәlәrindәn olan Urmu hakimi mәrhum Mәlikqasim Mirzә qayırtdırıb, nәqliyyat işini yaxşılaşdırmaq vә asanlaşdırmaq mәqsәdilә suya salmışdır. Elә o vaxtdan da bugünәdәk necә varsa elәcә dә qalmışdır. Bu gölün ortasında bir ada var. Mәrhum şahzadә orada kiçik bir imarәt dә tikdirmişdir. Hәr tәrәfdәn su ilә әhatә olunmuş quruluğa türkcә "ada" deyilir. Hәmin adada bir para mәdәnlәr dә ola bilәr. Amma, yәqin ki, hәlә indiyәdәk heç kәs belә bir sәrvәti axtarıb tapmaq xәyalına düşmәmişdir. İran dövlәti mәmlәkәtin vә millәtin dirçәlmәsinә sәbәb olan bu kimi işlәrә әsla fikir vermir. Mәdәn tapmaq vә kәşfiyyat aparmaq işinә kim öz qiymәtli vaxtını sәrf edәcәk?! Dünyada misli az yayılan Mazadaran meşәsini cüzi bir mәblәğ müqabilindә xarici quldurların әlinә tapşırıblar ki, onlar kökünü baltalasınlar. Bir allah bәndәsi tapılmır ki, o tәbii xәzinәni xilas etmәk fikrindә olsun. Yerin üstündәki sәrvәti görmәyәndә torpağın köksündә yatmış mәdәnlәrә daha nә kimi etina ola bilәr?!

 

Әlqәrәz, gәmi adaya doğru üzmәyә başladı. Gün batana yaxın adanın sahilinә gәlib çatdıq. Gәminin içindәki qoyunları burada boşaltdılar. Yenә dә gәmi öz yoluna davam etdi. Şamımızı yeyib yatdıq. Sәhәr yuxudan duranda özümüzü dәnizin o biri sahilindә, Urmu şәhәrinin yaxınlığında gördük. Tez durub gәmidәn düşdük. Buradan şәhәrәdәk iki ağac yol var. Dayanmadan iki ulaq kirayә edib, şәhәrә tәrәf yollandıq. İki saat yol getdikdәn sonra şәhәrә çatıb, "Gülşәn" adlı karvansarada mәnzil tutduq. O gün heç yerә getmәdik. Nahardan sonra Yusif әmi dedi:

 

“Mәn hamama gedirәm.”

 

Dedim:

 

“Özün bilәrsәn, get.”

 

O getdi, mәn dә çıxıb karvansaranın hәyәtindә gәzmәyә başladım. Bir hücrәnin qabağında sarı sәbzә, kişmiş arıdıb, Rusiyaya göndәrmәk üçün qutulara doldururdular. Dayanıb bir qәdәr baxdım. Gördüm qutuları dolduran fәhlәlәrin arasında qilü-qal sәsi ucaldı, az qaldı iş dava-mәrәkәyә, sillә-yumruğa çatsın. Onların deyişmәsinә qulaq asdım. Gördüm biri deyir: "Bu nemәtilәrin hamısı biqeyrәtdilәr". O birisi o tәrәfdәn ona cavab verdi: "Yәni dünyada Heydәridәn dә binamusu tapılarmı? Gәdә, filan davada qabağımızdan tülkü kimi qaçıb, siçan deşiyn axtarmağınız yadından çıxıbmı?"

 

Burada mәrhum atamın sözlәri yadıma düşdü. O deyәrdi: "İranın bir çox böyük şәhәrlәrindә әhali arasında heydәri, nemәti davası olur. Dava elәyәn tәrәflәrin heç özlәri dә bilmirlәr ki, Heydәr kimdir, Nemәt kimdir. Amma hәr il bu iki adın tәrәfgirliyi üstündә vuruşmalar olur, qanlar axıdılır, hәtta çox vaxt qalib gәlәn tәrәf mәğlub olan tәrәfin dükanlarını, evlәrini dә talayır".

 

Mәn kişmiş anbarının sahibindәn soruşdum:

 

“Nә üçün bunları sakitlәşdirmirsәn? Axı bu iki mәchul ad üstündә niyә gәrәk belә düşmәnçilik törәdilsin?! Bunlar mәgәr bir mәmlәkәtin әhli vә bir-birlәrinin din qardaşı vә vәtәndaş deyillәr?!”

 

Yazıq anbar sahibi dәrindәn bir ah çәkib dedi:

 

“Әziz qardaş, bu cahillәrә nәsihәt vermәk mәnim borcum deyil. Gәrәk şәhәrin ülәması vә ağıllı adamları bunları başa salsın. Tәәssüflәr olsun ki, o insafsızlar da nәinki bunlara nәsihәt vermirlәr, hәtta bu fitnә ocağına odun qoyurlar. Ona görә ki, onların özlәrinin bәzisi heydәrilәrin, bir parası da nemәtilәrin tәrәfindә durur vә bu vasitә ilә avam camaat arasında nüfuz qazanırlar. Xüsusilә insafsız mәrsiyәxanlar hәmin fitnә alovunu qızışdırır, bu cahillәri tәhrik edirlәr. İndi millәtin cahil kütlәsinin qәlbindә bu düşmәnçilik toxumunu elә dәrin sәpmişlәr ki heç demәklә qurtaran deyil. Tәrәflәrin hәr biri elә güman edir ki, o biri tәrәfә qarşı nә qәdәr dәrin kin bәslәsә, nә qәdәr çox düşmәnçilik elәsә, dünya vә axirәtdә o qәdәr xoşbәxt olacaqdır. Ölәndәn sora sorğusuz-sualsız behiştә gedәcәkdir. Ona görә dә bir-birinin acığına mәrsiyәxanların kisәsini doldururlar. Tәkyәlәri bәzәmәkdә, döşәmәkdә bir-birlәri ilә rәqabәtә girişirlәr. Sinәzәnlik edir, zәncir vurur, baş yarırlar....  Bunların hamısı isә xüsusilә riya üzündәn olduğuna görә, şәriәtә ziddir. Böyük müctәhidlәrimiz vә mәşhur alimlәrimiz bu kimi işlәri haram sayırlar. Yaxşı baxdıqda görәrsiniz ki, mәscidlәrin çoxu  xarabdır, hamısını toz basıbdır, qapıları çox vaxt bağlı qalır. Amma bu insafsızlar hәr bir millәt vә әhalinin get-gәl etmәyә haqlı olduqları küçә-bazarda, karvansaralarda vә yol üstündә rövzәxanlıq dәstgahı açıb, camaata mane olurlar. Hәlә pis-pis dә öz alәmlәrindә imam  Hüseyn әleyhissәlamın boynuna әblәhcәsinә böyük bir minnәt dә qoyurlar. Daha bilmirlәr ki, o hәzrәt şәhadәti vә öz pak övladının әsarәti müsibәtini cәddi-büzürgvarının pak dininә xәlәl toxunmaması vә bidәtin aradan götürülmәsi xatirinә qәbul etdi. Bunlar isә o cür mühüm bir tәlimi korlayır, yәhudinin, xaçpәrәstin get-gәl etmәyә haqlı olduğuna fikir vermәdәn ümumi yolu  bağlayır,  mәrsiyәxanlıq elәyirlәr. Hәlә utanmayıb belә bir xilaf işin üstünә ibadәt adı da qoyurlar. İmam Hüseyndәn, onun qiyamәt günü hamının bağışlanmasını allahdan xahiş edәn böyük cәddindәn xәcalәt çәkmirlәr.

 

Bu mürüvvәtsiz mәrsiyәxanlar at-heyvan bağlanılmalı olan bәzi yerlәrdә dә әzadarlıq büsatı qururlar; dәrdimiz bir deyil ki, demәklә qurtarsın. Şabehgәrdan    adlandırılan başqa bir dәstә dә vardır. Daha onların әlindәn allaha pәnah aparıram. Onlar da özlәrini imam Hüseynә bağlayıblar. Hәr biri başına bir ovuc dәlәduz toplayıb, hәrәsinә dә imamın müqәddәs әhli-beytinin kişilәri vә ya arvadlarından birinin adını verirlәr. Beş quruşluq dünya malı üçün onların nә kimi oyunlardan çıxdıqlarını bilmirsiniz. Allaha and olsun, onların pәrdә ardında min fisqü-fücura mürtәkib olduqlarını gördükdә hәr bir qeyrәtli müsәlman hәyatından belә bezikir. Tәәccüblü burasıdır  ki, bu geniş ölkәnin bu hәyasızların hәr bir oyunu vә kәlәyindәn xәbәrdar olan әhalisi onların bu    işlәrini üzә vurmurlar. Halbuki bu pozğun ünsürlәrin törәtdiklәri fisqü-fücur mәhәrrәmdәn bir neçә ay sonrayadәk әyan-әşraf mәclislәrinin söz-söhbәtinә çevrilir. Allahdan gizlin deyil, sәndәn nә gizlin. Bu xoşagәlmәyәn vәziyyәti gördükdә fikir-xәyalın әlindәn bәzi vaxtlar az qalır ki, bir para narәva sözlәr zehnimdәn keçsin vә küfr danışım. Amma yenә dә әstәğfürullah deyib, vәsvәsәni fikrimdәn çıxarmaq üçün başımı ayrı bir şeylә qatıram.... Bir iddәni heydәri-nemәti, bir dәstәni mütәşәrre-şeyxi adı ilә bir tәrәfә çәkir, gündә min hiylә işә salaraq, öz әllәri ilә millәtin birliyini pozurlar. Özlәrinin xatircәmliyini millәtin tәfriqәsindә görürlәr. Öz iyrәnc mәnfәәtlәrini tәmin etmәk mәqsәdilә vәtәnә xidmәt etmәk әzmindә olan, xeyirli bir işә iqdam edәn hәr bir adamı zülmkar adlandırır, xalqı ondan çәkindirirlәr. Birisi paltarını azca qısaltdıqda onu firәngimәab adlandırıb, salamını belә almırlar. Müsәlmançılığı әba-qәbada görürlәr. Daha bilmirlәr ki, "adam cildinә girmiş çoxlu şeytanlar da var". Xülasә, bu bir ovuc bәdbәxt avam camaatı tora salmaq üçün dörd tәrәfdәn elә pusqular düzәltmiş, tәlәlәr qurmuşlar ki, onu heç bir allah bәndәsi tәsәvvürünә gәtirә bilmәz. Daha mәni bağışlayın, ağzımı yumub danışmasam yaxşıdır.”

 

“Qardaşım,” -- dedim, -- “yaxına gәl, izin ver sәnin o ağzından, dodaqlarından öpüm. Sәn İranda mәnim rast gәldiyim ilk adamsan ki, bu incә mәsәlәlәri dәrk edib vәtәnin dәrdini çәkirsәn. Hәr tәrәfә diqqәtlә nәzәr saldığım vә hәr bir sәsә diqqәtlә qulaq asdığım bu sәyahәt müddәtindә hәmvәtәnlәrimin içindә elә bir adam görmәdim ki, bu xoşagәlmәyәn vәziyyәti sәnin kimi dәrk etmiş olsun. Belә gözәl sözlәri heç kәsdәn eşitmәdim. Sәnin Mәsiha nәfәsin var. Hәqiqәtәn mәni diriltdin, allah sәnin ömrünü uzun elәsin!

 

Axı mәni bir başa sal görüm bidәt dәrәcәsindәn dә o tәrәfә keçәn bu tәziyәdarlığın vәziyyәtindәn Nәcәf-Әşrәfdә әylәşib әmrü nәhylәri bütün İranda icra olunan ülәma hәzrәtlәrinin xәbәrlәri var, ya yoxdur? Xәbәrlәri vardırsa, hamının gözü qabağında lüt canlarını qan sızıncaya qәdәr zәncirlә döyәclәmәk kimi şәrә zidd işi nә üçün qadağan etmirlәr? İnsan hәyatını tәhlükәyә salan bu başyarma mәsәlәsi niyә qadağan olunmur? Bu şәkildә tәziyә tutulmasına imam hәzrәtinin razılıq vermәsini heç kәs iddia edә bilmәz. Bir tәrәfdәn camaat küçәdә, bazarda, qәsbi yerlәrdә döşünә döyür, zәncir vurur, başını yarır, o biri tәrәfdәn savadsız vә ya savadlı molla ağacdan qayrılmış bir kürsünün üstünә çıxır, iki-üç xoşgül cavan oğlanı ortaya salıb, nәşәlindirici havalarla mәclisi qızışdırır, bunun da adını allahdan, peyğәmbәrdәn utanmadan әzadarlıq qoyur. Mәgәr belә dә әza saxlamaq qayda-qanunu olar?...”

 

Müsahibim dedi:

 

“Bәlkә dә ülәma hәzrәtlәri bu xoşagәlmәyәn vәziyyәtdәn lazımınca xәbәrdar deyildir. Amma bunu da bilirәm ki, bu mәtlәbi onlara bir adam xәbәr versә belә başlarına toplaşanların hәrәsi bir әmma çıxarıb, lazımi tәdbirlәr görülmәsinә mane olacaqdır. Xüsusilә rövzәxanlar hәr bir vasitәyә әl atacaqlar. Bu müftәxor tayfa özünün on tümәnlik mәnfәәti üçün dünyanı cәhәnnәm oduna salmaqdan fәrәhlәnir.”

 

“Bәs hökumәt nә üçün işә qarışmır?” -- dedim.

 

“Allah atana rәhmәt elәsin,” -- dedi. -- “Hökumәt belә bir vәziyyәti allahdan istәyir. O istәyir millәtin başı özünә qarışsın. Hökumәtin siyasәti budur ki, millәt hәmişә keşmәkeşdә olsun, özü haqqında düşünmәyә fürsәti olmasın, zәmanәnin vәziyyәti vә tәlәblәrindәn xәbәrsiz qalsın. Elә buna görә dә, hökumәt xalqın başını daha artıq qatan ruhanilәr tayfasını hәvәslәndirmәk üçün hәrdәnbir onlara gurultulu lәqәblәr verir. Mәsәlәn, birinә "sәdrüzzakirin", o birinә "sultanüzzakirin", başqasına "fәxrülülәma", digәrinә "sәdrülülama" vә s. lәqәblәr verir. Bu yaxınlarda onlardan birinә "hüsamülülәma" lәqәbi verilmişdir. Onunla yarım saat oturub söhbәt elәsәn fisqü-fücurda nә kimi yüksәk bir dәrәcәyә çatdığını özün görәrsәn. Allaha and olsun, onun böyük adamların mәclislәrindәki söhbәtlәrini dinlәmәkdәn bazar lotuları belә utanarlar. O ikiüzlünü görmüş olan hәr bir kәs mәnim sözümü tәsdiq edә bilәr. Belә bir yüksәk lәqәbi elә bir alçağa vermişlәr; özünün dә hәr bir yerә yolu var. Bu da bu mәmlәkәtin hökumәtinin mәslәki!...”

 

Dedim:

 

“Qardaş, xudahafiz! Bu dәrdlәrin dәrmanı yoxdur.”

 

Mәn elә xәyal elәdim ki, bir az söhbәt elәsәm ürәyim açılar. Amma tәәssüf ki, bu söhbәtdәn dәrdim bir az da artdı. O cavanmәrdlә vidalaşdıqdan sonra mәnzilә qayıtdım.

 

Bu şәhәrin gülәrüzlü, xoş sima vә xoş geyim әhalisi var. İranın başqa şәhәrlәrindә gördüyümün әksinә olaraq, kişilәrinin hamısı burada tel qoyur. Bu vәziyyәt ümumi adәt şәkli aldığına görә eyib sayılmaz.

 

Yusif әminin hamama getmәsindәn dörd saat keçmişdisә dә gәlib çıxmamışdı. Nigaran qaldım. Karvansaranın әtrafını gәzib, dükanlara tamaşa elәdim. Gün batana yaxın Yusif әmi gәlib çıxdı.

 

“Nә üçün bu qәdәr gecikdin?” -- deyә soruşdum.

 

Dedi:

 

“Siz әhd elәmisiniz ki, İranda hamama getmәyәsiniz. Әlbәttә, ona görә getmәk istәmirsiniz ki, hamam xәznәlәrinin suyu tәmiz deyil, hamı girib orada yuyunur. Daha bu o demәk deyil kn, hamamın içinә girmәyәsiniz. Buranın hamamlarının tamaşası var. Gәrәk sabah mәnim xatirimә hamama gedәk. Siz xәznәyә girmәyin, eşikdә soyuq su ilә dә yuyunmaq olar.”

 

“Axı bu qәdәr üz vurmaqdan mәqsәdin nәdir?”

 

“Mәqsәdim odur ki, siz sәyahәtә gәlmisiniz, nә görürsünüz yazırsınız. Buranın hamamlarında da görmәli vә yazmalı çox şeylәr var.”

 

“İndi ki, mәslәhәt görürsünüz, nә eybi var, sabah gedәrik,” -- dedim.

 

Qәzadan sabahısı gün cümә idi. Yusif әmi ilә hamama getdik. Qayda üzrә paltarımızı çıxarıb içәri girdik. Bir neçә addım getmәmişdik ki, bir kişi qәflәtәn mәnim ayaqlarıma bir qab su sәpdi. Bir başqası da Yusif әminin ayağına su tökdü. Heyrәtlә Yusif әminin üzünә baxdım. Bu işin mәnasını işarә ilә ondan soruşdum. Dedi:

 

“Buyurun çarhovuzun yanında oturaq. Sizә onun mәnasını başa salaram.”

 

Çarhovuzun yanında әylәşdik. Hamamın dörd dövrәsindә yerә fitә salıb, üstündә әl-ayaqlarına, bığ-saqqallarına vә saçlarına hәna yaxmış otuz-qırx nәfәr kişi uzanmışdı. Birinә çubuq gәtirir, başqasına qәlyan verirdilәr, bәzilәri dә çay içirdi.

 

Yusif әmi dedi:

 

“Bizim ayaqlarımıza su sәpәnlәr dәllәkdirlәr, onlar müştәrilәri yuyundururlar. Hamamda bir neçә nәfәr başqa dәllәk dә var. Biz ayaqlarımıza su sәpәnlәrin müştәrisi olduq, başqasının bizi yuyundurmağa haqqı yoxdur.”

 

Mәn güldüm. Oxucular özlәri başa düşәrlәr. Xülasә, biz gәrәk o qәdәr gözlәyәk ki, dәllәk kişi bizdәn әvvәl tutduğu müştәrilәrinә sabun-kisә çәksin, sonra bizә dә növbә çatsın. Gördüm on nәfәr dәllәk var, qırx-әlli müştәri. Biz heç olmasa üç saat oturub gözlәmәli olacağıq.

 

Yusif әmi dedi:

 

“Bu vәziyyәti görmәk üçün sәni buraya gәtirdim ki, dünәn mәnim gecikmәyimin sәbәbini bilәsәn.”

 

Dedim:

 

“Görәsәn hәr gün belәdir, ya bu gün cümә olduğuna görә camaat hamama tökülübdür?”

 

“Dünәn dә belә idi,” -- dedi. -- “Mәn soruşdum, dedilәr şәhәrin bütün hamamları hәr gün bu cür dolu olur.”

 

“Bәs bu kişilәr nә üçün qadınlar kimi әl-ayaqlalarına hәna qoyurlar?”

 

“Deyirlәr birincisi ona görә ki, hәna adamın әl-ayağını hәmişә yumşaq saxlayır, ikincisi dә şәriәtdә savab sayılır.”

 

“Bunlar işsizlikdәn, tәnbәllikdәn, cana qulluq elәmәkdәn irәli gәlir,” -- dedim. -- “Guya ki, bütün savab işlәri görüb qurtarmışdılar, tәkcә hәna yaxma savabı qalmışdı. Bunlar vәtәnpәrvәrliyin qәdrini bilmir, vәtәnә xidmәt etmәyin lәzzәtini başa düşmürlәr. Dar görüşlü, alçaq tәbiәtli adamlardırlar. Bir ac qarını doyurmağın savabı min dәfә hәna yaxıb hamamda yatmağın әcrindәn daha çoxdur.”

 

İki nәfәr dә çarhovuzun yanında hәna qoyub, qәlyan çәkirdi. Onların birindәn soruşdum:

 

“Ağa, bağışlayın, siz bu şәhәrdәnsiniz?”

 

“Bәli,” -- dedi, -- “bu şәhәrdәnәm.”

 

Dedim:

 

“Bu adamların öz әl-ayaqlarına hәna yaxmaqdan mәqsәdlәri nәdir?”

 

O, heyrәtlә mәnә baxıb dedi:

 

“Әvvәla, savabı var, ikincisi, adamın әl-ayağını yumşaq saxlayır.”

 

Dәrdli  köksümün dәrinliklәrindәn  bir ah  çәkib dedim:

 

“Әzizim, ürәyinizi yumşalda bilәn başqa bir dәrman da tapın ki, bәlkә bir qәdәr dә vәtәnin tәrәqqisi, onun hüdudlarının qorunması qayğısına qalasınız. Ay qәflәt yuxusuna uymuşlar, siz çox incә vә tәhlükәli bir mövqedә dayanmışsınız. Heç bilmirsiniz ki, әlverişli fürsәt olduqda, xaricdәn dә tәhrik etmәk üçün barmaq uzatsalar, beş-altı yüz kürd atlısı bu şәhәri bircә günün içәrisindә alt-üst edәr. Siz әsla özünüzü, vәtәninizi qorumaq fikrindә deyilsiniz. Vәhşi düşmәn qarşısında özünüzü müdafiә etmәk üçün nә içәrisindә sığınıb otura bilәcәyiniz bir qala vә hasarınız var, nә dә ki, top-tüfәnginiz. Zaman da sizә bir ibrәt dәrsi verә bilmir. Şeyx Übeydullanın şölәlәndirdiyi fitnә odu dünәn bu şәhәrin әtrafında yaşı da, qurunu da yandırıb, külә çevirdi. Bu gün isә siz öz nazәnin әl-ayağınızı yumşaltmaqla mәşğulsunuz vә arvadlara xas olan bir iş üçün gününüzün yarısını hamamda keçirirsiniz.”

 

Kişi bu sözlәrin cavabında dedi:

 

“Mәlum oldu ki, sәn әrәbsәn. Ancaq özünü göstәrmәk üçün qәribә yer tapmısan! Yaxşı deyiblәr: "Qürbәtdә boy demәk, hamamda özünü çәkmәk". A kişi, bәs sәn özün hansı millәtә oxşayırsan?...”

 

Buradaca söhbәti kәsdim. Ürәyim sıxıldı. Dәllәyi sәslәdim. "Lәbbeyk" deyә cavab verdi. Az sonra bir qulyabanının qarşımda dayandığını gördüm. Hamama daxil olduğum zaman buxarın qatılığından onu yaxşı görә bilmәmişdim.

 

“Usta, mәnә azacıq sabun ver, özüm yuyunaram. Amma sәnin haqqını tamam-kamal verәcәyәm. Mәnә kisә-sabun çәkmәk lazım deyil.”

 

Dәllәk getdi, az sonra bir parça sabun gәtirdi. Çarhovuzun soyuq suyu ilә iki-üç dәfә sabunlandım. Qәlyan da gәtirdilәr, çәkmәdim. Yusif әmi dә xәznәdә yuyunub gәldi. İkimiz dә hamamdan çıxdıq. O gün bütün günümüz hamamda keçdi.

 

Sabahısı gün şәhәri gәzmәk üçün bazara çıxdıq. Yusif әmi karvansaranın yanındakı corabçı dükanını gördükdә dedi:

 

“Corabım yoxdur, buradan iki cüt corab almaq istәyirәm.”

 

“Necә istәyirsәn elә dә elә,” -- dedim.

 

Yusif әmi özü üçün corab almağa başladı. Mәn dә dükanın sәkisindә oturdum. Qarşımda bir әttar dükanı gördüm. Tәxminәn on yeddi-on sәkkiz yaşlarında olan gözәl bir oğlan dükanda dayanmışdı. Müştәrilәr milçәk kimi onun dövrәsinә toplaşmışdılar. Biri getmәmiş o birisi gәlir, ancaq elә bir әhәmiyyәtli şey almırdılar. Aldıqları şeyin qiymәti bir abbası, iki şahı, bir şahı idi. Mәlum oldu ki, bunların başqa dәrdi var. Cavan oğlan da xüsusi bir әda ilә onlara mehribanlıq göstәrir vә hamı ilә gülәrüzlә rәftar edirdi. Nә başınızı ağrıdım, dükanda müştәri әlindәn iynә salmağa yer yox idi. Öz-özümә dedim: "Aydındır ki, şәkәr satanın müştәrisi bol olar". Gördüm әlindә kağız-qәlәmi olan bir nәfәr dә corabçı dükanının yanında oturub, hey oğlanın üzünә baxıb nә isә yazır. Rәssam olduğunu vә oğlanın şәklini çәkdiyini güman etdim. Çünki Avropada mәşhur rәssamlar gözәl qızların şәklini çәkib, fırçalarının yaratdığı ecaza görә haman şәkillәri baha qiymәtә satırlar. Öz-özümә fikirlәşdim: "Nә yaxşı ki, burada da o cür rәssam tapılır". Hәtta sevindim dә. Corab satan qoca kişiyә dedim:

 

“Әmi, bu rәssamın adı nәdir?”

 

“Oğul, hansı rәssam?” -- dedi.

 

Dedim:

 

“O cavan әttarın surәtini çәkәn kişini deyirәm.”

 

Qoca gülәrәk dedi:

 

“Әziz oğul, rәssam tәsәvvür etdiyin kişi şairdir. O oğlana şer qoşur. Arsız şairlәr mәni kәsbkarlıqdan qoyub, cana gәtiriblәr. Hәr saat biri gedir, o biri gәlir. Bu cavana tamaşa etmәyi bәhanә edәn xeyirsiz, әxlaqsız müştәrilәr mәnim dükanımın sәkisini bir dәqiqә dә boş qoymurlar. O qәdәr әziyyәt verirlәr ki, lap hövsәlәdәn çıxıram. Bilmirәm neylәyim. Bu adamların üzündә hәyadan bir әsәr belә qalmamışdır.”

 

“Bu cavan kimdir?” -- deyә soruşdum.

 

“Bu oğlanın adı Qulamәli bәydir,” -- dedi. -- “Bir az gözәl olduğuna görә bütün bu şәhәrdә ad çıxarıb, hamı onu barmaqla göstәrir. Sanki bütün şәhәr әhli onun gözәlliyinә mәftun olmuşdur.”

 

Tәәccüb elәyib dedim:

 

“Bәs bu cavan necә, o da әxlaqsızdır?”

 

“Allah elәmәsin,” -- dedi. -- “Olduqca qeyrәtli cavandır. Başını aşağı salıb öz işini görür, yaxşı da sәrmayәsi var, heç nәyә ehtiyacı yoxdur.”

 

“Bәs bu hangamә nә üçündür?”

 

“Arsızlıq, işsizlik üzündәndir,” -- dedi. -- “Bu şәhәrdә haraya getsәn görәcәksәn ki, sәhәrdәn axşamadәk bu cavan haqqında danışırlar. Gecәlәr hәr yerdә neçә nәfәr bir yerә toplaşaraq şam işığında oturur vә bu cavandan söhbәt edirlәr. Cavan isә onlarla әsla maraqlanmadan öz evindәcә rahat oturmuşdur.”

 

Dedim:

 

“Әmican, biz qәribik, bu şәhәrә tәzә gәlmişik. Sizin şәhәrin gәzmәli, tamaşalı yeri haradır?”

 

“Oğlum, şәhәrin içәrisi elә bu gördüyün kimidir. Gәzinti yeri isә darvazadan kәnardadır ki, orada hәr tәrәfi sәfalı vә yamyaşıl bağlar bürüyüb, xüsusilә yazda qızıl güllәr çiçәklәnәndә şәhәrin kәnarı cәnnәt kimi olur. Amma indi heç bir şey yoxdur. Qışın şaxtası bağı-çәmәni soldurmaqla bәrabәr, bizim lap sümüyümüzün iliyinә işlәmişdir. İndi hәr halda küçәlәrdә vә Bazarçayda gözәl görmәli imarәtlәr var.”

 

“Bazarçay hansı tәrәfdәdir,” -- deyә soruşdum.

 

“Bu bazardan kәnara çıxıncaya qәdәr düz gedin, orada sulu bir arx görәcәksiniz. Arx boyu üzü yuxarı getsәniz ermәnilәr mәhәllәsinә çatacaqsınız. Ora da tamaşalıdır.”

 

Corab satan qoca kişi ilә söhbәtimiz qurtardığı üçün Yusif әmi onunla hesablaşdı. Sonra vidalaşdıq vә gәzә-gәzә o tәrәfә yollandıq. Qarşımıza böyük bir xiyaban çıxdı. Xiyabanı başa çatdıqda bir qәbristan gördük. Bir fatihә oxuyub keçdik. Başqa bir küçәyә gәlib çatdıq. Burada get-gәl elәyәnlәrin çoxu ermәni idi. Mәlum oldu ki, bura ermәni mәhәllәsidir. Bir az irәli getdik. Gördük xırda bir imarәtin qapısı üstündә asılan kiçik bir lövhәnin üstündә ingiliscә "mәtbәә" sözü yazılıb. İngilis dilindә yazılmış bu lövhә, hәm dә "mәtbәә" adı mәni tәәccüblәndirdi. Öz-özümә dedim: "Bah, mәtbәә ... burada mәtbәә nә gәzir". Doğrusu inanmadım. Gözlәrimi yumub, barmağımla bir qәdәr ovuşdurdum, sonra daha geniş açıb bir qәdәr baxdım. Xeyr, mәtbәәdir ki, mәtbәәdir. Yaxına gedib, orda duran bir ermәnidәn soruşdum.

 

“Burada nә işlә mәşğuldurlar?”

 

“Kağız gәtirmisәn?” -- deyә soruşdu.

 

Bildim ki, mәni başqası ilә dәyişik salmışdır.

 

“Bәli, dedim,” -- gәtirmişәm.

 

“Özü bayıra çıxdı, bu saat gәlәr. Amma adamı buradadır. İndicә deyәrәm açarı gәtirәr.”

 

Getdi. Az sonra başqa bir ermәni ilә gәldi:

 

“Kağız gәtirmisinizmi?”

 

“Bәli,” -- dedim.

 

Sonra mәlum oldu ki, bunlar elә güman elәyiblәr ki, biz tacirik. Satmaq üçün Tәbrizdәn buraya kağız gәtirmişik. Onların da kağıza çox ehtiyacı var imiş.

 

 Nә isә, mәtbәәnin qapısını açdılar. İçәri girdik. Gördüm bir tәrәfdә çoxlu cildlәnmiş kitab yığıblar. Başqa tәrәfә hәlә cildlәnmәmiş kitablar düzmüşlәr. Ermәnilәr heç xәyallarına belә gәtirә bilmәzdilәr ki, bir müsәlman ingiliscә bilsin. Ona görә dә mәn kitablardan bir neçәsini götürüb, savadsız adamlar kimi onlara baxır, baş-ayaq tutduğum halda onları o tәrәf-bu tәrәfә çevirirdim. Gördüm hamısı sair dinlәri rәdd etmәk mәqsәdilә yazılmış protestant kitablarıdır.... Mәn bilmirәm İran dövlәti min cür fitnә-fәsad mәnbәyi olan bu alçaq tinәtli ünsürlәri ölkәyә nә üçün buraxmış, belә bir sәrbәstlik vermәklә, onları müsәlman vә xaçpәrәst nadanlara nә üçün müsәllәt etmişdir. Bunlar Amerika vә İngiltәrәdәn buraya gәlib, avam xalqın zehnindә fәsad toxumu әkir.... Bu dәrd dә mәnim başqa dәrmansız dәrdlәrimin üstünә gәldi. Gözlәrim kәllәmә çıxdı. Onlara dedim:

 

“Daha bu vaxta qәdәr gәlmәdilәrsә, gәlmәyәcәklәr. Bizim dә işimiz var, başqa bir vaxt gәlәrik.”

 

Bu vaxt mәtbәәnin qabağında bizә rast gәlәn ermәni yaxınlaşıb qulağıma dedi:

 

“Bir hәftәdir ki, mәtbәә işsiz qalıb. Kağızları yoxdur. Sayıq ol ki, ucuz satmayasan. Ancaq sövdanız baş tutsa bu qulluq әvәzinә mәnә bir tümәn әnam vermәlisәn.”

 

“Sәndәn çox razıyam, eybi yoxdur, verәrәm,” -- dedim. Oradan qayıdıb mәnzilә gәldik. Dalandar mәnә yaxınlaşıb gülә-gülә dedi:

 

“Ağa, afәrin sizә, nә tez tapdınız?”

 

“Nәyi tez tapdım,” -- deyә soruşdum.

 

Dedi:

 

“Elә bilirsiniz ki, corab almaq bahәnәsilә Kәrbәlayi Mәmmәdqasım corabçının dükanında әylәşib, Qulamәli bәyin camalını seyr etmәyinizdәn xәbәrim yoxdur? Nә eybi var, ağa, nә üçün gizlәdirsiniz, biz dә dәrd әhliyik.”

 

Fikirlәşdim ki, bu axmaq kişiyә nә söylәsәm faydasız olacaq. Dinmәdim. Öz-özümә dedim: "Qәribә alәmdir, elә bil, bu şәhәrin әhalisi bütünlüklә dәli olub. Haraya gedirsәn o gözәl oğlanın söhbәtidir. Qoca da, cavan da onun barәsindә fikirlәşir. Dünyada heç bir şeydәn xәbәrlәri yoxdur. Mәişәt elmindәn bir nöqtә belә oxumamışlar. Әsla bilmirlәr ki, o böyük ulu yaradan onları bir-birlәrinә yardım göstәrmәk üçün yaratmışdır. Tәbiәtin qanununa görә, kişilәr kişilәri deyil, qadınları sevmәlidirlәr. Bilmirәm nә üçün bu alçaq tәbiәtlilәr öz çirkin hәrәkәtlәrindәn utanmır, hәtta onların mәqsәdlәrindәn әsla xәbәri olmayanları da hәyasızcasına öz tayları hesab edirlәr. Gәrәk bәla nazil olmadan әvvәl bu Lut tayfasının arasından tez qaçıb gedәk. Yoxsa yaş da quru oduna yanar."

 

Buradan da Tәbrizә doğru sәyahәtә hazırlaşdıq.

 

 

 

 

URMU SӘYAHӘTİNİN İCMALI

 

 

Bu şәhәrin әhalisinin dә nadanlıq üzündәn xudpәrәstlik vә özlәrini bәzәmәkdәn başqa bir işlәri yoxdur. Qeyd edildiyi kimi işlәri-peşәlәri avara gәzmәk vә yava-yava danışmaqdır. Ticarәtin vә milli sәrvәtin genişlәndirilmәsinә vә artmasına әsla fikir vermirlәr. Onların nәzәrindә vәtәnin, vәtәnpәrvәrliyin heç bir qiymәti yoxdur. Әksәr hallarda hәvavü hәvәs dalınca gedir, daima eyş-işrәt vәsaiti toplamağa can atırlar. İndiki dünyanın vәziyyәtindәn, zamanın tәlәbatından tamamilә xәbәrsizdirlәr. Ruhun qidası olan mәmuli elmlәri kәsb etmәklә fәnlәri öyrәnmәk lәzzәtindәn tamamilә mәhrum qalmışlar.

 

Sabahısı gün Tәbrizi sәyahәt etmәyә hazırlaşdıq. Gedib at kirә elәmәk istәdik. Çarvadar dedi ki, gәrәk dörd gün dә sәbr elәyәsiniz, on beş nәfәr dә başqa müsafir var, birlikdә gedәrik. Әlacsızlıq üzündәn beh verib qayıtdıq. Vәd edilmiş gün gәlib çıxdı. İki baş qatır gәtirmişdi. Yüklәrimizi çatıb, Tәbrizә yola düşdük. Amma karvanımız yollarda çox lәngiyirdi. Sәkkiz gün yol getdikdәn sonra doqquzuncu gün Tәbrizә varid olduq. Yolda yazılası bir şeyә rast gәlmәdik. Amma Tәbrizә çatdıqda şәhәrdәki vәziyyәtin bir qәdәr dәhşәtli olması nәzәrә çarpırdı. Karvanın içәrisindә dә bir sәs-küy qopdu. Bizimlә gәlәn urmululardan biri dedi:

 

“Deyәsәn bu gün şәhәrdә böyük bir hadisә üz vermişdir. Çünki bu mәhәllәlәrdәki dükanların hamısı bağlanmışdır. Elә mühüm bir hadisә üz verdiyi üçün dә küçәlәrdә get-gәl yoxdur.”

 

Doğrudan da, heç bir kәs görünmürdü ki, adam ondan qәziyyәni xәbәr alsın. Bir az da yol getdik. Uzaqdan sürәtlә gәlib keçәn bir neçә adam göründü. Karvandan bir nәfәr onlardan soruşdu:

 

“Ay qardaş, bu şәhәrdә nә olubdur ki, dükan-bazar bağlanıb, hәr tәrәfdә qarışıqlıq әlamәti görünür?”

 

Onlardan biri cavab verdi:

 

“Görünür heç nәdәn xәbәriniz yoxdur. Әhali tökülüb peşkarın evini taladı. Amma peşkar özü qaçdı.”

 

Mәn dedim:

 

“Peşkar kimdir?”

 

“Hakimdir,” -- dedi.

 

Dedim:

 

“Necә? necә?... Hakimin evini dağıtdılar?”

 

Kişi hövsәlәdәn çıxıb dedi:

 

“Mәn ölüm, qәmiş qoyma.”

 

Doğrusu, indiyәdәk mәn belә bir söz eşitmәmişdim. Ona görә dә bu lәfzin әdәbsiz bir ifadә olduğunu başa düşmәyib dedim:

 

“Ay qardaş, sәni and verirәm allaha, bir açıq de görәk nә olub.”

 

Dedi:

 

“Baba, şәhәr әhalisi tökülüb peşkarın, yәni mәmlәkәtin hakiminin evini dağıtdı.”

 

Dedim:

 

“İndiyәdәk İranın hәr bir yerindә hakimin әhalini qarәt etdiyini görüb vә eşitmişdik, bәs indi necә oldu ki, әhali hakimlәrin evini çapır?”

 

Dedi:

 

Bu çәrxi-fәlkin rәsmidir, anla,

Gah palan üstәdir, gah palan altda.

 

Zamanın hәr gün bir tәqazası var, hәr şey öz mәqamından gözәldir.

 

Daha dayanmayıb keçdilәr. Çarvadarımızı, müsafirlәri vahimә bürüdü. Mәn dә çarә axtarırdım. Bu şәhәrdә bir dostum var idi. Ancaq bu vurhavurda onun da dükanı açıq olmazdı. Haraya getmәyimiz haqqında düşünürdüm. Sözün qısası, hamımızın canını qorxu almışdı. Bir qәdәr dә gedib, Hәfkeçәl deyilәn bir yerdә karvansara qabağında çarvadar bizi düşürdü. Özü darvazanın kiçik qapısından içәri girib dalandarı çağırdı. Dalandar gәlib qapını açdı. Biz karvansaraya girәn kimi yenә dә qapıları cәld bağladı. Bizә bir mәnzil verdi. Yükümüzü açıb oraya yığdıq. Yazıq Yusif әmi qorxudam söyüd yarpağı kimi әsirdi. Üzünü mәnә tutub, ağlaya-ağlaya dedi:

 

“Bәy, buradan birbaşa Misirә qayıdaq. Mәn bu sәfәrin müsibәtlәrinә daha dözә bilmirәm. Qorxuram axırda başımızı bu yolda itirәk. Sәyahәtin әvvәlindәn, yәni bu torpağa ayaq basdığımız vaxtdan indiyәdәk bir günümüz dә tәhlükәsiz keçmәmişdir. Bilmirәm burada başımıza nә kimi bәlalar gәlәcәk.”

 

Dedim:

 

“Mәn istәyirdim Xoy şәhәrini dә sәyahәt elәyәk. Amma indi sizә söz verirәm ki, buradan salamat qurtarsaq, daha heç yerә getmәrik, birbaşa Misirә doğru yola düşәrik. Bundan sonra mәnim ixtiyarım sizin әlinizdәdir, haraya istәsәniz oraya gedәrik.”

 

O gecәni min vahimә ilә başa vurduq. Sәhәr tezdәn şәhәrdә qeyri-adi bir şey olmadığını, dükan-bazarın öz qaydasında açıldığını vә hәr tәrәfdә sakitlik yarandığını gördük. Mәnzildәn çıxıb, dostumun dükanı olan bazara tәrәf yola düşdük. Bir-iki yerdә soraq tutub, onun dükanına çatdıq. Salam verdim. Tanışlıq verdikdә o әziz dostum yerindәn qalxıb, üz-gözümdәn öpdü, tam mehribanlıqla kef-әhval tutub dedi:

 

“Dadaşım Misirdәn hәr hәftә yazdığı mәktubda sizin salamatlığınızı, buraya gәlib çatmağınızı mәndәn xәbәr alır. Deyәsәn, ananız sizdәn çox nigaran qalıbdır. Sonuncu mәktubunda tam tәkidlә tapşırıb ki, sizin gәlmәyinizi teleqramla ona xәbәr verim.”

 

O öz adamını çağırdı, "İbrahim gәlib çatdı" mәzmununda bir teleqram yazıb ona verdi. Tapşırdı ki, onu aparıb filan yerdә, filankәsә versin. Onun dilindәn salam söylәyib desin ki, o, teleqramı fransızca tәrcümә elәsin. Sonra da teleqrafxanaya çatdırıb tez qayıtsın. Bu tapşırıqlardan sonra mәndәn soruşdu:

 

“Bәs sizin şeylәriniz haradadır?”

 

Dedim:

 

“Biz dünәn gәlib çatmışıq. Şәhәr qarışıq idi, dükanlar da bağlı idi. Çarәsizlik üzündәn Hәfkeçәldә bir karvansarada düşdük. Doğrudan, qardaş, dünәn o nә hәngamә idi ki, camaat qaldırmışdı?”

 

“Ağayi-mәn, bura Tәbrizdir,” -- dedi. -- “Hәr nә istәsәlәr elәrlәr. Mәn sonra bu hadisәni tәfsilatı ilә sizә danışaram.”

 

Dedim:

 

“Mәn heç yerdә eşitmәmişdim ki, әhali hakimin evini talasın.”

 

“Tәbrizdә adamın xәyalına gәlmәyәn işlәr olur,” -- dedi.

 

Bu vaxt onun adamı teleqrafxanadan qayıdıb gәldi. Tanışım bizim yük-yapımızın öz evinә aparılması üçün hәmin adamı Yusif әmi ilә karvansaraya göndәrdi. İkindi çağı dükanı bağladı, evә getdik. Yolumuz bir küçәdәn düşdü. Orada bir imarәtin qapısı qabağında neçә nәfәr әsgәrin qarovul çәkdiyini gördüm.

 

“Bu kimin evidir?” -- deyә dostumdan soruşdum.

 

“Tәzә sәfәrdәn gәlmiş bir tacirin evidir,” -- dedi. -- “Hökumәt hörmәt üçün onun qapısına bir neçә nәfәr sәrbaz göndәrib ki, keşik çәksinlәr.”

 

“Yaxşı başa düşmәdim,” -- dedim.

 

O, әvvәlki sözlәrini tәkrar etdi. Mәn dedim:

 

“Canım, bunun nә mәnası var? Bir tacir sәfәrdәn qayıdıb, çox gözәl, daha ona hörmәt elәmәk üçün qapısına qarovul qoymaq nәyә lazımdır? O ki, bu şәhәrә hakim göndәrilmәyib, qoşun sәrkәrdәsi, mәnsәb sahibi dә deyil, evi dә ki, divanxana olmamışdır. Bәs belә olduqda çox qәribәdir.”

 

“Bütün buyurduqlarınızla birlikdә bu ölkәnin qayda-qanunu belәdir,” -- dedi.

 

Mәn tәәssüflә әlimi әlimә vurub dedim:

 

“İndi daha şübhә yeri qalmır ki, bu ölkәnin vә millәtin dәrdi dәrmansızdır. Әhali vә tacirlәr dә pis bir yola düşmüşlәr. Bu kimi tacirlәrdәn nәinki mәmlәkәtә, hәtta öz övladlarına belә bir xeyir çata bilmәz. Çünki hakim dairәlәrdә әylәşәn lotular bir para qondarma hörmәtlәrlә bunları havalandırmışlar. Buna görә dә özlәrindәn, özgәdәn nәlәri varsa, bu kimi xam xәyallar sayәsindә az bir müddәtlә itirәcәklәr. Bu ev yıxan yaltaqlar hәr vasitә ilә olur-olsun, şirin sözlәrlә, riyakar hörmәtlәrlә, buyur-buyur deyә-deyә, başlarına and içә-içә tacirlәrin sәrmayәsini әllәrindәn çıxaracaqlar. Bunların balalarına yazığım gәlir. Çünki onlar әzizlikdәn sonra zәlilliyә düçar olacaqlar.”

 

Dostum  dedi:

 

“İki-üç il bundan qabaq Mәşәdi Mәmmәd adlı bir taciri siz buyurduğunuz kimi elә hәmin vasitәlәrlә yoldan çıxartdılar. Bütün sәrmayәsini vә yığdığı hәdsiz-hesabsız sәrvәti az bir müddәt әrzindә yavaş-yavaş çәkib apardılar. Yazıq başını götürüb qürbәt vilayәtә qaçdı. Vәtәnә qayıtmağa üzü olmadığına görә qürbәtdә can verdi. Övladına da heç bir şey qalmadı. Biçarә özündәn çox müştәbeh olmuşdu. Bu şәhәrdә uzaqgörәn adamlar üçün min cür ibrәt dәrsi verәn bu kimi hadisәlәrin çoxunun şahidi olacaqsınız. Qәribә burasıdır ki, bir çoxları bu ibrәtamiz hadisәlәrin şahidi olduqları halda yenә dә özlәrinә gәlib dәrs almırlar.”

 

Dostumun evinә çatdıqda gördüm hәqiqәtәn gözәl vә ali bir imarәti var. Bir neçә biruni otağı var idi. Әylәşdik, bizim üçün neçә mәcmәyi şirni, neçә cür meyvә düzmüşdülәr. Söhbәt әsnasında dostum dedi:

 

“Sizin barәnizdә dadaşım Misirdәn mәnә çox yazmışdır. Buna görә dә sizin milli tәәssüb vә qeyrәtdә iranlıların önündә getdiyinizi bilirәm. Hәtta nә mәqsәdlә bu sәyahәtә çıxdığınızı da o mәnә yazmışdır. Amma yazır ki, kaş heç gәlib İranı görmәyә idi; çünki ona çox bәd keçәcәyini bilirәm.”

 

Dedim:

 

“Nә etmәk olar, vәtәnimizdir. Gәrәk gәlib görә idim. Belә bir niyyәtdә idim ki, daimi iqamәt üçün Mәşhәddә vә ya Tehranda münasib yer tapsam, bir ev alıb doğma vәtәnimә qayıdam.”

 

“Bәs necә oldu, bir yer bәyәndinizmi?”

 

İxtiyarsız olaraq dәrindәn ah çәkib dedim:

 

“Xeyr.”

 

“Nә üçün ah çәkirsәn?” -- dedi.

 

“İxtiyarsız olaraq ürәyimdәn qopdu. Yoxsa ah çәkmәyimә heç bir sәbәb yoxdur.”

 

“Çox gözәl, bәs sәyahәtinizdә nә gördünüz?”

 

“Görmәli vә görmәmәli hәr nә vardısa gördüm. Amma intizarında olduğum bir şeyi görmәdim.”

 

“O nә idi?”

 

“O, mәktәb idi,” -- dedim. -- “Bütün sәadәtin vә xoşbәxtliklәrin әsası olan mәktәblәri görmәk intizarında idim. Çünki hal-hazırda dövlәtin gücü, millәtin başıucalığı, mәmlәkәtin abadlığı ancaq mәktәbin varlığı ilә olur.”

 

Bu arada gәlib xәbәr verdilәr ki, şam hazırdır. Gedib süfrә başında әylәşdik, şam elәdik. Şamdan sonra yenә dә çay gәtirdilәr. Bir piyalә dә çay içdik. Bir qәdәr söhbәtdәn sonra ev sahibi dedi:

 

“Yolun yorğunluğu hәlә sizin canınızdan çıxmayıbdır. Bir qәdәr tez yatın, istirahәt elәyin.”

 

O, tamamilә haqlı idi. Yorğan-döşәk saldılar. Başımızı atıb yatdıq.

 

Sәhәr durub çay-çörәk yedikdәn sonra hәmin әziz dostumla birlikdә bazara getdik. Bir qәdәr onun dükanında әylәşib söhbәt elәdik. O mәnә dedi:

 

“Әgәr meyliniz varsa gedәk bir az gәzәk.”

 

“Gedәk,” -- dedim.

 

Tacirlәrin әylәşdiklәri karvansaralara vә timçәlәrә getdik. Çox mötәbәr vә әzәmәtli yerlәr idi. Baxan kimi mәlum oldu ki, bu şәhәrdә ümdә bir ticarәt var, onun camaatı da ticarәtә hәvәs göstәrir. Amma hayıf ki, bütün әmtәәlәr xarici idi, daxili mal gözә dәymirdi. Yalnız kәnarda, guşәdә bәzi şeylәr var idi. O da tәnbәki, hәna, Hәmәdan çiti, Yәzd çarşabı vә Nain bezindәn ibarәt idi. Avropa şeytanlarının elm vә sәnәt gücü ilә hәr il bu ölkәdәn nә qәdәr pul çәkib apardıqlarını anladım. Dostuma dedim:

 

“Qardaşım, hәrçәnd ki, sizin şәhәri lazımınca görmәmişәm, amma bazardakı cәmiyyәtin get-gәlindәn vә izdihamından mәlum olur ki, böyük şәhәrdir. Deyin görüm, bu şәhәrdә heç kompani, böyük şirkәtlәr var, ya yox?”

 

“Heç bir komnani-zad yoxdur,” -- dedi.

 

“Qәribә alәmdir,” -- dedim. -- “Belә bir mötәbәr şәhәrdә necә ola bilәr ki, kompani olmasın. İndi hәtta bәzzazlıq, xәrәzilik vә baqqallıq müamilәlәri dә tәk әllә mümkün deyil, qalsın ki, böyük ticarәt. Sizin tacirlәrin xariclә bu qәdәr ticarәt әlaqәlәri olduğu halda nә üçün böyük şirkәtlәrin vә kompanilәrin xeyrini başa düşmәmişlәr?”

 

“Siz bu tәbrizlilәri hәlә tanımamısınız,” -- dedi. -- “Bunların hamısı batmandır, aralarında heç vaxt yarım-batman tapılmaz ki, beş nәfәri bir yerә toplaşıb әl-әlә versin, özlәrinә bir rәis seçәrәk әhәmiyyәtli işlәr hayata keçirsinlәr. Bir-birindәn söz eşidәn dә deyillәr. Elә buna görә dә hәm özlәri böyük işlәr görmәk imkanından mәhrumdurlar, hәm dә vәtәndә tәrәqqidәn bir әsәr görünmür. Qabaqlarda neçә nәfәr bir yerә toplaşıb böyük bir şirkәt tәsis elәdilәr. Sonra hәr biri özlüyündә rәyasәt iddiasına düşdü vә aralarında ixtilaf törәndi. Bu şirkәt dörd ildәn artıq yaşamadı. Şәriklәrdәn biri bütün sәhmlәri öz boynuna alıb, müәssisәnin dağılmasının qarşısını almaq istәdi. Ancaq bu da mümkün olmadı, müәssisә açılmamış bağlandı. Bu, әlbәttә, belә dә olmalı idi. Ona görә ki, on adamın yükünü bir adam çiyindә daşıya bilmәz.

 

Әlqәrәz, bir qәdәr gәzib dolandıqdan sonra dükana qayıtdıq. Nahar hazırlamışdılar, yedik.

 

“Alveriniz necәdir?” -- deyә soruşdum.

 

Dostumun sanki dәrdini tәzәlәdim.

 

“Heç soruşma,” -- dedi. -- “Çox pisdir.”

 

“Nә üçün?”

 

“Onun min sәbәbi var. Ancaq hamısından betәri bu qara puldur. Onun hәr gün dәyişilib bir qiymәtә düşmәsi alverçilәri, millәtin yoxsul kütlәsini tamamilә ayaqdan saldı, hamının evini yıxdı. Bundan әlavә, gümüş pul da sabit deyil,

görürsәn, bu gün dörd tümәn yarım gümüş pul bir lirәdir, sabah beş tümәn bir lirә olur. Qәribә hәngamәdir. Bu cәhәtdәn yazıq tacirlәrin çәkdiklәri zәrәr heç hesaba gәlmәz. Xüsusilә İstambul vә başqa xarici ölkәlәrlә ticarәti olan tacirlәr daha çox zәrәr çәkirlәr. Bir İsfahan lotusu bütün İranı alt-üst elәdi. Allah ona insaf versin.”

 

“Tәbrizdә dә gәrәk ki, mötәbәr tacirlәr çox olsun,” -- dedim.

 

“Niyә, vardır, ancaq bu qәdәr zәrәrin müqabilindә dayana bilib bilmәyәcәklәri mәlum deyildir. Bunlardan әlavә, neçә vaxtdan bәri Tәbriz tacirlәri arasında bәzәk-düzәyә qurşanmaq, özünü öymәk adәti geniş yayılmış, әlacsız bir dәrdә çevrilmişdir. Onların bәzisi yaltaqların tәrifinә uymuşlar, divanxana adamlarına tәqlid olaraq fәrraşları öz qabaqlarına salır, evlәrindә ağac-falaqqa saxlayırlar; özlәrinә görә vur-tutları var. Mәlumdur ki, bu vәziyyәt ticarәtlә bir yerә sığışa bilmәz. Bu dәm-dәstgahla ticarәt işini irәlilәtmәk olmaz. Bir müddәtdir ki, camaat arasında tacirlәrdәn birinin әlinin guya aşağı olması haqqında söz-söhbәt gәzir. Bu şayiә yayılan kimi dünәnә qәdәr ona ikiqat tәzim edәnlәr indi heç onun salamını da almırlar. Böyük bir mollanın qonaqlığı heç olmasa әlli tümәn xәrc götürür. Özündәn-özgәdәn on min tümәn sәrmayә әldә etmiş olan hәr bir tacir dörd min tümәnin özü üçün imarәt saldırmağa xәrclәyir. Belә olduqda ticarәtin tәrәqqisinә daha nә kimi ümid bәslәmәk olar? İndi isә onların arasında tәzә bir dәb dә düşmüşdür. Әlinә bir neçә tümәn pul düşәn bir neçә tacir tez özünә kәnd vә mülk alır. Birinin iki parça kәnd aldığını gördükdә o birisi dә rәqabәt üzündәn özünü minbir oda vurub bir kәnd alacaq. Bu kimi mәnasız rәqabәtlәrin nәticәsindә bu şәhәrin vәziyyәti vә onun әhalisinin xüsusiyyәtlәrini başqa bir ölkә ilә müqayisә etmәk olmaz. Qәribә hәngamәdir.”

 

“Çox gözәl,” -- dedim. -- “İndi ki, sәrvәtlәri dә vardır, bәs nә üçün әl-әlә verib, öz vәtәnlәrindә bir bez fabriki açmırlar ki, heç olmasa öz ölülәrini kәfәnlәsinlәr. Yaxud bir çit, mum-şam fabriki, qәnd karxanası tәsis etmirlәr ki, on para o cür kәnddәn daha artıq mәnfәәt aparsınlar. Axı nә üçün bu kimi gәlir mәnbәlәrini qoyub, bir-birlәri ilә rәqabәtә girişәrәk, ehtikar mәşqinә düşmüşlәr?! Bu ehtikarla onlar yoxsulların qanını şüşәyә tutub, özlәri üçün sәrvәt toplayırlar. Sizin tacir adlandırdığınız vә mәnim dә ticarәtlәrindәn bir qәdәr xәbәrdar olduğum bu ağalar tacir deyillәr, avropalıların muzdurları, hәtta öz vәtәnlәrinin düşmәnlәridirlәr. Çünki hәr il mәmlәkәtin nәqd pullarını әtәklәrinә doldurub, xarici ölkәlәrә axıdırlar vә bunun әvәzindә Firәngistanın çürük, qәlp mallarını dallarına yüklәyib, min mәşәqtәtlә vәtәnә gәtirirlәr. Ortalıqda bir hesab-kitab olsa, ilin sonunda aydın olar ki, bu mürüvvәtsizlәr öz hәmvәtәnlәrinin daimi yaşayış vasitәsi olan milyonlarla pulu öz әllәri ilә aparıb, xaricdә min cür yaltaqlıq vә ikiüzlülüklә әcnәbilәrin әtәyinә tökürlәr. Bunun müqabilindә isә çöllәrin ot-әlәfini ipәk parça adı ilә alıb, öz elmsiz, xәbәrsiz hәmvәtәnlәrinә satırlar. Onların alıb gәtirdiklәri әmtәә bircә ilin içәrisindә tamamilә mәhv olub gedir.”

 

Dostum dedi:

 

“Ay rәhmәtliyin oğlu, bu kimi müqәddәs vәtәnpәrvәrliyә aid olan mәsәlәlәrә İranda fikir verәn kimdir? Bir-birlәri ilә birlәşmәk vә müttәhid olmaq bir kәnara qalsın, bu camaat hәr gün bir-birinә tәlә qurmaq vә quyu qazmaqla mәşğuldur. Pozğunçuluqda vә bir-birinin evini yıxmaqda onların qәribә mәharәtlәri  var. İşlәri, peşәlәri daima bir-birini pislәmәk, bir-birinin müamilәsini güdmәkdir. Әgәr birinә bir yerdәn on tümәn zәrәr dәysә, onu camaatın nәzәrindә iki min tümәn göstәrmәk üçün min cür tәdbir işә salarlar. Biri min zәhmәt vә әziyyәtlә bu şәhәrdә mәmul olmayan bir ticarәt sahәsini әlә keçirәrsә, onda hamısı o sahәyә tәrәf tökülüb, paxıllıq qayçısı ilә onun gәlir mәnbәyini kökündәn kәsәcәk, hәm özlәrini, hәm dә o tәzә sahәyә әl atan adamı zәrәrә salacaq. Nә isә, bilmirsәn nә xәbәrdir. Bu haqda nә qәdәr danışsam, bir yerә çatmaz. Bütün bu dediklәrim bu şәhәrdәki tacir tәbәqәsinin işi vә fәaliyyәtindәn kiçicik bir nümunәdir. Bunların әxlaqı o dәrәcәdә pozulubdur ki, onun islah edilmәsinә ümid bәslәmәk olmaz. Demirәm, xudavәndi-alәm öz kәrәmi ilә bunları düz yola qaytarsın, bәlkә dә onlar öz ata-babalarının gözәl şivәlәrini örnәk tutub, bir-birlәrinә mehribanlıq göstәrsinlәr, öz xeyirlәrini özgәlәrinin zәrәrindә axtarmasınlar.”

 

“Bu mәsәlәdәn dә keçdik,” -- dedim. -- “Hakimin xalqla rәftarı nә sayaqdır?”

 

“Bu haqda heç soruşmasan yaxşıdır,” -- dedi. -- “Hakim istәr yaxşı vә istәrsә dә pis olsun, daimi vә әbәdi deyildir. Hakimlәrin әlindә mәrkәzdәn verilmiş bir tәlimat vә qanun olmasa, o bu tәlimatı vә göstәrişi icra etmәyә özünü borclu hesab etmәsә, yaxşı әmәli müqabilindә mükafat ümidi, pis işi müqabilindә cәza qorxusu olmasa, ondan nә kimi gözәl bir rәftar gözlәmәk olar? Tutalım ki, bir hakim yaxşıdır, iki gündәn sonra gedәcәk, yaxşılığı da özü ilә aparacaqdır. Sabahısı gün bir başqası onun yerindә oturacaq, әlindәn hamı allaha pәnah  aparacaq. Gәrәk hakimlәrin әlindә xalqın hüququ, mülki vә cinayәt işlәrinә әncam çәkmәk üçün kağız üzәrindә yazılmış müntәzәm, dәyişilmәz bir qanun, tәlimat, dәsturul-әmәl olsun. Belә olduqda işlәr tәdricәn öz qaydasına düşәr, tәcavüz vә zülm azalar, zaman keçdikcә әyintilәr dә, nadürüstlüklәr dә düzәlәr. Onda daha demәzlәr ki, şah filankәsi öldürdü, yaxud hakim filankәsi hәbsә saldı. Deyәrlәr ki, qanun filankәsi hәbsә vә ya ölümә mәhkum etdi. Belә olduqda padşahın yüksәk adı adam öldürmәk sifәtilә lәkәlәnmәz, hakimlәr dә özlәrnidәn müştәbeh olub, xalqın üzәrindә özlәrini hakimi-mütlәq hesab etmәzlәr. O vaxt daha heç kәs qanunun hökmünә etiraz elәmәz, qanun әsasında hesabi bir sözü olsa deyәr. Yalnız bu yolla zülm-aradan qaldırılar, xalq ilә şah arasında mәhәbbәt vә birlik yaranar. Padşah xalqı öz әziz övladı hesab edәr, xalqda padşahı öz mehriban atası kimi canından da әziz tutar. Dünyada әdalәt hökmranlıq edәr. Nifaq salanların, bәlva axtaranların bazarı kasadlaşar. Qanunsuzluq üzündәn bu camaatın srağagün nә oyun çıxartdığını özün gördün!”

 

Ev sahibinin hörmәtinә bizi bir neçә mötәbәr yerә dәvәt elәyib, şәrәfimizә ziyafәt mәclislәri tәrtib etdilәr. Vәdәyә görә, hәr gecә bir qonaqlığa gedirdik. Evlәr olduqca әla, otaqlar hәdsiz dәrәcәdә әzәmәtli vә bәzәkli idi. Hәr tәrәfә baxırdın büllur qablar düzülmüşdü. Hansı otağa qәdәm qoyurdun çilçıraqların vә büllur qabların parıltısından gözümüz qamaşırdı. Bütün otaqların tavanından şahnişan, şiri-xurşid nişanlı qiymәtli, böyük çilçıraqlar asılmışdı. Divarlara rәngbәrәng lalә çıraqlar vurulmuşdu. Tәcәmmülatdan xәyalına nә gәlirsә Tәbriz tacirlәrinin evindә tapmaq olar: çini qablar, qızıl, gümüş qәlyan başları, süfrә lәvazimatı aşıb daşır. Doğrudan da, bu dәstgahı görәndә adam az qalır ağlını şaşırsın. Bütün bunların sәbәbi hәmin şәhәrin tacirlәri arasında neçә ildәn bәri yaranmış rәqabәtdir. Aydındır ki, bu kimi bәzәk-düzәyә uymaq ticarәtlә bir yerә sığışa bilmәz. Bu dәbi gәtirәn hәr kәs lәnәtә layiqdir. Ona görә ki, bu dәb qoyulan gündәn bәri Tәbrizdә heç bir tacir ailәsinin çırağı sәhәrә kimi yanmamış, gecә yarı sönmüşdür. Günlәrin birindә, nәhayәt, dözә bilmәyib qonağı olduğumuz ev sahibinә dedim:

 

“Qardaşım, acığın gәlmәsin, mәn haqq sözü demәyә bilmәrәm. Azәrbaycanın gözü, çırağı olan Tәbriz şәhәrinin camaatı mәnim gördüyüm başqa İran şәhәrlәrinin әhalisindәn daha çox dәlidir.”

 

Dostum tәәccüblә soruşdu:

 

“Nә üçün, hansı dәlilә әsasәn?”

 

Cavabında dedim:

 

“Ona görә ki, avropalılar öz oyuncaqlarının bәzәk-düzәyi ilә bu mәmlәkәtin qoca kişilәrini kiçik uşaqlar kimi aldadırlar. Bu kişilәr daimi olaraq onlara muzdurluq edirlәr. Axı qәlyan şüşәsi, qәlyan başı, çini qablarda vә güldan üzәrindә, gül qabında vә hәr cür dәyәrsiz şeylәrin üstündә şahın şәklini çәkmәyin nә mәnası var? Biz şahımızın müqәddәs timsalını qiymәtli cәvahirlәrә, daş-qaşa tutub, mәclislәrimizin yuxarı başını onun heykәli ilә bәzәmәliyik, onu qәhvә, qәlyan, çay dәstgahları vә bu kimi şeylәrin üzәrindә çәkib, çayxanaların taxçalarına, od üstünә qoymamalı, hәr gәlәnin ayaqları altına salmamalıyıq. İnsaflı olmaq lazımdır. Әmrü nәhyinә itaәt edilmәsi bizә vacib olan şah bir tәrәfә qalsın, azacıq düşüncәsi olan bir adam öz şәklinin belә bu dәrәcәdә xar olmasına yol vermәz. Ondan әlavә, zirәk avropalılar hәmin şәkil üçün o malların qiymәtini dә artırırlar. Halbuki bu iş üçün onların qoyduqları xәrc barmaqlarının ucunu tәrpәtmәkdәn ibarәtdir. Bunun әvәzindә isә mәmlәkәtin canı hesab olunan pullarımız әtәk dolusu onların qarnına tökülür. Mәn hәlә bu kimi әmtәәlәri hazırladıqları zaman onların bizim ağlımıza, şüurumuza istehza ilә gülmәlәrindәn heç bir söz demәk istәmirәm....”

 

Başım qızışıb bu kimi xoşagәlmәyәn işlәrdәn daha nәlәr dediyimi bilmirәm. Xülasә, o qәdәr danışdım ki, yoruldum, istәr-istәmәz sükut etmәli oldum

 

Ev sahibi dedi:

 

“Sizin milli tәәssübünüz haqqında dadaşımın Misirdәn yazdıqları, maşallah olsun, dәryadan bir damla imiş. Mәnim әziz qardaşım, şahlıq sarayı, vәzirlәrin, vәkillәrin, şahzadәlәrin vә dövlәtә mәnsub olan bütün әyan-әşrafın evlәri bu kimi şәkilli qablarla dolu olduğu halda, heç bir kәsin bu işi pislәmәdiyi halda, daha bunun mәnimlә sәnә nә dәxli var? Bu işdә Tәbriz әhalisinin günahı nәdir? Amma israfçılıqları, bu şәkillәr xatirinә malın öz qiymәtindәn daha artıq pul ödәmәlәri barәdә mәn dә sizinlә şәrikәm, tamamilә haqlısınız. Doğrudan da, belә israfçılıq üzündәn hәr il çoxlu mәblәğlәr boş yerә sәrf olunur.”

 

Hәmin gecә dә bu hörmәtli qonaqçım öz evindә mәnim şәrәfimә böyük tәntәnәli bir qonaqlıq düzәltmişdi. İkindi çağı dükanı hәr gündәkindәn tez bağlayıb evә getdik. Namaz qılıb çay içdikdәn sonra mәclisin çıraqlarını yandırmağa başladılar. Hey lalә, çilçıraq idi ki, yandırırdılar. Rәngbәrәng avizlәr hәr tәrәfdә parıldayırdı. Otaqlar gündüz kimi işıqlanmışdı. Günün batmasından yarım saat keçmiş hörmәtli qonaqlar yavaş-yavaş tәşrif gәtirmәyә başladılar. Onlardan bәzisi geçәdәn bir saat keçmiş gәldi. Guya bu kimi qonaqlıq mәclislәrinә gecikmәk bir növ şan yüksәkliyi әlamәtidir. Ancaq mәn bu mәsәlәni başa düşmәyib, qonaqların bәzisinin gecikmәsinә tәәcçüblәnirdim. Bunun sәbәbini anladıqda daha artıq heyrәtlәndim.

 

Xülasә, mәclis doldu, dәvәt olunanların hamısı gәldi. Qonaqların söhbәtlәrindәn, davranışlarından mәlum olurdu ki, hәr birisi özünü başqalarından yüksәk tutmaq istәyir. Danışarkәn sәslәrinә xüsusi ahәng verir, qәliz sözlәr işlәdirdilәr. Ancaq söhbәtlәrinin mәzmunundan hamısının bilik dairәsinin mәhdudluğu aydın olurdu. Sözlәrinin çoxu kinayәli, atmacalı, namәrbut, qeyri-sәmimi idi. Hәr birisi yalandan, doğrudan filan xan vә ya filan axundla görüşüb söhbәt elәmәsindәn söz salır, bununla da öyünürdü. Biri deyirdi: "Bәli, Mәliküttüccar çәnabları dünәn bәndәmәnzilә tәşrif gәtirmişdilәr. Belә buyurdular...." O birisi deyirdi: "Dünәn İstambuldan filan qiymәtә üç min lirәlik barat almışam." Hamısı yekә-yekә danışırdı. Әlli ıin, yüz min tümәndәn söhbәt gedirdi. Biri dә deyirdi: "Qabaqlar filan kәndi mәnә on sәkkiz min tümәnә verdilәr, almadım. Heyf olsun, eşitmişәm ki, indi otuz min tümәnә satıblar". Bu arada buğdadan söhbәt düşdu. Qonaqlardan biri dedi: "Filankәs üç yüz min xalvar buğda anbara vurub, indi büsbütün inkar edir. Filan ruhaninin on para şeşdank kәndi var. Maşallah, filankәs dә yaxşı var-dövlәt qazanıb, indi hәştada yaxın kәndi var...."

 

Bu mәnasız söhbәtlәrdәn ürәyim sıxıldı. Nә qәdәr istәdim dözәm, mümkün olmadı.  Birdәn-birә sәbrim tükәndi. Yenә dә füzulluğa başladım:

 

“Ağalar,” -- dedim, -- “mәnim dә bir әrzim var.”

 

Biri dedi:

 

“Buyur, әlbәttә ki, haqqınız var, siz heç danışmırsınız.”

 

Dedim:

 

“O yetmiş-hәştad para kәnd sahibi olan çәnab nəçidir?

 

Biri dedi:

 

“Tәbrizin böyük müctәhidlәrindәndir.”

 

“Onun möhtәrәm ruhani tәbәqәsinә mәnsub olduğunu başa düşdüm. Әrzim orasındadır ki, bu ağanın işi-gücü nәdir?”

 

İstehza ilә güldü, mәnim qanmazlığıma tәәccüblәndi. Haqqımda nәlәr düşündüyünü anladım. Üzә vurmayıb dedim:

 

“Söz yox ki, bu hәştad para kәndin hәr birinin qiymәti heç olmasa on beş-iyirmi min tümәndir,”

 

“Әlbәttә,” -- dedi.

 

“Mәnim elәdiyim tәxmini hesaba görә, bunların milyon yarımdan artıq qiymәti    var,” -- dedim. -- “Ancaq bu qәdәr sәrvәtin nә kimi bir vasitә ilә toplandığını bilmirәm. Doğrudur, bu kimi sәrvәtlәr o vaxt әldә edilә bilәr ki, adamın  mülkündә bahalı metallardan birinin mәdәni tapılmış olsun, yaxud Avropada    olduğu kimi, adam lotereya kimi bәxtә bağlı oyunlarda az bir mәblәğlә böyük sәrvәt әlә keçirә bilsin. Ya da köklü, varlı bir ailәdәn qalmış olan irs vasitәsilә bu cür sәrvәtlәnmәk olar. Belә bir sәrvәti böyük ticarәtdәn tәdriclә әldә edilәn qazanc vasitәsilә dә toplamaq olar. Belә olsa idi, onda hamı görәr vә bilәrdi. Bunlar olmadıqda iranlıların tәbiri ilә demiş olsaq, gәrәk adamın kimyası olsun. Bәndәnin әrzi budur ki, o hәzrәtin gәlir mәnbәyi bu saydıqlarımın hansıdır? Mәlum olduğuna görә, gәrәk ki bunlardan heç birisi deyildir. Ona görә ki, o cәnabın ailәsini hamı tanıyır. Özünün dә dәrsini qurtarıb müctәhiçlik icazәsi alandan sonra bu şәhәrә tәşrif gәtirәndә aba vә әsadan başqa bir şey olmadığını hamınız bilirsiniz. Belә olduqda, heç bir şübhә ola bilmәz ki, o cәnab bu sәrvәti hansı bir yolla olur-olsun millәtin sәrvәti hesabına qazanmışdır. İndi özünüz insaf elәyin, az bir müddәt әrzindә millәtin sayәsindә    böyük sәrvәtә yiyәlәnmiş bu möhtәrәm cәnab illik mәdaxilinin dörddә birini hәmin millәtin yolunda xәrclәsә, yәni yetim, yoxsul uşaqlarının tәlim-tәrbiyәsi üçün bir mәktәb açsa, bu kәndlәrdәn iki parçasının illik gәlirini o mәktәbin, kasıb vә yetim uşaqların dolanacağı üçün xәrclәsә, elm vә әdәb vasitәsilә bir neçә müqәddәs varlığı әhya etsә, yaxud qәriblәr vә yoxsullar üçün bir xәstәxana tәsis elәsә, belәliklә onun hümmәti sayәsindә yoxsul xәstәlәr müalicә olunub, dәrmansızlıq, qayğısızlıq üzündәn divarlar dibindә vә yaxud qәriblәrә mәxsus olan darısqal, qaranlıq daxmalarda zillәtlә can vermәsәlәr necә olar?

 

Rәvadırmı, yaxud sizin şәninizә sığışırmı ki, Darüssәltәnә adlandırdığınız bu böyük şәhәrdә bir dәnә xәstәxana olmasın? Allaha and olsun, bu gün sizin üçün bu iki xeyratdan savablı bir iş ola bilmәz. Bunların ikisi dә oruc-namaz kimi vacib vәzifәlәrdәndir. Doğrudan da, görünür, sizlәr çox insafsız adamlarsınız ki, bu böyüklükdә şәhәrdә ümumun xeyrinә olan bu kimi binalardan biri dә görünmür. Bu şәhәrә daxil olan hәr bir әcnәbi elә fikirlәşәcәk ki, sizin insani hisslәrdәn xәbәriniz yoxdur vә özü ilә bu ölkәdәn sizә qarşı mәzәmmәtdәn başqa heç bir şey aparmayacaqdır.

 

Xeyriyyә işlәrindәki sәhlәnkarlığınızdan keçdik. Heç olmasa, öz vәtәninizdә ticarәt işini genişlәndirmәk, alverinizә rövnәq vermәk üçün bir kampaniya da tәsis etmәmişsiniz. Halbuki hamınız ticarәtçisiniz. Quran kağızından tutmuş ölülәrinizin kәfәninә kimi firәngilәrә möhtacsınız. Firәngilәr sabah düşmәnçilik üzündәn sizә ağ çit satmasalar, onda dirilәriniz tuman-köynәksiz, ölülәriniz kәfәnsiz qalacaqlar. Bu şahnişan çilçıraqlar, israfçılıqla alıb bir yerә topladığınız bu bәzәk-düzәk sizi çaşdırıbdır. Siz bu davamsız, iki günlük ev-әsasiyyәyә baxıb lovğalanırsınız. Belә xәyal edirsiniz ki, ağılda, fәrasәtdә, sәrvәt vә miknәtdә dünyada sizә tay olan yoxdur. Ancaq bilirsiniz ki, bu möhtәşәm qonaqlıqların tәrifi, bu mәnasız bәzәk-düzәyin vәsfi bir aydan sonra yaddan çıxıb gedәcәk, onlardan heç әsәr dә qalmayacaqdır. Amma әgәr hamınız bir yerә toplaşıb, dünyada ağıllı adamların mәzәmmәtinә, axirәtdә hesabın ağırlaşmasına sәbәb olan bu israflı xәrclәri hesablayıb, onların yarısını xeyirli, milli işlәrә -- xәstәxanaya, qәriblәrin vә yoxsulların müalicәsinә, vәtәnin yetim balalarının tәlim-tәrbiyәsi üçün mәktәblәrә vә sәnәt ocaqlarına sәrf etsәniz, şübhәsiz ki, bu iş dә dünya vә axirәtdә sizin başıucalığınıza sәbәb olacaqdır.

 

Allaha and olsun, әgәr bu saydığım xeyriyyә işlәrinә qırx il bundan qabaq iqdam etsәydiniz, indi bizim bu müqәddәs vәtәnimiz dünyanın әn abad ölkәlәrindәn biri, hәmvәtәnlәrimiz isә yer üzünün әn hörmәtli, әn әziz millәtlәrindәn biri olmuşdu. Belә olsaydı, elm vә bilik sayәsindә hәmvәtәnlәrimiz indi başlarını iftixar hissi ilә göylәrә qaldırmışdılar. Heyf ki, sizin ömrünüz qәflәtdә keçib, әfsus ki, milli iftixar bizi vә sizi tәrk etmişdir, xar vә özgәlәrin әlaltısı olmuşuq!

 

Әgәr mәnim istәdiyim vә dediyim mәktәblәri qırx il bundan әvvәl açmış olsaydınız, bu gün yuxarı başda әylәşmәk, bәzәk-düzәk yığmaq xülyası sizә bu dәrәcәdә müsәllәt olmazdı. Bu kimi mәclislәrdә siz ancaq mәmlәkәtin vә millәtin tәrәqqisinә sәbәb olan mәsәlәlәrdәn danışar, mәnasız mülahizәlәrә görә, camaatı öz ayağınıza qaldırmaq iddiası ilә möhtәrәm ev sahibinin qonaqlığını pozub, camaatı gecәdәn saat yarım keçәnә qәdәr intizarda saxlamazdınız. Nә var, nә var ki, mәn haçan getsәm, yerim mәclisin yuxarı başındadır.”

 

Burada baxıb gördüm ki, ev sahibi mәnim sözlәrimdәn utanır; biçarә xәcalәtindәn tәrlәmişdi. Eyni zamanda mәnә işarә ilә andırırdı ki: "Mәn ölüm, bәsdir". Bu әsnada qonaqlardan biri üzünü ev sahibinә tutub dedi:

 

“Filankәs, sizin bu hörmәtli qonaq qәribә kişidir, sözlü adama oxşayır.”

 

Ev sahibi dedi:

 

“Bәli, artıq dәrәcәdә vәtәn, millәt qeyrәti çәkir. Bütün bu söhbәtlәri әziz vәtәninә vә vәtәn övladlarına olan böyük mәhәbbәti üzündәn edir. Nә elәsin, vәtәni sevmәkdә, millәtpәrvәrlikdә ixtiyarı öz әlindә deyil.”

 

Mәclisdәkilәrdәn iki-üç nәfәr dә onun ağzından söz qapıb dedilәr: "Vallah, doğru deyir. Vәtәnpәrvәrliyә aid bu mәsәlәlәrdә xarici millәtlәrin hümmәtini vә xarici ölkәlәri görәnlәr bu kişinin nә dediyini bilәrlәr. Özü dә bu haqda hәr nә deyir doğru deyir. Hәlә bugünәdәk bizim burnumuza vәtәnpәrvәrlik qoxusu dәymәyib. Birliyin xeyrini әsla anlamamışıq".

 

Bu vaxt gәlib şamın hazır olduğunu xәbәr verdilәr. Qonaqların hamısı üzünü mәnә tutub bismillah, bismillah dedilәr. Mәn gülümsәyib özümü geri çәkdim. Süfrә başına gәldik. Amma necә süfrә! Rәngarәng yemәklәr, cürbәcür xörәklәr hamısı "gәl-gәl!" deyirdi.

 

Yemәk әsnasında da bir para söhbәtlәr oldu. Bizim o gecәmiz dә belә keçdi.

 

On sәkkiz gün Tәbrizdә qaldım. Bu müddәtdә oranın әhalisindәn quru ifadә vә özünü çәkmәkdәn başqa dünya vә axirәtin xeyrinә olan bir şey görmәdim. Amma şәhәrin özü әhәmiyyәtdәn mәhrum deyil. Mötәbәr bazarları, karvansaraları, әzәmәtli timçәlәri var. Heyf ki, bu ticarәt ocaqlarında vәtәn malından heç bir әsәr görmәk mümkün deyil. Ancaq buğdanın adını eşitmәk olur, onun da özü yoxdur. Ağalar onu qaranlıq anbarlara doldurub, qapısına yeddi qıfıl vurmuş, "açarlarını da Araz çayına atmışdılar". Onlar yoxsullara deyirlәr ki, buğdanı pula satmırıq, batmanın qırx misqal ürәk qanına veririk. Yoxsullar nә qәdәr fәryad edib deyirlәr ki, ağalar, daha bizim ürәyimizdә qan qalmayıb, gördüyünüz bu quru can bir dәri, bir sümükdür, -- ağaların qulağı eşitmir.

 

Xülasә, İranla Rus sәrhәddi olan Arazın kәnarında vaqe olmuş Culfaya tәrәf hәrәkәt etmәk fikrindә idim. Hörmәtli qonaqçım çox xahiş elәdi ki, bir neçә gün dә qalaq. Mәn üzr istәyib qәbul etmәdim. Çaparxanadan iki at gәtirmәk üçün adam göndәrdim. Cansıxıcı şeylәrә az rast gәlmәk üçün buradan çaparaq qaçıb tez mәqsәdә çatmaq istәyirәm.

 

 

 

 

TӘBRİZ SӘYAHӘTİNİN İCMALI

 

 

Bu şәhәrin adamları әksәrәn xudpәsәnddirlәr, bәzәk-düzәk dәrdinә giriftar olmuşlar. Hamısı nifaq salmaq qabiliyyәtinә malikdir. Birliyin nә kimi xeyirlәr vermәsindәn xәbәrlәri yoxdur, hәmişә bir-birinin ayağından çәkmәklә mәşğuldurlar. Hәr kәs başqasının işini әymәk fikrindәdir. Bununla xoşhal olurlar ki, bir mәsәlә üstündә iki adam arasında söz-söhbәt vә ya düşmәnçilik törәnsin. Belә olduqda onlar da iki tirә olub, hәr dәstә tәrәflәrdәn birinin dövrәsinә toplaşıb, yığıncaqlar edәcәk, rüşvәtlәr alıb verәcәklәr. Ortalıqda plovlar yeyilәcәk, bu işlәr tәrәflәrdәn birinin ayaqdan düşmәsinәdәk davam etdirilәcәkdir. Bu kimi işlәrdә barışdırıcılıq mәqsәdi ilә bir nәfәr belә söz danışan tapılmaz. Hamı bir-birindәn intiqam almaq fürsәti dalınca gәzir ki, birinin ayağı sürüşәn kimi onu tapdalasın. Onların işlәri-güclәri bundan ibarәtdir. Zәmanәnin vәziyyәtindәn xәbәrsizdirlәr, nә dünyaları var, nә dә axirәtlәri. Әn böyük arzuları otaqlarının tavanından şaxәli şahnişan çilçıraq asıb onunla öyünmәk, özlәrini çәkmәkdәn ibarәtdir.

 

Diri ikәn ölü, ölü ikәn diridirlәr.

 

Nә isә, çarvadarın şagirdi atları gәtirdi. Hәmin gün ev sahibi ilә vidalaşıb, ürәyimiz dağ ağırlıqda kәdәr, qәm yükü ilә dolu olduğu halda Araza doğru yola düşdük. Şәhәrdәn çıxdıqda atları mahmızlayıb, şәhәrin qaraltısı gözdәn itәnәdәk sürdük. Orada, yolun sağında-solunda bir neçә nәfәrin oturub gözlәrini bizә tәrәf dikdiklәrini gördüm. Çarvadardan soruşdum:

 

“Bunlar kimdir, nә üçün şәhәrdәn, avadanlıqdan uzaqda, yolun sağını-solunu kәsib burada oturmuşlar?”

 

Çarvadar dedi:

 

“Ağa, bunlar guya şәhәrin seyidlәridir. Burada әylәşib sizin gәlmәyinizi gözlәyirlәr.”

 

“Nә üçün?”

 

“Seyiddirlәr, sizdәn tәvәqqelәri var. Salamat getmәk üçün gәrәk bunlara bir şey verәsiniz.”

 

“Nə olar,” -- dedim -- “Yusif әmi, beş-altı qran pul çıxart, әlindә hazır saxla, onların yanına çatan kimi verәrsәn.”

 

Gördüm çarvadar ixtiyarsız olaraq gülür.

 

“Әzizim, nә üçün gülürsәn?” -- deyә soruşdum.

 

“Sizin beş-altı qran hazırlamağınızdan anladım ki, sövdanız baş tutmayacaqdır.”

 

“Bәs neçә vermәk lazımdır?”

 

“İndi onlara çatanda özünüz görәrsiniz.”

 

Az keçmәdi, gәlib onların yanına çatdıq. Seyidlik әlamәtindәn ibarәt olan göy әmmamәli, yaşıl vә göy qurşaqlı on-on beş kişi tökülüb mәnimlә Yusif әminin atlarının cilovundan tutdular. Salam verdilәr. Biz dә salamlarının cavabını verdik. Hamısı bir sәslә dedi: "Bizim salamatyanamızı verin, allah sizi salamat elәsin".

 

Yusif әmi hazırladığı pulu verib dedi:

 

“Daha xırda pulumuz yoxdur, hәr nә var, budur, öz aranızda bölüşdürün.”

 

Bunu eşidәn kimi hamısı birdәn hirslәndi. Pulları Yusif әminin başına çırpıb dedilәr:

 

“Bu pula doşab alın, öz başınıza yaxın!”

 

Bir başqası dedi:

 

“Xәrcliyiniz yoxdursa bir neçә qran da biz verәk. Kişi, heç utanmırsınız, mәgәr bizә müftәsinә pul verirsiniz?!”

 

Bu çәkiş-bәrkişdә baxıb gördüm onlardan ikisi hәr iki tәrәfdәn Yusif әminin qıçlarından tutub, onu atdan yerә salmaq üçün ayaqlarını üzәngidәn çıxarmaq istәyirlәr. Başqa tәrәfdәn dә iki-üç seyid әbalarını sol qollarına dolayıb, çomağa әl atdılar. Gördüm qәribә hәngamәdir. Dedim:

 

“Ay ağa, bu qoca kişi ilә işiniz olmasın, bir yaxına gәlin görüm bizdәn nә istәyirsiniz.”

 

Biri dedi:

 

“Heç nә, öz cәddimizin malını istәyirik.”

 

Dedim:

 

“Ay ağa, belә sәnin cәddinә mәn qurban, sizә nә borcumuz var, sizin bizdәn nә tәlәbiniz, hansı alacağınız var, buyur!”

 

Dedi:

 

“Daha bundan artıq nә borcunuz ola bilәr ki, hәr nәyiniz var, onun beşdә biri bizimkidir. Hәtta sizin beş barmağınızdan biri dә seyidlәrin malıdır.”

 

Dedim:

 

“Ay ağa, әvvәla, siz bizim varlı-karlı olduğumuzu haradan bilirsiniz? İkincisi, sizә haradan bәllidir ki, xümsdәn, seyidlәrin haqqından bizdә bir şey var? Üçüncüsü, siz bizi haradan tanıyırsınız, bizim hansı dindә, mәzhәbdә olduğumuzu nәdәn bilirsiniz? Dördüncüsü, biz haradan bilәk ki, siz seyidsiniz, peyğәmbәr övladısınız. Beşincisi, allahın peyğәmbәri harada buyurubdur ki, siz çölün ortasında tanımadığınız yolçuların qabağını kәsib, onlardan çomaq gücünә pul tәlәb edәsiniz, onları soyundurasınız?”

 

Biri dedi:

 

“Füzulluq elәmә, әvvәlcә ağlını başına yığ, düşün, sonra danış. Әvvәla, siz haçandan belә cәsarәtlәnmisiniz ki, bizim seyidliyimizi soruşub, dәlil-sübut istәyirsiniz? İkincisi, biz sizi yaxşı tanıyırıq, sizin adınız İbrahim bәydir, özünüz dә Misirdә yaşayırsınız. Atandan iki yüz min tümәn sәnә nәqd irs qalıb. Bir bacın da var. Bu sәfәrindә cәddim imam Rza әleyhissalamın ziyarәtindәn Tehrana, oradan Tәbrizә gәlib, indi dә Misirә qayıtmaq niyyәtindәsәn. Allah sәnin atana rәhmәt elәsin, seyidlәrә çox pul verәrdi, sәnin kimi deyildi, әliaçıq idi, xeyir-bәrәkәtli kişi idi. İndi anladın ki, biz sәni yaxşı tanıyırıq. Boş-boşuna tanımamış qabağını kәsmәmişik. Daha bizi bundan artıq mәәttәl elәmә, çünki zәrәrini özün çәkәrsәn. Elә dәmәdәmdir ki, on-on iki seyid dә gәlib buraya çatsın. Özün bilirsәn, onda sәnin yükün daha da ağırlaşar. Biz on dörd nәfәr peyğәmbәr övladı bu avadanlıqdan uzaq yerdә üç saatdır günün altında oturub sizi gözlәyirik. Hәrәmizә sözsüz-kalamsız beş tümәn ver, salamat keç. Onu da bil ki, bu pulu ödәmәkdә nә qәdәr geciksәn o qәdәr özünә zülm etmiş olarsan. Ona görә ki, axırda hәm soğanı yeyәrsәn, hәm kötәyi, hәm dә bu pulu sәndәn alarlar.”

 

Gördüm doğru deyir, axırda bu iş onun dediyi kimi qurtaracaq. Әlacsız qalıb, çapara işarә ilә bildirdim ki, vasitәçilik elәyib, bizim yaxamızı quldurların әlindәn qurtarsın. Çapar da tәcrübәli, bәrkә-boşa düşmüş adam olduğundan mәnim işarәmi başa düşüb irәli gәldi. Әvvәlcә bizim qabağımızı kәsәn seyidin üstünә çımxırıb dedi:

 

“Ağa, bizi bundan artıq mәәttәl elәmәyin, bizim işimiz var. Gәrәk müәyyәn saatın başında mәnzilә çataq.”

 

Ona bir qәdәr acıqlanandan sonra seyidlәrin başçısını yumşaqlıqla bir kәnara çәkdi, onunla çoxlu danışdıqdan sonra bizim yanımıza gәlib dedi:

 

“On tümәn verin.”

 

Mәn dayanmadan Yusif әmiyә dedim:

 

“İki osmanlı lirәsi ver.”

 

Yazıq Yusif әmi lirәlәri çıxarıb, seyidә dedi:

 

“Alın, bu hesabı qiyamәt günü cәddinizin hüzurunda çürüdәcәyik.”

 

Seyid pulu aldı, tam etinasızlıqla dedi:

 

“Sәn o xәyalda ol, istәyirsәn çaparı da şahid gәtir.”

 

Yusif әmi üzünü göyә tutub, ürәk yanğısı ilә dedi:

 

“Qoy allah özü şahid olsun!...”

 

Xülasә, on tümәn verib, namәrdlәrin әlindәn qurtardıq. Qәribә burası idi ki, guya müftә qurtardığımıza görә çapar sevinirdi. Bir ucdan bizә deyirdi:

 

“Allahınıza şükür elәyin, yaxşı keçdi. Bunlar hәlә-hәlә bu asanlıqla adamın yaxasından әl çәkmәzdilәr.”

 

Dedim:

 

“Baba, nәyә şükür elәyәk, günün günorta çağı Tәbriz kimi böyük bir şәhәrin darvazası yanında bizi soyurlar, yenә dә şükür elәyәk?”

 

Dedi:

 

“Әrbab, әrbab, yenә dә deyirәm, şükür elәyin. İstәr tacir olsun, istәr başqa peşә sahibi. Tәbrizdәn ziyarәtә gedәn heç bir müsafir bu tayfanın qorxusundan gündüz sәfәrә çıxa bilmәz. Bәzisi kәndli paltarında, bir parası dәvәçi, kömürçü qiyafәsindә, bir qismi dә min tәhlükәsi olan kәsә yolla şәhәrdәn çıxmağa mәcbur olur. Hәr kәs sizin kimi bunların çәnginә keçsә, istәdiklәrini ondan çomaq gücünә alırlar. Bunlar da әslindә hәr cür cәzadan, mәsuliyyәtdәn azad yolkәsәnlәrdir.”

 

Dedim:

 

“Bәs bu әhvalatı mәmlәkәtin hakimi bilmirmi?”

 

“Allah atana rәhmәt elәsin, nә üçün bilmir. Bunların әmәli gizlindә qalan bir zırıltı deyil. Amma nә elәsin. Hakim bunları cәzalandırmaqda acizdir. Fәrraşlardan biri bu kimi әmәllәrin müqabilindә özünü seyid qәlәmә verәnlәrin birinin yaxasından tutsa, hәmin saat qiyamәt qopar. Şәhәrin seyidlәri vә tüllablarından min nәfәri hәr tәrәfdәn fәrraşın başına tökülüb, onu ölüncә vuracaqlar. Bir adamın da haqqı olmaz ki, fәrraşı himayәsinә alsın.”

 

Dedim:

 

“Bәs ülәma hәzrәtlәri nә üçün bu tayfanın biabırçılıqlarının qarşısını almır? Nә üçün şəriәtin ziddinә olan bu işlәrә mane olmur? Bu soyğunçuları belә yaramaz işlәrdәn, haram әmәllәrdәn nә üçün çәkindirmir? Allah da, peyğәmbәr dә onların bu şәriәtә zidd hәrәkәtlәrindәn bezardır. Ancaq onlar şәrarәtlәrindәn utanmayıb, hәyasızcasına özlәrini allahın peyğәmbәrinә bağlayırlar. Hәr addımbaşı deyirlәr, biz seyidik, peyğәmbәr övladıyıq.

 

Aslanın balası aslana oxşar.

Sәnin peyğәmbәrә nә oxşarın var?

 

Bu oğru, quldur camaatın әxlaqında vә sifәtindә qiyamәt günü hamının günahlarının allah tәrәfindәn bağışlanmasını xahiş edәn peyğәmbәrin vә onun pak övladının xislәtlәrinin hansı birindәn nişan görmәk olar?”

 

Çapar dedi:

 

“Ay allahın bәndәsi, elә bu dediyin ülәma hәzrәtlәri bu tayfanı cәsarәtlәndirir. Bunların arxası onlara bağlıdır. Elә o cәnabların özlәri zülm baltasını bunların әlinә vermişlәr. Bunlar da ülәma hәzrәtlәrinin fәrraşı, sәrbazı, topçularıdırlar. Ülәma hәzrәtlәri lazım olduqda bu seyidlәrdәn istifadә etmәk üçün onları hәr cür cәzadan qoruyurlar. İki hәftә bundan qabaq bunların Tәbrizdә nә hәngamә qaldırdıqlarını görmәdinmi? Bu ağaların barmağının bir işarәsi vә bir qaş oynatması ilә bir saatın içindә hakimin evini taladılar, dam-daşını kökündәn viran elәdilәr, hәtta hәyәtinin döşәmәsindәki daşları da çıxarıb apardılar. Bunlar ağalara bu kimi işlәrdә lazımdır. Elә hәmin sәbәbә görә dә camaatı çapıb-talamaqda әllәrindәn gәlәni әsirgәmirlәr, könüllәri necә istәyirsә elәcә dә rәftar edir vә heç kәsdәn zәrrәcә dә qorxmurlar.”

 

Xülasә, gördüm bu kişinin bütün dediklәri doğrudur. Öz-özümә dedim: "Nә etmәk olar, yanmaq vә dözmәk gәrәkdir".

 

Bu mәrәkәdәn dә bir tәhәr yaxamızı qurtarıb keçdik, amma bu sәyahәtnamәni oxuyanlardan rica edirәm bunların üzәrindәn sadәcә keçmәsinlәr. Dürüst düşünüb görsünlәr ki, bu ölkәdә vәziyyәt nә haldadır. Hәrc-mәrclik nә hәddә gәlib çatmışdır. Millәtin hüququ nә dәrәcәdә tapdalanmışdır. Hökumәtin bacarıqsızlığı  haraya gәlib çatmışdır. Ümmәtin şәriәtini qoruyan ülәma düzgün yoldan nә    qәdәr yayınmışdır. Doğru buyurmuşlar:  "Alim xarab olanda alәm xarab olar". Ülәma hәzrәtlәri, hәr bir şәrә müxalif olan vә qeyri-düzgün әmәllәrinin cәzasından yaxalarını qurtarmaq üçün özlәrini seyid adlandıran bu әcamiröbaş zümrәsini tәnbeh etmәlidir ki, onlar başqa yaxşı adamları da bәdnam etmәsinlәr. Ancaq onlar özlәri hәmin nadürüstlәri bu kimi әmәllәrә tәşviq edib hәvәslәndirirlәr. İş oraya gәlib çatmışdır ki, indi hәr bir bәdbәxt şiә uzaqdan bir seyid görәn kimi özünü itirir, onun әlindәn qaçıb gizlәnmәk üçün siçan deşiyini satın alır. Hәrçәnd mümkündür ki, o seyid heç tәvәqqe elәyәn adamdan bir şey istәyәnlәrdәn olmasın. Bütün mәscid vә minbәrlәrdә ülәma cәnablarının mövizәsi xümsün fәzilәtinә vә xalqı onu ödәmәyә tәşviq etmәyә hәsr edilmişdir.  Heç görüb eşitmәmişәm ki, bir vaiz vә ya naseh nәsihәt ünvanı ilә seyidlәrә desin  ki, dilәnmәk peyğәmbәr hәzrәtlәrinin övladına haramdır, xalqı şәhәrin    kәnarında dәyәnәk gücünә soymaq şәriәtin ziddinәdir, alçaq bir әmәldir. Seyidlәr gәrәk öz seyidliklәrinin yüksәk şәrәfini qorumağı hәr şeydәn üstün tutsunlar. Seyid öz nәsәb silsilәsinin haraya çatdığını yaxşı bilmәlidir. Bәli, tәqsir   ümmәtin vaizlәrindәdir ki, mehribancasına nәsihәtlәrlә bu camaata öz    babalarının әzәmәtindәn danışmır, bu kimi yaramaz, şәriәtә zidd işlәrin qәbahәtini başa salmır, hәtta, әksinә, onları mәrdimazarlığa, zülmә, müftәxorluğa, arsızlığa hәvәslәpdirirlәr. Allahın peyğәmbәri necә razı ola bilәr ki, onun övladı sapsağlam olduğu halda, heç bir iş görmәyib, camaatın qarşısında әl açıb dilәnsin. Seyid olub-olmamasından asılı olmayaraq, millәtdәn bir nәfәr bәdәncә şikәst olub, işlәmәk qabiliyyәtini itirdikdә varlılar tәrәfindәn himayәyә alınmalı vә yardım görmәlidir. Gәlәk xüms mәsәlәsinә. Xümsün verilmәsi dә hәr kәsin insafına, dәyanәtinә bağlıdır. Çomaq gücü ilә xüms almaq olmaz. Aydındır ki, әgәr bu qәdәr işsiz seyid tayfası bir işin, sәnәtin ucundan tutsa öz maaşlarını idarә edә bilәr. Belә olduqda, әlbәttә, onlar hәm öz izzәt-nәfslәrini, heysiyyәtlәrini mühafizә etmiş olarlar, hәm dә millәt, mәmlәkәt xalqın başqa fәrdlәrinin әmәyindәn faydalandığı kimi, onların da sәyinin nәticәsindәn faydalanar. Әgәr desәlәr ki, hәr bir әhәmiyyәtsiz işә qol qoymaq seyidlәrin şәninә yaraşmaz. Mәn onların cavabında demәliyәm ki, bu boş bir iddiadır. Onların bütün mәxluqat üçün allahın höccәti olan pak cәddi gәlәcәkdә öz ümmәtinә sәrmәşq olmaq mәqsәdilә başqalarına muzdurluq edirdi. Belә olduqda, öhdәsindә xüms ödәmәk borcu olan bir şәxs seyidin sorağı ilә şәhәrdәn-şәhәrә gәzmәli, onu tapandan sonra da әlindәn-ayağından öpüb xahiş etmәlidir ki, xüms babәtindәn olan mәblәği qәbul edib, onu borcdan xilas etsin. Seyidlәr isә daha dәstә-dәstә xarici ölkәlәrә tökülüşüb xaçpәrәst vilayәtlәrindә biabırçılıqla xalqın yaxasından tutub xüms istәmәmәlidirlәr. İş oraya gәlib çatmışdır ki, hazırda rus dövlәti başına yaşıl, göy әmmamә qoymuş adamları öz ölkәsinә buraxmır. Axı insaflı olmaq lazımdır, haram bir iş olan bu dilәnmә peşәsi irs ilә hәmin seyidlәrin övladına da çatacaq, onlar da qiyamәtәdәk xar vә zәlil olacaqlar. Bunun günahı onları hәmin alçaq işә şirnikdirәnlәrin boynuna qoyulacaq. Mәnim zәnnimcә, heç bir nәsәbi dürüst olan seyid acından ölsә belә bu zillәtә boyun әymәz. Vәssәlam.

 

Nә isә, yenә dә mәtlәbdәn uzaq düşdük. Bu söhbәtlәr qurtarmamışdı ki, Mәrәnd qәsәbәsi uzaqdan göründü. Biz atları mahmızlayıb, bir saatdan sonra Mәrәndә çatdıq. Çaparxanada atlardan düşdük. Çapar dedi:

 

Belә mәlum olur ki, bir neçә saat burada mәәttәlçiliyimiz olacaq. Çünki burada çapar get-gәli çoxdur. Bir tәrәfdәn Әrvәnq Әnzaba, o biri tәrәfdәn Tәbrizә, Culfa sәrhәddinә gedib-gәlәn müsafirlәrin sayı çoxdur. Buna görә dә çaparxanada hazır at tәsadüfdәn-tәsadüfә tapılır.

 

Xülasә, atlardan düşüb, çay sifariş elәdik. İstәdik yolun yorğunluğunu bir qәdәr canımızdan çıxaraq. Gördüm üç-dörd nәfәr dә bizim kimi tәzәcә yoldan yetişib, xurcunlarını, sәfәr lәvazimatını bir tәrәfә düzüb әylәşib. Onlardan birinin uca qamәti, qara boyanmış saqqalı, hәnalı әllәri, barmaqlarında bir neçә әqiq üzüyü, rizayi tirmә şalından әmmamәsi, әynindә sәncab dәrisindәn xәz geymәsi var idi. Bu görkәmli kişi boynuna qara şal salıb, qәm dәryasında qәrq olmuşdu. İki-üç stәkan çay içәndәn sonra Yusif әmiyә dedim:

 

“Dur gedәk bir az bu qәsәbәni dolanaq.”

 

Üzümü hәmin müsafirlәrә tutub soruşdum ki, bazara hansı tәrәfdәn getmәk olar. O, başı әmmamәli, görkәmli şәxs dedi:

 

“Әgәr meyvәdәn-zaddan alacaqsınız bu tәrәfdәn gedin.”

 

Dedim:

 

“Bir şey almayacağıq, ancaq tamaşa elәmәyә gedirik.”

 

“Mәqsәdiniz tamaşa elәmәkdirsә, onda heç getmәsәniz yaxşıdır. Çünki bütün qәsәbәdә kişilәrin ağlar gözü, qadınların fәryadı vә şivәnindәn başqa bir şey görmәyәcәksiniz. Şәhәrin bütün mәhәllәlәri yasa batmışdır.”

 

“Nә kimi bir hadisә baş veribdir ki, onun müsibәti bütün şәhәri tutubdur?” -- dedim.

 

“Bir aydır ki, göydәn bu şәhәrә çiçәk bәlası nazil olub. Elә bir ev yoxdur ki, orada allahın bu bәlasından bir uşaq ölmәmiş olsun. Elә bir valideyn tapmaq olmaz ki, ürәyi öz әziz uşağının ölümündәn yaralı olmasın. Onlardan biri dә mәn qara günlüyәm. Bir hәftәnin içindә iki әziz oğlumu bu qara torpağa tapşırmışam. İki uşağın ölümünün qәmini çәkmәk bir yana dursun, onların anasının gecә-gündüz kәsilmәk bilmәyәn ah-nalәsi ciyәrimi dağlayır, yaşayışı mәnә büsbütün haram etmişdir. Ona görә dә dәli kimi evimi, dirliyimi buraxıb sәfәr әzmi ilә bәrri-biyabana üz qoymuşam. Heç özüm dә bilmirәm ki, haraya gedirәm, nә elәmәk istәyirәm.”

 

Yazıq bu әsnada öz hәsbi-halında uca avazla neçә beyt növhә oxuyub, hönkür-hönkür ağladı, gözlәrinin yaşı bulaq kimi axmağa başladı. Onun halına ürәyim çox yandı. Dedim:

 

“Bәs uşaqlara çiçәk döydürmәmişdiniz?”

 

Dedi:

 

“Ay baba, çiçәk döydürmәk-zad hamısı firәngilәrin sözüdür. Allahın istәyi belә imiş, gәrәk belә ola imiş.”

 

Bu kimi sözlәrdәn çox dedi.

 

“Ağa, sizin ismi-şәrifiniz nәdir,” -- deyә soruşdum.

 

“Hacı Molla ... mәrsiyәxani-Mәrәndidir,” -- dedi.

 

Dedim:

 

“Hacı axund, bu xәstәlikdәn neçә nәfәr uşaq tәlәf olubdur?”

 

Dedi:

 

“Qәbirqazanların hesabına görә dünәnәcәn altı yüz adam dәfn olunubdur. Yüzdәn çox uşaq da ya kor, ya da әlil olmuşdur.”

 

Dedim:

 

“Mәnim ağam, bu qәdәr mәsum uşağın qanı sizin vә sizinlә həmәqidә olan adamların boynunadır. Necә ki, yәni çiçәk döydürmәk firәngilәrin sözüdür? Nә vaxtadәk bu cәhalәtdә qalacaqsınız? Bu sözlәr nәdir? Belә bir süst etiqadınıza görә bu qәdәr mәsum uşağın ölümünә sәbәb olmağınız guya bәs deyilmiş, hәlә utanmaz-utanmaz bu işi allahın iradәsinә nisbәt verirsiniz. Sizin bu batil etiqadınızın әlindәn allaha pәnah aparıram. Bunların hamısı sizin qәflәtiniz, cәhalәtinizin nәticәsidir. Allahın iradәsi bundan ibarәt olmuşdur ki, bir ovuc torpaqdan, sudan mәnim vә sәnin kimi әn gözәl görkәmli heykәl yaransın, bu heykәl dil açıb danışsın, yaxşını pisdәn seçә bilsin, allahın qüdrәt әli ilә beyindә vә ürәkdә   yaranmış ağılın vә huşun tәlәbinә әsasәn elm öyrәnsin, allahın vәhdaniyyәtini tanısın, ona şüur üzrә bәndәlik elәsin. Allah heç bir şeyi sәbәbsiz yaratmadığı kimi, heç bir dәrdi dә dәrmansız yaratmamışdır. Çöldә göyәrәn ot-әlәfin çoxu bu cür dәrdlәrin dәrmanıdır. Başçılarımızı bir neçә yerdә bizә qәti şәkildә tapşırmışlar ki, xәstәni hәkim yanına aparıb ondan әlac istәyin. Mәgәr eşitmәmisәn ki, Musa әleyhissәlam xәstәlәnәn vaxt allah buyurdu: "Ey Musa, mәn sәbәbsiz, vasitәsiz sәnә şәfa bağışlamaram, gәrәk hәkim yanına gedib öz dәrdini söylәyәsәn". Mәgәr oxumamısan ki, peyğәmbәr sәlәvatullah buyurmuşdur: "Taun vә ya vәba xәstәliklәri olan şәhәrә girmәyin. Әgәr xәstәliyin zühur etdiyi vaxt o şәhәrә daxil olmuşsunuzsa, onda xәstәlik kәsilәnәdәk oradan bayıra çıxmayın". Firәngilәr allahın peyğәmbәrinin bu gözәl fәrmayişinә әmәl etmişlәr. Yalnız bu işin adını "karantin" qoymuşlar. Amma tәәssüflәr olsun ki, hәla bugünәdәk mәnimlә sәn elmsizlik, xәbәrsizlik üzündәn, islamiyyәtin pak şәriәtinә tabe olduğumuz halda, öz rәhbәrlәrimizin әmrlәri vә fәrmayişlәrinin mәnasını anlamamışıq. Lakin firәngilәr, әcnәbi olmalarına baxmayaraq, onu anlamış vә icra etmişlәr. Gör işin tәfavütü haradan harayadır!

 

Alman dövlәtinin hal-hazırda yüz kürur cәmiyyәti var. Bütün alman mәmlәkәtindә il әrzindә çiçәk xәstәliyindәn altı yüz uşaq ölmür. Amma siz bu kiçik qәsәbәdә tәnbәllik, cәhalәt, xәbәrsizlik nәticәsindә millәtin sayca artmasının ilk vasitәlәrindәn olan altı yüz mәsum uşağı yoxluq diyarına göndәrmisiniz. Özü dә bunun adını qoymusunuz "allahın iradәsi". Әgәr allahın iradәsi belә istәmişdirsә, onda nә üçün ağlayırsan? Bu alovlu ahları nә üçün çәkirsәn? Gәrәk sevinib şadlıq elәyәsәn!”

 

Xülasә, bu uzun-uzadı söhbәt yenә dә ixtiyarımı әlimdәn aldı, әhvalım dәyişildi. Gördüm müsafirlәrdәn biri kәnardan diqqәtlә mәnә qulaq asır, özü dә vәziyyәtimi nәzәrdәn qaçırmır. Mәndәn soruşdu:

 

“Ay qardaş, siz haralısınız?”

 

“Buralıyam,” -- dedim.

 

“Yәni mәrәndlisiniz?”

 

“Yox, iranlıyam.”

 

“İnanmıram,” -- dedi, -- “iranlı belә sözlәr demәz.”

 

Dedim:

 

“İranlıyam, amma Misirdә yaşayıram.”

 

Dedi:

 

“Gördün mәn yanılmamışam, zәnnim doğru çıxdı. Mәnim әziz qardaşım, әsәbilәşmә, qanını qaraltma. Bu ağa hәmin şәhәrin mәrsiyәxanıdır. Onun dәrdi özünә bәsdir, daha sәn nә üçün dava elәyib onu incidirsәn?”

 

Dedim:

 

“Mәnim qәsdim onunla dava elәmәk, yaxud onu incitmәk deyil. Mәn bu kimi hikmәtdәn, ağıldan uzaq sözlәri harada eşidirәmsә sәbrim tükәnir. Axı özün insaf elә, mәn pis söz deyirәm?”

 

“Mәn әvvәldәn sizin sözlәrinizә qulaq asırdım,” -- dedi. -- “Hamısını doğru buyurdunuz, haqq söz danışdınız. Amma zaman vә mәkanı da mülahizә buyurmalısınız. Doğrudur, sizin gördüyünüz o ölkәlәrdә çiçәk döyürlәr, karantin qoyurlar. Bu iki tәdbirin insaniyyәt alәminә olan xeyri gün kimi aşkardır. Ancaq o ölkәlәrdә dövlәtlә millәt arasındakı münasibәt ata ilә övlad arasındakı münasibәt kimidir. Әgәr bir uşaq qәzaya uğrasa, öz qәti әcәli çatmamış tәlәf olsa, dövlәt elә bilәr ki, onun öz uşağı ölmüşdür. Bir dәqiqә dә olsun o uşağın ölümünün sәbәblәrini axtarmaqdan әl çәkmәz. Nәhayәt, onun tәlәf olmasının sәbәbini tapıb, gәlәcәkdә belә bir qәzanın baş vermәsi qarşısını alar. Mәn özüm dә bir müddәt İstambulda yaşamışam. Hәr gün görürdüm ki, dövlәt hakimlәri      küçә-küçә, mәhәllә-mәhәllә, qapı-qapı evlәri gәzib, uşaqlara pulsuz çiçәk döyürlәr. Әgәr bir nәfәr hәmin bizim Hacı axund cәnablarının әqidәsindә olub,  öz uşağına çiçәk döydürmәsә idi tәnbeh olunurdu. Orada belә gözәl qayda bütün şәhәrlәrdә, qәsәbәlәrdә, hәtta ucqar  kәndlәrdә  icra  edilir.  Doğulanların  hamısı adı ilә, nişanı ilә nüfus dәftәrinә yazılır. Ölәnlәr dә bu minvalla  qeydә alınır. Ölәnlәrin sayını hәr hәftә  qәzetlәr  vasitәsilә xәbәr  verirlәr. Mәsәlәn, yazırlar ki, bu hәftә әrzindә şәhәr әhalisindәn filan qәdәr vәfat etmişdir. Onların xәstәliyini dә müәyyәnlәşdirirlәr. Yoluxucu xәstәliklәr büruz edәn kimi onun qarşısını almaq üçün lazım olan tәdbirlәr görülür. Sәhiyyә idarәsi xәstәliyi dәf etmәk uğrunda var gücünü sәfәrbәrliyә alır.

 

İndi dә buyurun, bizim bu bәdbәxt mәmlәkәtin vәziyyәtinә baxın. Әgәr bir gecәnin içindә bir şәhәrin әhalisinin yarısı әcәl-mayallaq olsa, dövlәt nәinki onların barәsindә fikirlәşmәz, hәtta ölülәrin dәfn edilmәsi üçün dә bir iş görmәz. Belә olduqda, daha çiçәkdәn, yaxud zәlzәlәdәn qırılanlara nә fikir verәcәk. Dövlәtin nәzәrindә hәr şeydәn qiymәtsiz, әhәmiyyәtsiz bir şey varsa, o da tәbәәlәrinin hәyatıdır. Bir vilayәtin әhalisi aclıqdan, qәhәtlikdәn qırılmaq әrәfәsindә olsa da oranın hakimi özünün ova çıxması vaxtını bir dәqiqә dә gecikdirmәz. Mötәbәr şәhәrlәrdә hәr bir tiryәki dәrviş, hәr bir dava-dәrman satan әttar hәkimdir, hәr bir savadsız qarı arvad mamaçıdır. Dәllәklәrin dә öz yeri var, bütün dәrdlәrin davası onların bellәrindәn asdıqları xırdaca xurcunda yerlәşibdir. Bu insafsızlar gündә neçә nәfәri öldürürlәr. Bir bunlardan soruşan da yoxdur ki, ay balam, incә hәkimlik fәnnini siz harada öyrәnib, hansı tibb mәktәbindәn tәsdiq alıbsınız. Mәnim atam da hәkim idi. O mәrhumun vәfatından sonra qohum-әqrәba dövrәmә toplaşdı ki, gәrәk qoymayasan atanın ocağı sönsün. Allaha şükür, savadın var, atanın kitabında da ki, bütün dәrmanların adı yazılıbdır. Götür, camaatı müalicә elәmәyә başla. Bu şәhәrdә tәbabәt sizin nәslinizә mәxsusdur.

 

Dedim: baba, mәn hara, hәkimlik hara?! Siz allah, mәnim yaxamdan әl çәkin, mәni işә salmayın. Mәnim xәstәlikdәn vә onun müalicәsindәn nә xәbәrim var. Mәnim әlimi müsәlmanların qanına batırmayın. Vicdanım bu işә heç vaxt qol qoya bilmәz. Xülasә, nә qәdәr üz vurdular qәbul elәmәdim. Atamdan miras qalmış tәbabәt kitabını әlacsızlıq üzündәn Ağa Sәmәd Әtvara on dörd tümәnә satıb, canımı xilas elәdim. Ancaq Ağa Sәmәd indi o kitabın bәrәkәtindәn Ağa Mirzә Әbdül Sәmәd hәkim olaraq böyük şöhrәt qazanmışdır. Bu gün-sabah hәkimbaşı olar, dövlәtdәn dә bir lәqәb alar.

 

Deyirәm әgәr o dünyada da, Mәrәnddә vә İranın başqa yerlәrindә olduğu kimi, atanın qisasını oğuldan alsalar, onda vay mәnim halıma. Ona görә ki, bilirәm, rәhmәtlik atam iki yüz nәfәrdәn artıq müsәlmanı tәrsinә elәdiyi müalicәlәri, zәrәrli dәrmanları ilә vaxtından әvvәl öldürmüşdür. Yazıq, dәrman әvәzinә hәr bir xәstәliyә işlәtmәli, hәr bir xәstәyә albuxara aşını mәslәhәt görәrdi. Bütün xәstәlәrinә buyurardı ki, hәcәmәt qoydurub, qan aldırsınlar. Günlәrin birindә bir ildәn çox xәstәlәnib yastığa düşmüş bir qoca kişini mәnim mәrhum atamın yanına gәtirdilәr. Mәn dә orada idim. Atam xәstәni görәn kimi dedi:

 

“Gәrәk buna hәcәmәt qoyulsun.”

 

Xәstә gedәndәn sonra mәn atama dedim:

 

“Ata, әgәr hәcәmәt elәtdirmәkdәn mәqsәdiniz qan almaqdırsa, o kişinin rәng-ruhundan mәlumdur ki, damarlarında bir misqal da qan qalmayıbdır. Yox, әgәr bәdәnin yelinin çәkilmәsini istәyirsinizsә, bu yazıq onsuz da öz hәyatının xırmamını bada vermişdir vә son nәfәsini çәkir.”

 

Rәhmәtlik atam mәnә hirsli-hirsli baxıb dedi:

 

“Bәs azarlıya nә demәk lazımdır.”

 

“Nә bilim nә demәk lazımdır.”

 

Dedi:

 

“Onda ki, bilmirsәn, füzulluq elәmә!”

 

Söhbәtimiz burada qurtardı. Mәn doğrudan da heç belә iranlı görmәmişdim. Xoşәxlaq, şirin-söhbәt, mәzәli danışan bir kişi idi. Xaricdәn dә xәbәrsiz deyildi. Onun söhbәti çox xoşuma gәldi. Olan-qalan bir qutu yüz dәnәlik gözәl Misir papirosu varım idi, ona hәdiyyә verdim. O da mәmnuniyyәtlә qәbul elәdi. Belәliklә mәn onunla tanış oldum. Öz vizit vәrәqimi ona verdim. Onun da adını, ünvanını soruşub cib dәftәrimdә yazdım. Çaparxanada dörd saat qalandan sonra bu tәzә tanışımla vidalaşdım.

 

Bәli, Mәrәnddәn dә çıxdıq. Sabahısı gün ikindi çağı Araz kәnarına çatıb, ayağımızı üzәngidәn çıxardıq. Bir nәfәr qarşımızda dayanıb amiranә dedi:

 

“Xan sizi çağırır!”

 

“Xan kimdir, adı nәdir, bizimlә nә işi var,” -- dedim.

 

“Xan-Әmintәzkirәdir, sizin pasportlara baxıb qol çәkmәk istәyir,” -- dedi.

 

“Bәs elәdә demә ki, sizi istәyir, de pasportları istәyir,” -- dedim.

 

Dedi:

 

“Bәli, pasportları istәyir.”

 

Pasportları verdim, apardı. Neçә dәqiqәdәn sonra qayıdıb gәldi. On dörd qran qol pulu istәdi. Verdim.

 

Dedi:

 

“Bizim dә qulluq haqqımızı ver.”

 

İki qran da ona verdim. Razılıqla dedi:

 

“Yaxşı yol, sağ-salamatlıqla gedin.”

 

O çıxıb getdi, biz dә farağat tapıb әtrafımıza göz gәzdirdik. Gördüm ki, Batumda, Bakıda görmüş olduğum kimi, hәmvәtәnlәrimdәn iki yüz nәfәrә yaxın halı pәrişan adam dәstә-dәstә yığılıb günәşin altında dayanmışdır. Әmintәzkirәnin adamları isә onları dövrәyә alıb, pasport pulu toplayırlar. Pul iyi duyduqları hәr bir kәsdәn daha artıq alırdılar. Pulsuzları sillә-tәpik altına salıb döyürdülәr. Qәribә bir hәngamә idi. Onların halına ürәyim od tutub yandı. Bu әsnada bir qәdәr aralı, qoltuqlarında dәf-dümbәk tutub, yanlarında neçә oyunbaz meymun-әntәr saxlamış başqa dәstәni gördüm. Neçә nәfәr qız paltarı geymiş telli oğlan onlarla idi. Pasport mәmurları bunlarla da әlbәyaxa idilәr. Bunların kim olduqlarını, nә üçün sәs-küy saldıqlarını soruşdum. Dedilәr bunlar da Arazın o tayına keçmәk istәyirlәr. Peşәlәri Qafqaz ölkәlәrini avara-avara gәzişib, bu oğlanları, meymunları, әntәrlәri oynatmaqdır. Bu vasitә ilә hәr qapıdan bir pay dilәnib başlarını girlәyirlәr. Cәncәlin sәbәbi dә budur ki, Әmintәzkirә meymunlardan, әntәrlәrdәn dә tәzkirә pulu istәyir. Bunlar da vermirlәr. Deyirlәr bu tәzә dәbdir. İndi üç gecә-gündüzdür ki, burada mәәttәl olublar. Gördüyunüz bu hәngamә tәzkirә mәmurları ilә bunların arasında hәr gün tәkrar olunur. Bu hadisә dә mәni tәәccüblәndirib heyrәtimi artırdı.

 

Әlqәrәz, bu kәdәrli vәziyyәti görmәmәk üçün istәyirdim özümü mümkün qәdәr daha tez o tәrәfә salım. Çayın kәnarına gәlib keçidindә dayandım. Gördüm çaydan keçmәk üçün yeganә bir vasitә bircә dәnә qayıqdan ibarәtdir. Qayıq da ki, maşallah olsun, o qәdәr köhnә idi ki, elә bil Nuh peyğәmbәrin dövründәn yadigar qalmışdır. Müsafirlәri bu qayıqla Arazın o tayına rus sәrhәddinә keçirirdilәr. Biz dә iki nәfәrә iki qran verib qayıqda oturduq. Qayıq sahildәn bir qәdәr aralanandan sonra Yusif әmi İrana tәrәf baxıb dedi:

 

“İlahi, sәnә yüz min şükr olsun ki, canımız bu xaraba ölkәdәn sağ-salamat xilas oldu.”

 

Yusif әmi, belә bir şükrü yalnız mәnim salamatlığım xatirinә elәmәsinә baxmayaraq, çox yersiz danışdı. Çünki bu sözlәrin mәnim vәtәnpәrvәr tәbiәtimә vә xasiyyәtimә zidd olduğunu yaxşı bilirdi. Onun bu yersiz sözündәn ürәyim bәrk incidi. O dәrәcәdә mәnә toxundu ki, sözlә ifadә edә bilmirәm. Sanki başıma bir qazan qaynar su tökdülәr. Beynimdәn tüstü qalxdı.

 

Dedim:

 

“Ay insafsız, bu pak torpağın tәqsiri nәdir? Vәtәni tәrk edirsәn, әlvida duasını oxuyub, bir daha buraya qayıtmağı allahdan dilәmәkdәnsә sevinib şükr edirsәn. Qәribә daş ürәyin var!”

 

Sözümü deyib qurtara bilmәdim, mәni ixtiyarsız ağlamaq tutdu. Hönkür-hönkür ağlayıb dedim: "Ey mәnim әziz, sevimli vәtәnim! Canım, ruhum sәnin torpağına fәda olsun. Mәnim mәzhәbimdә sәn cәnnәtdәn dә müqәddәssәn. Sәnin torpağın diriliyin bulağı, havan isә әbәdi cәnnәt havasının hәsәd aparacağı bir havadır. Heyf ki, naxәlәf övladın sәnin yüksәk qәdrini alçaltdı, sәnin şan-şövkәtini qorumadı, sәni әcnәbilәrin gözündә xar etdi. Peyğәmbәrimizin imana bәrabәr hesab etdiyi vәtәn mәhәbbәtini unutdu. Daha bunu bilmәdi ki, bu xarlıq işin sonunda onların özlәrinә vә övladına şamil olacaqdır!

 

Ey mәnim müqәddәs vәtәnim! Bu cahil övladların sәnin qәdrini o dәrәcәdә aradan aparmışlar ki, bu gün sәnin mehriban qucağından ayrılıb gedәn hәr bir naxәlәf fәraqın üçün qan ağlamaqdansa, qayğı vә mәhәbbәtini yad edib kәdәrlәnmәkdәnsә, sәndәn ayrıldığına görә utanmazcasına şükr elәyib sevinir. Amma mәn sәnin fәraqında ürәyi dağlı, gözlәri yaşlı bir oğlunam. Mәnim mәzhәbimdә sәndәn ayrılmaq can vermәkdәn dә çәtindir.

 

Gedirәm, hәsrәt üzündәn baxıram arxaya mәn,

Ayağımdan xәbәrim yox, necә arxamca gәlir.

 

Bәli, mәnim dә dilimdә minbir şikayәtim var; ancaq mәnim şikayәtlәrimin hamısı sәnin naxәlәf övladlarındandır. Onlar sәnin haqqında öhdәlәrindә olan borcu yerinә yetirmәyib, sәnә cәfa edirlәr. Bağbanı tәnbәl olan bağın saralıb solmaqda nә tәqsiri var.

 

Ey mәnim әziz vәtәnim! Hәrçәnd ki, mәnim qardaşlarım olan vәfasız övladlarından şikayәtim var. Ancaq onların da mәndәn narazı olduqlarını bilirәm. Onlar bundan sonra yığıncaqlarda, mәclislәrdә mәndәn gileylәnib şikayәtlәnәcәklәr. Bәlkә dә mәni sәnә bәslәdiyim dәrin mәhәbbәtә görә dәlilikdә ittiham edәcәklәr. Öz dәftәrindә mәnim adımı bir boşboğaz, cәfәng danışan boşbeyin kimi qeyd etmәlәri dә bәid deyil. Mәn onların adını, İran tarixi isә mәnim adımı bir dәli kimi qeyd edәcәk. Amma onların vecinә deyil, çünki vәtәnpәrvәrliyin mәnasından, onun ülvi alәmindәn xәbәrsizdirlәr".

 

Ağlamağım getdikcә şiddәtlәndi, nәfәsim tıxandı. Daha dilim söz tutmadı. Yusif әmi yanılıb yersiz danışdığını anladı, araya söz salıb, mәni kәdәrli vәziyyәtdәn qurtarmaq istәdi. Dedi:

 

“Bәy әfәndi, baxın, su elә lal axır ki, heç bilmirsәn hansı tәrәfә cәrәyan edir.”

 

Doğrudan da, Yusif әminin öz sözündәn artıq dәrәcәdә peşmançılıq vә xәcalәt çәkmәsi aydın idi. Mәn kәdәr alәmindәn ayrıldım. Qayıq da çayın sәrhәd olan sahilinә çatdı. İkimiz dә yük-yapımızı götürüb qayıqdan çıxdıq. Rusiyanın gömrük vә sәrhәd mәmurları o saat gәlib pasportlarımıza viza qoydular. Yәni pasportlara baxıb qol çәkdilәr. Ondan sonra çaparxana mәmurunu görüb at istәdim. O dәqiqә atları hazırladılar. Minib yola düşdük. Yol üstündә Naxçıvan şәhәrindәn başqa diqqәtәlayiq bir yer görmәdik. Oradan da keçib uzun bir mәsafәni arxada qoyandan sonra Qafqazın mәşhur şәhәrlәrindәn olan İrәvan şәhәrinә çatdıq. Müsafir çox olduğuna görә buranın çaparxanasında hazır at yox idi. Üç-dörd saat mәәttәl olub at gözlәmәli idik. Ona görә dә gәlib aşağıda gәzmәyә başladım. Birdәn papağında şiri-xurşid әlamәti olan bir fәrraş gәlib dedi:

 

“Ara, tәzkirәlәrinizi verin baxım.”

 

Tәzkirәlәrimizi göstәrdim. Dedi:

 

“İki manat verin.”

 

Sözsüz-sorğusuz çıxarıb iki manat verdim. Alıb getdi. Çaparxana mәmurlarından biri mәnә dedi:

 

“Nә üçün ona pul verdiniz? Tәzkirәyә baxmaq adı ilә bunların müsafirlәrdәn pul almaq haqları yoxdur. Ancaq haqları olmaya-olmaya gәlib istәyirlәr. Heç kәs onlara bir şey vermir, hәtta bәzisindәn kötәk dә yeyirlәr. Yalnız bәzi aciz-avaradan bir şey qopara bilirlәr.”

 

“Eybi yoxdur,” -- dedim. -- “Elә biz dә aciz-avaralardan biriyik.”

 

Dörd saat dayandıqdan sonra atları gәtirib qoşdular. Biz poçta ilә Axaltskә tәrәf yola düşdük. Bir iranlı da bizә yoldaş idi. Ondan soruşdum:

 

“Haralısınız?”

 

“Xoyluyam,” -- dedi.

 

Dedim:

 

“Bu sәfәrimdә mәn istәyirdim Xoy şәhәrini dә sәyahәt elәyim. Amma bu Yusif әmi mәni qoymadı. Heyf ki, o şәhәri görmәdim. Bir deyin görüm ora necә şәhәrdir?”

 

Yoldaşımız şәhәrin vәziyyәtindәn bir qәdәr söhbәt elәdi. Oranın ticarәtindәn, әkinindәn soruşdum.

 

Dedi:

 

“Hәr şey var, amma İstambulla ticarәti tamamilә kәsilibdir. İstambulla ticarәti olanların hamısı iflasa uğramış, ayaqdan düşmüşlәr.”

 

Mәn yenә dә o şәhәri sәyahәt etmәk әzmindә möhkәm olmayıb, oraya getmәdiyimә tәәssüflәndim. O dedi:

 

“Kaş bir gәlib görәydiniz. Molla Hüseyn Cinninin şagirdlәrindәn biri Xoya tәzә rövzәxan gәlibdir. Cavan olmasına baxmayaraq öz qoca ustadı kimi mәrsiyә oxuyur. Әcinnә tayfası onun qoltuğunun altında gizlәnib onunla danışır, ona elә tәzә mәrsiyәlәr öyrәdirlәr ki, heç xoruz sәsi eşitmәyibdir. Cinlәrin onun üçün yazdıqları mәrsiyә kitabını onun özündәn başqa bir kәs oxuya bilmir. Mәrsiyә mәclislәrindә adam әlindәn iynә salsan yerә düşmәz. Camaat onun mәrsiyәsindә göz yaşı axıtmaq әvәzinә qan ağlayır. Bütün mәrsiyәxanların bazarını bağlayıbdır. İşi yaman tutubdur.”

 

Dedim:

 

“Zәhmәt olmasa, bu söhbәti büküb bir tәrәfә qoy, bundan artıq eşitmәk taqәtim yoxdur. Xoya getmәmiş sәyahәtimi qurtardım. Sizin fәrmayişinizdәn o şәhәrin әhalisinin nә kimi dәrdә mübtәla olduğunu anladım. Mәnim ağam, bu sözlәr müsalmançılığın tamamilә ziddinәdir. Necә yәni cinlәr gәlib adamın qoltuğunda gizlәnir, yaxud әbasının әtәyi altında әylәşib ona mәrsiyә öyrәdirlәr.”

 

Bununla söhbәtimizi qurtarıb fikrә daldım. Yalnız mәnzilә gәlib çatan vaxt özümә gәldim. Burada da dörd saat oturub Batuma gedәn qatarın intizarını çәkdik. Qatar gәlәn kimi oturub, Batuma yola düşdük. Mәn dә öz sәyahәtnamәmi burayadәk yazdım.

 

Sәyahәtimin nәticәsi bundan ibarәtdir ki, gәzdiyim İran ölkәsinin heç bir şәhәrindә mәni sevindirә bilәcәk tәrәqqi әsәri vә ya mәdәniyyәtә tәşәbbüs görmәdim. Ticarәtdә, kәnd tәsәrrüfatında babalarından nә qalıbsa, onunla kifayәtlәnirlәr. Tәәccüblü burasıdır ki, ata-babalarının mәişәt tәrzini olduğu kimi qoruyub saxladıqlarına fәxr edirlәr. Ancaq mәsrәfsiz bәzәk-düzәyi evlәrindә artırmaq sahәsindә o dәrәcәdә irәlilәyiblәr ki, ata-babaları bu vәziyyәti heç yuxuda da görmәmişdilәr. Bunların ata-babaları әziz vәtәnin istehsal etdiyi iki yüz tümәnlik mis qabla böyük bir ailәnin yüz illik ehtiyacını ödәyir, axırda da bu qabların qiymәtindәn heç bir şey azalmırdı. İndi isә bunlar iki yüz tümәnә bir çilçıraq alıb, otaqlarının tavanından asıblar. O da qırılıb bircә dәfә yerә düşmәklә sahibinin qışqırıb "vay" demәsindәn başqa bir әsәr qalmır. Aydındır ki, bu kimi şeylәr onların babalarının heç xәyalından belә keçmәmişdir.

 

Әksәriyyәti mülkәdar olan bu camaatdan bircә nәfәri dә belә bir xәyala düşmәmişdir ki, qonşu ölkәdәn nümunә üçün bir xırmandöyәn maşını vә ya biçin maşını, ya da buğdatәmizlәyәn maşını alıb öz kәndlәrindә, tarlalarında işә salsın, belәliklә dә onun mәziyyәtlәrini öz gözlәri ilә görsün. Bu ölkәdә başdan-başa bütün böyük şәhәrlәrindәn tutmuş qәsәbә vә kәndlәrinәdәk bircә dәnә ağzından tüstü çıxan maşın vә ya fabrik kürәsi görünmür. Heç yandan dәmiryol qatarının gәlmәsi vә ya çıxmasını xәbәr verәn fit sәsi eşidilmir. Heç bir şәhәrdә dövlәt idarәsi naminә әzәmәtli, uca imarәt görmәk mümkün deyil. Dövlәt xәstәxanasından, mәktәbindәn heç bir yerdә әlamәt yoxdur. Heç bir şәhәrindә tәrәqqi vә mәdәniyyәt nişanından olan kompani bank görünmür. Heç kәs mәscidlәrin vәziyyәti haqqında düşünmür. Sәfәvi şahları vә keçmiş dövrlәrin başqa mәşhur adamlarının qәbirlәri bütünlüklә xarab olub dağılmışdır. Mәmlәkәtin vә millәtin tәrәqqisi uğrunda böyük zәhmәtlәri vә xidmәtlәri olan mәrhum naibüssәltәnә Abbas Mirzә vә mәrhum Mirzә Tәqixan әmir kәbir haqqında xәlәflәrin qәdir bilmәsini andıran bir söz belә dillәrimә gәtirmirlәr. Nә yaxşıları rәhmәtlә yad edir, nә dә pislәri lәnәtlә xatırlayırlar.

 

İşlәri, peşәlәri bir-birinin hüququnu tapdalamaq, rәhmsizlik, mürüvvәtsizlik, insafsızlıq vә bәdxahlıqdır. Bununla belә, beş nәfәri bir yerә yığılan kimi deyir: "Ay baba, dünya beş günlükdür, axirәt fikrindә olmaq lazımdır". Ancaq hamısı yalan danışır, dildә bir cür, әmәldә başqa cürdürlәr. Xәyallarından keçmәyәn bircә şey varsa, o da qiyamәt gününün sorğu-sualıdır. Xeyrat vermәyinә verirlәr, ancaq varlıların qarnını doyururlar, yoxsulların halına qalan yoxdur. Bütün işlәri riya üzündәndir. Tamahsız, tәvәqqesiz bir adama salam da vermәzlәr. Camaat namazına gәlirlәrsә, demәli, pişnamazdan bir tәvәqqelәri var. Xalqın әxlaqı elә pozulubdur ki, onu islah etmәk nәzәrә çox çәtin gәlir. Demirәm, özümüzә tәsәlli vermәk üçün deyәk ki: "Elә qalmadı, belә dә qalmaz".

 

Keçdiyin hәr bir yerin torpağının münbit, әkinә yararlı olduğunu görürsәn. Ancaq faydası nәdir? Göz işlәdikcә hәr yer bәyazdır. Elәcә dә bir sıra kiçik vә böyük şәhәrlәrdә әhali o qәdәr azdır ki, elә bil dilsizlәr sәhrasıdır. Camaat xarici ölkәlәrә o dәrәcәdә mühacirәt etmәyә mәcbur olmuşdur ki, şәhәrlәr boşalmışdır. Bu ölkәnin әhalisinin әn bәdbәxt zümrәsi muzdurlar, fәhlәlәr vә hamballardır. Bu yazıqlar gәrәk bir gün işlәsinlәr, bir gün dә çörәk dalınca bütün şәhәri dükan-dükan gәzsinlәr, bәlkә öz pulları ilә bir batman çörәk alıb uşaqlarını doyursunlar. Neçә ildir ki, mәhsulun bol vә bәrәkәtli olmasına baxmayaraq çörәk qıtlığı davam etmәkdәdir. Bu, bir il, iki il deyil, çoxdanın haqq-hesabıdır. Qan içmәkdә Çingizin atlılarından çevik olan mülkәdarların çoxu öz hәmvәtәnlәrinә rәhm elәmәyib, buğdanı anbarlarda çürüdürlәr. Qoy allah özü bu yoxsulların dadını o tamahkar zalimlәrdәn alsın.

 

Hal-hazırda bütün yer üzündә iranlıdan bәdbәxt bir millәt yoxdur. Sudan vә Hәbәş zәncilәri arasında da bir haqq-hesab var. Onlar da müәyyәn dәrәcәyәdәk bәşәri hüquqlara malikdirlәr, gündәn-günә tәrәqqiyә doğru meyl edirlәr. Lakin qaragünlü iranlıların vәziyyәti gündәn-günә ağırlaşır. Әgәr deyәk ki, allahın istәyi belәdir, onda xәta edәrik, bәlkә küfr demiş olarıq. Dünyanı yaradan allah alim, adil vә mehribandır. Nә üçün gәrәk bir ovuc iranlının xar vә zәlil olmasını istәsin. Desәm ki, bizi cadulayıb tilsimә salmışlar, bu da batil bir әqidә olar. Bәs onda demәliyәm ki, bütün bu gerilik vә zillәtin sәbәbi öz yaramaz işlәrimizin cәzası, tәnbәllik, qәflәt vә cәhalәtimizin nәticәlәridir.

 

Elm vә insaf gözü ilә baxsaq görәrik ki, bu gün Qәrb ölkәlәri xalqlarının fәxrinә vә başıucalığına sәbәb olan hәr bir vәsilә bizdә olmuşdur. Biz bilә-bilә o asudәlik vә başıucalıq vasitәlәrini rәdd elәyib özümüzdәn uzaqlaşdırdıq. Amma Qәrb ölkәlәri xalqları onları ikiәlli tutub öz mәişәt vә mәdәniyyәtlәrini hәmin vәsaitin üzәrindә qurdular. Tәәssüflәr olsun ki, indi әcnәbilәrin әlindә gördüyumüz bütün bunlara özgә malı kimi hәsrәtlә baxır, daha bilmirik ki, bütün xoşbәxtlik vasitәlәrini özgәlәri bizim qәflәtimiz nәticәsindә әlә keçirmiş, yalnız onların rәngini dәyişmişlәr. İndi biz onlara özgә malı kimi uzaqdan hәsrәtlә baxırıq. Bәli, "öz malını özgәdәn dilәmәk" buna deyәrlәr.

 

Bu, haman İrandır ki, "şahlıq" vә "әdalәt" sözlәri başqa ölkәlәrә onun müqәddәs torpağından yayılmışdır. Pişdadi sülalәsinin ilk padşahı olan Kәyumәrsdәn tutmuş Sasani sülalәsinin sonlarınadәk bu abad ölkә әdalәtin mәnbәyi olmuş, onun saçdığı mәdәniyyәt işıqları başqa ölkә xalqlarının gözünü qamaşdırmışdır. İndi dә İran mәmlәkәti öz gözәl iqlimi, bәrәkәtli torpağı ilә yer üzünün әn yaxşı ölkәlәrindәn hesab olunur vә bu nemәtin şükrü bizә vacibdir. Ancaq nә faydası İranın indiki әrazisinin Fransa torpağından iki dәfә artıq olmasına baxmayaraq, Fransanın dörddә biri qәdәr әhalisi yoxdur. Mәlum olduğu kimi, әhalinin dәqiq şәkildә siyahıya alınmasının verdiyi nәticәlәrә görә Fransanın qırx iki milyon yarım әhalisi vardır. Lakin İran әhalisi haqqında heç bir hesab-kitab olmadığına görә müxtәlif mәlumatlar verilir. Bәzilәri onu yeddi milyon yarım, bir çoxu da onu on milyon nәfәrәdәk yazıblar. Özümüzü bir qәdәr sakitlәşdirmәk üçün ikinci rәqәmi götürsәk, yenә dә İranda Fransanın dörddә biri qәdәr әhali olmadığı aşkara çıxar. Bu geniş ölkәnin әhalisinin bu dәrәcәdә azalmasının sәbәbini soruşsanız, bir neçә yerdә qeyd etdiyimiz cavabı eşidәcәksiniz. Xalq hakimlәrin tәcavüzü vә özbaşınalığı üzündәn xarici ölkәlәrә cәlayi-vәtәn etmәyә mәcbur olduğuna görә nәsillәr qırılıb aradan getdi. Evlәnmә vә nәslin artması bir növ dayanmış oldu. Bu tәәssüflü vәziyyәtә qan ağlamaq lazımdır. İğtişaşlara, arasıkәsilmәz dava-qırğınlara vә durğunluq dövrünә baxmayaraq, coğrafiyaşünasların bәzisi Nadir şah dövrünün sonlarında İran әhalisini iyirmi milyondan otuz milyona kimi qeyd etmişlәr. İndi bu son yüz әlli il әrzindә ölkә әhalisinin on milyon nәfәri әcnәbilәrә uduzulmuş, başqa on milyon nәfәri isә zalım hakimlәrin әlindәn başını götürüb ana yurdunu, ailәsini tәrk etmәyә mәcbur olmuşdur.

 

Bundan daha artıq tәәssüflü cәhәt odur ki, bu pәrişanlığın sәbәblәrini heç kәs axtarıb tapmaq fikrindә deyil. Nә olmuşdur ki, indi İran hәr bir şey üçün xarici ölkәlәrә möhtacdır vә yadların tәcavüzünә, sәdәmәsinә mәruz qalmışdır? Gәrәk indi ayaqqabıdan tutmuş papağa qәdәr firәngilәrdәn alsın. Avropalılarla ticarәt әlaqәlərimiz olmayan vaxt bәs nә edirdik? O vaxt bizim әmәlimiz aşmırdımı?! Nә üçün bu әlaqәlәrdә onlar bizә üstün gәlib, bizi özlәrinә möhtac elәdilәr? Aydındır ki, bunun sәbәbi bizim cәhalәtimiz oldu. Sadәlövhlük üzündәn әlimizdә olana qәnaәt elәmәdik. Xarici әmtәәnin yalançı, davamsız naxış-bәzәyinә uyduq, vәtәn mallarının keyfiyyәtini yaxşılaşdırmağa fikir vermәdik. Bu qәflәtin nәticәsindә bugünkü dәrdә düçar olduq. Ata-babalarımız yaxşı demişlәr:

 

Yamağı yamağın üstünә bәndlә,

Birovuz paltarın minnәtin çәkmә.

 

Biz onların bu sözünә qulaq assaydıq indi canımızı әcnәbilәrә möhtac olmaqdan qurtarmışdıq. Belә olsaydı öz ehtiyaclarımızı ödәmәk üçün ölkәmizin var-dövlәtini әcnәbilәrin kisәsinә doldurmazdıq.

 

Burada bir әhvalat yadıma düşdü. Mötәbәr, doğru danışan bir kişidәn eşitdiyimә görә, ölkә başçılarının ibrәt alması üçün burada onu nәql etmәyi münasib hesab edirәm. O mötәbәr şәxs deyirdi ki, günlәrin bir günündә rus imperatorlarından biri tanınmayan bir halda Moskva bazarında gәzirmiş, mağazaların birindә görür ki, bir qәdәr mahud parçanı büküb bir bucağa qoymuşlar. İmperator mağaza sahibinin sәliqәsizliyinә tәәccüb edib içәri girir, onun sahibindәn soruşur: "Bu gözәl әmtәәni nә üçün belә gözdәn salıb toz-torpaq içinә atmısan? Bu sәnin ticarәt işindә sәliqәsizliyini göstәrir". Mağaza sahibi deyir: "Müsyö, mәnimki mәnә bәsdir, köhnә dәrdlәrimi tәzәlәmә, yaralarıma duz sәpmә, mәnim dәrdimin dәrmanı yoxdur". İmperator deyir: "Dәrdini söylәmәkdәn ki, sәnә bir zәrәr toxunmaz. De görüm dәrdin nәdir?" Mağaza sahibi deyir: "Sizin nәzәrinizdә gözәl görünәn bu mәtah mәnim evimi yıxıbdır. Mәnim әmәlli-başlı sәrmayәm var idi. Ticarәt üçün Londona getdim. Orada mahud toxuyan dәzgahları görüb, vәtәnimi mahud ehtiyacından qurtarmaq üçün o maşınlardan vәtәnimdә düzәldib işә salmaq fikrinә düşdüm. Bir müddәt bu iş üçün vaxt itirdim. Çoxlu pul xәrclәdim. Nәhayәt, bu mәtahı öz vәtәnimdә istehsal etmәyә başladım. İndi hәr bir kәs insafsızlıqla ona bir eyb qondarıb almır. Bütün sәrvәtimi, hәyatımın yarısını bu yolda tәlәf elәmişәm. İndi özümü tamamilә itirmişәm. Heç bilmirәm nә edim". İmperator deyir: "Doğrudan da haqqınız var, amma naümid olmayın, allah bu işi yoluna salmağa qadirdir. Hәlәlik ondan iyirmi arşın mәnә verin". Mağaza sahibi mahudu verib pulunu alır. Onun sabahısı gün imperator öz imzası ilә qәzetlәrdә bir elan dәrc etdirir. Orada yazır ki, filan mağazada çox әla vәtәn mahudu var. Mәn özüm dә ondan bir dәst paltar tikdirib geymişәm. Çox gözәldir, başqaları da ixtiyar sahibidirlәr.

 

İndi belә bir elandan sonra hansı vәzir, vәkil, hakimin cәsarәti var ki, xarici mahuddan paltar geysin? Buna görә dә hәr tәrәfdәn camaat o mağazaya axışıb mahud alır. Qısa bir müddәt әrzindә mahud tamamilә satılıb qurtarır. Ondan sonra da vәtәn mahudu o qәdәr rәvac tapır ki, çoxlu karxanalar tәsis olunur. Hәmin bircә elanın bәrәkәtindәn bugünәdәk Rusiyada qırx beş mahud karxanası açılmış, hamısı da işlәyib mәnfәәt verir. Görün bu işlә sizin şahnişan lalә çıraqların, büllur әsbabların nә qәdәr tәfavütü var!

 

Nә isә, mәtlәbdәn uzaq düşdük. Bütün millәtlәrin alimlәrinin tәsdiq etdiyinә görә, iranlılar fәrasәtli, huşlu-başlıdırlar, onlar hәr cür tәrәqqi vә mәdәniyyәt qabiliyyәtinә malikdirlәr. Düzgün tәrbiyә olunsalar öz vәtәnlәrinә parlaq xidmәtlәr edә bilәrlәr. Bu iddianı sübuta yetirmәk üçün çoxlu aydın dәlillәr gәtirmәk olar. Birincisi budur ki, müasir elm vә sәnәtdәn mәhrum qalmalarına baxmayaraq, iranlıların öz fikri, xәyalı vә mahir әllәrinin mәhsulu olan bir para әmtәәlәri dost-düşmәni heyran qoyub, onların tәrifini qazanmışdır. Әgәr bu nәcib millәt müasir elmi vә sәnәti dә mәnimsәyә bilsә, şübhәsiz ki, yer üzünün mәdәni xalqlarından biri olar. Elm tәhsilindә dә vәziyyәt eynidir. Rusiya, Fransa, İngiltәrәyә gedib, mәktәblәrә daxil olmuş İran әsilzadәlәri o ölkәlәrdә biganә olmalarına, qürbәt çәtinliklәrinә baxmayaraq, dәrs oxumaqda yerlilәrin özündәn qabağa keçmişlәr. Oxucular soruşacaqlar ki, bәs bu qәdәr fitri istedadlı iranlıların hәr şeydә başqalarından geridә qalmasının sәbәbi nәdir? Onun sәbәbi mәlumdur -- mürәbbinin olmaması, tәrbiyәçinin olmamasıdır. Bәlli olduğu kimi, tam bir әsrdәn bәridir ki, İran hökumәti dәstgahında elmә, sәnәtә etina edәn yoxdur. Bir adamın elm vә sәnәtdә yüksәk mәqamlara çatması üçün ya gәrәk varlı-karlı himayәçilәri, ya da çoxlu pulu olsun. Bu iki vәsilәdәn mәhrum olduqda elmdә, sәnәtdә, bacarıqda öz dövrünün Asәfi olsa belә heç kәs ona etina etmәyәcәk. Yüksәk mәqamlara çatmaq üçün üçüncü yol da var. Ancaq biz onu yazmaqdan utandıq. Әgәr bir şәxsin bu üç vasitәdәn biri olmasa gәrәk yoluxucu xәstәliklәrә tutulmuş azarlılar kimi öz evindә oturub qapını üzünә bağlasın. Çünki hünәr vә fәzilәt işә keçmәz. Atanın fәzilәti vә şöhrәtindәn, әlbәttә, oğula bir pay çatar, elә o da kifayәt edәr. Bir yerdә ki, sipәhsalarlıq qılıncını on dörd yaşında bir uşağın belinә bağlayalar, özünә dә haman yüksәk adı verәlәr, o mәmlәkәtdә istedada arxalanıb tәrәqqi etmәyә daha necә ümid bağlamaq olar? On dörd yaşlı adamın zati istedadı olarsa, hәrbi nazirliyә çatması üçün qırx illik son dәrәcә çәtin, ağır, yoxuşlu yol var. Hәr şeydәn әvvәl gәrәk hәmin şәxs mәşhur hәrbi mәktәblәrdәn birindә dәrs oxuyub oranın fәrqlәnmә diplomunu alsın, sonra hәrbi rütbәnin ilk dәrәcәsindәn başlayıb göstәrdiyi parlaq xidmәtlәrinә görә sәrhәng, sәrtib, mirpәnc, әmirtumanlıq rütbәlәrinә çatsın. Elә ki, dövlәt vә millәtә sәdaqәtdә, bacarıqda, şücaәtdә öz tay-tuşlarından irәli keçdi, bәlkә dә o yüksәk mәqama çata bilәr. Ancaq belә olarsa o şәrәfli ünvana layiq ola bilәr. Hәrgah mәnsәblәr vә rütbәlәr bu yolla verilsә idi, onda xalq yüksәk dövlәt mәqamlarına çatmaq ümidi ilә hәmin hüquqa malik olmaq üçün elmlәri vә fәnlәri tәhsil etmәk dalınca gedәrdi. Onda bütün işlәr dә öz qaydasında olub tәrtibә düşәrdi. Dövlәtin iqtidarı, nüfuzu artıq olardı. Millәt dә başıucalıqla, şәrәflә yaşayardı. Mәmlәkәt dә abad olardı. Bugünkü pәrişanlıqdan, xarlıqdan iz-әsәr qalmazdı. Әn böyük hünәri özünә tabe olan mәmurların maaşını mәnimsәmәk vә qoşunun miqdarını azaldıb hәrbçilәrin geyimindәn, yemәyindәn, sursatından kәsib oğurlamaqdan ibarәt olan bugünkü hәrbi nazirin belindәki qılıncı açıb, hәrbi paltarını әynindәn çıxarsalar onda heç bir hünәr vә fәzilәt qalmaz. Ona görә ki, onda nә varsa qondarmadır. Bircә sözlә bu qәdәr rütbәnin sahibi olubdur. Elә bircә sözlә dә onun hamısını itirә bilәr. Tarix haqqı vә lәyaqәti olmadan yüksәk mәqamlara çatmış bu kimi adamların müqәddәratını çox gözәl göstәrir. Bәrmәk övladının sәrgüzәşti göz qabağındadır. Cәfәr Bәrmәki yaşadığı dövrdә ölkәnin xәzinәsindәn otuz milyon qızıl bağışlamışdı. Ancaq bircә günün әrzindә şahın könlü ondan dönәn kimi otuz şahılıq neft ilә qamış onun vә ona yaxın adamların hәyat xırmanına od vurdu. Uşaqları vә arvadı uzun müddәt ac, sәrgәrdan qaldılar. Belә bir yersiz bağışlamaların ardınca belә bir ağır cәza gәldi. Bunların ikisi dә qanun-qaydadan uzaq idi. Hamıdan tәәccüblüsü budur ki, hal-hazırda İranda hәr bir vәziri mәdh etmәk istәdikdә deyirlәr sәxavәtdә Hatәm Taiyә oxşayır. Әgәr bir vәziri pislәmәk istәsәlәr, deyirlәr yaxşı adamdır, ancaq bir az xәsisdir. Heyf ki, xәsislik bu kişinin yüksәk adını alçaltmışdır. Dürüst diqqәt yetirdikdә mәlum olur ki, birincinin yaxşı cәhәtlәri camaatdan zorla, nahaq yerә almaq, riyakarlıq vә israfla başqalarına bağışlamaqdan ibarәtdir. İkinci vәzirin eybi dә ondan ibarәtdir ki, nә zülm ilә alır, nә dә yersiz israfla bağışlayır. Bunların ikisinin arasındakı fәrqi uzaqgörәn alimlәr özlәri yaxşı tәyin edә bilәrlәr.

 

Xülasә, ticarәtin, alverçilәrin, tәbәәlәrin vәziyyәti qısa şәkildә deyildi. Mәmlәkәt başçılarının әhvalı da xülasә şәkildә bundan ibarәtdir: İranda elә bir sәdr-әzәm yoxdur ki, sabah bütün mәqamları vә rütbәlәrinin әlindәn alınmayacağına әmin olsun. Elәcә dә, şahın sarayında elә bir qapıçı yoxdur ki, hәr gecә sәdr-әzәmlik yuxusu görmәsin. Hamısı lәqәb almaq, dalınca gedәn atlıların sayını artırmaq, nökәr-naiblәrini çoxaltmaq, cah-calalını yüksәltmәk fikrindәdirlәr. O şey ki, onların heç xәyalına belә gәlmәz vәtәnin qüdsiyyәti, mәmlәkәtin abadlığı, gәlәcәk nәsillәrin istiqbalını tәmin etmәk, dövlәtin iqtidarı vә tәrәqqisi üçün lazım olan amillәri hazırlamaq mәsәlәlәridir. "Çoxları qәflәt yuxusuna dalmış, ancaq ölәndә ayılırlar".

 

Aqibәtdәn hamısı qafildir,

Cümlәsi yatmağa çox mayildir.

Bu zәrәr onlara mәlum olacaq,

Fәqәt heyhat, ölәndәn sonra.

 

Bәli, elә ki, qonşuların istila seli başlarından aşdı, onda bugünkü qәflәt yuxusunun peşmançılığını çәkәrlәr. Ancaq heyf ki, sonrakı peşmançılığın faydası olmayacaq.

 

Burada söz meydanının yeganә pәhlәvanı mәrhum Әbu Nәsr Fәtullaxan Şeybaninin (onun pak ruhunun әbәdi mәskәni cәnnәtdә olsun) şerlәrindәn bәzisi yadıma düşdü. Mәlum olduğu kimi, o gözәl şairin seçilmiş şerlәrini İranın Tiflisdәki general konsulu Mirzә Rza xan cәnabları İstambulda nәşr etdirmişdir. O vaxt dostlarımdan biri ondan bir nüsxә alıb mәnә hәdiyyә göndәrmişdi. Mәn isә öz mәlum tәәssübümә görә onun müәllifini dә, naşirini dә lәnәtlәndirib, hәr iki möhtәrәm şәxsi qeyrәtsizlikdә ittiham etmişdim. İndi özüm öz gözlәrimlә vәziyyәti gördükdәn sonra kamal-icz ilә ikisindәn dә üzr istәyirәm.... O, öz "Pәrişannamә"sindә sanki bu günü görüb bu şeri yazmışdır:

 

Vay o evin halına ki, dәxl ilә xәrci

Bir-birinә çatmaya, ola xәracı pәrişan,

Xeyrini görmәz çoban yunu vә yağından

Bir sürünün ki, ola nәtaci pәrişan,

Çarәsi qalmışdır indi yaxşı hәkimә,

Mәmlәkәtin ki, ola mәzacı pәrişan.

 

Elәcә dә, "Kitabi-Әhmәd"in müәllifi açıq fikirli filosof cәnablarından da kәmal-icz ilә üzr istәyirәm ki, tәәssübkeşlik bәlası üzündәn o cәnabın haqqında da pis gümana düşmüşdüm. İndi o böyük kişinin fәlsәfi fikirlәrinin incәliklәrini müәyyәn dәrәcәdә anlayıb, qәbul edirәm ki, bu odun kökü onun canında imiş. "Bu od hәr kәsdә yoxdursa, yox olsun!"

 

Amma bu qәdәr pәrişanlıqlar olduğu halda, heç bәlli deyildir ki, bu çırpınan ürәklәr nә zaman sakit olacaqdır? Bәlkә dә allah özü bacarıqlı bir hәkim göndәrdi.

 

Bir ölkәnin nazirlәri arasında birlik olmadığı, bir-birlәri üçün quyu qazmaqla mәşğul olduqları vә habelә bәzilәrinin fikri-zikri ancaq özlәrini müdafiә etmәyә sәrf olunduğu halda, bu keşmәkeşdә onlar sәltәnәt işlәrini mәmlәkәtin nizam-intizamını, xalqın rifahı vә dincliyini necә vә hansı vasitә ilә tәmin edә bilәrlәr?

 

Nazirlәrin yaxşılığı vә ya pisliyi onların әliaçıqlığı vә ya xәsisliyi ilә ölçülәn bir yerdә o mәmlәkәtin tәrәqqi etmәsinә daha necә ümid bağlamaq olar? Bu iki xasiyyәtin nazirlәrin işinә vә vәzifәsinә heç bir dәxli yoxdur. Nazir qondarma sәxavәtinә, yaxud özgә kisәsindәn etdiyi hatәmliyinә görә deyil, elmi, biliyi, işgüzarlığı vә dürüstkarlığına görә tәriflәnmәlidir. Elәcә dә, onu xәsisliyinә görә deyil, xәyanәtinә, kobudluğuna görә pislәmәk lazımdır. Ona görә ki, bu iki xasiyyәtin -- әliaçıqlığın vә ya xәsisliyin xeyri, zәrәri nazirlәrin işinә vә vәzifәsinә deyil, öz şәxslәrinә aiddir. Әlbәttә, nazir gәrәk şәxsәn öz mәqamının heysiyyәtini qoruyub neçә nәfәr nökәr, xidmәtçi saxlasın, lazım gәlәn vaxtlarda çox әzәmәtli, tәntәnәli qonaqlıqlar tәşkil elәsin. Dövlәt dә gәrәk nazirә elә bir maaş tәyin etsin ki, onun lazımi xәrclәrini ödәsin. Nazir dә öz maaşı ilә kifayәtlәnmәlidir. Maaşına qane olmadıqda onda israf elәdiyi vәsaiti ya gәrәk zorakılıqla xalqdan vә itaәti altında olanlardan çıxarsın, ya da dövlәtin xәzinәsinә әl gәzdirsin. Bu iki cәhәtin ikisinin dә aqibәti qorxuludur. Bәxtlәrinin iki günlük gәtirmәsinә güvәnәrәk dövlәtin vә millәtin milyonlarla hüququnu әcnәbilәrә satan, bunun müqabilindә özlәrini avam camaatın gözündә yaxşı qәlәmә vermәk mәqsәdilә qәpik-quruş bağışlayan nazirlәr özlәrinә zülm etmiş olurlar. Ona görә ki, ruzigar onlara bir neçә gün aman versә dә, yenә dә işin sonunda öz әmәllәrinin cәzasını çәkәcәklәr. Tutaq ki, bunların heç birisi olmadı, tarixçilәrin dilini bağlamaq vә ya qәlәmini sındırmaq ki, mümkün deyildir.

 

Naziri barmağına dolamış tәnbәl, yaltaq, avara bir şairin qәsidәsinә yüz tümәn vә ya daha artıq verib әldәn-әlә salmaqla başqalarını şirnikdirmәk nazirin yaxşılığına, yüksәk rütbәsinә dәlil ola bilmәz. Bacarıqlı, bilikli nazir odur ki, belә bir şairi yalan toxumaqdan, adamları әlә salmaqdan, yaltaqlıqdan çәkindirib, milli әxlaqın yaxşılaşmasına, milli dilin tәrәqqisinә sәbәb olan hikmәtamiz şerlәr yazmağa yönәldib, hәvәslәndirsin. Cәnnәtmәkan Firdovsi Tusinin әmәyi müqabilindә Sultan Mahmud Qәznәvinin boş vәdәsi indiki şairlәri xam tamaha salmışdır. Ancaq bunlar bilmirlәr, indi o zaman deyil ki, İran şahları Hindistana hücum etsinlәr, qızıl-gümüş, qiymәtli cavahiratla yüklәnmiş dәvә karvanları ilә qәnimәt gәtirsinlәr. Bizim qәflәtimiz üzündәn indi o ölkә nәhәngin çәnginә düşmüşdür. Bundan әlavә, Firdovsinin o mükafata, hәtta ondan artığına tam lәyaqәti var idi. Çünki bir millәtin ölmüş dilini diriltdi, millәtin tarixinә dәyәrli xidmәt etmiş oldu. O, indiki şairlәr kimi deyildi. Bunların kәlamında nәsihәt vә hikmәt әsla yoxdur. Buna görә dә yüz min lәnәtә vә nifrәtә layiqdirlәr.

 

Xülasә, biçarә İbrahim bәy, İran mәmlәkәtlәrini gәzәrkәn tәrtib etdiyi sәyahәtnamәsini burada qurtarıb yazır:

 

“Әgәr bu sәyahәtnamәni oxuyanlardan biri mәnә irad tutub desә ki, bәs nә üçün İranda gördüyün bu şәhәrlәrin cәmiyyәtini müәyyәnlәşdirib yazmamısan? Mәn onun cavabında әrz edәrәm: Bu xüsusda mәnә hәr kәs etiraz elәsә, әlbәttә, haqlıdır. Ancaq tam tәәssüflә qeyd etmәliyәm ki, mәn dә şәhәrlәrin әhalisinin miqdarını yazmaq niyyәtindә idim. Lakin bunu bacarmadım. Çünki elә bir mәxәz әldә yox idi. İranda әhalinin siyahıya alınması qanunu yoxdur. Heç olmasa başqa ölkәlәrdәki kimi salnamәlәri olsa idi onun üzündәn bu kimi mәlumatları yazmaq olardı. İran әhalisinin sayı haqqında hәr kәs nә desә tәxmin vә qiyas üzrә demәk olar. Misal üçün, Әrdәbildә birindәn soruşdum ki, bu şәhәrin әhalisinin sayı nә qәdәrdir? Qәtiyyәtlә dedi ki, iki yüz min nәfәrdәn artıqdır. Mәn dodaqaltı güldüm. Hirslәnib dedi: "Nә üçün gülürsәn?" Dedim: "Sәnin hesab bilmәmәyinә gülürәm. Sәn hәlә min rәqәminin nә qәdәr olduğunu anlamırsan". Bir qәdәr dә hirslәnib dedi: "Niyә bilmirәm?" Dedim: "Qardaş, dava demәdik ki, özün insaf elә, iki yüz min böyük rәqәmdir". Dedi: "Әgәr inanmırsan, sabah sәhәr tezdәn get saman meydanına, öz gözünlә gör ki, adam әlindәm zorla tәrpәnmәk olur".

 

Bir başqasından da hәmin şәhәrin әhalisinin sayını soruşdum. Dedi: "Gәrәk otuz min nәfәr olsun". Hәrçәnd ki, o da bu rәqәmi tәxmini söylәdi. Ancaq bir qәdәr doğru nәzәrә gәldi.

 

Yol üstündә olan mәnzillәrin arasındakı mәsafәni tәyin etmәk dә eyni dәrәcәdә çәtin idi. Sәyahәt әsnasında hәr gün çarvadardan soruşurdum: -- "Bu mәnzilin uzunluğu neçә ağacdır?" Deyirdi: "Altı ağacdır". Halbuki, sәkkiz saat, bәzәn dә on saat getdikdәn sonra mәnzilә çatırdıq. Görünür, onlar da öz ata-babalarından belә eşitmişlәr. Ortalıqda doğru bir hesab-kitab yoxdur. Hәlә bunlar bir tәrәfdә qalsın, әhalinin çoxu öz yaşlarını, anadan olma tarixini dә bilmir. Çox vaxt baş verәn ümdә hadisәlәr onların doğum tarixini tәşkil edir. Mәsәlәn, deyirlәr: Mәn filan zәlzәlә, filan xәstәlik, filan müharibә, ya da filan böyük alimin vәfatı vә ya filan hakimin hökumәti zamanı doğulmuşam. Elә bil ortalıqda bir qәlәm-kağız yox imiş ki, öz tәvәllüd tarixlәrini dәqiq yaza idilәr. Daha onun üçün mühüm hadisәlәr axtarmaya idilәr. Az adam öz yaşını düzgün bilir. Pasport, tәzkirә mәsәlәsi dә bunun eynidir. Mәn dәfәlәrlә yetmiş yaşlı kişinin әlindә qırx yaşında adamın pasportunu vә ya bunun tamamilә tәrsini görmüşәm. Könüllәrinә nә gәldi yazır, camaatın әlinә verirlәr. Pasport sahiblәrinin adlarında da bu qaydanı görmәk olur. Bir soruşan, maraqlanan yoxdur. Çünki mәqsәd nizam-intizam deyil, pul almaqdır. Yazıqlar belә güman edirlәr ki, başqa dövlәtlәrdә tәzkirә qaydasını yalnız mәdaxil üçün qoymuşlar. Allah bu alçaq "mәdaxil" sözünün adını batırsın. Daha bunu bilmirlәr ki, bu gözәl işdәn başqa dövlәtlәrin vә millәtlәrin güdmәdiklәri bir şey varsa o da mәdaxildir. Gәlib gedәnlәr üçün hәr bir dövlәt vә millәtin tәzkirә çıxarması, işlәri nizama salmaq, vә tәbәәlәrinin qayğısına qalmaq üçündür. Bu onun üçündür ki, bir hadisә baş verdikdә öz tәbәәsinin halından xәbәrdar olub bilsin ki, harada onun başına bir oyun gәlmişdir. Mәhz buna görә dә başqa dövlәtlәrdә tәbәәlәrin bir ölkәdәn    başqa ölkәyә gedib gәlmәsi üçün tәzkirә çıxarmasının işi var. Xarici ölkәyә getmәk üçün tәzkirә istәyәn adam haqqında çox dәrin axtarış aparılır. İranda isә bu tәzkirә dәstgahı çox tamaşalıdır. Әvvәla, bu sәnәdi hәr bir icarәdar istәdiyi ölkәdә öz sәliqәsinә görә xoşladığı bir tәrzdә çap edә bilәr. Hәr kәsә dә istәsә, ağına-bozuna baxmadan verib ondan pulunu alır. Aldığı pulun da miqdarı  müәyyәn deyil. Dostlarımdan biri nәql edirdi ki, Cәddә limanında iranlı hacıların әlindә mәn on cürdәn artıq müxtәlif çeşidli tәzkirә gördüm. Hәmin hacılardan biri mәnim özümlә söhbәt elәdi. Bu şәxs Mazandaranın Әşrәf şәhәrindәn idi. Ziyarәtә gәlib qayıtdığı vaxt tәzkirәyә qol çәkdirmәk üçün verdiyi  pulların siyahısını dәftәrindә qeyd elәmişdi. Mәnә o dәftәri göstәrdi. Adı ilә, sanı ilә qırx beş tümәn yarım tәzkirәyә qol çәkdirmәk pulu vermişdi. Hәmin şәxs deyirdi ki, kәndlilәrdәn bәzisi istitaәtin  mәnasını başa düşmәyib, mollaların şirin vәdәsinә uyaraq kisәlәrindә yüz-yüz әlli tümәn pul görәn  kimi Mәkkә sәfәrinә çıxırlar. Yazıqlar sәfәrin ilk mәrhәlәsindә әllәrindә olan pulu xәrclәyir, sonra işlәri dilәnçiliyә çәkir. Mәnim hәmvilayәtlәrimdәn iki-üç nәfәr bu vәziyyәtә düçar olub, yoxsulluğa tab gәtirә bilmәdilәr, Cәddәdәn dönәrkәn gәmidә öldülәr. Cәnazәlәrini dәnizә tulladılar. Turi-Sina karantinindә dә bir neçә nәfәrin dilәndiyini öz gözümlә gördüm. Bu minvalla da özlәrini yarımcan halda vәtәnә çatdırdılar. Mәn müctәhid olsa idim, hökm edәrdim ki, hәr kәsin yeddi yüz tümәndәn az xәrcliyi olarsa Mәkkәyә getmәk ona haramdır.

 

Dedim:

 

“Qardaş, elә allah yaxşı rast gәtirib ki, sәn müctәhid olmamısan. Hәlә heç nә  olmamış birinci addımda halalı haram elәdin.”

 

Dedi:

 

“Eloğlu, üzr istәyirәm, ürәyi yanıqlı olduğuma görә füzulluq elәdim. Siz bilmirsiniz, әgәr siz o hacıların Mәkkәdә, Mәdinәdә pulsuzluqdan nәlәr çәkdiklәrini görsәydiniz elә mәnim kimi danışardınız. Allah qismәt elәsin görәsiniz. Onda bilәrsiniz ki, mәn nә deyirәm. Bunların üst-başı elә pәrişan vәziyyәtdәdir ki, adam başı-ayağı çılpaq әrәblәrdәn belә utanır.”

 

Batumda dörd gün işsiz oturub gәminin gәlmәsini gözlәmәli olduğuma görә bu neçә kәlmәni dә, sәyahәtnamәnin mövzusundan kәnar olsa da, onun axırında yazmaq istәdim. Әsas mәqsәd hәmvәtәnlәrimi müasir elmlәri tәhsil etmәyә yönәltmәk olduğuna görә bu müxtәsәr nәsihәtnamә dә mәnfәәtsiz olmaz.

 

Mәnim gördüyümә görә, İranda hәr bir kәs hansı tәbәqә vә zümrәdәn olur-olsun, hәr bir mәnsәb, lәqәb vә vilayәt hakimliyini pulla ala bilәr. Bu işin müәyyәn çәtinliklәri varsa, o da peşkәş, hәdiyyә ünvanı ilә verilәn pulun az-çoxluğundan asılıdır. Bu sözә hәr kәs etiraz edәrsә, günәşi palçıqla örtmәk kimi faydasız bir iş görmüş olar. Bu mәsәlәlәr o qәdәr aydındır ki, onu heç kәs dana bilmәz. Amma İranda yalnız bircә iş vә vәzifә vardır ki, bu ümumi qaydadan kәnardır. O yeri heç kәs pulla, rüşvәtlә, peşkәşlә ala bilmәz. Çünki o yeri tutmaq üçün elm lazımdır. Elә buna görә dә hәmin vәzifә elmin bәrәkәtindәn hünәrsiz pulluların hәr cür tәcavüzündәn kәnarda qalmışdır. Әgәr siz hәmin vәzifәni tapa bilmәdinizsә, mәn sizә onu göstәrәrәm. Bu vәzifә İran teleqrafxanalarındakı qulluqdan ibarәtdir. Orada işlәmәk üçün hәmin işi bilmәk lazımdır. İranda bircә gün әrzindә on nazir vә ya sәrtib, sәrhәng vә hәtta ondan yuxarı olan hәrbi vәzifәli adamlardan beş yüz nәfәr öz işindәn geri çәkilәrsә, hәmin gün axşamadәk hamısının yeri dolar. Amma teleqrafxana mәmurları bu gün birdәn-birә işlәmәsәlәr, rabitә işlәri tamamilә pozular, ölkәdә böyük bir hәrcmәrclik yaranar. Ona görә ki, teleqraf fәnnindәn hәr adamın xәbәri yoxdur. Halbuki, xarici ölkәlәrdә bu fәnni hәr bir mәktәbli uşaq da öyrәnә bilir. Bu fәnn әn asan fәnlәrdәn biridir. Ona heç әhәmiyyәt verәn dә yoxdur. Belәliklә dә, elmin vә biliyin yüksәk mәqamını buradan dәrk etmәk olar. Bu işi bilmәyәn adam yüz min tümәn peşkәş versә dә teleqrafçının yerini ona tapşıra bilmәzlәr. Elmin şәrәfi vә hörmәti o qәdәr yüksәkdir ki, onu göstәrmәk üçün bu kimi dәlillәrә heç ehtiyac yoxdur. Vәtәnin mәktәblәri, bildiyimiz kimi, yenidәn qurulsa, vәtәn övladı müasir elmlәri vә fәnlәri lazımınca kәsb etsә, onda daha özlәrinin vә balalarının ehtiyacını tәmin etmәk üçün yalan danışmağa mәcbur olmaz, yaxud başqasının zәrәrinә razı olmaz, öz dövlәtinә, millәtinә, vәtәninә xәyanәt etmәz. Şәrq ölkәlәrindә yaşayanların inandıqları mövhum kimya әslindә elә elmin bir hissәsidir. Mәlum olduğu kimi, hәmin mövhum kimya İranda çoxlu varlı-karlı evlәri yıxmışdır. Özlәrini kimyagәr adlandıran bir çox fırıldaqçı, şarlatan dünyanın başqa yerlәrindә elmin bәrәkәtindәn onların kәlәyinә uyan olmadığı üçün İrana gәlib xalqın cәhalәtindәn istifadә etmәklә camaatın evini yıxır. Bir çox möhtәrәm şәxslәri mәcbur edirlәr ki, axşamdan sәhәrәdәk görük basıb kürәni isti saxlasınlar. Onlar öz arvad-uşağının yanında oturmaq lәzzәtindәn mәhrum olmaqla bәrabәr hәmin yoluxucu xәstәliyi xәlәflәrinә dә miras qoyub gediblәr. Mәn İranda bir çox böyük, mötәbәr evlәrin kimya oduna yaxılıb bir ovuc külә döndüyünü öz gözümlә görmüşәm. Әgәr bir şәxsin müasir elm vә fәnlәrdәn xәbәri olsa bilәr ki, bir şeyin mahiyyәtini dәyişdirmәk mümkün deyil. Bir şeyin zahiri rәnginin dәyişilmәsi onun mahiyyәtinin dәyişmәsi demәk deyil.

 

Gәr qara daşı qızıl qan ilә әlvan edәsәn

Rәngi tәğyir tapar, lәli-Bәdәxşan olmaz.

 

Kimya elmi var, özü dә çox şәrәfli elmdir. Heç kәs dә onu inkar etmir. Ancaq şәrqlilәrin arasında yayılan bu kimya elmi deyil. Onun әsası vә mәxәzi filan hindlinin belә rәvayәt etmәsi vә ya filan mәğribinin elә yazması olmamalı,

mәktәbdә müәllimdәn öyrәnilmәli, filan iranlı ya turanlı dәrvişdәn alınmamalıdır. Әgәr millәt bu şәrәfli elmi mәktәblәrdә kitab üzündәn, bilikli müәllimlәrin dәrsindәn öyrәnsәydi, indi ölkәnin müxtәlif yerlәrindә olan bir neçә qiymәtli mәdәnlәri kәşf edib, vәtәni bir para ehtiyaclardan xilas edәrdi. Elәcә dә şarlatan mürüvvәtsiz kimyagәrlәrin iksir oduna yaxılmış evlәrini yanğından qurtarar, әvvәli әziz olan o qәdәr ailәnin sonradan zәlil olmasının   qarşısını alar, vәtәnin abadlığını xeyli artırardı.

 

Desәm ki, bir para xarici ölkәlәrdә mәktәblәrin bәrәkәti vә elmin şәrәfi sayәsindә bircә mәtbәәdә hәr gün dörd min nәfәr әmәlә işlәyir, mәnim hörmәtli hәmvәtәnlәrimin heç biri buna inanmayacaqdır. Әldә olan dәqiq mәlumata görә yalnız İngiltәrәdә üç yüz min nәfәr fәhlә mәtbәәlәrdә işlәmәklә maaşını tәmin edir. Amma bizim hәmvәtәnlәrimiz elmsizlik üzündәn hәr il neçә minlәrlә xarici ölkәlәrә axışıb әcnәbi millәtlәrin әn alçaq işlәrini görürlәr. Adı mәktәbdәn ibarәt olan bu iksirin sәmәrәsi ondan ibarәtdir ki, ölkәnin cavanları elm vә fәnlәri öyrәnib başa çatdırdıqdan sonra xaricdәn maşınlar gәtirәr, elmin gücü ilә bu gün әcnәbilәrin zülm baltasına mәruz qalmış Mazandaran meşәlәrindә bir tәrәfdәn qocaman ağacları kәsәr, o biri tәrәfdәn onların qabığından mәnim qarşıma qoyub yazdığım kağızdan hazırlayardılar. Mәktәblәr olsa idi "telefon" adlanan aparatımız da olardı. Әgәr indi belә bir aparat olsa idi, bu gün mәn buradan onun vasitәsilә Tehranda olan "möhtәrәm cәnabla" danışardım. O vaxt unutduğum bir para mәsәlәlәri ondan soruşardım. Onun kitabxanasında әylәşib söhbәt etdiyimiz kimi, sәsimizi ucaltmadan danışardıq. Yaxud Misirdә mәndәn artıq dәrәcәdә nigaran qalmış anamla danışar, onunla sәlamәleyk edib kef-әhval soruşardıq. Elmin sayәsindә böyük bir şәhәri qaranlıq gecәdә bir neçә dәqiqә içәrisindә yağsız, piltәsiz çıraqlarla işıqlandırırlar. İksir daha bundan artıq olar ki, avropalı elm vasitәsilә poladı elә bir şәklә salır ki, qızıl qiymәtinә alırlar?! Hәqiqi iksir "cavanların başının tükü" deyil, budur. Onu hәr yerdә tapmaq olar. Onun adı mәktәbdir, hәr kәsdәn soruşsan sәnә göstәrәr. Ancaq onu bircә yerdә tapmaq olmaz, o da İrandır. Mәn bilmirәm bu qәdim dövlәt, bu nәcib, fәrasәtli millәt nә üçün öz itirdiyini axtarmaq fikrindә deyil. Elmin ardınca getmәk әvәzinә deyirlәr: "Hikmәt möminlәri azdırır, onu tapan kimi tutub aradan aparın!"

 

Qәribә burasıdır  ki, dar düşüncәli adamların çoxu deyir ki, fәlәyin gәrdişi belә bir vәziyyәti lazım bilmiş. Daha anlamırlar ki, biçarә fәlәk bu böhtanlar qarşısında heyrandır. Yazıq fәlәk nә elәsin; sizә düz әlli il möhlәt verdi, sizi xarici müharibәdәn, daxili iğtişaşdan qorudu. Siz bu uzun müddәtdә öz evinizdә qaranlıqda әylәşib, qonşuların işıqlı evlәrinә uzaqdan tamaşa elәdiniz vә istәmәdiniz ki, siz dә öz evinizi işıqlandırasınız. Fәlәk öz dili ilә sizә deyir: "Mәnim heç günahım yoxdur. Mәn hәlә dә sizin darğa, kәndxuda, fәrraşlarınızın hökmünün әsiriyәm". Bir dә mәlumdur ki, allah fәlәyi aciz bir millәti bәdbәxt elәmәk üçün deyil, sonsuz hikmәtlәr mәqsәdilә yaratmışdır.

 

Hәr bir millәt, xüsusilә iranlılar düzlüklә rәftar edib mәrdimazarlıq etmәsәlәr, elmin, biliyin ardınca getsәlәr, dil cәhәtcә mәtin olub vәtәn sevgisinә, milli qeyrәtә malik olsalar, allah hәr bir vәziyyәtdә onlara inayәt göstәrәr. Daha onda nә fәlәyin davasına yer qalar, nә dә fәlәkdәn şikayәt etmәyә ehtiyac duyular. İranlılar bugünkü kimi, әllәrini әllәri üstә qoyub mәktәblәrini islah etmәsәlәr, tәrәqqi vә tәmәddün vasitәlәriin axtarıb tapmasalar, bir sözlә, köhnә yolla getsәlәr daha buna fәlәk neylәsin? Belә gedәrsә çox çәkmәz ki, şimal tәrәfdәn müsibәt sellәri cuşa gәlәr, cәnub tәrәfdәn dә Ümman dәryasının dәhşәtli dalğaları tәlatüm etmәyә başlar, aşıb-daşıb vәtәni başdan-başa tutar. Onda yer üzündә bizim qovmiyyәtimizdәn, milliyyәtimizdәn, şәrәfimizdәn, istiqlaliyyәtimizdәn heç quru ad da qalmaz. Onda mәlum olar ki, taxtın üstündә nә baş qalmış, nә dә tac! Allaha and olsun, mәn o günlәri gözümün önündә canlandıranda bәdәnimi elә üşütmә alır ki, az qalır damarlarımdakı qan donub dayansın.

 

Başqa dövlәtlәr, milyonlarla hazır qoşunu, yüz minlәrlә top-tüfәngi vә sair hәrbi sursatı, milyardlarla gәliri olmasına baxmayaraq, öz qüdrәtini, gücünü artırmaq üçün bir dәqiqәni belә fövtә vermirlәr. Gecә-gündüz әllәşirlәr. Bir tәrәfdәn maliyyә naziri pul vәsaitini artırmaq üçün yollar axtarır, o biri tәrәfdәn hәrbi nazir orduda olan kәm-kәsiri aradan qaldırır, başqa tәrәfdәn dә maarif naziri yeni mәktәblәr açmaq, mövcud mәktәblәrin vәziyyәtini sahmana salmaqla mәşğuldur. Bunların heç birisi başqasının işinә qarışmır. Hamısı pak niyyәtlә qollarını çırmayıb ürәkdәn ölkәyә, millәtә xidmәt edir. Hamısının yeganә mәqsәdi ondan ibarәtdir ki, öz vәtәnlәrinin hörmәtini әcnәbilәrin yanında daha da artrsın, öz gәlәcәk nәsillәri üçün şәrәf vә iftixar vәsaitini әldә etsin. Sözün qısası, onlar vәtәni öz evlәri, vәtәn övladını isә öz balaları hesab edirlәr. Lәnәtә gәlmiş "mәnә nә" lәfzini öz ölkәlәrindәn bir dәfәlik qovmuşlar. Bu söz onların uşaqlarının heç qulağına dәymәmişdir ki, böyüyәndә dillәrinә gәtirsinlәr. O ölkәlәrdә yanğından vә ya seldәn millәtә bir zәrәr dәyәn kimi hәmin saat hәr yerdә ianә dәftәrlәri açılır. Hamı könül açıqlığı ilә bacarığına görә qәzaya uğramışlara yardım göstәrir, müxtәlif yollar vә vasitәlәrlә yıxılmışların әlindәn tutub qaldırır.

 

Bu sözlәrin mәnasını o adam yaxşı anlayır ki, mәn qaragünlü kimi varlığının tellәri vәtәn sevgisi ilә yoğrulmuş olsun. Doğrusu, indi mәn bir şey üçün mәәttәl qalmışam. Görәsәn, Misirdә hәmişә mәnә dolaşanlara nә cavab verәcәyәm. Gördüklәrimi danmayıb, necә ki, var, elәcә dә söylәsәm, onda onların dediklәrinin doğruluğunu tәsdiq elәmiş olacağam. Ancaq buna ürәyim razılıq vermәz. Mәn onlarla hәmavaz ola bilmәrәm. Әgәr yalan danışsam onda atamın vәsiyyәtini pozmuş olaram. O rәhmәtlik mәnә buyurmuşdur ki, heç vaxt yalan danışmayım. Ya gәrәk dua edim ki, allah bu xasiyyәti mәnim әlimdәn alsın, ya mәni öldürsün, ya da İranı abad elәyib, iranlıları işıqlı günә çıxarsın. Bu arzuların içindә hamısından asanı ölümdür. Ancaq onda yazıq anam neylәsin. Mәndәn başqa bir ümidi yoxdur. Ürәyimә yenә dә ümid işığı saçır. Deyirәm dövlәt başçılarımız neçә dәfә xarici ölkәlәrә gedib şimalda, qәrbdә olan millәtlәrin mәdәniyyәtlәrini, tәrәqqi vasitәlәrini öz gözlәri ilә gördülәr. Әlbәttә, bir-birinin ardınca olan bu sәyahәtlәr onların damarlarında qeyrәt qanını coşduracaq, vә vәtәnlәrinin tәrәqqisi üçün lazım olan tәdbirlәrә әl atacaqlar. Böyük bir ölkәnin islahatı üçün, әlbәttә, müәyyәn vaxt, zaman tәlәb olunur. Bu halva deyil ki, bircә saatın içindә çalıb yeyәsәn. Misal üçün, Yaponiya dövlәti tam iyirmi il islahatla mәşğul idi. Özü dә heç kәsin xәbәri yox idi. Bütün işlәrini pәrdә dalında görürdü. Hәr bir işini yerbәyer elәdikdәn sonra birdәn-birә pәrdәni qaldırdı. Onda әtrafında olanlar gördülәr ki, o qaranlıq ölkә tәrәqqi vә mәdәniyyәt nuruna qәrq olmuşdur. Cәhalәt, nadanlıq büsbütün gedib, yerindә elm, mәrifәt bәrqәrar olubdur.

 

Ola bilsin İranın dövlәt başçıları da belә bir tәdbirlә mәşğuldurlar. Axı hәr bir qaranlıq gecәnin işıqlı sәhәri var. Mәgәr onlar öz gözlәri ilә görmürlәr ki, yatağı çöllәrin qumu olan lüt Hәbәş zәncilәri bu gün İtaliya kimi böyük bir dövlәtin qarşısında dayanıb, -- ona ayağını öz gilimindәn bayıra uzatmağa, onların torpağına soxulmağa imkan vermirlәr.

 

Bu xәyallardan bir qәdәr tәsәlli tapdım. Sanki huşumu itirmişdim. Yenidәn ayıldım, öz-özümә dedim: "İbrahim, bәsdir, ya yenә dә danışacaqsan?" Öz-özümә cavab verdim: "Yox, vәtәnimizdә yeni tipli mәktәblәrimiz, şose vә dәmir yollarımız olmalıdır. Vәtәnin vüsәti vә cәmiyyәtinә görә onun ümdә yerlәrindә müntәzәm ordularımız tәşkil edilmәlidir. Öz ticarәtimizin vüsәtini artırmalıyıq. Belә olduqda, qonşularımız tamah gözünü bizim ölkәmizdәn çәkәrlәr. Bizim әn yaxın qonşumuz öz mәmlәkәtin saxlamaqdan aciz qalıb, başqalarının qapazı altında qaldığı halda bizim haqqımızı aşkara danmaz, torpaqlarımıza tamah dişini qıcırmaz. Bu saydıqlarım olmasa isә, nә dini saxlamaq olar, nә vәtәni, nә dә şәriәt vә millәtin müqәddәs namusunu qorumaq mümkün olar. Rәhmәtlik babalarımız biz qaragünlülәr kimi "mәnә nә" deyib otursaydılar, onda bu gün bizim bu kasıb daxmamız da olmazdı. Barlı, sәmәrәli ağaclar әkib bağ salan şәxs bu niyyәtlә zәhmәt çәkir ki, öz övladı hәmin bağın gül-çiçәyindәn, yaşıllığından hәzz alsın, meyvәsindәn faydalanıb ağzını şirin elәsin. Bu әziz vәtәni bizim babalarımız özlәrinin qanı bahasına alıb, bizim üçün saxlamışlar. Vәtәn torpağına bәsirәt gözü ilә baxsaq, onun hәr qarışında şәrәfli babalarımızın qanının izini görәrik. Bu bir ovuc torpağı qoruyub saxlamaq üçün nә qәdәr әziz canlar qurban verilmişdir! Bizim dörd tәrәfimizi qolu güclü düşmәnlәr tutduqları zaman yüksәk hümmәtli babalarımız o qәdәr düşmәnlә gecә-gündüz әlbәyaxa oldular; min cürә canfәşanlıq vә fәdakarlıqdan sonra vәtәn torpağını bizim bütün varlığımıza düşmәn olan әcnәbilәrin istila tikanlarından tәmizlәdilәr. İnsafdırmı ki, dәyanәti dә vәtәnpәrvәrliklә birlikdә utanmazcasına ayaqlar altına salıb müstәqil mәscid vә mәbәdlәrә malik olmaq kimi böyük bir nemәtin şükrünü yerinә yetirmәyәk, onları islamiyyәtin böyük adına layiq şәkildә salmayaq? Qorxuram allah bizi, nemәtlәrinin qәdrini bilmәdiyimiz üçün tutsun, onun qәzәbi bizim bütün izzәtimizin tәmәlini sarsıtsın.

 

Bunları demәkdәn mәqsәdim yada salmaqdır. Yoxsa bu gün bütün İran zülm odu ilә alışıb yansa belә, mәnim orada bir dәnә saman çöpüm dә yoxdur ki, yansın. Fәqәt uzaqdan baxıb kәdәrlәnә bilәrәm. Yaxud adil Әnuşirәvan zamanında olduğu kimi, әdalәt zәnciri bu ölkәnin hәr bir tәrәfindәn asılsa yenә dә mәnә sevinc vә iftixardan başqa bir şey çatmayacaq. Möhtәrәm hәmvәtәnlәrim desәlәr ki, bu füzul cavana nә qalıbdır ki, bir ölkәnin әhalisinә nәsihәt vermәk ünvanı ilә hәr bir kola baş vurur. Onda mәn onlara çox tәvazökarcasına әrz edәrәm ki, heç bir hesaba alınmayan o zәrrә ki, var -- mәnәm. Ancaq siz böyüklәrin sözünә әmәl edin. Onlar buyurmuşlar ki: "adamın özünә deyil, sözünә fikir ver".

 

Soruşma bu sözlәr kimin sözüdür,

Söylәyәn yüksәkdir vә yaxud alçaq.

Alçaq-ucalığın tәsiri yoxdur,

Sәn kәlamın necә olduğuna bax.

 

Allaha yalvarıb ondan iltimas edirәm ki, "möhtәrәm cәnabın" mәnә Tehranda vәd etdiyi sәadәtli günlәri öz gözümlә görәm. O sәadәtin әlә gәlmәsinin ilk şәrti mәmlәkәtin nazirlәri vә başçıları arasında birliyin yaranmasıdır. Onlar mәrdliklә qәrara gәlib xüsusi qәrәzlәri könüllәrinin lövhәsindәn bir dәfәlik silib kәnara tullasalar, әl-әlә verib vәtәndә olan nöqsanları aradan qaldırarlar. Onlar vәtәnә xidmәt etmәkdә, elәcә dә dövlәtpәrәstlikdә gәrәk sair dövlәtlәrin nazirlәri kimi olsunlar".

 

Mәn bu xәyallarla әlbәyaxa ikәn birdәn Yusif әmi sözә başlayıb dedi:

 

“Bәy әfәndim, bәs yemәk meyliniz yoxdur? Mәn ki, acmışam. Naharın vaxtı çoxdan keçibdir.”

 

Gördüm doğru deyir, ikindi çağıdır. Dedim:

 

“Nә eybi var, gedәk bir şey yeyәk. Bәlkә bazardan bir saat da aldım. Saatım Tehranda bada getdi.”

 

Yusif әmi dedi:

 

“Doğrudan, bәy әfәndi, neçә dәfә istәmişәm soruşam ki, sizin saatınız nә olubdur? Yenә dә özümü saxlamışam. İndi özün deyәndәn sonra tәzәdәn yadıma düşdü. Doğrudan, bәs sizin saatınıza nә gәlib?”

 

Dedim:

 

“Bir daha soruşma, çünki demәyәcәyәm.”

 

“Nә üçün?” -- dedi.

 

“Onun üçün ki, o әhvalatı sәnә deyә bilmәyәcәyәm,” -- dedim. -- “Özümün dә, bilirsәn ki, yalan danışmaq adәtim yoxdur.”

 

Yazıq Yusif әmi daha bir söz demәdi. İkimiz dә nahar yemәk, bir dә saat almaq әzmilә mehmanxanadan çıxdıq. Orada bir iranlı ilә rastlaşdıq. Dedim:

 

“Eloğlu, burada çilovpәz dükanı varmı?”

 

“Yoxdur,” -- dedi. -- “Әgәr nahar yemәk istәyirsinizsә kababçı dükanı var.”

 

“Nә eybi var, kababçı olsun. Oranı bizә göstәrsәn böyük yaxşılıq elәmiş olarsan.”

 

“Gözüm üstә,” -- dedi.

 

Bizi kababçı dükanınadәk gәtirib göstәrdi. Tәklif elәyib dedim:

 

“Gedәk birlikdә nahar yeyәk.”

 

“Çox sağ olun, mәn çörәk yemişәm,” -- deyib getdi. Biz isә dükana girib kabab yedik. Sonra oradan çıxıb, saat almaq üçün bir mağazaya girdik. Mağaza sahibi bir yәhudi kişi idi. Bizi qarşıladı. Saatın qiymәtini soruşdum, rusca cavab verdi. Türkcә bilmirdi, fransız vә ingilis dillәrindә sözümü ona dedim, anlamadı. Mәlum oldu ki, yalnız rusca bilir. İstәdik qayıdıb gedәk, qoymadı. Bir neçә saat götürüb işarә ilә andırdı ki, ardınca gәlim. Bildim ki, dilmanc dalınca gәzir. Mağazanın yaxınlığından yuxarıya çıxan bir pillәkәn var idi. Pillәlәri yuxarı çıxdı, biz dә onun ardınca gedirdik. Yuxarıya çıxan kimi bir otaq qapısını döydü. Evin içindәn firәngilәrin qaydası ilә "Antrez" sәsi gәldi. Saat satan kişi içәri girdi, biz dә onun dalınca daxil olduq, gördüm üç nәfәr iranlı әylәşib nahar yeyir. Salam verdik, bizi görәn kimi süfrә başına dәvәt elәyib onlarla birlikdә nahar yemәyimizi tәklif etdilәr. Dedim:

 

“Çox sağ olun, indicә yemişik.”

 

Mağaza sahibi olan yәhudi onlara rusca dedi:

 

“Bunlar sizin hәmvilayәtlәrinizdir, saat istәyirlәr.”

 

Sözün qısası, onların dilmanclığı ilә on iki manata bir saat aldıq. Yәhudi pulunu alıb getdi. Rusiyada evlәrdә, mәnzillәrdә hәmişә çay hazır olduğundan bizә çay gәtirdilәr. İçdik. Sonra söhbәtә başladıq. Mәlum oldu ki, mәnzil sahibi Batumda daimi sakin olub, ticarәtlә mәşğul olan iranlı tacirdir. Әsasәn çay alveri elәyir. Bizim kim olduğumuzu soruşdu. Dedim:

 

“İranlıyam, Misirdә yaşayıram, filankәsin oğluyam.”

 

Çox sevindi, yenidәn bizim kefimizi soruşub xoş-beş elәdi. Mәlum oldu ki, rәhmәtlik atamla tanışlığı var imiş. Atamın vәfatı xәbәrindәn çox tәәssüflәnib mütәәssir oldu. O biri iki hәmvilayәtlәrimizin kim olduqlarını soruşdum. Birini göstәrib dedi:

 

“Bu hәmvilayәtli Kәrbәlayı Tәqi mәrәndlidir, bu şәhәrdә yaşayır. Bu da Xәlil Sultandır, mәnim bacımın әridir. Bacım onu buraya göndәribdir, ki, mәni nә yolla olur-olsun vәtәnә qaytarsın. Mәnim burada asudә yaşamağımdan xәbәri yoxdur. İstәyir qardaşlıq mәhәbbәti ilә mәni min cür bәlaya düçar elәsin.”

 

Bir qәdәr zarafatlaşdıq. Bu vaxt bir nәfәr içәri girib, salamsız-kalamsız dedi:

 

“Hacı ağa, bu kişi yenә dә boyun qaçırır, sәn allah, mәnim canımı bu zalımın әlindәn qurtar.”

 

Hacı dedi:

 

“Ay canım, mәn daha nә elәyim, üç dәfә onun yanına getdim, xahiş elәdim yüz әlli manat sizә versin. Qәbul elәdi, söz dә verdi. Daha indi bu nә başda dolandırmaqdır, mәn bilmirәm. Allah bu tayfaya lәnәt elәsin; nә allahdan utanır, nә dә onun peyğәmbәrindәn haya elәyirlәr. Yetim-yesir malını yemәyә dadanıblar. Siz gedin, mәn bu gün yenә dә yanına gedәrәm. Bәlkә bir tәhәr elәyim ki, siz xilas olasız.”

 

O kişi Hacının canına dua elәyib getdi. Xәlil Sultan soruşdu:

 

“Nә xәbәrdir, bu kişi kimdir?”

 

Hacı dedi:

 

“Bildir burada bir iranlı vәfat elәdi. Baqqal dükanı var idi. Konsul dükanının şeylәrini satıb, yeddi yüz әlli neçә manat vüsul elәdi. Hamısını özü götürüb, guya әmanәt saxladı. İndi bu adam haman baqqalın qardaşıdır. Әlindә mәmlәkәtin mötәbәr ülәmasından şәhadәtnamәsi vardır ki, ölәnin vәrәsәsi vә qardaşıdır. Gәlib neçә aydır burada mәәttәl olubdur. Konsul ölünün malını qaytarmaq istәmir. Min müsibәtlә danışıb, yüz әlli manata kәsdik. Nainsaf oğlu onu da vermәk istәmir.”

 

Mәn dedim:

 

“Konsulu haradan tәyin elәyirlәr?”

 

“İranın Tiflis general-konsulluğu tәyin elәyir,” -- dedi.

 

Dedim:

 

“İndi ki belәdir, Tiflis, general-konsuluna әrizә yazıb, şikayәt elәyin.”

 

Dedi:

 

“Allah atana rәhmәt elәsin, elә bu öz dәrsini oradan almışdır.”

 

Xәlil Sultan dedi:

 

“Konsul yazığın nә tәqsiri var. Ona ki, maaş vermirlәr, nә elәsin, bәlkә dә rüşvәt, taarüf adı ilә özü bir şey dә verir.”

 

Dedim:

 

“Ağa Sultan, sizә nә var, siz ki, hәmkarsınız, ikiniz dә divanda qulluq elәyirsiniz. Әlbәttә, konsulun tәrәfini saxlayacaqsınız. Bәs sizә maaş vermirlәrmi?”

 

Dedi:

 

“Vallah, mәn razıyam ki, maaşım onların halal malı olsun. Ancaq bir şey dә mәndәn istәmәsinlәr.”

 

Dedim:

 

“Daha bir şey istәmәlәri nә demәkdir?”

 

Dedi:

 

“Mәn uzun illәrdir ki, maaş adına bir şey görmәmişәm, sәhldir ki, bir gözәl atım var, iki gözümdәn çox istәyirәm. Bizim sәrtib atı görüb ona tamah saldı. Nә qәdәr işarә, kinayә elәdi, mәn özümü bilmәmәzliyә vurdum. Nәhayәt, işarәdәn keçib, açıq söylәmәyә başladı. Mәn dә möhkәm dayanıb dedim vermәyәcәyәm. Mәnim rütbәmә müştәri tapdı. İstәdi yeddi yüz tümәn rüşvәt alıb, fövcün sultanlığını ona versin. Mәn bir dәstә adamın içindә onunla üz-üzә durub dedim: "Cәnab sәrtib, bu rütbә ata-babamdan mәnә miras qalıbdır. Mәnim babalarım şaha böyük xidmәtlәr elәyiblәr. Mәnim atam Salar bәlvasında Xorasanda iki il torpaq yeyib, neçә yara alıbdır. Әgәr mәnim rütbәmi başqasına versәn bir başa gedәrәm teleqraf ayağına, sәndәn şaha şikayәt elәrәm, özü dә son nәfәsimә kimi atımdan әl çәkmәrәm". Doğrusu, gördüm qaranın üstünә rәng yoxdur. O ki, deyilmәli idi, dedim. Sәrtib fikrini dәyişdi. Mәnә iltifat göstәrdi, xәlәt dә verdi. Ancaq bununla belә mәn atı vermәdim."

 

Dedim:

 

“Düzünü deyin görüm, әslәn sizin maaşınız yoxdur, ya onu vermirlәr?”

 

Dedi:

 

“Nә buyurursunuz, dövlәtdәn müәyyәn maaş, cirәmiz var. Xәzinәdәn hәmişә verilir. Ancaq onlar yeyirlәr, bizim kimilәrә heç bir şey vermirlәr. Allahın mәrhәmәtindәn mәnim heç bir ehtiyacım da yoxdur. Maaşı böyüklәr alırlar, әldәn-әlә gәzdirirlәr, on-on iki әldәn keçәndәn sonra onun onda biri sahibinә çata, ya çatmaya. Mәn ki, görmәmişәm. Tanıdığım hәmqatarlarım da bir şey görmәmişlәr.”

 

Mәnzil sahibi dedi:

 

“Meyliniz varsa gedәk bir qәdәr gәzәk.”

 

“Nә eybi var,” -- dedim.

 

Şәhәri gәzmәyә çıxdıq. Gәzib tamaşa elәyә-elәyә dövlәt parkına gәlib çatdıq. Çoxlu izdiham var idi. Gecәdәn yarım saat keçmiş qayıtdıq. Vidalaşarkәn mәnzil sahibinә dedim:

 

“Bu gün gәmi gәldi, mümkündür sabah sizin qulluğunuza çata bilmәyim. Allahın kömәyi ilә sabah İstambula yola düşürәm. Sizә can sağlığı arzulayıram.”

 

Hacı dedi:

 

“Olmaz, mümkün deyil, mәn qoymaram siz sabah gedәsiniz.”

 

Mәn elә zәnn etdim ki, Hacı taarüf elәyir, dedim:

 

“Çarә yoxdur, gәrәk gedәk.”

 

Dedi:

 

“Yox, yox, saat yaxşı deyil.”

 

Gördüm xeyr, mәtlәb başqa cürdür. Hacı sadәlövh adamlardandır. Özümü bilmәmәzliyә vurub dedim:

 

“Saatı sizin mәslәhәtinizlә aldıq. Әgәr pis idi, nә üçün alanda demәdiniz?”

 

Dedi:

 

“Yox, o saatı demirәm. Dünәn tәqvimә baxırdım, gördüm bu gün üçün dәniz sәfәrini pis yazıbdır.”

 

Yenә dә qanım qaraldı, dedim:

 

“O tәqvimә, onu yazana, ona inanana allah lәnәt elәsin! Ay allahın bәndәsi, heç eyib deyilmi, öz ömrünüzü bu kimi cәfәngiyyata sәrf elәyib, әziz vaxtınızı heçә verirsiniz. Öz evindә baş verәn әhvalatdan xәbәri olmayan dinsizin birisi yazmış ki, filan gün dәniz sәfәri yaxşı deyil, ya filan saat böyüklәrin hüzuruna getmәk yaxşıdır. O köpәk oğlu qoy göyün işini öz halına buraxsın. Oturduğu yerin dәrdinә qalıb, onun işlәrini sahmana salsın. Әvvәlcә İranın әhalisinin miqdarını öz hәmvәtәnlәrinә xәbәr versin. İkincisi, onun sahәsini, sәrhәdlәrinin mәsafәsini xalqa başa salsın, sonra da göylәrin işinә әl atsın. Mәni hamıdan çox yandıran bu münәccimlәr, bir dә onların tәqvimlәridir. Deyәsәn bu dәrd mәni öldürәcәk. Namәrd oğlu varlığını mәrhәmәtinә borclu olduğu şaha da xәyanәt elәyir. Yazır ki, filan gün şahların üzünü görmәk yaxşı deyil. Ay bәdbәxt, şahların üzünü görmәk hәmişә xoşdur. Sәn düz adam olsan, şaha sәdaqәtlә nökәrçilik elәsәn, hәr bir vaxt onun üzünü görsәn sәnin üçün mübarәk vә xoşdur. Әgәr bunun әksinә olaraq dövlәtә vә padşaha xәyanәt elәmisәnsә, әlbәttә, xain hәmişә xoflu olar. Onda heç bir xoş gün, heç bir mübarәk saat sәni mәmlәkәtә vә millәtә etdiyin xәyanәtin cәzasından qutara bilmәz.

 

Mәn bilmirәm bu oyunbazlıqlar İranda iranlılar arasında nә vaxtadәk davam edәcәkdir. Cәnab Hacı, icazә verin mәn dә sizә bir dәfәlik әrz elәyim: hәr vaxt sizә qüsl, yuyunmaq lazım oldu saatın xoşluğuna, bәdliyinә baxmadan hamama gedib tәmizlәnin. Elә әn xoş saat sizin tәmizliklә mәşğul olduğunuz saatdır. Elәcә dә şәri mәsәlәniz olduqda xoş saat tәyin etmәdәn şәhәrin müctәhidi yanına gedib, sualınızın cavabını alın. Çünki әn xoş saat elә sizin getdiyiniz saatdır hәr vaxt, allah elәmәmiş, xәstәlәndiniz hәkimә gedib müalicә olunun, xurafat mәcmuәsi olan bu tәqvimi kәnara tullayın. Tәqvim sahibinin yazdığı bu axmaq sözlәrә, mәsәlәn, qәndin, inәyin bahalanması, mütrüflәrin halının yaxşılaşması, yalançıların sayının artması, ev sahiblәrinin rifah halı, qadınların köndәlәn oturması, kişilәr arasında xәstәliyin çoxalması vә s. әsla etina etmәyin, onlara heç mәhәl qoymayın. Çünki hamısı başdan-başa hәdyandır.”

 

Gördüm Hacının halı dәyişdi. Deyәsәn mәndәn incidi.

 

Dedi:

 

“Sizin fәrmayişinizә görә, gәrәk tәqvimi ataq getsin. Çox gözәl, әgәr tәqvim    olmasa idi, onda hardan bilәrdiniz ki, bu gün ayın neçәsidir?”

 

Dedim:

 

“Mәnim canım, gözüm Hacı, mәn demirәm ki, tәqvim lazım deyil, әlbәttә, hәr bir millәtә tәqvim lazımdır. Amma İranın bu tәqvimi heç kәsә lazım deyil. Hәr sәhifәsinin başında yazılıb ki, “bu ayın ovzai pendirin şorluğunu, şәkәrin şirinliyini, pambığın yumşaqlığını, daşın bәrkliyini göstәrir””.

 

Әlqәrәz, Hacı ilә söhbәti uzatmadım. Sözün istiqamәtini dәyişib vidalaşdım. O gecәni mәnzildә yatdıq. Sәhәr tezdәn durub çay-çörәk yedik. Günәşin çıxıb yayılmasından xeyli keçdikdәn sonra Yusif әmi mehmanxana xidmәtçisinin bәlәdçiliyi ilә tәzkirәlәrimizi İran vә Osmanlı konsulxanalarına aparıb qol çәkdirdi. İran konsulxanasında hәr tәzkirәyә iki manat, Osmanlı konsulxanasında isә bir manat hәştad qәpik almışdılar. Amma Osmanlı konsulxanası tәzkirәlәrin üstünә iyirmi quruşluq marka yapışdırmışdı. Mәlum oldu ki, Osmanlı konsuluna verdiyimiz mәblәğ onun tabe olduğu dövlәtin xәzinәsinә getdi. İran konsuluna verdiyimiz isә düz öz cibinә girdi.

 

Xülasә, tәzkirәlzrin qol haqq-hesabı qurtarana kimi günün dörd saatını itirdik.  Gәminin dayandığı körpüyә getdik. Gördük gәmi hәlә yüklәnir. Ona görә ki, gәmi öz müәyyәn vaxtından gec gәlib çatmışdı. Mәn körpü üstündә gәzişirdim. Fikir-xәyalım o qәdәr pәrişan idi ki, sanki huşumu itirmişdim. Bir vaxt Yusif әminin sәsini eşitdim. Qışqırıb deyirdi:

 

“Bәy әfәndim, özünә gәl, dәnizә düşәrsәn!”

 

Onun sәsindәn özümә gәlәn kimi, gördüm doğrudan da atdığım addım düz dәnizin içinә idi. Geri çәkildim. Gördüm yazıq Yusif әmi ikiәlli başına döyür.

 

Nә isә, orada gәminin hәrәkәt vaxtı çatana kimi gözlәdik. Gәminin içinә girәn kimi gördüm sәyahәtimin әvvәlindә minib bu tәrәfә gәldiyim haman "Azov" adlı rus gәmisidir. Gәmidәki işçilәr mәni tanıdılar. Xoş-beş elәyib, bir-birimizin әhvalını soruşduq. Bu gözәl tәsadüf mәni sevindirdi. Gәmi yola düşdü. Hava çox gözәl, dәniz tamamilә sakit idi. Trabzon, Sinob, Kerson, Samson dayanacaqlarını bir-bir keçib geridә buraxdıq. Beşinci gün sәhәr İstambul boğazına gәlib çatdıq. Boğazın girәcәyindә olan Qovaq karantin mәntәqәsindә hesabladım, gördüm düz sәkkiz ay iyirmi bir gündür ki, buradan müqәddәs Mәşhәdi ziyarәt etmәk vә İran sәyahәti әzmilә çıxmışam.

 

       *       *       *       *       *

 

Ev sahibi deyir:

 

“Elә ki, o kәdәrli sәyahәtnamәni oxuyub qurtardım, heyrәt dәryasında qәrq oldum. Bir vaxt saata baxıb gördüm günün batmasına on dәqiqә qalır. Heyrәtim daha da artdı. Çünki düz doqquz saat idi ki, sәyahәtnamәni oxuyurdum. Bu müddәtdә nә papiros çәkmişdim, nә bir şey yemişdim, nә dә yerimdәn tәrpәnmişdim. Özümü büsbütün unutmuşdum. Biçarә qonaqlardan da xәbәrsiz idim. Onlar hamama getmişdilәr. İndi isә günün batmasına az qalmışdır. Hәlә onlardan xәbәr yox idi. Hey fikirlәşirdim ki, görәsәn bunlar harada qaldılar, harada nahar elәdilәr? Nökәri çağırdım. Mәni görәn kimi tәәccüblәnib dedi:

 

“Ağa, siz evdәsiniz? Biz elә bildik ki, siz qonaqlarla birlikdә evdәn çıxmısınız. Xanım indi mәndәn soruşdu ki, bunlar nә üçün gәlmәdilәr.”

 

“Füzulluq elәmә,” -- dedim. -- “Görürsәn ki, buradayam, daha soruşmağın nә mәnası var? Tez Xan Validәyә gedib, yuxarı mәrtәbәdә, nömrәli otağa baş vur. Gör qonaqlar orada olsalar, özünlә birlikdә evә gәtir, orada olmasalar, mәnzil sahibindәn soruş gör orada olmuşlar, ya yox. Tez qayıt, xәbәr gәtir!”

 

Nökәr getdi. Mәn yenә dә qonaqlar haqqında düşünüb özümü danlayırdım ki, nә üçün onlarla getmәdim. Az keçmәmiş gördüm ikisi dә gәldi. Dik durub qarşıladım. Gәlib oturan kimi dedim:

 

“Qardaş, mәni әcәb işә saldın. Bu müsibәtnamәni vә ya sәyahәtnamәni mәnә verib getdin. Mәnim başımı elә qatdı ki, nә özümdәn xәbәrim oldu, nә dә sizdәn. Bu vaxta qәdәr ağzıma bir şey dәymәyib, hәtta papiros da çәkmәmişәm; necә ki oturmuşam, yerimdәn belә tәrpәnmәmişәm. Hәtta arvad-uşaq elә bilir ki, mәn dә sizinlә getmişәm. İndicә özümә gәlib sizin haqqınızda düşünürdüm. Deyirdim görәsәn harada qaldınız.”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Biz dә hamamdan çıxan kimi tanış bir hәmvilayәtliyә rast gәldik, bizi mәnzilinә apardı. Naharı, çayı ona qonaq olduq. Yenә dә әl çәkmәdi ki, gәrәk gecәni dә qonaq qalasınız. Min xahiş, iltimasla ondan ayrıldıq. Evә tәrәf gәlirdik. Yolda sizin adama rast gәldik. Dedi ki, bizim dalımızca göndәrmisiniz.”

 

 

 

 

İSTAMBULA DAXİL OLANDAN SONRA İBRAHİM BӘYİN SӘRGÜZӘŞTİ

 

 

Bir qәdәr söhbәt elәdik. Sonra dedim şam gәtirsinlәr. Elә bu vaxt İbrahim bәyin ünvanına Misirdәn mәktub çatması yadıma düşdü. Dedim:

 

“Qardaş, doğrudan da, yadımdan çıxdı sizә deyim ki, Misirdәn sizә mәktub gәlibdir.”

 

Kağızı qovluqdan çıxarıb verdim. İbrahim bәy hәdsiz bir şövq ilә mәktubu alıb, ucadan oxumağa başladı.

 

Mәktubun mәzmunu belә idi:

 

"Әziz qardaşım, allaha şükür, bütün qohum-әqrәba salamatdır. Ümid edirәm bu günlәrdә allahın pәnahında İstambula varid olubsunuz. Sizdәn o qәdәr nigaranıq ki, demәklә başa gәlәn deyil. Bütün dostlar sizin sәyahәtinizin uzanmasından darıxıblar. Hamımız belә fikirdәyik ki, siz Misir ölkәsindә tam azadlıqla böyümüsünüz, sizin bu halınız İranın vәziyyәti ilә әsla uyğun gәlmәyәcәk. Doğrusu, qorxurduq sәrbәst danışmağınızdan İranda başınıza böyük bәlalar gәlsin. Xüsusilә qoca anan bu babәtdәn çox nigaran idi. Gecә-gündüz işi-peşәsi ağlamaq idi. Ay insafsız, tutalım, dostları tamamilә unutdun, bәs ana-oğulluq mәhәbbәti harada qaldı? Bu uzun müddәtdә sizdәn nә bir mәktub aldıq, nә dә bir teleqram gәldi ki, heç olmasa dostlarını arxayınlaşdırsın, hicran dәrdi ilә taqәtdәn düşmüş ananın ürәyini sakitlәşdirsin. Mәn elә yaxşı bilirdim ki, siz öz mәşuqәniz olan "İran xanımın" camalını görәn kimi tәkcә bizlәri deyil, hәr şeyi unudacaqsınız. Әlqәrәz, allaha şükür ki, neçә gün qabaq sizin Tәbrizdәn teleqrafla xәbәr verdiyiniz hәrәkәt müjdәsi gәlib çatdı. Dostlar bu xәbәri eşidәn kimi çox sevindilәr. Xüsusilә bu müjdә anana tәzәdәn ruh verdi. Şadlığından iki gecә-gündüz ağlayıb, hey sizin teleqramı öpür, iylәyir, gözlәrinә sürtürdü. Tәsadüfәn teleqram elә tez çatmışdı ki, hamımızı heyram etmişdi. Deyәsәn onun da ananın nigaranlığından xәbәri var imiş. Üç saat otuz dörd dәqiqәdә bizә gәlib çataraq sizin salamatlıqla hәrәkәt müjdәnizi xәbәr verdi. Doğurdan da, halal olsun şair Mirzә Rzanın ildırımdan sürәtli qaçan bu çapar haqqındakı şeri:

 

Nә gözәl vasitәsәn mәzlumlara, ey teleqraf!

Sәn gәdanın halını söylә şaha, ey teleqraf!

Bircә an içrә şüai-şәmsi alәmtab tәk

Son yüz illik mәnzili vurdun başa, ey teleqraf!

Bir baxış quş tәk uçub gözdәn çatınca kirpiyә

Sәn uçub yüz mәnzili kәsdin, yaşa, ey teleqraf!

 

Tәzә bir xәbәr yoxdur. Dostların hamısı salamatdırlar. Sizi yad etmәkdәn başqa bir söhbәtlәri yoxdur. Söhbәt әsnasında bәzilәri deyirlәr ki, kaş biz dә İranda İbrahim bәyin yanında olaydıq. Bir görәydik o vәziyyәti görüb necә öz-özünә hirslәnir. Görәsәn, indi o qәliz söyüşlәrini kimә yağdırır, kimlәri dinsizlikdә, qeyrәtsizlikdә töhmәtlәndirir. Bu sözlәrdәn hey deyib gülürlәr. İnşallah, tez tәşrif gәtirin, dostların sizinlә çox işi var. Canınızın әllәrindәn xilas olmasını istәyirsinizsә onların deyәcәyi sözlәri özünüz әvvәldәn deyin. Özünüz onlarla birlikdә gülün vә belәliklә canınızı asudә elәyin. Yoxsa işiniz xarab olacaq. Sizi hirslәndirmәk üçün özlәrini yaman hazırlayıblar.

 

Siz buradan tәşrif aparandan sonra baş verәn tәәssüflü bir hadisә varsa da Hacı Әlibaba Sәlmasinin vәfatıdır. Allah ona rәhmәt elәsin. Onun vәfatına bütün dostları, qәriblәrdәn tutmuş yerlilәrәdәk heyfsilәndilәr. Tәziyәsindәn sonra rus konsulxanasının mәmurları gәlib, nәqdini, әmlakını vә tәlәblәrini siyahıya aldılar. Camaat onun sәrvәti haqqında mübaliğәli sözlәr deyirdi. Ancaq üst-üstә nәqdindәn, mülkündәn, tәlәbindәn otuz dörd min lirә irs qoyub getdi. Sәğir Әlirzanın vә şüurdan naqis olan Mәmmәdәlinin payını banka tapşırdılar. Qәrar qoydular ki, Әlirzanın mәktәb vә başqa xәrclәrinә ayda iyirmi beş lirә, Mәmmәdәliyә isә sәkkiz lirә versinlәr. Hәddi-büluğa çatmış vәrәsәlәrin payını isә özlәrinә verdilәr. Konsulxana mәmurları bir hәftә tamam mәrhumun nәqdini, cinsini bölürdülәr. Konsulxana yalnız beş lirә yarım zәhmәt haqqı vә ya hökumәt haqqı götürdü. Onu da hәddi-büluğa çatmış vәrәsәlәrdәn aldılar. Sәqirlәrin malından bir dinar da götürmәdilәr. Bu hadisәdәn әlavә başqa bir qәribә hadisә dә baş vermişdir. Sizin Süveyş limanında mağazası olan dostunuz ticarәt mәqsәdilә Sudana getmişdi. Deyәsәn, o vaxt siz Misirdә idiniz. Xülasә, bundan bir neçә vaxt qabaq onun ölüm xәbәri gәldi. İran konsulu ... xan Misirdәn bir mәmur göndәrdi. Onun Süveyşdә mağazasını möhürlәyib, adamını da bayıra çıxartdı. Mağazada nәqddәn, cinsdәn, kara gәlәn hәr nә var idi ortalıqda yeyildi. Yazıq mağaza sahibi bilmirәm nә vasitә ilә macәradan xәbәrdar olur. Ölüm xәbәri yayılandan ay yarım sonra özü Süveyşә gәlib çatdı. Mağazasının möhürlәndiyini görüb, Misrә gәldi. İndi nә qәdәr qışqırıb deyir ki, "mәn ölmәmişәm, mağazamı açın, mәnim әmvalımı özümә qaytarın" -- sәsi bir yana çatmır. Cәnab konsul onu   başdan elәyir. Biçarә әlacsız qalıb, Xidivi hökumәtinә әrizә verdi. Etina elәyәn olmadı.  Qәribә hәngamәdir. Dünәn Ağa Mirzә Abbasla Hacı Xәlil ağa zarafatla    deyirdilәr ki: “Ay allahın bәndәsi, kosulxanada sәnin ölümün sübuta yetişmişdir. İndi gәrәk gedib Sudandan tәsdiq olunmuş şәhadәtnamә gәtirәsәn. Orada yazılmalıdır ki, sәn dirisәn. Onda sәnin әrizәnә baxan olar". Yazıq bu sözlәri eşidәn kimi dәli oldu. İndi avarasәrgәrdan gәzir, sonrası mәlum deyil necә olacaq. Misirdәki iranlılar deyirlәr İbrahim bәyin yeri boş görәsәn bu әhvalatı öz gözü ilә görәndәn sonra özünә gәlәrdi, ya yenә dә bizi qeyrәtsiz, damarsız adlandırardı.”

 

Mәn bir vaxt gördüm İbrahim bәyin әllәri әsir. Әhvalında bir çaşqınlıq göründü. Mәktubu qeyzlә tikә-tikә elәyib bir tәrәfә tulladı. Sonra dedi:

 

“Heç özüm dә bilmirәm ki, başımın bәlası nәdir. Hәr yerdә bir müsibәt oldu, gәlib mәni tapır. Elә bil bu macәraları mәnim ürәyimi yandırmaq üçün qәsdәn hazırlayırlar. Daha bilmirlәr ki, bu başıbәlalı ürәk bir tikә qan laxtasına çevrilmişdir. İnsafsız oğlu deyәsәn bәs mәni qarşılamaq üçün töhfә göndәribdir. Allaha and olsun, bütün bunlarla birlikdә mәn razıyam ki, İran konsulu mәnim var-yoxumu qarәt elәyib aparsın, özümü dә әn ağır müsibәtlәrә düçar elәsin, ancaq mәn ölәndәn sonra neçә nәfәr çәnәsi qırxılmış kasapapaq xaçpәrәst irsimi vәrәsәlәrimә bölmәk üçün evimә ayaq basmasın. Bu hәr şeydәn xәbәrsizlәr belә güman elәyirlәr ki, Rusiyada zülm yoxdur, onun mәmurları rüşvәt almırlar. Vallah, onlar cilovlarını qırsalar, Molla Nәsrәddinin buzovu kimi, İran mәmurlarından daha iti qaçarlar. Amma dәrd burasındadır ki, bizdә su sәrçeşmәdәn bulanlıqdır. Rus mәmurlarını xәyanәt üstündә tutsalar daha xilas olmaları, lap imperator ailәsinә mәnsub olsalar belә, tәzәdәn işә qayıtmaları mümkün deyildir. Vasitәçi ayağının ortalığa girmәsi dә әsla tәsәvvür oluna bilmәz. Onun tәqsiri müqabilindә mәhkәmәnin verdiyi cәza hökmü artırılıb әksildilmәdәn yerinә yetirilir.... Daha orada rüşvәt bir iş görә bilmәz. İş mәhkәmәyә çatandan sonra hamının haqqında bәrabәr hökm verilir. Әdalәtin mәnası da bundan ibarәtdir. Mәhz buna görә dә aqil adamlar demişlәr:  "Bәrabәrcәsinә edilәn zülm -- әdalәtdir".   Amma bizim bәdbәxt İranda biri dövlәtә yüz min tümәnlik xәyanәt etdikdә vә ya haman miqdarda başqasının malını mәnimsәdikdә işin üstü açılandan sonra iyirmi min tümәnin rüşvәt ünvanı ilә rәislәrә versә, heç şübhә yoxdur ki, hәr cür cәzadan xilas olacaq, qalanını arxayınlıqla yeyib üstündәn dә su içәcәk.”

 

Ev sahibi deyir:

 

“Hәrçәnd ki, mәn әvvәldәn dә İbrahim bәyin milli tәәssübünün nә dәrәcәdә olduğunu bilirdim, amma İranı sәyahәt edib başına min müsibәt gәldikdәn sonra bu tәәssüb alovunun müәyyәn qәdәr sönüb sovuşacağını tәsәvvür edirdim. Ancaq bu halәti görüb, sözlәrinә dürüst fikir verdikdәn sonra zәnnimin xәta olduğunu anladım, yәqin etdim ki, onun milli tәәssübü bir neçә qat da artmışdır. Buna görә dә onun bu xasiyyәtinin tәsadüfi deyil, fitri olduğuna qәlbәn inandım. Belә bir xasiyyәt “süd ilә bәslәnib, can ilә çıxar”.”

 

Onun köksünü dәrinliklәrindәn bir-birinin ardınca qopub gәlәn ahlar qәlbimi yandırdı. Birdәn-birә köyrәldim, ixtiyarsız ayağa qalxıb, ağlaya-ağlaya onun üz-gözündәn öpüb dedim:

 

“Qardaaşm, vәtәnpәrvәrlik nemәti sәnә nuş olsun!”

 

Afәrinlәr sәni doğan anaya,

Әhdü peymanı öyrәdәn ataya.

 

Doğru deyirsәn, tamamilә düzgün başa düşmüsәn, bizdә su sәrçeşmәdәn bulanlıqdır. Әlbәttә, demәk olmaz ki, bütün müsәlman hakimlәri zalım, qeyri-müsәlman hakimlәri adildirlәr. Bizim dә burada bir konsulumuz var, xaçpәrәstdir. Amma qabaqkı konsullardan min dәfә artıq zalımdır. Elә işlәr görür ki, heç sözlә demәk mümkün deyil. Bilmirәm nә yolla özünü bu sәfirliyә salıbdır. Uzun müddәtdir ki, millәtin bütün tәbәqәlәrinin ixtiyarını bu zalımın әlinә tapşırıb, onu xalqın canına, malına hakim kәsiblәr. Millәtin aciz-avaralarını әzmәkdә, möhtәrәm adamları hörmәtdәn salmaqda o qәdәr cәsarәtli vә qorxmazdır ki, camaat bir nәfәri istisna etmәklә, başqa bütün keçmiş konsullara rәhmәt oxuyur. Dostlarımdan biri deyirdi ki, neçә gün bundan qabaq bir iş üçün konsulxanaya getmişdim. İki nәfәr adi adam gördüm. Biri digәrindәn şikayәtçi idi. Borclu deyirdi: "Borcumu ödәmәyә imkanım yoxdur". Birdәn tәlәbkar özündәn çıxıb qışqırdı: "Xan, qurbanın olum, bu insafsızdan soruş gör mәnim pulum ermәni puludur?" Oradakıların hamısı gülüşdü. Xan özü də gülümsәdi, ancaq mәn özüm gördüm ki, rәngi o saat dәyişildi. Qәribәdir ki, belә bir konsul öz mәmuriyyәtinin sәlahiyyәtinә görә bizim nigah-tәlaq işlәrinә dә baxırdı. Demәli, sәrçeşmәnin xarabalığına bundan artıq dәlil ola bilmәz. Hәr kәs öz әlaltılarından zorla alıb güclülәrә rüşvәt versә, hәr hansı mәmuriyyәti istәsә onu әlә keçirә bilәr. Hәm dә nә qәdәr rәhmsiz olsa hökumәt dәstgahına o qәdәr çox yaxınlaşar. Belә olmasa idi, nәsrani müsәlman qazisi olmazdı.”

 

Burada Yusif әmi dә söhbәtә qoşulub dedi:

 

“Mәnim әzizim, bu nә fәrmayişdir ki, elәyirsiniz? Necә ki, yәni su sәrçeşmәdәn bulanlıqdır? Hәr yerdә hәr bir millәtdәn zalım da var, adil dә. Allah Misir general-konsulumuz Әhmәd xana rәhmәt elәsin. O da elә hәmin sәrçeşmәdәn su içirdi. O da İran dövlәtinin qulluqçularından biri idi. Misirdәki tәbәәlәr vә özündәn aşağı mәmurlarla ata kimi rәftar edirdi. O mәrhumun qulluğu zamanı iranlılar xüsusi abır-hörmәtә malik idilәr. Bundan qabaqkı konsulların zülmündәn öz tәbәәliklәrini tәrk etmiş iranlılar peşman olmuşdular. İran rәiyyәtlәrindәn bir nәfәri belә o mәrhumdan, onun işçilәrindәn incimәmişdi. Zavallı hәmişә borclu idi. Әlinә düşәni seyidlәrә, dәrvişlәrә paylardı. Yadımdadır, bir gecә bәyin mәrhum atasına mәktub göndәrib, әlli lirә borc istәmişdi. Rәhmәtlik Hacı o mәrhumun әliaçıqlığını bildiyi üçün haman mәblәği mәnә verib tapşırdı ki, özün apar ver, gör gecәnin bu vaxtında pul nәyinә gәrәkdir. Mәn aparıb pulu verdim. Gördüm evindә üç nәfәr seyid oturubdur. Konsulun peşkarından işarә ilә soruşdum ki, gecә vaxtı bu pul nәyә lazım olubdur? Dedi: "bu üç nәfәr seyidә vermәk üçün. Xa bunlara vәdә vermişdi ki, gedәndә sizә bir nәzir verәcәyәm. İndi gedirlәr, bunlara vermәliyik"".

 

Doğrudan da, azca keçmәmiş xan onları yanına çağırdı. Pulu onların arasında bölüşdürdü.

 

Misirdә o mәrhumdan sonra bir-iki konsul әvәz olundu. Nәhayәt, Hacı Mirzә Nәcәfәli xan gәldi. Necә deyәrlәr, mum şamın yerindә neft çırağı yanmağa başladı. O mәrhumun min zәhmәtlә İran dövlәti vә millәti üçün qazandığı şәrf vә heysiyyәti tapdaladı. Elә harınladı ki, camaat Çingiz qoşununa rәhmәt oxudu. Özündәn әvvәl konsul olub zülmdә ad çıxarmış xoylu Hәsәn xanı neçә mәnzil geridә buraxdı. Allah onun ruhunu qiyamәt gününәdәk әzaba düçar elәsin. Demәli, mәlum olur ki, fitri rәhmsizlik adamı zülm etmәyә vadar edir. Sәrçeşmәnin nә günahı var?”

 

Bu vaxt gәlib dedilәr şam hazırdır. İbrahim bәy dedi:

 

“Siz şamı hәr gecә belә tez edirsiniz, ya bizim xatirimiz üçün bu gecә belә etmişsiniz?”

 

“Qardaşım,” -- dedim, -- “bu gün mәn sizin sәyahәtnamәnin dövlәtindәn oruc tutmuşam. Amma heyf ki, namaz qılmadım.”

 

Qonaqlar güldülәr. Hәqiqәtdә dә belә idi. Namazımı tamamilә unutmuşdum. Süfrә başına getdik. Xörәk başında da bir qәdәr danışdıq. Amma İbrahim bәyin әhvalını çox pozğun gördüm. Bәzi hәrәkәtlәri mәni şübhәlәndirdi. Mәsәlәn, bәzi söhbәtlәri tәzәdәn soruşurdu. Sanki tәzәcә gәlib, söhbәtin әvvәlindәn xәbәrsizdir. Elәcә dә özü bәzi sözlәri tәkrar edirdi. Nә isә, şamı yeyib süfrә başından durduq.

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Mәn namaz qılmaq istәyirәm.” -- Sonra zarafatla әlavә elәdi: -- “İstәyirsiniz sizin dә günorta, ikindi namazlarınızın qәzasını qılım?”

 

Mәnimlә Yusif әmi qaldıq. Yusif әmidәn soruşdum:

 

“Әmican, de görüm sәnin öz kefnn necәdir?”

 

Dedi:

 

“Ağa, mәnim kefimi soruşmayın, canım boğazıma yığışıbdır. Bilsәydiniz ki, mәn bu sәfәrdә nә mәşәqqәtlәr çәkmişәm, mәnә rәhminiz gәlәrdi. Tәkcә mәn deyilәm, bu cavan da әriyib qurtarıbdır. Neçә gündür ki, qәribә hәrәkәtlәr elәyir. Hey ah çәkir, gah özü bilmәdәn dodağını dişlәyir, gah da heç bir zahiri sәbәbi olmadan әlini dizinә döyür. Bәzi vaxtlar öz-özünә o qәdәr danışır ki, qәşş elәyәn adamlar kimi ağzı köpüklәnir, gözlәri hәdәqәsindә oynayır, nәhayәt, bütün canını titrәtmә tutur, huşsuz düşüb yatır. Yatanda da rahatlığı yoxdur. Hey öz-özünә danışır, elә bir ucdan "vәtәn, vәtәn!" deyir. Bәzәn görürsәn birinin üstünә qışqırıb deyir:  "Vәtәnin fәlakәtinә, hәmvәtәnlәrin pәrişanlırına sәbәb sizsiniz. Vәtәn mәhәbbәtinin mәnasını anlamırsınız". O qәdәr bu kimi sözlәrdәn deyir ki, daha mәn dözә bilmirәm. Yuxudan ayıldıb soruşuram axı bu nә qışqır-bağırdır salımsan, kimlә düşmәnçiliyin var. Deyir heç kimlә. Yenә yatır, yenә dә haman aşdır, haman kasa. Bilmirәm başıma hansı külü әlәyim. Allahdan istәyim budur ki, mәnә ölümdәn o qәdәr möhlәt versin ki, bu cavanı sağ-salamat aparıb Misirdә anasına tapşırım. Ondan sonra daha dünyada heç bir arzum yoxdur. Bu cavanın әhvalı çox xarabdır. Siz dә bir az nәsihәt elәyin, bәlkә tәsir elәyib, huşsuzluq alәmindәn özünә gәlsin.”

 

Dedim:

 

“Onun sәyahәt әzmini eşidәn kimi mәn әvvәldәn dә bilirdim ki, sizin başınıza nәlәr gәlәcәk. Amma yenә şükr elә, yenә dә yaxşı qurtarmısınız.”

 

Bu vaxt İbrahim bәy namazını qılıb gәldi. Salam verib әylәşdi. Dedi:

 

“Mümkündürsә Misrә bir teleqram yazaq, adamınız aparıb teleqrafxanaya versin.”

 

“Nә üçün mümkün deyil, çox asan bir işdir,” -- dedim.

 

Teleqram yazıb göndәrdik. Sonra mәn dedim:

 

“Yaxşı, qardaşım, indi bir qәdәr danışın, söhbәtlәrinizdәn istifadә elәyәk. Amma xahiş elәyirәm İranın pәrişanlığından bir söz söylәmәyin. Ona görә ki, sizin sәyahәtnamәnizdә onların hamısını oxudum. Әvvәldәn dә müәyyәn qәdәr bilirdim. Siz bir az da vәtәndә gördüyünüz yaxşı cәhәtlәrdәn nәql elәyin.”

 

Dedi:

 

“Xoşa gәlәnlәrdәn dә nә görmüşәmsә sәyahәtnamәdә yazmışam. Әlbәttә, oxuyubsunuz.”

 

Dedim:

 

“Yaxşı yadımda deyil. Bundan әlavә, istәyirәm sevgilinizin vәsfini sizin öz dilinizdәn eşidәm.”

 

Dedi:

 

“Ümumiyyәtlә mәn İranda dörd gözәl şey gördüm. Bunlarla mәn vә bütün vәtәnpәrәstlәr sevinib fәxr edә bilәrik. Birincisi, İmam Rza әleyissalamın müqәddәs mәqbәrәsidir. İkincisi, Şah Abbas Sәfәvinin tikdirdiyi karvansaralar vә bәzi şose yollarıdır. Allah onun qәbrini nurla doldursun. Üçüncüsü, Tehranda "möhtәrәm cәnab" kimi böyük vә bacarıqlı şәxsiyyәtin vücududur. Dördüncüsü, Tehranda Nasiri Darülfünunudur. Vәssәlam.”

 

Dedim:

 

“Daha vәssәlam nә üçün? Bu qәdәr gözәl şәhәrlәri sәyahәt elәyib gәzdiniz, sizin gec bәyәnәn tәbinizә yalnız elә dörd şey gözәl göründü? Mәgәr Urmu şәhәrini, onun cәnnәti andıran gözәl yaşıl çәmәnlәrini vә bağlarını gәzmәdiniz ki, havası vә nәsimi hәr tәrәfdәn müşk-әnbәr kimi әtir saçır. Oranı görmüş olan adamlar deyirlәr ki, o gözәl şәhәr behiştin bir nümunәsidir. Bağ-bostanında o qәdәr rәngarәng güllәr var idi ki, Çin nәqqaşxanası ona hәsәd aparır. Torpağı hәr yerdә әnbәr kimidir. Sәn allah, gör heç insafdır ki, yer üzünün gülüstanı olan o şәhәri tәriflәmәmiş keçәsәn?”

 

Dedi:

 

“Mәn bağları, bostanları solmuş, bağbanları yuxuya dalmış gördüm. Çiçәklәrinin hamısı solub saralmış, bağlarını toz-torpaq basmışdır. Nә gülüstanında bir sevinc, nә dә güllәrindә bir tәravәt gördüm. Xәzan lәşgәri onun hәr tәrәfini talamışdır. Belә bir xәzandan sonra baharın gәlәcәyini zәnn etmirәm. Orada il on iki ay yalnız xәzandır.”

 

Dedim:

 

“Sizin söhbәtlәrinizdәn mәlum olur ki, İrandan çox incimisiniz.”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Ola bilmәz ki, mәn öz sevgilimdәn inciyim. "Mәn aşiqi-sadiqәm, bu yoldan dönmәm". Mәnim hәyatım o müqәddәs torpaqdan asılıdır. Mәnim bu qәm bәslәyәn könlümün bütün incikliyi bağbanın qәflәtinә görәdir. Yoxsa bağın tәqsiri nәdir? Özün tәriflәdiyin kimi, Urmu şәhәri vә İranın başqa şәhәrlәri yüz belә tәrifә layiqdir. Mazandaran cәngәli yer üzünün behiştidir. Bütün yer üzündә o gözәllikdә hava, o münbitlikdә torpaq tapmaq olmaz. Tәәssüflәr olsun ki, bağbanın qәflәti üzündәn neçә illәrdir ki, әcnәbi divlәri oraya tökülüb fәrәhgәtirәn havasına qәm torpağı sәpmişlәr. O namәrdlәrin baltasının yarası vәtәnpәrvәrlәrin qәlbindә qiyamәtәdәk yer elәyәcәk. Axı mәn hansı külü başıma әlәyim?! Bu müqәddәs torpaq sahibinin nә kimi yaxşı xüsusiyyәtlәrindәn bәhs açım. O müqәddәs torpağın bir neçә limanında öz dövlәtimizin vә millәtimizin qüdrәti vә varlığının timsalı olan şiri-xurşid bayraqlı gәmilәr nә üçün gәrәk olmasın?! Dövlәt başçılarımız Avropaya etdiklәri üç sәyahәtin xәrcini ölkәnin abadlığına sәrf elәsәydilәr bu gün dövlәt xәzinәsi haman abadlıq üçün qoyulmuş xәrc qәdәr mәnfәәt aparardı. Belә olsaydı, mәmlәkәtin zәruri xәrclәri üçün daha xalqı talamağa mәcbur olmazdılar. Vәtәn torpağı hәr bir yerdә fәryad edib deyir ki: "Ey iranlılar, ey mәnim naxәlәf övladlarım, mәndәn qafil olmayın! Mәn öz qәlbimdә sizin üçün saysız-hesabsız xәzinәlәr hazırlamışam. Sәy edin, hümmәt göstәrin, mәndәn feyziyab olun!" Amma onun fәryadlarını heç kәs eşitmir. Onları ucadan sәslәyirlәr, ancaq onlar eşitmirlәr.”

 

Dedim:

 

“Belә mәlum olur  ki, siz ölkәnin әhalisindәn, yәni öz vәtәndaşlarınızdan incimisiniz. Sizin söhbәtlәrinizdәn dә, sәyahәtnamәnizdәn dә bu mәtlәb mәlum olur. Ancaq mәn sizә nәsihәtlә deyirәm ki, bu xülyadan әl çәkәsiniz. Çünki İbrahim adlı bir cavanın qüssә elәyib vәtәnin vәziyyәtini islah etmәk arzusu ilә öz xәyalını pәrişan etmәsinin, vәtәnin işlәrindә heç bir nizam-intizam olmadığına görә daima kәdәrlәnmәsinin heç bir sәmәrәsi yoxdur. "Olan olar, sәnә qәm-qüssә qalar"....

 

Bәlayә düşәndә ağlama әsla,

Ağlamaq könlünü edәr pәrişan....

 

Bu fikir pәrişanlığının, allah elәmәmişdәn, sәnin vücuduna vә sağlamlığına sәdәmә vuracağından qorxuram. Sәnin bu halәtin öz canına qәsd elәmәk kimidir. Bu özü dә böyük günahlardan biridir. Axirәtdә isә allahın qәhrinә sәbәb ola bilәr. Özünә rәhm elәmirsәnsә, o qoca anana yazığın gәlsin. Çünki bu gün yer üzündә onun sәndәn başqa bir adamı yoxdur. Hәyatı sizin hәyatınızla bağlıdır. Bu sәyahәtnamәdә yazdığın vә ürәyini ağrıdan mәsәlәlәr heç kәsdәn gizli deyildir. Hamı hәr gün onu öz gözü ilә görür. Bu vәziyyәtә hamı artıq alışmışdır. Bütün bunlar camaatın nәzәrindә büsbütün aşkar olduğundan öz әhәmiyyәtini itirmişdir. Ancaq bununla belә bu vәziyyәtә son dәrәcә tәәssüflәnmәk lazımdır. Fәqәt nә etmәli? Bu nöqsanlar sәnin, mәnim ölümümlә aradan qaldırılacaqdırsa, buyur, bismillah, әvvәl mәn, sonra sәn özümüzü öldürәk. Madam ki, bu dәrdlәrin çarәsi sәninlә mәnim әlimdә deyil, yanmalı vә dözmәliyik. Bәlkә allah özü üzümüzә bir fәrәc qapısı aça, dövlәt vә millәt başçılarını qәflәt yuxusundan oyada.”

 

İbrahim dedi:

 

“Qardaşım, mәn müxaliflәrin әlinә bәhanә vermәmәk, onların mәzәmmәtinә düçar olmamaq üçün vәtәndә gördüklәrim xoşagәlmәz cәhәtlәrin hamısını yazmamışam. Doğrusu, qorxmuşam ki, onlar öz ağır şәmatәtlәri ilә mәnim işıqlı gündüzümü qaranlıq gecәyә çevirsinlәr.”

 

Qeyrәtimdәn deyә bilmәm mәni kim öldürdü,

İstәmәm xalq bilә çün adını sevdigimin.

 

Bu әsnada qapı döyüldü. Nökәr gedib qapını açdı. Ülәma zümrәsindәn olan başı әmmamәli bir iranlı otağa girdi. Deyәsәn gecә söhbәtinә gәlmişdi. Adi xoş-beşdәn sonra dedi:

 

“Filankәs, doğrusu, sizә bir әziz qonağın tәşrif gәtirmәsini eşitdim. İstәdim sәhәr qulluğunuza çatım. Sonra düşündüm ki, gecәlәr uzundur. Elә yaxşısı budur ki, gecә gәlim, doyunca söhbәtlәşәk.”

 

Dedim:

 

“Çox әcәb elәmisiniz, xoş gәlib sәfa gәtirmisiniz.”

 

Mәclis bir qәdәr sükutla keçdi. Molla dedi:

 

“Mәclisinizin çox soyuq keçdiyini görürәm. Söhbәtiniz mәhrәmanәdirsә, mәn bir stәkan qәhvә içib, mürәxxәs ola bilәrәm.”

 

Dedim:

 

“Xeyr, bu nә sözdür, bizim hörmәtli qonaq İrandan tәzә gәlib, orada şahidi olduğu bir para xoşagәlmәyәn hadisәlәr ürәyinә dәymişdir. Yoxsa bu mәclisin soyuqluğu nә sizdәndir, nә dә mәndәn.”

 

Molla üzünü İbrahim bәyә tutub dedi:

 

“Qonaq qardaş, İranda nә xәbәr var, mәgәr nә hadisә üz vermişdir ki, sәnin xatirinә dәymişdir? Deyin, biz dә bilәk.”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Heç bir xәbәr yoxdur.”

 

Molla yenә dә tәkid elәdi. İbrahim bәy dedi:

 

“Mәnim incikliyimin әn böyük sәbәbi sizsiniz.”

 

Molla tәәccüblә dedi:

 

“Mәn?!”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Ya siz olun, ya da sizin qardaşlarınız, nә tәfavütü var.”

 

Molla dedi:

 

“Mәn vә ya mәnim qardaşlarım sizә nә pislik elәmişik?”

 

“Mәnә heç bir  pislik elәmәmisiniz, amma başqa qardaşlarımın hüququnu tapdalamısınız.”

 

Molla dedi:

 

“Nә hüquq, sizin hansı qardaşlarınızın hüququnu?”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Mәnim vәtәn qardaşlarımın hüququnu.”

 

Molla dedi:

 

“Doğrusu, bir şey anlamıram.”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“İndi mәn bircә-bircә әrz elәrәm, siz anlayarsınız. Cәnab axund, Şahrudda bir bәhanә tapıb, sizin qulluğunuzda әylәşmiş bu Yusif әmi ilә mәn mәdrәsәsi olan bir mollanın yanına getdik. Yusif әmi satıcı oldu, mәn alıcı. Molla bir sәnәd yazaraq Yusif әminin evinin müәyyәn mәblәğ müqabilindә mәnә satılmasını tәsdiq etdi. Bizdәn aldığı bircә qran yazı haqqı müqabilindә mәsәlәnin hәqiqәtinә varmadan, onun doğruluğunu öyrәnmәdәn әsası olmayan, mövhum bir müamilәnin sәnәdinә möhür basıb, şәhadәt verdi. Ola bilsin ki, bu Yusif әmi başqasının malını tәqәllüblә mәnә satır. Haman molla bizi tanımadan o sәnәdә necә qol qoydu? Hansı şәri dәlilә әsasәn müamilә şәrtnamәsinә şәhadәt verdi?”

 

Molla istehza ilә dedi:

 

“Bәh-bәh, ağa can, bu da oldu söz?! Yazanın nә tәqsiri var. Siz gedib iqrar etmişsiniz, o da sәnәd yazıb sizә vermişdir.”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Әgәr satılan ev özgәninkidirsә vә vermirsә, onda neylәmәk lazımdır?”

 

Molla dedi:

 

“Heç nә elәmәk lazım deyil.”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Evi vermәsә mәn gedib hakimә şikayәt elәrәm.”

 

Molla dedi:

 

“Özün bilәrsәn, get şikayәt elә!”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Mәn hakimә şikayәt etdikdә o, fәrraşbaşısına buyuracaq ki, mülkü alıb mәnә versinlәr. Belә olduqda hәr iki tәrәfdәn hey rüşvәt, peşkәşdir ki, alacaqlar. Bir vaxt xәbәr tutacağıq ki, ikimiz dә var-yoxdan çıxmışıq. Tutalım ki, bu mәktәb mollası idi, onunla işimiz yoxdur, bәs fitva verәn yekә-yekә müctәhidlәrinizә nә buyurursunuz? Әli ilә Vәli arasında olan bircә dava haqqında eyni adam bir-birinә zidd neçә hökm verir. Nәhayәt, dava qurtarmır, hәr dәfә hakim dәyişilәndә dava da tәzәlәnir. Elә buna görә tәrәflәrin mәnsub olduğu tayfalar bir-biri ilә qanlı-bıçaq olurlar. Aralarında elә bir düşmәnçilik odu alovlanır ki, yaşı da, qurunu da yandırır. Bu kimi yaramaz işlәr ülәmanın yüksәk şәninә layiqdirmi? Bәndәlәrin hüququnu ayırd elәmәk üçün allahın hökmü, şәriәtin әmri mәgәr nasix-mәnsux şәkildә tәtbiq edilmәlidir? Bir mülkün üstündә olan davanın uzun illәr davam etmәsinin sәbәbi nәdir?”

 

Molla dedi:

 

“Mәn bir alimin rüşvәt aldığını gözümlә görmәyincә onun haqqında füzulluq elәyә bilmәrәm.”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Mәn dә belә demirәm, amma bunu deyirәm ki, bir şәhәrin әhalisinin mәrcәi olan bir alimin xalqın davasını kәsmәk üçün әlindә nә üçün gәrәk müntәzәm şәri bir tәlimat olmasın? Xalqın mәhkәmәlik dava-mürafiәlәrini ayırd etmәk üçün nәyә görә o, xüsusi bir yer vә vaxt tәyin elәmәsin, onun möhürünün ixtiyarı özgәlәrin әlindә olsun? O, evindә möhürlәyib tәrәflәrin birinә verdiyi hökmün ziddinә olaraq iki gündәn sonra mehrabda, iki namaz arasında, başqa bir hökmә möhür basıb, o biri tәrәfә verir. İş o yerә gәlib çatır ki, hökumәt dә onlara gülür. Mәn deyirәm İranda bütün ruhani vә cismani işlәr nә üçün gәrәk qaydasız vә intizamsız olsun? Nә üçün gәrәk elmi mәqamlar vә mülki mәnsәblәr irsi olsun? Necә rәvadır ki, bir adam, mәhz atası qazi olduğu üçün, heç bir lәyaqәti vә sәlahiyyәti olmadan qәzavәt kürsüsündә әylәşsin? Yaxud birinin atası sәrtib imiş, ölәndәn sonra onun әlini ayağından ayırd edә bilmәyәn on sәkkiz yaşlı oğlu nә üçün gәrәk sәrtib olsun? Bunların hamısı millәtin vә mәnim vәtәn qardaşlarımın hüququdur ki, tapdalanır.”

 

Molla dedi:

 

“Ağa can, sizin fәrmayişinizә görә gәrәk millәtin bütün ülәması xanәnişin olsun.”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Әstәğfürullah, mәn nә müşavirәm, nә dә ixtiyar sahibiyәm, hökmüm vә nüfuzum da yoxdur. Amma milli tәәssüb belә yerlәrdә mәni sakit dayanmağa qoymur, nahaq vә düzgün olmayan sözlәrә cavab vermәyә vadar edir. Hökmü nüfuzlu olan böyüklәrin icazәsi ilә әrz edirәm ki, bu gün bizim әlimizdә bütün ilahi ehkama şamil olan bir qanun yoxdur.... Bu gün hökmlәr әqli vә әnәnәvi dәlillәrә әsaslanır. Bizim hәr şeydәn artıq şәri ehkam vә qanunları icra edәnә ehtiyacımız var. Әvvәlcә onu axtarıb tapmalıyıq. Onu tapmaq yolu da belәdir ki, bütün alimlәr mәrcәinin hökmü ilә millәtin tәqva sahibli ülәmasının böyük bir mәclisi tәşkil olunsun. O mәclis vilayәtlәrin böyüklüyü vә şәhәrlәrin әhalisi nisbәti ilә camaatın әrizәsinә yetişmәk vә hüququnu ayırd etmәk üçün hәr vilayәt vә şәhәrә neçә nәfәr alim lazım olduğunu müәyyәnlәşdirәr. Bunu müәyyәnlәşdirdikdәn sonra ümumun mәrcәi olan rәisin yanında öz danışıq qabiliyyәti vә fәsahәti, dәyanәti vә allah tanıyanlığı, elmi vә şәriәt ehkamına bәlәdçiliyi ilә üstün mövqe tutan alimlәr seçilib oraya göndәrirlәr. Hüquqa ticarәt mәsәlәlәrinә şamil olan fiqh kitablarını da sadә vә asan fars dilinә tәrcümә edib, nәşr etmәk lazımdır ki, hәr kәs onları oxusa, özünә aid hüquqi mәsәlәlәrdәn müәyyәn dәrәcәdә baş çıxarsın. Belә olduqda, mәmlәkәtin adil qazisi tәrәfindәn verilәn hәr bir hökm öz-özünә icra olunar.... İndi millәt alimlәrinin pak şәriәt ehkamını hiylә vә tәzvir yolu ilә pozmaları vә "hiyleyi-şәri" sözünü dilә gәtirmәlәri tam insafsızlıqdır. Mәgәr allah hәr bir şeyi bilmir? Ona nә kimi hiylә işlәtmәk olar? Bunlardan әlavә, mәgәr elm dörd arşın bezdәn ibarәtdir ki, hәr kәs onu başına sәrisә biz dә onu alim tanıyaq, ona alimlәr kimi qulaq asaq? Elmin mәsnәdindә әylәşәnin gәrәk mәlumatı, tәqvası vә hәr bir şeyi o müqәddәs mәqamın şәnindә olsun. Әks tәqdirdә ona alim demәk mümkün deyil.”

 

Bu vaxt ev sahibi söhbәtә qarışıb İbrahim bәyә dedi:

 

“Sizin milli tәәssübdә bu qәdәr inad göstәrmәyinizin mәnası yoxdur. Camaatın eybini gözünün içinә demәkdәn, xalqın qәbahәtlәrini aşkara çıxarıb, böyük-kiçiyә irad tutmaqdan heç bir sәmәr hasil olmaz. Yalnız sәbәbsiz yerә camaatı özünüzә düşmәn edib, hamını özünüzdәn qaçırmış olarsınız. Qanınızı bica yerә qaraltmayın, dilinizin qılıncını qınında saxlayın -- “Palaza bürün, elnәn sürün!””

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Möhtәrәm qonaqçı, әvvәla siz özünüz yaxşı bilirsiniz ki, bu sözlәri demәkdәn mәnim heç kәslә qәsd-qәrәzim yoxdur. Mәn şәxsәn hamı ilә müdara etmәk fikrindәyәm. Bu sözlәri mәnә dedirәn yalnız milli tәәssüb vә vәtәn dәrdidir. Hәr kәs bu xoşagәlmәz vәziyyәti görüb sükut elәsә onun adını vәtәnpәrvәrlәrin sırasından çıxarmaq lazımdır. Mәnim alәmimdә elә bir adam mәnhus "mәnә nә" lәfzini işlәdәnlәrin cәrgәsindәdir ki, mәn bu sәyahәtnamәmin neçә yerindә onların adını lәnәt vә nifrәtlә yad etmişәm. Әgәr bütün hәmvәtәnlәrimiz әlli ildәn bu tәrәfә şәxsi mülahizәlәri bir tәrәfә atıb pisә-pis, yaxşıya-yaxşı desәydilәr, bu gün bir çox yaramazlıqlar aradan qaldırılardı, indi artıq bu bәdbәxt millәt bir ovuc fәrraşbaşı, darğanın әlindә әsir olmazdı, savadsız mәktәbdarlar, cahil mollalar bizim ixtiyarımızı öz әllәrinә ala bilmәzlәr.

 

Mәlumdur ki, bir millәtin arasında pis adәtlәr vә әxlaqa zidd әmәllәr büruz etdikdә o millәtin aqil adamları hәmin adәt vә әmәllәrin qәbahәtini açıb göstәrmәsәlәr onlar ümumilәşәcәk vә o millәt getdikcә әcnәbilәrin tәnә-tәmәsxürünә mәruz qalacaq, onun etibarı vә şәrәfi dost-düşmәn arasında mәhv olub aradan gedәcәkdir. Demәli, millәtin bilikli vә ağıllı adamlarının vәzifәsidir ki, xalqın bütün nöqsanları vә eyblәrini, bәdәmәllәrin tutduqları mövqelәrdәn asılı olmayaraq, açıq şәkildә söylәsinlәr. Belәliklә dә pis әmәl sahiblәri öz eyblәrini eşitdikdә ağıla gәlsinlәr, yaxşı işlәrә can atsınlar, qәbahәtә mürtәkib olmaqdan çәkinsinlәr. Belә olduqda tәdricәn yaxşılıq pisliyin yerini tutar, xoşagәlmәz cәhәtlәr getdikcә aradan qaldırılar.

 

Mәn necә sakit oturub demәyim ki, müqәddәs islam dini bizi әdalәtә, bәrabәrliyә çağırmışdır. Bizim hakimlәr vә qazilәr şikayәtlәrә yetişәndә hәqqaniyyәtlә hökm vermәlidir, birinin xatiri üçün vә ya rüşvәt tamahı ilә allahın, peyğәmbәrin buyruğunu unudub, mәzlumların haqqını bilә-bilә tapdalamamalıdırlar. Bütün bu xilaf işlәrdәn sonra müsәlmanlıq iddiasında olub demәmәlidirlәr ki, biz axirәz-zaman peyğәmbәrin ümmәtindәnik. Misirdәn bir neçә mötәbәr İran taciri vardır. Onların vücudu, doğrudan da, millәtin iftixarına sәbәb olur. Tez-tez dәyişilәn İran mәmurları onlara o qәdәr tәzyiq göstәrdilәr ki, әlacsızlıq üzündәn xarici dövlәtlәrin himayәsi altına keçmәyә mәcbur oldular. Bu biçarәlәrin nә tәqsiri var idi ki, öz dövlәtlәrindәn üz çevirib, әcnәbi bayrağının altına keçmәli oldular? Mәgәr İngiltәrә mәlәkәsi onları dәvәt elәmişdi, yaxud rus imperatoru onlar üçün mәvacib, maaş kәsdirmişdi? Heç bir nәfәr onlardan soruşdu ki, nә üçün tәbәәliyinizi tәrk etdiniz? Nә elәsinlәr, dadlarına çatan yoxdur. Tәbәәlәr yalnız mülki hüquqdan deyil, bәşәri hüquqdan belә mәhrumdurlar. Hәr şәhәrdә bir neçә hökumәt var, hәrәsi dә bir bәhanә ilә xalqı çapır. Rәiyyәtdәn kimin haqqı var ki, firon xasiyyәtli hakimlәrin başdan-ayağa zülmdәn ibarәt olan hökmlәrinә etiraz edib desin ki, bu nә üçün belәdir. O saat başına bir qapaz çaxıb, muzdunu ovcuna qoyacaqlar. Haqq tamamilә tapdalanıb aradan getmişdir. Hakimlәrdәn hәr birisinin könlü necә istәyir elә dә edir. Kimin ki, qәlyanbaşısı qızıldan, iki nәfәr pişxidmәti, dörd nәfәr fәrraşı, bir dә tirmә cübbәsi oldu xalqın canının, malının sahib-ixtiyarı olacaq. İndi iş o yerә gәlib çatmışdır ki, ülәmanın çoxu da özlәrini hakimlәrә oxşadıb cәlal, dәbdәbәdә onları da keçmişlәr. Böyüklәrdәn rәiyyәti çapıb talamaqla daha rәhmsiz olanı bacarıqlı vә lәyaqәtli hesab olunur.

 

Ürәyindә az-maz allahdan qorxusu olan bacarıqsız vә aciz adlandırılır. Hansı axundun әmmamәsi yekә, qolunun dәstәyi uzun oldu, alimlәrin alimi sayılır. Yalan toxunmaqda daha artıq cәsarәtli olan bir adam әn qüdrәtli şair hesab olunur.

Siz elә xәyal etmәyin ki, mәn vәtәndә gördüyüm xoşagәlmәz cәhәtlәrin hamısını yazmışam. Yox, әziz canınıza and olsun, çoxlarına göz yummuşam. Yәni әslindә özüm dә bezikmişdim. İcazә versәniz onlardan birini sizә nәql edәrәm. Günlәrin birindә mötәbәr bir yerdә qonaq idim. Yәni mәni bir dostum vasitәsi ilә oraya çağırmışdılar. Mәclisә daxil olduğum vaxt otaq ağzınadәk dolmuşdu. Qapının ağzında hamıdan aşağıda әylәşdik. Әslindә elә bizim yerimiz ora idi. Çünki mәclisdәkilәrin hamısı mәşhur ülәma, böyük xanlar vә mötәbәr tacirlәrdәn ibarәt idi. Bir vaxt gördüm on-on iki nәfәr әli qәlyanlı-çubuqlu sәs-küylә, dallarınca qorxunc düşmәn atlıları gәlirlәrmiş kimi, tәlәsә-tәlәsә otağa daxil oldular. Otağın içindә dә hәr birisi özünü qabağa vermәk istәyirdi. Belә ki, az qalırdı bir-birlәrinә toxunub yıxılsınlar. Onların hәrәkәtindәn otağın dәr-divarı titrәyirdi. Mәn tәәccüblә bu vәziyyәtә baxırdım. Qәlyan-çubuqları ağalara payladılar. Qәlyanlar çәkildikdәn sonra yenidәn onları götürüb bayıra çıxdılar. Bu vaxt gördüm qәhvәxanadan qalmaqal sәsi gәlir. Hey qәliz söyüşlәr, ağır yamanlar idi ki, müxtәlif sәslәrdә rәddü bәdәl olunurdu. Mәn bu küçә bazar söyüşlәrini eşitdikdә tәәccüblәndim. Mәclis qurtarandan sonra evә qayıdarkәn dostum yolda dedi ki, o hay-küy, yaman-söyüş ağaların nökәrlәri arasında rәddü bәdәl olunurdu. Çünki onların hәr birisi istәyirdi ki, öz ağasına o birilәrdәn әvvәl qәlyan versin. Ona görә ki, hәr kәsin qәlyanı әvvәlcә mәclisә gәtirilsә bu onun mәqamının vә şәninin yüksәkliyi әlamәtidir. Ağaların özlәri dә nökәrlәrindәn elә bunu gözlәyirlәr. Mәhz buna görә dә belә mәclislәrdә hәmişә qabağa düşmә üstündә nökәrlәr arasında qalmaqal olur. Hәtta çox vaxt iş yaman-yoğuzdan döyüşmәyә çәkir. Belә bir vәziyyәt, sizin bu gün gördüyünüz kimi, ağalara әslәn tәsir etmir, sәhldir ki, heç üzlәrinә belә gәtirmirlәr.

 

İndi özünüz insaf elәyin, görün bizim bәdbәxtliyimiz nә dәrәcәyә gәlib çatmışdır. Millәtin başçıları bu kimi uşaqcasına oyunlarla mәşğul olduqda daha avamdan nә gözlәmәk olar? Başqa millәtlәrin başçıları nә ilә mәşğuldurlar, bizim ruhani vә dünyәvi başçılarımızın fikri nәyә mәşğuldur? İndi ki, zaman millәtә aid işlәrin hәllini bu ağaların iradәsinә tapşırmışdır, onlar insanlıq vә tәrbiyәnin iqtizasınca xoşrәftar, tәvazökar olmalı, başqalarını da bu xasiyyәtlәrә malik olmağa çağırmalıdırlar. Onlar mәzlumların, haqqı tapdalanmışların dadına çatmalı, millәti birliyә, qardaşlığa sövq etmәlidirlәr. Ancaq onlar belә etmirlәr. Hәvavü hәvәs üzündәn, heç bir mәqul sәbәb olmadan, bir dәstә avam camaat arasında düşmәnçilik törәdir, özlәri dә bir-birlәrinә kin-küdurәt bәslәyirlәr. Özlәri xirtdәyә qәdәr şәxsi-qәrәz bataqlığına batdıqları halda әdalәt vә insafla hökm vermәyә daha haradan fürsәt tapacaqlar? Onlar mәzlumun dadını zalımdan necә ala bilәcәklәr? Millәt ülәmasının әsas mәqsәdi xalq arasında әdalәti bәrqәrar etmәk, birlik vә ittihadı möhkәmlәndirmәkdәn ibarәt olmalıdır. Çünki yeri-göyü yaradan allahın peyğәmbәrlәri göndәrmәkdә mәqsәdi öz bәndәlәri arasında әdalәti bәrpa etmәk mәzlumların dadına çatmaqdan başqa bir şey olmamışdır.

 

Neçә il bundan qabaq Misirdә İranın mәşhur әdiblәrindәn biri mәrhum atama bu haqda bir şer oxudu. Mәn dә o şeri әzbәrlәmişәm. Allah o şer deyәnә qәni-qәni rәhmәt elәsin. Çox yaxşı demişdir. Yersiz olmadığına görә istәyirәm hәmin şeri sizә oxuyam, şayәd tәsir elәyә.

 

Şer budur:

 

Şaha qüdrәt verdi o adil tanrı,

Әdalәt elәsin ölkәdә barı,

Çatmasa padşah xalqın dadına,

Çatmayacaq xaliq onun dadına.

Әdalәtlә etdi sәninlә rәftar,

Әdalәt sәninlә olsun gәrәk yar.

Mәzlumun dadını sәn bu gün eşit,

Sorğu-sual günün unutma, yad et.

Adil ol, bil yәqin, o ulu tanrı

Әdl üçün göndәrdi peyğәmbәrlәri.

Dünyada әnbiya bir iş gördülәr:

Әdalәt binasın möhkәmlәtdilәr,

Әdalәtlә olar mәmlәkәt abad,

Dünya әdalәtsiz olardı bәrbad.

Zülm edib nәsihәt qәbul etmәsәn,

Onda get Babilә, Mәdainә sәn.

Nәzәr sal şahların qәsrinә bir an,

Ya kәrpicdәn olsun, ya da poladdan,

Әdl ilә ucalan daima durur,

Zülm ilә tikilәn tarmar olur.”

 

İbrahim bәy şeri oxuyub qurtarandan sonra molla dedi:

 

“Elә şer demәyin özü böyük günahlardan biridir. Mәn belә sözlәrә qulaq asmaram.”

 

İbrahim bәy cavab verdi:

 

“İndi ki, siz qulaq asmırsınız, hәm dә sizin etiqadınıza görә, şer demәk günahdır, onda mәn başqa bir şer dә oxuyaram. Bu şeri şair o adamların haqqında deyibdir ki, savadları yoxdur, amma özlәrini alim cildindә xalqa göstәrirlәr. Yaxud elmlәri var, ancaq ona әmәl etmirlәr. O şer budur:

 

Fahişәyә bir şeyx dedi: sәrxoşsan,

Hәr gecә bir kişi ilә sәn xoşsan!

Qadın dedi: Hәr nә desәn elәyәm,

Bәs sәn özün göstәrdiyin kimisәn?

 

Bu şeri eşitdikdә molla hirslәnib dedi:

 

“Ülәma haqqında füzulluq elәmәk sәnә borc deyil!”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Cәnab ağa, özlәrinin yüksәk mәqamlarının hörmәtini dәrk edib, o müqәddәs mәsnәdin heysiyyәtini qoruyan alimlәrdәn bәzisini mәn tanıyıram. Allahdan istәrdim ki, mәnim ömrümü qısaldıb, onların ömrünün üstünә qoysun. Әgәr o müqәddәs vücudlar aramızda olmasaydılar, biz tamamilә mәhv olardıq. Bizim varlığımız onların әziz vücudundan asılıdır. Mәn burda göstәrib arpa satanları, alimi-biәmәllәri, yaxşıların adını korlayan bәzi bәdnamları deyirәm.”

 

Molla dedi:

 

“Bunlar nә sözdür, alimlәrin hamısı bir cürdür, aralarında heç bir tәfavüt yoxdur. İndi ki, sәn ülәmanın adını hörmәtsizliklә yad elәdin, mürtәdsәn, bütün nicat qapıları sәnin üzünә bağlıdır.”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Mürtәd o adamdır ki, elmi yoxdur, amma özünü alim paltarında camaata göstәrir. Bizim vә bütün iranlıların başına gәlәn bәlaların әsil baisi elә bu naxәlәflәrdir.”

 

Ev sahibi deyir: Gördüm "mürtәd" sözünü eşidәn kimi İbrahim bәyin sifәtinin rәngi dәyişildi, әl-ayaqı titrәmәyә başladı, gözlәri bәrәldi. Sonra dedi:

 

“Elә böyük bir mәmlәkәti bu kimi sözlәr xarab qoymuş, qocaman, güclü bir millәti ayaqdan salmış, xalqı mәişәt elmini öyrәnmәyә qoymamış, cәhalәti bütün ölkәdә hakimi-mütlәq elәmişdir. Bu sözlәr xalqı yoxsulluğa, fәlakәtә salmışdır. Elmi "Zәrәbә Zeydün Әmrәn" qәlәmә verib, camaatı mәmuli elmlәri vә fәnlәri öyrәnmәyә qoymadılar. Belә ki, hәr tәrәfdәn bir adam baş qaldırıb, şöhrәtpәrәstlik vә mәqampәrәstlik üzündәn müqәddәs vә pak şәriәtin bir para qanunlarını dәyişdirmәyә cәsarәt etdilәr vә müxtәlif adlarla özlәrini irәliyә soxdular. Biri dedi: "mәn şeyxiyәm", başqası cәsarәtlәnib ondan daha yüksәk iddialara әl atdı. Dedi: "mәn babiyәm". Camaat da cәhalәt vә nadanlıq üzündәn onların çağırışına    sәs verib, dörd tәrәfdәn başlarına toplaşdı....”

 

İbrahim bәy burada özündәn çıxıb, oturduğu yerdәn dizi-dizi mollanın yanına qәdәr gedib dedi:

 

“Siz o adamlarsınız ki, elmi mübahisәlәr zamanı cәhalәt üzündәn kitabları bir-birinizin başına çırpıb, ağzınıza gәlәn hәrzә-hәdyanı danışırsınız. Elm öyrәnmәk dava istәmir. Bunların hamısı cәhalәt әlamәtidir. Elә bu alim görkәmli cahillәr millәtin dövlәtdәn, dövlәtin millәtdәn ayrılıb, bir-birindәn zәhlәsi getmәsinә sәbәb olmuşlar. Mövhum kimyagәrlik mәşqinә düşmәyin, arsızlığa düçar olmağın, tiryәk çәkmәyә adәt etmәyin sәbәbi ancaq әhalinin mәişәt elmindәn xәbәrsizliyidir....”

 

İbrahim bәyin sәsi get-gedә ucaldı. O qәdәr qışqırdı ki, ağzı qızmış nәr dәvә kimi köpüklәndi. Hәrarәtinin şiddәtindәn hey tәr tökürdü. Mәn onun bu halәtini görüb mat qalmışdım. İbrahim bәy dedi:

 

“Axı mәn hansı külü başıma әlәyim! Bu adam alimlik iddiasında olduğu halda iki kәlmә hәqq söz demәyimә görә mәni mürtәd adlandırdı.”

 

Bunu deyib birdәn iki әlli başına vurdu. Papağını çıxarıb dәli kimi yerә çırpdı. Papaq yerdәn qalxıb yaxınlığında olan çırağa dәydi. Çıraq düşüb sındı, nefti yerә dağıldı. Neft piltәdәn alışdı. Bircә anın içindә otağın hәr tәrәfini şölә bürüdü. Bu çәkiş-bәrkişdә mәn böht alәmindәn özümә gәlib gördüm İbrahim bәy huşunu itirmiş halda düşüb qalmışdır. Otağın da fәrşi od tutmuşdu. Var gücümlә qışqırdım: "Uşaqlar, gәlin, yandıq!"

 

Yusif әmi ilә nökәrlәr gәldilәr. Mәn Yusif әmiyә dedim:

 

“Sәnin başına dönәrәm, İbrahimi tez otaqdan çıxarın, oddan xilas elәyin, otaq yansa da yanıb, becәhәnnәm!”

 

İki-üç yandan kömәklәşib İbrahimin cәsәdini bayıra çıxardıq. Bu әsnada molla istәdi qaçıb öz canını oddan qurtarsın. Әtәyi yanmağa başladı. Qışqırıb dedi: "Yandım, amandır, su, su, su!" Mәn dә qışqırıb ucadan dedim: "Yanğın var!"

 

Qonşular tökülüb gәldilәr. Hәr tәrәfdәn odun üstünә su sәpmәyә başladılar. Birdәn gördüm otağın pәrdәsi alışdı. Alov pәncәrәnin çәrçivәsinә, otağın tavanına keçdi. Qışqırıb dedim: "Pәrdәni çәkin, çәrçivәlәri sındırın!"

 

Camaat pәrdәdәn tutub "Ya Әli, ya Hәsәn, ya Hüseyn" deyib çәkdi. Pәrdә yerә düşdü. Yanğın söndü.

 

Kәnara vurdu dözüm pәrdəsin könül, indi

Zəmanә pәrdә dalından görәk nәlәr çıxarır!

 

 

 

 

SONLUQ

 

 

Bu sәyahәtnamәnin çap olunması imkanını mәnә nәsib etmiş olan allah şükr, olsun ki, vәtәn eşqi uğrunda ağır zәhmәtlәrә, mәşәqqәtlәrә qatlaşan bu hörmәtli başıbәlalı sәyyahın yüksәk adını ruzigarın lövhәsindә yadigar qoymağa müvәffәq oldum.

 

Müqәddimәdә әrz olduğu kimi, böyük zәhmәt vә mәxaric istәyәn bu sәyahәtnamәnin nәşri xüsusi qazanc üçün olmamışdır. Mәn öz fikrimcә bu işi bir növ vәtәnpәrvәrlik, millәtpәrvәrlik, dövlәtpәrәstlik kimi hesab edib, onun bütün zәhmәt vә mәxaricini könüllü olaraq öz öhdәmә götürdüm. Qoy hörmәtli oxucular onun mündәricәsinә insaf gözü ilә baxsınlar, vәtәnin eyblәri vә nöqsanlarını aradan qaldırmaq üçün hümmәt göstәrsinlәr. Bәlkә dә onların birliyi vә uca hümmәti nәticәsindә getdikcә bütün fәsadlarımız aradan qaldırıla, hәr bir sahәdә islahat başlana.

 

Hazırkı vәziyyәtdәn tamamilә mәyus olmaq da düzgün deyil. Çünki millәtin sәyi vә әmәli müqabilindә heç bir çәtinlik müqavimәt göstәrә bilmәz. "Kişilәrin hümmәti ilә dağı-dağ üstә qoymaq olar" -- demişlәr. İşlәrin islahı üçün әlbir hәrәkәt etmәk lazımdır ki, çәtinliklәrә qalib gәlmәk mümkün olsun.

 

Millәt başçılarının xarlıq vә zәlilliyi özlәri üçün rәva görmәyәcәklәrinә, keçmişdәn ibrәt almaqla vәtәnin xoşbәxt gәlәcәyi naminә ümumi asayiş üçün lazım olan tәdbirlәri işә salacaqlarına ümid bәslәyirәm. Bu tәdbirlәrin sayәsindә әziz vәtәnimiz hәqiqi mәdәniyyәt işığı ilә aydınlığa çıxacaq, elm, hünәr, әdalәt, bәrabәrlik nәsiminin әsmәyә başlaması ilә cәhalәt vә tәnbәllik buludları dağılacaq, yer üzünün әn gözәl nöqtәlәrindәn olan mәmlәkәtimizin üfüqlәrindәn zülm vә әsarәt silinib çәkilәcәkdir. Zülm vә cәfadan bir әsәr qalmayacaq, bütün şәhәrlәrdә, qәsәbәlәrdә, әziz vәtәnimizin bütün sәrhәdlәrindә dövlәt binalarının üzәrindә әdalәt bayrağı nәhayәt iftixarla dalğalanacaqdır. Şәhәrlәrin mәrkәzindә dә әzәmәtli imarәtlәrdә yerlәşmiş әdalәt mәhkәmәlәrinin qapıları bütün әhalinin üzünә açıq olacaqdır. Әdalәt mәhkәmәsi hakimlәrinin nәzәrindә varlı, yoxsul, әsir, әmir bәrabәr olacaqdır. Allah bәndәlәrinin hüququ qoluzorluların tәcavüzündәn qorunacaqdır.... İndi baxın görün XII әsrin axırlarında bizim   babalarımızın başı bu zülmkar hakimlәrin cәfasından, darğa, fәrraşbaşı, fәrraş vә onların quyruqlarının әluzunluğundan nәlәr çәkmәmişdir. Yırtıcı xasiyyәtli bir adamın sәrxoşluq alәmindә elәdiyi bir işarә ilә onların canları, malları    mәhv olub tәlәf edilirdi. Onlar mәmlәkәt vә millәtin güclü düşmәnlәrinin hücumundan olmazın әziyyәtlәrә düçar olmuşlar.... Bu gün biz keçmiş tariximizә        baxanda vәhşi tayfaların sevimli vәtәnimizdә törәtdiklәri xarabalıqlara vә babalarımıza qarşı mürtәkib olduqları cinayәtlәrә görә mütәәssir olduğumuz kimi,     әlbәttә, xәlәflәrimiz dә bizim yaşadığımız dövrün tarixini görәcәklәr. Belә olduqda, biz elә hәrәkәt etmәliyik ki, özümüzdәn onlara  müsibәtnamә miras qoyub getmәyәk. O zamanla indnki dövr arasında çox fәrq var. O vaxt bütün yer üzünü bu günә nisbәtәn vәhşilik bürümüşdü. Tayfaların vә xalqların daxildә vә xaricdә vuruşmaqdan, bir-birinin qanını axıtmaqdan başqa bir işlәri yox idi. Bütün yer üzәrindә tәrәqqi vә mәdәniyyәt asarı görünmürdü. Buna görә dә babalarımız o dağıdıcı selin  müqabilindә möhkәm bir sәdd çәkә bilmәdiklәrinә görә üzürlü idilәr. Amma bu gün mәdәniyyәt günәşinin işığı hәr tәrәfә yayılmışdır. Hәr bir tayfa onun işığından faydalana bilәr. Ona görә dә gәlәcәk nәsillәr bizim üzrümüzü heç bir vәchlә qәbul etmәyәcәklәr.

 

İnsafla demәk lazımdır ki, bu gün İrandan başqa heç bir mәmlәkәtdә bir nәfәr mötәbәr tacir hәyasız bir fәrraş tәrәfindәn tәhqir olunmur, onun әlindә әsir deyildir. Hәr yerdә bir haqq-hesab var. Hakimin dә, mәhkumun da ixtiyarı vә vәzifәsi müәyyәn olunubdur. Ancaq İranda belә deyil. İrandan başqa hәr bir ölkәdә dövlәt vergisi әhalidәn bәrabәr şәkildә toplanır. Bizdәn başqa hәr bir dövlәtin tәbәәsi özünün müәyyәn edilmiş vergisini vaxtlı-vaxtında aparıb, xahiş-iltimasla hökumәtә tәhvil verir. İrandan başqa hәr bir mәmlәkәtdә dövlәt vә millәt vәtәni әlbir qoruyurlar. İrandan başqa dünyanın heç bir yerindә ruhani başçılar ölkәnin siyasi işlәrinә dәxalәt etmirlәr. İrandan başqa yer üzünün heç bir nöqtәsindә müqәddәs mәkanlar, ülәmanın evi, böyüklәrin tövlәsi oğrunun, әyrinin, qatilin pәnahgahı vә sığınacağı deyildir. Demәli, fürsәti fövtә vermәdәn bütün bu xoşagәlmәz vәziyyәtә son qoymaq üçün çarә axtarmaq lazımdır. Bu deyilәnlәr nә әfsanәdir, nә dә qondarma bir xәyal. Hamının hәr gün gördüyü vә şahidi olduğu hәqiqәtlәrdir. Bu yaramaz vәziyyәti görürkәn dostlar kәdәrlәnir, düşmәnlәr isә sevinirlәr. Düşmәnlәr qәdim vә nәcib bir millәtin yüksәk adını mәsxәrә ilә çәkib, teatr tamaşaxanalarında bu vәziyyәtin şәbehini çıxarırlar. Rәvadırmı ki, bu qәdәr tәhqiri qәbul edib, tәrәqqi vә mәdәniyyәtә doğru bir addım atmayaq, bu yaramaz vәziyyәtin islahına çalışmayaq?

 

Qorxuram dünyanın işığa bürünmәsinә baxmayaraq, bu gün yenә dә hәmvәtәnlәrimdәn bәzisi bu sәyahәtnamәni oxuyandan sonra sәyyaha vә onu çap elәyәnә qarşı istehza ilә gülsün, bizi axmaq vә dәli adlandırsın. Heç uzaq deyil ki, bәzilәri bununla da kifayәtlәnmәyib, bizi mürtәd vә dinsiz hesab elәsinlәr. Mәn hәr halda onları halal elәyirәm, onlara dua elәmәkdәn başqa bir söz demәyәcәyәm. Ancaq bunu tam  cәsarәtlә әrz elәyim ki, әgәr qırx-әlli il bundan qabaq hәr bir mәzlum zalımın әlindәn şikayәt edib fәryad qoparsaydı, zülmü özünә vә özgәlәrinә rәva görmәsәydi, zülmdәn kәnarda qalanlar isә mәzlumların halına etinasız yanaşmasaydılar, hәr bir sәyyah yaxşıdan-pisdәn vә gördüklәrini qәrәzsiz-mәrәzsiz yazıb nәşr etdirsәydi, bu gün vәtәnimizdә olan bu dәrin yaralar sağalmışdı, mәmlәkәt vә millәt düçar olduğu xәstәliklәrdәn şәfa tapmışdı. Çox tәәssüflәr olsun ki, hamı "mәnә nә" deyib keçdi. Ancaq çox keçmәz, onlar görәrlәr ki, hәr nә olub onların özlәrinә olubdur. Әgәr o vaxt әllәrini uzaqdan oda tutmuşdularsa, indi özlәri odun içinә düşmüşlәr.

 

İranın başçıları, mütәfәkkirlәri, şair vә әdiblәri o qәdәr xәrc-mәxaricdәn sonra Avropaya birinci sәyahәtin mәmlәkәtә vә millәtә heç bir xeyir vermәdiyini nәzәrә alıb, әlbir şәkildә ikinci vә üçüncü sәyahәtlәrin qarşısını alsaydılar, mülayim nәsihәtlәr vә tәsirli nәzm vә nәsr ilә şahın niyyәtinә mane olsaydılar, әlbәttә, Avropada hәdәrә gedәn o pullar mәmlәkәtin xәzinәsindә qalardı. Millәt dә o sәfәrlәrdә törәnmiş biabırçılıqlardan qorunmuş olardı. Heyf ki, bizim mәmlәkәtimizdә millәt başçıları hәlә fikir azadlığı vә qәlәm sәrbәstliyinin lәzzәtini dadmamışlar. Onlar bilmirlәr ki, bu böyük nemәt nә dәrәcәdә ölkәnin abadlığına, dövlәt vә millәtin başıucalığına sәbәb olar. Doğrudan da çox tәәccüblü bir haldır ki, hamı bu hәqiqәti dәrk edib etiraf etdiyi halda yenә dә lәzzәtini bilmәk üçün onu hәyata keçirib sınaqdan çıxarmaq istәmirlәr. Tәәssüflәr olsun ki, bәdbәxtliyimizdәn hәr bir işdә "mәnә nә" deyib keçirlәr. Tәrәqqi vә mәdәniyyәtә can atmaq insanın vәzifәsidir. Nә kimi yollarla olur-olsun, әdәb vә insaniyyәt dairәsindәn kәnara çıxmamaq şәrtilә xәyal, fikir vә qәlәm azadlığına nail olmaq lazımdır. Yalnız bu yolla başqa mәdәni xalqlar arasında başıucalıqla yaşamaq hüququna malik olmaq mümkündür. Әgәr bunun xilafına rәftar edilәrsә, әcnәbi millәtlәrin nәzәrindә xar vә zәlil olacağıq, necә ki, bu gün olmuşuq. Bu mәtlәbin heç bir subuta ehtiyacı yoxdur.

 

Qәrb ölkәlәri xalqlarının nә kimi nailiyyәtlәr әldә etmiş olduqları vә nә dәrәcәdә yüksәk iftixarla yaşadıqları gün kimi aşkardır. Onlar bizim kimilәri heç adam yerinә dә qoymurlar. Onların tәrәqqisinin sәbәblәrini düzgün aramış olsaq, fikir vә qәlәm azadlığından başqa bir şey tapa bilmәyәcәyik. Mәlumdur ki, layiqincә tәhsil edәn, tәrbiyә olunan, müasir elm vә fәnlәri lazımınca mәnimsәmiş olan bir millәt fikir vә qәlәm azadlığına da malik olsa, xoşbәxtlik hәr tәrәfdәn o millәtә doğru ikiatlı çaparaq gәlәr. Biz şam, şәkәr mәsrәf elәmәk mәcburiyyәtindә olub, mahud çit paltar geymәli, kağız işlәtmәli olduğumuz bir halda bunları istehsal edәn sәnayeni dә öyrәnmәliyik. Bu sәnayeni öyrәnmәk isә elmsiz mümkün deyil. Elm olandan sonra da әmin-amanlıq vә әdalәt lazımdır. Fikir vә qәlәm azadlığı olmadan isә bunların heç biri heç kәsә müyәssәr olmamışdır.

 

Qәrb ölkәlәrindә qәlәm sahibi olan hәr bir kәs lap dәli olsa belә, milli mәnafe naminә bir mәqalә yazıb qәzetlәrә versә, onun sabahı günü millәtin bütün ağıllı adamları o dәlinin mәqalәsini oxuyacaq, mәqul bir şey nәzәrlәrinә çatdıqda ona әmәl edәcәklәr. Әks tәqdirdә üzlәrini turşutmadan, qaşqabaqlarını tökmәdәn onun üstündәn keçәcәklәr. Bizim ölkәdә isә bunun tәrsinәdir. Bir ağıllı adam bu xüsusda bir söz desә vә ya yazsa, fikir mәhdudluğu vә hövsәlәsizlik üzündәn qışqır-bağır salıb deyәcәklәr: "Baba, dünyada belә şey ola bilmәz". Hәm dә o qәdәr hay-küy salacaqlar ki, ağıllını da dәli edәcәklәr. Bizimlә Qәrb millәtlәri arasında fәrq ondan ibarәtdir ki, bir adam bir söz deyәndә, lap ağlasığmaz bir fikir olsa belә, onlar axıra qәdәr qulaq asacaq, sonra o xüsusda öz fikirlәrini bildirәcәklәr. Biz isә bu yarı-yarımçıq düşüncәmizlә, ölçmәdәn, biçmәdәn, o adamın sözünü yarıda kәsib qışqıracağıq ki, bu, mahaldır, ola bilmәz. Fikir söylәyәn adam dünya malından mәnim kimi әliboş olduqda mәsәlә xüsusilә aydındır. Bundan әlavә, birinin bәxti yar olsa vә öz faydalı sözünü bütün bu çәtin mәrhәlәlәrdәn keçirә bilsә belә, müftә afәrindәn başqa ona vә millәtә bir xeyri olmayacaq. Bilmirәm fikir vә qәlәm azadlığının dövlәtә vә millәtә nә kimi bir zәrәri ola bilәr ki, danışanların dilini bağlamış, yazanların qәlәmini sındırmışlar. Görünür, azadlığın mәnasını dürüst başa düşmәmişlәr. Bәli, dövlәt vә millәtә xәyanәt edәn hәr bir qәlәmi, әlbәttә, sındırmaq lazımdır. Elәcә dә adamlara iftira deyәn, onun-bunun heysiyyәtinә toxunan hәr bir ağızı da qıfıllamaq lazımdır. Ancaq bu o demәk deyil ki, zalım hakimi tutub tәnbeh etmәk әvәzinә onun özbaşınalığını yazıb ifşa edәn bir bәdbәxt qәzeti qadağan edәlәr. Bir para cahil tәәssübkeşlәr fikir mәhdudluğu üzündәn deyirlәr ki, bu eyblәri vә qәbahәtlәri kağız üzәrinә gәtirmәk vә әcnәbilәrә göstәrmәk milli qeyrәt vә tәәssübün yoxluğu әlamәtidir. O yazıqlar elә xәyal edirlәr ki, bizim mәmlәkәtin idarә vәziyyәtindәn, hakimlәrimizin zülmündәn, başqalarının әxlaq pozğunluğundan әcnәbilәrin xәbәri yoxdur. Allaha and olsun, onların bu fikri tamamilә batil bir xәyaldır. Hal-hazırda bizim heç bir şeyimiz әcnәbilәrdәn gizli deyil. Onlar bizim nöqsanlarımızı bizim özümüzdәn yaxşı bilirlәr. Bundan әlavә, bütün aqil adamların qәnaәtinә görә hәr kәs bu eyblәrin üstünü örtsә dinә, dövlәtә, mәmlәkәtә vә millәtә xәyanәt etmiş olar.

 

Sәnin xeyirxahın o kimsәdir ki,

Desin yol üstündә filan tikan var....

 

Doğru danışana ona görә sәdaqәtli adı vermişlәr ki, sәninlә doğru danışsın, sәnin eyblәrini üzünә söylәsin, sәni o eyblәrdәn çәkindirmәyә çalışsın. Әgәr bu sifәtdә bir adam tapsan onun әtәyindәn tutub buraxma, çünki o sәnin sәdaqәtli dostundur.

 

Demәli, mәlum olur ki, vәtәninә mәhәbbәti olan, vәtәndaşlarını sevәn hәr bir adam vәtәndaşlarında bir çatışmayan cәhәt gördükdә mülayim dillә onlara deyib göstәrmәlidir. Ola bilsin o sözlәrin biri tәsir etsin, camaat xoşagәlmәyәn işlәrdәn getdikcә әl çәksin, nadanlıq vә cәhalәtin sәmәrәsi olan zülm vә nadürüstlük aramızdan qaldırılsın, onun yerindә düzlük vә әdalәtin tәntәnәsi başlansın.

 

Bu günәdәk ömrünü zalımlara mәdh demәklә tәlәf edәn şair vә yazıçılarımızın artıq indi vәtәn eşqi, vәtәnpәrvәrlik haqqında әsәr yazıb yaratmaq vaxtı gәlib çatmışdır. Bir müddәt hәr bir müsibәtә ağladığımız kimi, qoy bir zaman da vәtәn mәrsiyәsi oxuyub ağlayaq. Ona görә ki, әgәr vәtәnimiz olmasa, bizә heç bir ayin vә mәrasim icra etmәyә icazә vermәzlәr. O yazıçı vә şairlәr uzun illәr boyu vәtәnpәrvәrlәri mәzәmmәt edib hәcvә qoyduqları kimi, qoy indi bir müddәt dә xainlәrin әmәlini şerlә vә nәsrlә pislәsinlәr. Uzun illәrdir ki, cәhәnnәm odundan qurtulmaq üçün ağlayıb yalvarırıq. Gәlin bir az da zülmdәn qurtulub, әdalәt vә insafa nail olmaq haqqında dua edәk. Әsrlәr boyu hәvayi-nәfs üzündәn bir-birimizlә düşmәnçilik edib, aramıza nifaq salmışıq. Gәlin bir neçә vaxt da bütün xoşbәxtliklәrin ilk rәhni olan mәhәbbәt vә qayğı ilә rәftar edәk. Burada şah Abbasa nisbәt verilәn bir mәsәli nәql etmәyi münasib görürәm. Deyirlәr cәnnәtmәkan şah Abbas Sәfәvi at üstündә bir yerә gedirdi. O dövrün mәşhur alimlәrindәn zatı pak olan Mir Mәhәmmәdbağır Damad vә yüksәk mәqamlı Şeyx Bәhaüddin Amili dә şahı müşayiәt edirdilәr. Şah Abbas o iki möhtәrәm alimi sınayıb, aralarında rәqabәt vә paxıllıq olub-olmadığını yoxlamaq istәdi. Mәrhum Seyidin atı çox atılıb düşür, oynayırdı. Şah Abbas Şeyxin qulağına yavaşca dedi: "Seyidin atı çox oynaqdır, belә atlar alimlәrin şәninә uyğun deyil". Şeyx әrz elәdi ki, "At öz minәnini tanıyıb bilir ki, nә qәdәr alim vә böyük adamdır. Ona görә ona nәsib olan xoşbәxtlikdәn oynayır vә buna haqqı da var".

 

Bir qәdәr yol getdikdәn sonra o tәdbirli padşah üzünü ali mәrtәbәli Seyidә tutub dedi: "Şeyxin atı çox tәnbәldir, addımını addımından qabağa qoymaq istәmir. Şeyxin özü dә at minә bilmir". Seyid cavab verib dedi: "Xeyr, Şeyxin atı tәnbәl deyil, o qәdәr fәzilәt vә elm yükünü onun necә çәkmәsi tәәccüblüdür".

 

Padşah bu iki böyük alimin incә vә gözәl sözlәrini eşitdikdәn sonra deyir: "Allaha şükür ki, mәnim şahlıq etdiyim dövrdә millәtin ülәması bir-biri ilә bu dәrәcәdә mehribandır. Bunun özü bütün millәt arasında birlik vә mәhәbbәtin varlığına sübutdur".

 

Biz dә mehriban allahın dәrgahından gecә-gündüz yalvarıb istәmәliyik ki, mәmlәkәtin xarabalığı, millәtin pәrişanlığına sәbәb olan nifaq vә әdavәti bizim başçılarımızın vә bütün hәmvәtәnlәrimizin arasından götürüb, onları bir-birinә mehriban elәsin. Belә olarsa, әl-әlә verib vәtәnin abadlığı, vәtәndaşların asayişi vә başıucalığı üçün lazım olan şәrait yaranar. Onda hamı birlikdә dövlәt vә millәtin heysiyyәtini qorumağa başlar, bu gün әlamәtlәri görünәn neçә min illik sәltәnәtin zavala uğramasının, öz xәlәflәrinin zillәtә vә tәhqirә düçar olmasının qarşısını alarlar. Belә olarsa, özlәri dә bu beş günlük dünyada gözәl ad qoyub gedәr, onları hәmişә yaxşılıqla yad edәrlәr....

 

 

 

 

İ K İ N C İ  C İ L D

 

 

Düz yolla gedәnlәr öz әxlaqlarını daim saflaşdırmağa çalışmalı, tәkәbbür vә özünü öymәkdәn çәkinmәlidirlәr.

 

Әlqәrәz, İbrahim bәyin sәyahatnamәsinin möhtәrәm oxucuları onun işinin aqibәti intizarındadırlar. Vәtәnpәrvәrlәr o vәtәn vurğunu olan qeyrәtli cavanın vәziyyәtindәn xәbәrdar olmaq üçün hәr yandan mәktublar yazıb, peyğamlar göndәrәrәk soruşdular ki, pәrdә düşdükdәn vә yanğın söndürüldükdәn sonra o ürәyi yanıqlı vәtәn didәrgini otaqdan bayıra çıxarıldıqda öldümü, xәstәlәndimi vә ya sәlamәt qurtardı? Onun әli mehriban anasının әlinә çatdımı?

 

Tәәssüb çәkmәyin nә ilә nәticәlәndiyi, ölәn günә kimi nә kimi müsibәtlәrә düçar olması hamıya aydın olsun deyә o qeyrәtli cavanın taleyinin sonunu Yusif әminin yazıb qeydә almasına baxmayaraq, bir para mülahizәlәrә görә, o nakam vәtәnpәrvәrin sәrgüzәştinin çap vә nәşr etdirilmәsindәn sәrf-nәzәr olunmuşdu. Fәqәt vәtәnpәrvәrlәr hәddindәn artıq israr edib, o başıbәlalı, qeyrәtli cavanın işinin aqibәtindәn xәbәrdar olmaq arzusunda olaraq onun nәşrini tәkidlә xahiş etdilәr. Hәtta millәtini sevәn vәtәnpәrvәrlәrdәn biri iki yüz tümәn pul göndәrdi; әsәrin çap olunmasına iqdam edildikdә sәkkiz yüz tümәn dә göndәrәcәk idi. Bu o demәkdir ki, o, vәtәn yolunda, yәni bu qeyrәtli cavanın başına gәlәn macәranın nәşr etdirilmәsi yolunda min tümәn xәrclәmәyә hazırdır.

 

Vәtәn övladları, İran millәtinin qeyrәt vә hәmiyyәtdәn mәhrum olduğunu tәsәvvür edәn bәdbinlәrin düşündüklәri kimi deyildir. İran xalqının tәbiәtindә qeyrәtsizlik olması barәsindәki fikir әsassız vә açıq bir iftiradır; belә ki, bu vәtәnpәrvәr qocanın maddi qüdrәti vә sәrvәtinin nә qәdәr olduğunu bilәn bir şәxs onun belә bir sәrvәtә malik olmasına baxmayaraq, öz ölkәsi vә vәtәninin inkişafı yolunda min tümәni necә bağışlamasına tәәccüblәnәcәkdir. Halbuki o, ad-san vә şöhrәt tәmәnnasında deyildir vә öz pulunu sonsuz bir cәsarәtlә xәrclәyәrәk, belә tәhlükәli bir işә әl atır. Onun bu әmәli aşkara çıxarılarsa, qәrәzli şәxslәrin qәzəbinә düçar olacağı da uzaq deyildir.

 

Xülasә, altı aydan sonra o qeyrәtli şәxsin iki yüz tümәnini geri qaytarıb, bu kitabı nәşr etdirә bilmәdiyimizә görә üzr istәdik. Ancaq o cәnabın bağışladığı mәblәğ elә bil ki, bu kitabın çap edilmәsinә xәrclәnmişdir. Sözü vә әmәli düz olan belә insanların qeyrәt vә hümmәtinә afәrin!

 

Sözü ilә ürәyi bir adama can qurban!

 

Sözün qısası, dostlar üz vurdular ki, o nakam cavanın İstambuldan Misrә gedәndәn vә Misirdә olarkәn hәyatının axırınadәk başına gәlәnlәr haqqında Yusif әminin yazmış olduqlarını nәşr edәm. Mәn isә bu işlәrdәn bir müddәt boyun qaçırdım. Nәhayәt, qeyrәt vә hümmәtin tәhrik olunmasına sәbәb olan bir mәsәlә qulağıma çatdı vә mәni o qeyrәtli cavanın sәrgüzәştinin sonunu çap edib, onu sәyahәtnamәnin birinci cildinә qoşmağa vadar etdi. Yaxşı olar ki, hәmin kitabın nәşr edilmәsinә sәbәb olan hәmin mәsәlәni әziz oxuculara çatdıram.

 

Dostlarımdan biri hәr il iki dәfә Misir vә İstambuldan Tehrana gedib, oradan İstambula vә Misrә qayıdırdı. Bu günlәrdә o, Tehrandan qayıtdıqda mәndәn soruşdu:

 

“İbrahim bәyin sәyahәtnamәsini axtarıram, әgәr bir yerdә sorağın varsa mәnә göstәr, alım.”

 

Dedim:

 

“Kimin üçün istәyirsәn?”

 

Dedi:

 

“Tehranda filan vәzirin evindә düşmüşdüm. Onun arvadı mәnә çox hörmәt göstәrdi. Nökәrlәri gecәlәr vәzir üçün eşik hәyәtdә köhnә, dağılmış bir kitab oxuyurdular. Mәn dә qulaq asırdım. Bu kitabda qәribә vә hәlә eşidilmәmiş mәsәlәlәr yazıldığından vәzir gecәlәr onu oxumaq vә ya dinlәmәklә mәşğul idi. Başı elә qarışmışdı ki, әndәruna getmirdi. Günlәrin birindә arvadı ondan soruşdu:

 

“Filankәs, neçә gecәdir ki, әndәruna gәlmirsәn?”

 

Vәzir dedi:

 

“Doğrusu budur ki, hacı filankәs bir kitab oxuyur. Onu dinlәmәkdәn sәrmәst olmuşam. Yeyib-içmәk, yuxu mәnә haram olubdur.”

 

Gecә vәzirin arvadı adam göndәrdi ki, hacı kitabı gәtirib әndәrunda oxusun. Kitabı apardıq. Xanım hacıya buyurdu ki, kitabı gәrәk başdan oxuyasınız. O da kitabı әvvәldәn oxumağa başladı. Neçә gecә oxudu. Hörmәtli xanım gah ixtiyarsız olaraq gülür, bәzәn dә yaylıqla göz yaşlarını silirdi. O, kitabı dnilәmәyә o dәrәcәdә alışmışdı ki, bәzi vaxt şamı dörd-beş saat gecikdirirdi. Qayıdan baş mәndәn tәkidlә xahiş elәdi ki, kitabdan bir cild onun üçün alıb aparım. Dedi ki, bu kitabı mәktәbә gedәn sәkkiz yaşlı oğlum .... xan üçün kitabxanada saxlamaq istәyirәm ki, boya-başa çatdıqdan vә ağıla, kamala yetdikdәn sonra oxusun. Qoy bilsin ki, İranda nә hәngamә imiş, elәcә dә anlasın ki, İranda da, Qәrb ölkәlәrindә olan mütәfәkkirlәr kimi, mәsәlәlәri yazıb, İran hökmdarlarını әxlaqca tәmizliyә, işlәrdәki nöqsanları islah etmәyә çağıran qeyrәtli adamlar olmuşdur....

 

Doğrusu, mәn bu möhtәrәm xanımın sözlәrini eşitdikdә tәәccüblәndim, әllәrimi göyә qaldırıb dedim: "Allah, sәnә min şükür! Ölkәmizin qadınları bu cür qeyrәtli vә düşüncәli olanda gör kişilәri necә olacaqlar!" Әslindә sәyahәtnamәni qәlәmә almaqdan mәqsәd vә yalnız fikirlәrdә intibah yaratmaqdan ibarәt idi. O möhtәrәm qadında olan bu qeyrәt hisslәri vәtәnpәrvәrlәrin nәzdindә minlәrlә qızıl-gümüşdәn daha qiymәtlidir. Bu xәbәri eşitdikdә bundan әvvәl adı qeyd edilmiş şәxsin min tümәnini qәbul etmәkdәn imtina etmәyimә baxmayaraq, bu möhtәrәm xanımın yüksәk әfkarı müqabilindә  boyun qaçırmağın çәtin olduğunu görüb hümmәtә gәldim, "allaha tәvәkkül" deyib, hәmin cildin çapına vә nәşrinә başladım.

 

Hәrçәid sәyahәtnamәni çap vә nәşr etmәkdәn mәqsәd әvvәlcә bu idi ki, şayәd doğru yazan qәlәmim müqәddәs vәtәnin minlәrlә eyiblәrindәn birini şişirmәdәn, mübaliğәyә yol vermәdәn yazıb göstәrә bilsin. Ola bilәrdi ki, bu, qüdrәt sahiblәrinin nәzәrinә çatdıqda qeyrәt vә insaf sahiblәri bu zәhmәtlәrin müqabilindә mәni xeyir-dua ilә yad etsinlәr. Lakin tәәssüflәr olsun ki:

 

"Sәhv idi әslindә bu saydıqlarım".

 

İnsafsız, qәrәzli adamlar bu xidmәti mәmlәkәt vә millәtin asayişinә zәrәrli bir әmәl kimi qiymәtlәndirdilәr. Sәyahәtnamәni qәti surәtdә qadağan etdilәr vә bildirdilәr ki, o, hәr kәsin әlindә göründüyü tәqdirdә haman şәxs hәbsә alınıb cәrimә olunacaqdır.

 

Ancaq bununla belә, bir neçә nәfәri istisna etmәklә bütün millәt sәyahәtnamәnin mündәricatını alqışlayıb, onu tәsdiq etdi. Әsәrә tutulan eyib yalnız bundan ibarәt oldu ki, onda nöqsanlardan az yazılmışdı. Bu isә tәbiidir; çünki İbrahim bәy filan şәhәri görmәmiş vә o şәhәrdә olan filan әmәldәn xәbәrsiz qalmışdır. Lakin bizim әsas mәqsәdimiz bu idi ki, iş başında olanlar, mәsul adamlar oxuyub bilsinlәr ki, orada yazılan bütün qәbahәtlәr vә yaramazlıqlar bütünlüklә onların vücudunda mövcud olmuşdur. Onlar xalqın mәnafeyini öz xüsusi mәnafeyinә zidd hesab etmişlәr, gәlәcәkdә vәzir vә ya әmir olmaq, bununla da xәyali hörmәt vә izzәt kәsb etmәk xülyası ilә faydasız tәşәbbüslәrә әl atmışlar, çünki yaxşı ad, izzәti-nәfs, mәnәviyyat fikrindә olmamış, şәrәfin mәnasını başa düşmәmiş, opportunizmi özlәrinә peşә edәrәk, adlarının müqәddәs milli tarixdә sәbt olunması üçün yaxşı şöhrәtdәn ibarәt olan әbәdi hörmәt vә izzәtin nәşәsindәn xәbәrsiz qalmışlar.

 

Qırx xәzinә ilә Qarun köçdü dünyadan.

Yaxşı adla yaşar indi Әnuşirәvan.

 

Yenә dә әrz edirәm: ey iş başında oturanlar, ey padşahın müqәrrәblәri, ey millәtin başçıları! Özünüzә rәhminiz gәlsin, bu yazılardan qorxmayın, xeyrinizә olmayan işlәrdәn, mәslәhәtinizә olmayan bәd әmәldәn çәkinin! Yәqin bilin ki, siz nә qәdәr çalışsanız da bu rәftarla hal-hazırda tutduğunuz mәqamlarda qala bilmәyәcәksiniz. Әksinә, sizin әmәliniz sizi hәr cür iftixardan mәhrum edәcәkdir. Halbuki әlinizdәki qüdrәtlә siz öz hörmәt vә qiymәtinizi elә möhkәmlәndirә bilәrsiniz ki, mәqamdan düşәndә iftixar vә asayişiniz iş başında olan vaxtdan yüz qat artıq olsun. Sizin tutduğunuz yolu istәr İranda, istәrsә dә başqa ölkәlәrdә sizdәn әvvәlkilәr dә tutmuşdular. Onların aqibәtlәrinin necә olması barәsindә diqqәtlә fikirlәşin. Onlar tam biabırçılıqla iş başından götürülüb qәzәbә düçar oldular, üstәlik başlarını da uduzdular. Sizin taylarınız olan sabiq osmanlı nazirlәri nә kimi zillәtә vә fәlakәtә giriftar oldular?!.. Özünüz bir yaxşı baxın görün alçaqlıq üzündәn әn çirkin rәzalәti әbәdi hörmәt vә izzәtdәn necә üstün tutursunuz. Böyüklәr buyurmuşlar: davamı olmayan bir şeyә könül bağlamaq düzgün deyil. Sizin qәflәtiniz vә özünüzü öymәyiniz İranı vә İran dövlәtini mәhv edәcәkdir. Dövlәtә hәr dörd tәrәfdәn üz verәn tәhlükәlәrә nәzәr salın. Özünüzә, bir dә on beş milyon İran millәtinә rәhminiz gәlsin. Qarşınızda çox çәtin bir iş dayanır. Görün bu altmış illik ömrünüzdә dövlәtin başını nә kimi alçaq oyuncaqlarla qatmısınız vә qatmaqdasınız. Siz mәmlәkәti vә millәti idarә etmәk elmindәn zәrrәcә xәbәrdar olsaydınız indi İran Yanoniyanın yerindә olardı....  Bu mәnasız qürur vә özünüöymәlәrә ata-baba şәrәfi, şәni vә nәcabәti adı qoymaqla ancaq özünüzü aldadırsınız. Sizin bu boş iddialarınız, dolaşıq xәyalatınız tamamilә yanlış, gәrәksiz vә iyrәncdir. Mәdaxil lәkәsini әtәyinizdәn silin, adınızı rüşvәtxorların siyahısından çıxarın; onda sәrvәtiniz vә gәliriniz    indikindәn dә artıq olar. Hәm dә bu mal-dövlәt murdar yolla deyil, tәcrübә ilә qanun vә şәrәflә qazanılan sәrvәtdәn ibarәt olar. Firәngistan nazirlәrinә fikir verin, görün hәr biri milyondan dәm vurur. Bu barbarlıq, qanunsuzluq, intizamsızlıq üçün nә mәnә, nә dә sizә eyib tutmaq olmaz. Eyib burasındadır ki, siz әsla bu eyiblәri aradan qaldırmaq niyyәtindә deyilsiniz. Eyib bundadır ki, nöqsanlardan danışan adamın dilini kәsirsiniz, sizin әmәllәrin qәbahәtini yazanların әlini kәsirsiniz. Eyib burasındadır ki, qәlәm azadlığını qadağan etmişsiniz. Bu kimi eyiblәr hәr yerdә, hәr bir millәt arasında İranda vә İran dövlәt başçılarında olduğundan daha betәr imiş. Lakin qәlәm azadlığı bütün bunlara son qoydu. Rus Puşkin, fransız Volter, ingilis Con Stuart öz millәt vә dövlәtlәri üçün onların nöqsanlarını açıb göstәrmәkdәn başqa bir iş görmәmişlәr. Haman ingilist Con Stuart azadlığın mәnafeyini başa salmaq üçün öz kitabında belә yazır:

 

"Canlılar alәmindә insan elә bir növә mәnsubdur ki, gәrәk daim tәrәqqi vә inkişaf etmәyә sәy göstәrsin. Tәrәqqi isә fikir vә yüksәk mәqsәdlәri söylәmәk azadlığına malik olmadan mümkün deyildir. İnsan öz әfkarını heç bir maneәyә rast gәlmәdәn söylәmәlidir. Hәr kәs nә istәyirsә, qoyun desin, düşüncәli adamlar yanında onun sözlәri qәbul olunarsa bütün millәtә vә camaata xeyri olar. Әks tәqdirdә, bu sözlәri söylәnilmәmiş kimi hesab edib göz yumun".

 

Siz başqa vәhşi vә barbar millәtlәrin öz eyiblәrini qeyd etmәkdәn çәkinmәdiklәrini vә öz nöqsanlarını açıb göstәrmәkdәn utanmadıqlarını tәsәvvür edirsinizsә, bu sәhv bir tәsәvvürdür. Siz Yaponiya әhalisinin otuz il bundan әvvәlki vәhşiliyi vә barbarlığını görә bilsә idiniz, onların o günkü halını bu gün öz nöqsanlarını tәnqid etmәk sayәsindә nail olduqları cәlal, şövkәt, sәrvәt vә әzәmәtlә müqayisә etmәk iqtidarında olsaydınız, elә bu saat hal-hazırkı qanunsuzluqdan, intizamsızlıqdan vә hәrc-mәrclikdәn әl çәkib, hamı üçün bәrabәr olan qanun icrasına başlardınız, mәnasız tәkәbbür vә iddiadan әl çәkәrdiniz, bir yerә gedәrkәn ardınızca әlli nәfәr fәrraşın da yollanmasına, arxanızca bir neçә atın yedәk çәkilmәsinә icazә vermәzdiniz. Yalnız öz mәdrәsәlәriniz vә maarifinizlә fәxr edәrdiniz, boynunuzda haqqı olan millәti öz hüququndan mәhrum etmәzdiniz.

 

İnsafla deyin, әgәr bir adam sizә Yaponiya, Koreya vә ya Çin hәrbi nazirliyini tәklif edәrsә hansını qәbul etmәyi üstün tutarsınız? Halbuki otuz il bundan әvvәl bu ölkәlәrin üçü dә eyni vәziyyәtә malik idilәr. İndi isә elmin bәrәkәtindәn biri yüksәk mәrhәlәyә çatmış, o biri isә cәhalәt bәlası üzündәn tәnәzzülә yuvarlanmışdır. Biri hakimdir, o biri isә itaәtә mәhkum olmuşdur.

 

Әlbәttә, Parisdә bir frank verib 36 nömrәli bulvarın sәrgisinә tamaşa elәyib görmüşsünüz ki, fransızlar keçmişdә necә adam öldürmüşlәr, onları necә cәrimә edirmişlәr. Orada bu kimi adamların hamısının heykәlini qoyub, tәrcümeyi-hallarını yazmışlar ki, necә div tәbiәtli adamlar olduqları hamıya mәlum olsun. Şübhәsiz ki, siz İstambulda Sultan Әhmәd meydanını seyr edәrkәn yengiçәrilәrin tamaşasına gedibsiniz. Siz onların nә kimi әcayib-qәrayib heykәllәrlә hökm verib allahın bәndәlәrinә necә zülmlәr etdiklәrini görübsünüz.

 

Әlbәttә, İspaniyada ispan millәtinin mәnşәyinin nәdәn ibarәt olduğu vә bu millәtin nәlәr etmiş olması da sizin nәzәrinizә çatmışdır. İndi onlar tam iftixar hissilә özlәrini bütün әcnәbilәrә göstәrib deyirlәr: "görün әvvәl nә idik, indi nәyik?" Onları bu gözәl mәdәniyyәt dairәsinә fikir vә qәlәm azadlığından, xeyirxahların tәnqidindәn başqa bir şey gәtirib çatdırmamışdır.

 

Sizin eyiblәriniz gün kimi aşkardır. Hәm dә bu eyiblәr sizin özünüzdәn başqa bütün dünya әhalisi üçün büsbütün aydındır, bununla belә siz bu eyiblәrin üzәrinә pәrdә çәkmәk istәyirsiniz....

 

Bundan sonra yazılanlar bütünlüklә Yusif әminin yazılarıdır ki, İbrahim bәyin işinin aqibәtini, onun tәәssübünün nәticәsini qәlәmә almışdır.

 

Yusif әmi әvvәlcә öz tәrcümeyi-halını yazır

 

 

 

 

YUSİF ӘMİNİN TӘRCÜMEYİ-HALI

 

 

Nökәriniz Yusif Abdulla oğlu öz tәrcümeyi-halını müxtәsәr şәkildә bu kitabın oxucularına nağıl edir:

 

Doğulduğum yer Tәbrizin rayonlarından olan Tufarqan qәsәbәsidir. Әmim Tәbrizdә sakin olduğuna görә, atam mәni doqquz yaşımda Tәbrizә aparıb hörmәtli әmimә tapşırdı ki, mәktәbә qoysun. İstәyirdi onun nәzarәti altında dini elmlәri öyrәnim. Sәkkiz il mәhәllә mәktәbindә oxudum, dörd il dә mәdrәsәdә tәlәbәlәr sırasında әylәşib sәrf-nәhvi öyrәndim.

 

Nәstәliq xәttini dә yaxşı yazırdım. İyirmi yaşıma çatdıqda mәrhum atam tәhsil xәrcimin öhdәsindәn gәlә bilmәdi. Mәni mәdrәsәdәn çıxarıb, özü ilә birlikdә Tiflisә apardı. Orada bir il qaldıq. Sonra mәrhum atamdan İstambula getmәk üçün icazә istәdim. İzn verdi. İstambula getdim. Orada bir hәmvәtәnliyә rast gәldim. Әhvalımdan xәbәrdar olduqdan sonra dedi:

 

“İstambul sәrmayәsiz adamın yeri deyil, yaxşısı budur ki, Misrә gedәk.”

 

Onun dediyinә qulaq asdım. Misrә gәldim. İki-üç ay ruzi qazanmaq üçün çalışdım. Günlәrin birindә mәnә dedilәr ki, İbrahim bәyin atası Hacı ... yә bir mirzә lazımdır. Yanına getdim. Mәni sınayandan sonra işә götürdü, o mәrhumun mirzәsi sifәtilә işә başladım. İbrahim bәy o vaxt hәlә anadan olmamışdı. Neçә aydan sonra pәrvәrdigar İbrahim bәyi mәrhum Hacıya bağışladı. Hacı cәnabları mәnә o dәrәcәdә mәhәbbәt göstәrib hörmәt elәyirdi ki, "qardaş vә dadaş" deyә mәni çağırırdı.

 

İbrahim bәy sәkkiz yaşına çatdı. Onu mәktәbә göndәrdilәr. Orada әrәb, fransız vә ingilis dillәrini öyrәnirdi. Lakin fars dilinin tәlimi vә nәstәliq xәttinin mәşqi mәnim öhdәmdә idi. İş o yerә gәlib çatdı ki, İbrahim bәyin tәlim vә tәrbiyәsindәn başqa mәnә ayrı bir iş tapşırmadılar. Mәrhum Hacı mәnә xidmәt etmәk üçün xüsusi bir nökәr tәyin etdi. Rahatlıq vә asayiş şәraiti hәr bir cәhәtdәn mәnim üçün tәmin edilmişdi. Çox üz vurdular ki, evlәnim. Lakin mәn boyun qaçırdım. Evin bütün ixtiyarı mәnim әlimdә idi, heç kәs mәnә toxunmurdu. Bütün eşqim vә mәhәbbәtim yalnız bu cavanı tәrbiyә etmәkdәn ibarәt idi. Elә bir iddiada ola bilmәrәm ki, İbrahim bәyi mәn tәrbiyә etmişәm. Yox, o cavanın özü tәbiәtәn istedadlı vә qabiliyyәtli idi. Dünyanı yaradan onu ağıllı, kamallı, tәrbiyәli yaratmışdı. Gözәl әxlaqda, şirin söhbәtdә, tәvazökarlıqda, hәya vә ismәtdә heç kәs ona tay ola bilmәzdi, qәdd-qamәt, qaş-göz, mәlahәt vә gözәllikdә öz zәmanәsinin Yusifi idi.

 

Qamәti sәrv idi, rüxsarı bir ay,

Fәrasәt, hünәrdә olmaz ona tay.

Әsl-nәcabәtdә misilsiz insan,

Bütün xasiyyәti ürәyәyatan.

 

Minlәrcә misirli qızlar, qadınlar Züleyxa kimi bu Әzizi-Misrin camalına mәftun olub, hәya köynәyini parçalamaq üçün fürsәt dalınca gәzirdilәr. Ancaq bu pak vicdanlı cavanın vә әtrafında baş verәn hadisәlәrdәn heç xәbәri yox idi.

 

 

 

 

İBRAHİM BӘYİN ӘHVALATI

 

 

Ailә üzvlәri İbrahimdәn, onun hörmәtli anası vә Sәkinә adlı on iki yaşlı bacısından ibarәt idi. Çәrkәz adlı bir qızı da altı yaşında tapıb öz evlәrinә gәtirmişdilәr.

 

Osmanlı vә әrәb ölkәlәrindә belә bir qayda vardır ki, bir qızı uşaq yaşlarında alıb tәrbiyә edir, sonra da onu öz doğma uşaqları kimi әrә verirlәr. Bәzilәri dә özlәri alır vә ya uşaqlarına әrә verirlәr. Qeyd etdiyimiz qızın da әsil adı mәlum deyildi. Ancaq böyük xanım bu qızın adını Mәhbubә qoymuşdu. Mәhbubә olduqca fәrasәtli, qabiliyyәtli, huşlu bir uşaq idi. Az müddәt içәrisindә çox şey öyrәndi. Dәrsini oxuyub başa çatdırandan sonra onu başqa bir mәktәbә qoydular, orada aşpazlıq, evdarlıq qaydalarını öyrәndi, hәmin mәktәbdәn dә yaraşıqlı çıxdı. Sonra xanım evә bir musiqi müәllimәsi gәtirdib ona musiqi öyrәtdi. Bu dövrdә dәb olduğu kimi, bu fәnni bilmәk tәrbiyәli qadınlar üçün müәyyәn dәrәcәdә lazım idi.

 

Mәhbubә on dörd yaşına çatdıqda xanım onu kәnizlikdәn azad edib, "xanım" lәqәbi verdi, bütün ailә üzvlәrinә vә nökәr-külfәtә dә qәti şәkildә tapşırdı ki, heç kәs Mәhbubәnin adını "xanım" sözü әlavә etmәdәn dilinә gәtirmәsin, ya da hamı ona "balaca xanım" desin.

 

Mәlumdur ki, bu kimi göstәrişlәrdәn böyük xanımın mәqsәdi Mәhbubәni İbrahim bәyә almaq idi. Çünki bütün Misirdә onun kimi gözәl bir qız tapmaq çәtin idi. Әslindә o, çox nadir vücud idi.

 

Mәhbubә xanımı başqa bir adama әrә vermәk istәsәydilәr, onda o, görkәmli şahzadәlәrin arvadı olmağa layiq idi.

 

Bu da mәlumdur ki, Misirdә vә İstambulda әksәr şahzadәlәrin arvadı tәlim alıb, tәrbiyә olunmuş çәrkәz qızlarındandır. Mәhbubә xanım misilsiz gözәlliyә vә mәrifәtә malik olmaqdan başqa, iranlılara dәrin mәhәbbәt bәslәmәsi, onların tәәssübünü çәkmәsilә dә qadınlar arasında müstәsna bir yer tuturdu. Elә bil ki, İbrahim bәyin tәәssübü onun da ürәyinә yol tapmışdı. Bütün iranlılara mehribanlıq göstәrirdi, belә ki, hәlә kiçik yaşlarında ikәn qapı döyüldükdә gedib açardı, qapını döyәn iranlı olsaydı, onu hәmin adamın danışığından, geyimindәn sezib deyәrdi:

 

"Bismillah, buyurun içәri". Onu gәtirib biruni otaqda әylәşdirәr, sonra әndәruna xәbәr gәtirәrdi. Gәlәn әrәb vә ya Osmanlı olsaydı, qapını bağlayıb: "Kimsәn, nә istәyirsәn?" -- deyә soruşar vә mәsәlәni aydınlaşdırıb, әndәruna xәbәr gәtirәrdi. Gәlәn әrәb paşası olsaydı, elә onunla da bu cür rәftar edәrdi. Bu xırda qızın davranışına hamı gülәrdi. Doğrudan da, iranpәrәstlikdә ad qazanmışdı.

 

Әlqәrәz, camaat arasında belә bir xәbәr yayılmışdı ki, Mәhbubә İbrahim bәyin mәhbubәsi olacaqdır. Ona görә dә başqa yerdәn ona elçiliyә getmәyә cәsarәt göstәrmirdilәr. Bu mәsәlәni duymuş olan Mәhbubәnin özü dә İbrahim bәyә vurulmuşdu. Bir dәfә dә olsun görmәmişdim ki, öz sevgilisini gördükdә Mәhbubәnin sifәti qızıl gül kimi açılmasın. Ancaq İbrahim eşq alәmindәn çox uzaq idi. Onun bu xәbәrlәrdәn xәbәri yox idi.

 

Biz İran sәyahәtinә çıxanda Mәhbubә on sәkkiz yaşına qәdәm qoymuşdu. Hacı vaxtilә Mәsud adlı on dörd yaşlı bir qara qul da almışdı. Mәkkә ziyarәtinә gedәrkәn onu azad elәdi, özü ilә Mәkkәyә apardı vә o "Hacı Mәsud" oldu. Olduqca sәdaqәtli, bacarıqlı vә vәfalı bir xidmәtçi idi. Demәli, ailә üzvlәri -- İbrahim bәy, onun möhtәrәm anası Haciyә xanım, әziz bacısı Sәkinә xanım, Hacı Mәsud, Mәhbubә xanım vә bәndәdәn ibarәt idi. Qadınlı-kişili bir neçә qulluqçumuz da var idi ki, bәzilәri dәyişilir, bәzilәri dә daimi idilәr. Onların hәr birisi göstәrdiklәri xidmәtlәrinә görә mükafatlanardı. İndi İbrahim bәyin ailәsi haqqında bu mәlumatı verdikdәn sonra, yaxşısı budur ki, әsil mәtlәbә keçәk.

 

 

 

 

İBRAHİM BӘYİN İŞİNİN SONU VӘ TӘӘSSÜBKEŞLİYİNİN NӘTİCӘSİ

 

 

Sәyahәtnamәdә yazıldığı kimi, bizim möhtәrәm qonaqçımızın evindә İbrahim bәylә bir nәfәr molla arasında mübahisә vә münaqişә üz verdi. İbrahim bәy hirslәnib papağını yerә vurdu. Papaq lampaya dәydi, lampa sındı, evә yanğın düşdü. Çox tәlaşdan sonra dәhşәtli yanğını söndürdülәr. Bәdәninin yarısı yanmış molla özünü bayıra saldı. Amma İbrahim bәy oddan aralı yıxılmışdı. Kömәklәşib onu otaqdan bayıra çıxartdıq. Sәsimizә qonşular gәldilәr, çoxlu adam, polis toplaşdı. Bir saatdan sonra mәhәllәnin tulumbaçılarından (yanğın söndürәn mәmurlarından) iki dәstә gәlib çıxdı. Ancaq yanğından әsәr qalmamışdı.

 

İstambulda yanğın söndürmә mәsәlәsinin әhvalatı çox uzundur. Bir mәhәllәdә yanğın baş verәn kimi bütün İstambul әhalisi yanğının harada olduğundan yarım saat içәrisindә xәbәrdar olacaqdır. O küçәdә evi vә ya dost-aşnası olan adamlar atlı vә ya piyada oraya hücum çәkәcәkdir. Yanğın qanunu isә belәdir: İstambulda bir neçә yerdә "yanğın bürclәri" adlandırılan minarәlәr tikilmişdir. Növbәtçi gözәtçilәr bu minarәlәrin üstündәn gecә-gündüz şәhәrә baxırlar. Yanğın әlamәti görәn kimi növbәtçi yanğının baş verdiyi yerә xas olan әlamәti göstәrir. Haman dәqiqә toplardan yeddi yaylım atәşi açılır. Bürcün yanında duran qarovul qışqırıb "yanğın var" deyir. Onun sәsini başqa küçәnin qarovulu eşidir, o da: "filan mәhәllәdә yanğın var" deyә bağırır. Belәliklә dә, sәs-sәsә qoşulur. Qara dәnizin ağzından Böyük adayadәk, beş-altı ağac mәsafәsindә uzanmış olan İstambul şәhәrinin bütün әhalisi yarım saatın içәrisindә yanğının harada olduğunu bilir. Şәhәrin altı yerindә yanğın söndürәn alayın mәrkәzi var. Onlara dövlәt tәrәfindәn xüsusi tәlimat verilmişdir. Yanğını söndürmәyә xas olan hәr cür vәsait sәfәrbәrliyә alınmışdır. Yanğın söndürәnlәr hazır durub, siqnalın sәslәnmәsini gözlәyirlәr. Siqnal verilәn kimi cәldliklә atları arabalara qoşub, nizam vә sürәtlә özlәrini yanğın yerinә çatdırırlar. Onlar birinci növbәdә yanğın olan mәhәllәnin әtrafındakı evlәrdәn bir neçәsini yıxır, sonra da su çilәmәyә başlayırlar. Bunlardan әlavә, hәm mәhәllәnin öz әhalisi tәrәfindәn tәşkil edilmiş yanğın söndürәn dәstә dә vardır ki, onlara tulumbaçı deyirlәr. Yanğın olan kimi bunlar da öz tulumbalarını götürüb, sürәtlә oraya qaçırlar. Birinci olaraq oraya çatan adam beş lirә, ikinci isә üç lirә әnam alır, qalanlara heç bir әnam verilmir.

 

Bu küçә alaylarından әlavә hәr bir ölkә vә vilayәtdә әsgәri alaylar da vardır. Ancaq bәdbәxt İran mәmlәkәtindә belә şeylәrә rast gәlmәk olmaz. Hәrçәnd ki, Avropaya nisbәtәn İranda yanğın az baş verir, lakin bircә dәfә baş verdikdә bütün şәhәri, bazarı yandırıb külә döndәrir. Bir yanğınsöndürmә dәstәsi varsa o da kasa-kuzә ilә su daşıyan arvad-uşaqdan ibarәtdir. Mәhz buna görә dә Rәştin bazarı bir neçә dәfә başdan-ayağa yanmışdır. Marağa Әrdәbil şәhәrindәki yanğın bircә saat әrzindә sәkkiz yüz әlli dükanı yandırıb kül elәdi.

 

İran hakimlәri әsla bu kimi fәlakәtli vә xalqın evini yıxan yanğınları söndürmәk fikrindә deyillәr. Әksinә, onların fikri hәmişә rәiyyәtin var-yoxunu talamaq, ölkәni dağıdıb mәhv etmәk istiqamәtindә işlәyir. Bir yanğın baş verdikdә bu hadisә hakimin, darğanın, fәrraşbaşının, fәrraşın gәlir mәnbәyinә çevrilir. "Tağını tut, Nağını tut" bazarı qızışır. Yanğından salamat qurtarmış adamlar filan şeyi oğurlamaq, filan sandığı açmaq töhmәtinә tutulur vә belәliklә onların canı vә malı bu insafsızların şәrarәt odunda yanıb mәhv olur. "Söz sözü gәtirәr, arşın bezi" demişlәr.

 

Nә isә, mәtlәbdәn uzaq düşdük, mәtlәbә keçәk.

 

Polislәr vә başqa mәmurlar tökülüb gәldikdә yanğının söndürüldüyünü, onların yardımına ehtiyac olmadığnı gördülar. Ancaq molla evdә qәribә bir vәziyyәtdә uzanmışdı. İbrahim bәyi dә başqa bir otağa aparmışdılar. Mollanın sol tәrәfi başdan-ayağa yanmışdı. Bәdәninin tәn yarısını sanki qәsdәn yandırmışdılar. Lakin sağ tәrәfi sappasağ qalmışdı. Sol әli, ayağı, üzü, saqqalı, bığı, döşü elә yanmışdı ki, ölmәk tәhlükәsi rәdd olsaydı belә, heç vaxt tük çıxmayacaqdı.

 

Xülasә, polislәr mollanı xәstәxanaya apardılar. Qapını bağladılar. Özümüz qaldıq. İbrahim bәyin başı üstә gәldik. Üzünә nә qәdәr su sәpdiksә, әl-ayağını nә qәdәr ovduqsa da, gözlәrini açmadı ki, açmadı. Ağzı elә qıfıllanmışdı ki, açmaq heç vәchlә mümkün deyildi. Bu ara gözlәrini açdı. Lakin danışa bilmәdi, ağzını açmaq iqtidarında deyildi. Hәkim sәhәrәdәk orada qaldı. Gün çıxandan bir      saat sonra adam göndәrib başqa bir hәkim dә gәtirdik. Yenә dә müayinә etdilәr. Heç bir şeydәn baş açmadılar. Ona görә dә dәrman vermәdilәr. İbrahim bәy üç gecә-gündüz bu vәziyyәtdә qaldı. Nә bir zәrrә yedi, nә dә bir damcı içdi. Gözlәri açıq, hissiz, hәrәkәtsiz, lal, kar düşüb qalmışdı. Mәn bu vaxt özümün nә vәziyyәtdә olduğumu bәyan etmәyә qadir deyilәm. Möhtәrәm oxucular mәnim halımı özlәri yaxşı dәrk edә bilәrlәr. Onun sağalması ümidini tamamilә itirmişdim. Ev sahibinә dedim:

 

“Bәs mәn hansı külü başıma әlәyim? Nә çarә qılım? İstәyirәm teleqram vurum, anası gәlsin, nә mәslәhәt görürsünüz?”

 

“Özün bilәrsәn, ixtiyar sahibisәn” -- dedi.

 

Teleqram vurmaq qәrarına gәldim. Ancaq nә yazacağıma mәәttәl qaldım. Әgәr mәtlәbin doğrusunu yazsam, o yazıq bundan әvvәl ölәr.

 

Әlqәrәz, bu mәzmunda bir teleqram göndәrdim: "İbrahim bәy bir qәdәr kefsiz olduğuna görә hәkimlәrin mәslәhәti üzrә bir neçә gün İstambulda qalmalıdır. Sizin tәşrif gәtirmәnizi arzulayır. Yusif".

 

Teleqramı verib evә qayıtdım, ev sahibinә dedim:

 

“Şәhәrin yaxşı hәkimlәrindәn bir neçә nәfәrini mütlәq buraya toplamalıyıq, qoy baxsınlar, görsünlәr bu bәdbәxt cavanın başının bәlası nәdir? Deyirlәr alman xәstәxanasında mәşhur bir hәkim var.”

 

Ev sahibi bundan әlavә iki başqa tәcrübәli hәkimin dә olduğunu bildirdi. Onların dalınca adam göndәrdik. Yarım saatdan sonra hәkimlәrin üçü dә xәstәnin başı üstündә idilәr. İbrahim bәyi müayinә elәyib mәşvәrәtә başladılar. Hәrәsi bir söz dedi: Heç birinin sözü o birisi ilә düz gәlmirdi. Biri dedi: huşunu itirib, o birisi dedi: sәrsәmlәyib, üçüncüsü dedi: beyninә mikrob düşübdür. Müşkül burasında idi, bu üç mәşhur hәkim xәstәliyә tәşxis vermәkdә aciz qalmışdılar. Hәrәsi bir dәrman nüsxәsi yazıb verdi. Qәdәm haqqını artıqlaması ilә alıb getdilәr.

 

Ev sahibi dedi:

 

“Mәn bu dәrmanların heç birisini İbrahim bәyә yedizdirә bilmәrәm, çünki hamısı bir-birinin әksinәdir. Xәstәliyi tәşxis vermәdiklәrinә görә bu dәrmanlar ona zәrәr elәyә bilәr. Bir qәdәr dözәk, qoy anası gәlsin. Ancaq gәrәk bir çarә elәyәk ki, bir şey yesin. Yoxsa zәiflikdәn tamamilә ayaqdan düşәr. Dörd gündür ki, bu cavanın boğazından heç nә getmәyibdir. Birdәn acından ölә bilәr.”

 

Yenә dә adam göndәrib birinci hәkimi çağırdıq. Nә qәdәr çalışdı ki, xәstә öz halını söylәsin, mümkün olmadı. Nәhayәt, xüsusi bir alәtlә onun ağzını açıb, boğazına iki stәkan inәk südü tökdü. Yarım saatdan sonra İbrahim bәy tәrpәnib dedi: "Ya hәqq, ya mәdәd!"

 

Mәn sevincimdәn ağladım. Ev sahibi mәndәn daha artıq başına vurub ağlayırdı. Yarım saatdan sonra xәstә әli ilә işarә elәdi. Ya su, ya da süd istәyirdi. Bir stәkan südlü çay verdik. Almaq istәdisә dә, buna qadir olmadı, әli titrәdi. Mәn çayı ona içirtdikdә ürәyim bir qәdәr sakitlәşdi. Hәkim getdi. Dedi: turşu vә göyәrtidәn başqa nә istәsә verin yesin.

 

Göndәrdiyim teleqram da İbrahim bәyin anasına çatır, onu oxuyan kimi iki әlli başına vurub huşunu itirir. Bu zaman Mәhbubә xanım onun yanına gәlir. O da teleqramı oxuyub, ağlaya-ağlaya öz otağına gedir. Oraya çatan kimi hissiz, hәrәkәtsiz düşüb qalır. Hacı Mәsud gәlib bunların halını görüncә qonşulara xәbәr verir. Qoşnular gәlib min müsibәtlә bu gözlәri yolda qalmış iki ürәyiyanıqlı aşiqi huşa gәtirirlәr. Onlara ürәk-dirәk verib deyirlәr: "Teleqramda dәhşәtli bir mәtlәb yoxdur. Sizin iztirabınız әsassızdır. Görünür, soyuq dәyib, hәkim bir neçә gün orada qalmasını mәslәhәt görübdür". Bu kimi sözlәrlә onları bir qәdәr toxdadırlar.

 

Teleqramın cavabı gәldi: "Sabah yola düşürәm".

 

Hacı Mәsud gecә ikәn sәfәr tәdarükü görür ki, xanım sabah sәhәr tezdәn İstambula doğru yola düşsün. Mәhbubә isә doqquz ay idi ki, gecәlәr ayıq qalıb mәşuqunun intizarını çәkirdi. İbrahim bәydәn bir xәbәr almaq üçün o, nәlәr nәzir demәmiş, nәlәr sәdәqә vermәmişdi! O, öz sevgilisinin yolunu şәn xәyallarla gözlәyir vә ürәyindә min ümid bәslәyirdi. Birdәn bütün bu şadlıq vә şәnliklәr qәm-qüssәyә çevrildi. İndi onun nә kimi bir halda olduğu aydın idi, ürәyi qanla dolmuşdu.

 

Eşqdir mәcnun edәn Әflatunu,

Yandıran öz atәşilә Ceyhunu.

"Söz" әgәr bir damcı dadsa eşqdәn

Onda sәn üryan görәrsәn mәzmunu.

 

Yazıq Mәhbubә bugünәdәk ürәk sirrini heç bir kәsә açıb söylәmәmiş, hicran oduna yana-yana dözmüşdü. Lakin indi artıq taqәti kәsilmişdi. Daha ixtiyarı öz әlindә deyildi. O, Hacı Mәsudu gizlicә öz otağına çağırır, istәr-istәmәz Hacı Mәsudun qara әlini nazәnin әli ilә tutub yanar ürәklә, ağlar gözlәrlә gül yarpağından nazik dodaqlarına yapışdırıb, dalbadal bir neçә dәfә öpür, gözlәrinin üstünә qoyub deyir:

 

“Hacı Mәsud, on dörd ildir ki, mәn bu evdәyәm, indiyәdәk sәndәn heç bir xahiş elәmәmişәm, sәnә bir zәhmәt vermәmişәm. İndi isә:

 

Ürәyimdә çox müşkül bir dәrdim var,

Çoxdandır ki, olmuşam ona düçar,

Xahişimi qәbul etsәn, dilbәrim,

Әrz edәrәm onu sәnә, sәrvәrim.

 

Hacı Mәsud, sәnin әlini öpmәyimin müqabilindә sәn dә, әvvәla, öz ağanın әlini öpdükdә iki dәfә dә mәnim әvәzimdәn öp. Ancaq belә bir ziyarәtin mәqsәdini ona söylәmәyәsәn. O, sәni naibülziyarә elәdiyimi bilmәmәlidir. İkincisi, al bu iki lirәni, hamıdan gizlin mәnә bir teleqram vur, sağlıq xәbәrini mәnә çatdırsan, qayıdan baş öz brilyant üzüyümü sәnә muştuluq verәcәyәm. İşdir, gәlmәyiniz tәxirә düşәrsә, mәlumdur ki, ağa İranda çox şәkil çәkdiribdir, onlardan birini gizlincә mәnә göndәr. Mәnim bu sirrimi dә özündә әmanәt saxla, heç kәsә söylәmә. Mәni bağışla, ixtiyarım әlimdә olsaydı heç vaxt cәsarәt edib әdәbsizlik etmәzdim, nә edim, çarәsizlik üzündәndir.

 

Eşq kuyindә әgәr Cәbrail olsa -- әyilәr.

 

İndi sәni allaha tapşırdım. Amanın günüdür, bu sirri heç kәsә açmayasan, bu sözlәri bir adama söylәmәyәsәn, hәtta bәyin özünә dә bu barәdә bir kәlmә danışmayasan.”

 

Hacı Mәsud bundan qabaq da Mәhbubә xamımın İbrahim bәyi sevdiyini onun baxışlarından, davranışından sezmişdi, lakin indi onun zәnni yәqinә çevrildi. Bununla belә o, bu sirri İbrahimgildә yaşadığı müddәtdә gizli saxlayıb, heç kәsә söylәmәdi.

 

Ayın on dördündә Haciyә xanım Hacı Mәsudla birlikdә Misirdәn yola düşdülәr. Sabahısı gün İsgәndәriyyәdәn bu mәzmundan teleqram vuruldu: "İstambul, Yusif, rus gәmisi ilә yola düşmüşәm".

 

Teleqramı alan kimi ev sahibinin yanına gedib dedim:

 

“Mәslәhәt bilirsәnsә teleqramı İbrahim bәyә göstәrim. Bәlkә anasını görmәk şövqü onun dilini aça.”

 

Qonaqçımız bu fikri bәyәnib dedi:

 

“Nә eybi var.”

 

İbrahim bәyin yanına gedib dedim:

 

“Bәy, qurbanın olum, muştuluğumu ver, Haciyә xanım gәlir. Hacı Mәsud da onu müşayiәt elәyir.”

 

İbrahim bәy sanki işin nә yerdә olduğunu duydu, gözlәrindәn iki damcı yaş axdı. "Ya hәqq, ya mәdәd!" deyib susdu. Bu zaman ev sahibi әndәrundan bir az mumya göndәrdi. Nә qәdәr elәdim İbrahim bәy ağzını açmadı, nәhayәt, mәcbur olub suda әritdim, zorla boğazına töküb içirtdim.

 

Axşamçağı birinci hәkim başqa bir mәşhur hәkimlә gәldi. Düz bir saat diqqәtlә onu müayinә elәdilәr. Hәr şeyi yoxladılar, hәtta nәcisinә dә baxdılar. Lakin xәstәlik haqqında qәti hökm verә bilmәdilәr. Dörd gün tamam ona hәr gün zorla bir az süd, bir qәdәr dә işgәnә içirdik.

 

Çәrşәnbә günü İskәndәriyyә gәmisini qarşılamaq üçün limana getdim. Bir qayıq tutub, gәmiyә sarı sürürdüm, ancaq bu bәdbәxt anaya nә deyәcәyimә mәәttәl qalmışdım. Kaş bu hadisәdәn әvvәl ölәydim!

 

Әlqәrәz, Hacı Mәsud mәni uzaqdan görüb, gәminin kayutlarından birinә tәrәf qaçdı. Haciyә xanımı göyәrtәyә çıxardı. Haciyә xanım qışqırıb dedi:

 

“Mirzә Yusif, mәnim balam hanı? Oğlumun başına nә iş gәldi? Ölübdürsә açıq söylә!”

 

Mәn qayığın içindә ayağa durub ucadan dedim:

 

“Allah haqqı, heç bir şey olmayıb, sakit olun, mәn gәlib hәr şeyi söylәyim.”

 

Gәmiyә gәlib çatdıq. Sürәtlә pillәlәrdәn yuxarı qalxıb, Haciyә xanımın ayaqlarına düşdüm. Öpәndәn sonra dedim:

 

“Özünüzü әlә alın, ağlamayın, canım üçün, sizin mübarәk başınız üçün yarım saatdan sonra İbrahim bәyi görәcәksiniz. Bir hәftәdir kefi yoxdur, yaxşı deyil. Hәkimlәr sәfәrә çıxmağa icazә vermәdilәr.”

 

Min and-amanla arvadı bir qәdәr sakitlәşdirdim. Körpü üstündәki faytonlardan birini tutub әylәşdik. Evә tәrәf sürdürdüm. Qonaqçımız bizi qapıda qarşıladı.

 

Sәbri, qәrarı tükәnmiş ana öz balasını görmәdikdә daha artıq tәşvişә düşdü, iztirabla әtrafına göz gәzdirib qışqırdı:

 

“Bәs mәnim oğlum hanı? Mәnim gözümün işığı hanı?”

 

Dedilәr:

 

“Buyurun, tәxtin üstündә uzanıb istirahәt elәyir.”

 

Ürәyi sakitlәşmәdi. İbrahim bәyin otağına girdi. "Vay oğul!" deyib elә bağırdı ki, evdә olanlar arvadlı-kişili ağladılar. Dedi:

 

“İbrahim, bu sәnsәn? Yox, vallah, mәnim oğlum belә deyildi. Onun gözәl qәddi-qamәti, gül yanaqları, yöndәmli boy-buxunu, qara saçları, maral gözlәri var idi. Mәnim oğlum, İbrahim, bu sәnsәn? Әgәr sәn mәnim oğlumsan, bәs nә üçün mәni qucaqlamırsan? Oğlum, İbrahim, sәnin gül üzünә harada sәmum yeli dәydi? Nә üçün sәrv qәddin büküldü? Mәnim oğlum, mәnim gözümün işığı, bәs o şirin sözlәrin harada qaldı? Nә üçün yerindәn durmursan? Nә üçün salam vermirsәn?

 

Cavanlıq gülşәnin, ey gül, nә soldu?

Sәnin gül çöhrәnә birdәn nә oldu?

Uca qәddin nәdәn birdәn büküldü?

Neçin sәrvin başı yerә dikildi?

Nәdәndir qonça ikәn sәn saraldın?

Nәdәn öz gülşәnindәn ayrı qaldın?”

 

Hey deyib üz-gözünә vurdu. Oğlunu qucaqlayıb ağladı. Hamımız gözümüzün yaşını axıda-axıda, әllәrimiz qoltuğumuzda dayanıb mat-mәәttәl qalmışdıq. İbrahim dә lal-kar, heyran-heyran anasına baxır, göz yaşları mirvari danәlәri kimi üzünә axırdı. Ancaq tәrpәnә bilmirdi, danışmırdı. Yalnız yarım saatdan sonra "Ya hәqq, ya mәdәd!" sözlәrini dedi. Anası bir neçә türk, fars şeri oxuyub, әllәrini göyә qaldıraraq dedi:

 

“Xudaya, xudavәnda!...”

 

Matәm zamanı şerlәrlә nohә deyib ağlayan әrәb qadınları kimi Haciyә xanım da fәryad qoparırdı. Elә yanıqlı sözlәr deyirdi ki, daşı suya döndәrir, qayanı әridirdi. O qәdәr bu sözlәrdәn deyib ağladı ki, taqәtdәn düşәrәk, duyğusuz, hәrәkәtsiz qaldı. Әl vurmadıq, gözlәdik ki, öz-özünә ayılıb tәbii halına qayıtsın. Anadan daha çox ona tәrәf mәzlum-mәzlum baxan oğlunun baxışları bizim ürәyimizi odlayırdı.

 

Bir az sonra Haciyә xanım başını oğlunun köksü üzәrindәn qaldırıb dedi:

 

“Anan sәnә qurban, İbrahim! Mәn sәnin ananam, gәlmişәm. Dilinә qurban, danış, sözünü eşitmәk istәyirәm. Nәyә belә hala düşmüsәn, haran ağrıyır? Sәnin şirin dilinә qurban, niyә anana rәhmin gәlmir?!”

 

Ana nә qәdәr razü niyaz etdisә dә bir cavab eşitmәdi. Hacı Mәsud irәli keçib, özünü ağasının ayaqlarına atdı, ayaqlarını öpüb bağrına basdı, әlindәn öpdü, sonra әlini yenidәn qaldırıb öpdü. Mәlum idi ki, ikinci dәfә Mәhbubә xanım tәrәfindәn öpürdü. O da ağlaya-ağlaya geri çәkildi. Haciyә xanım sakitlәşәndәn sonra mәni kәnara çәkib dedi:

 

“Mirzә Yusif, bu oğlan nә vaxtdan belә xәstәlәnib yatağa düşdü?”

 

“Sәkkiz gündür,” -- dedim. Sonra da molla ilә aralarında olan söhbәti әvvәldәn axıradәk söylәdim vә әlavә etdim ki, İranda xәstәlәnmәdi, yalnız iki-üç gün kefsizlәdi. Amma İranda ona xoş keçmәdi. Mәn Mәşhәddә bu sәfәrin onun tәbiәtinә münasib olmayacağını, bizә yaxşı tәsir bağışlamayacağını duyub, bәyә әrz elәdim ki, bizim mәqsәdimiz imamın qәbrini ziyarәt elәmәk idi, şükür olsun, onun ziyarәtinә nail olduq, gәl elә buradan qayıdaq. Bәy mәnim sözlәrimi qәbul elәmәdi. Mәn dә әlacsız qalıb, itaәt elәdim. Üzünü bir gün belә gülәr görmәdim.”

 

Haciyә xanım dedi:

 

“Xәstәlәnәndәn sonra hәkim gәtirdib dәrman verdinizmi?”

 

“Beş-altı gündür ki, hәkimin biri gәlir, o birisi gedir. Ancaq xәstәliyi müәyyәnlәşdirә bilmirlәr. Hәrәsi bir söz deyir. Biri deyir: yüngül dәlilikdir; o birisi deyir: sәrsәmdir; başqası deyir: eşqdәn, sevdadandır. Hәr biri öz qәnaәtinә görә müalicә elәmәk istәdi. Mәnim ürәyim heç birisinә fitva vermәdi. Ona görә dә sizә teleqram vurdum.”

 

Yemәyindәn, içmәyindәn soruşdu, dedim:

 

“Gündә iki-üç stәkan süd içir, dünәn bir az işgәnә verdik.”

 

“Göndәr, hәkimlәri buraya yığsınlar, görәk nә deyirlәr,” -- dedi.

 

Dedim:

 

“Haciyә xanım, mәn elә sәlah görürәm ki, dayanmadan Misrә tәrәf yollanaq. Orada hәkimlәri tanıyırıq, bәlkә iqlimi dәyişdirmәyin dә tәsiri oldu.  Ancaq müalicә edәn hәkim bir saatdan sonra gәlәcәk.”

 

Bu vaxt ev sahibinin arvadı әndәrundən gәlib pәrdәnin dalından dedi:

 

“Haciyә xanım, zәhmәt olmasa әndәrun  otağa tәşrif gәtirin, ya da buyurun Ağa Mirzә Yusif hәyәtә çıxsın, biz sizin qulluğunuza çataq.”

 

Mәn durub getdim, bir neçә qadın otağa girdi. Xoş-beşdәn sonra xanıma ürәk-dirәk vermәyә, onu sakitlәşdirmәyә başladılar. Hәkim gәldi. Ancaq faydası nә idi: haman aş idi, haman kasa. Xәstәyә yenә dә bir qәdәr süd verdik. Hәkimin gәtirdiyi şәrbәtdәn dә neçә qaşıq içirdik. Axşam azanının sәsi eşidildi. Deyәsәn, İbrahim bәy bәzi şeylәri duymağa, eşitmәyә başladı....

 

Altıncı gün pasportları qaydaya salıb, Xidivi gәmisinә bilet aldıq. Mәn burada qonaq qaldığımız evin sahibi vә onun әyalından gördüyümüz hörmәt vә mehribanlıqdan danışmaq istәrdim. İbrahim bәyin atası, özü nә qәdәr xoşbәxt adamlardır ki, belә dost tapmışlar. Hәqiqi dost nadir әlә düşür. Xüsusilә indiki alçaq zәmanәdә. İndiki zamanda camaatın işi hiylә vә aldatmaq olmuşdur. Sәdaqәt azdır, düşmәnçilik çoxdur, әmanәtin yerini xәyanәt tutmuşdur.

 

Bir ağıllı adamdan soruşurlar: yoldaş yaxşıdır, ya qardaş? Cavab verdi: qardaş da yoldaş olsa yaxşıdır. Buradan mәlum olur ki, qәrәzsiz, sәdaqәtli yoldaş qardaşdan yaxşıdır.

 

Birinci gün Misrә bu mәzmunda teleqram vurdum: Mirzә Abbas, evә xәbәr ver ki, Xidiviyyә gәmisi ilә yola düşdük.

 

Haciyә xanım Misirdәn gәlәrkәn yaxın adamları vә qonşularına tapşırmışdı ki, o qayıdanadәk Mәhbubә xanımı evdә tәk qoymasınlar. Qohum-qonşunun qızlarından gündә bir neçә nәfәr gәlib, sәhәrdәn axşamadәk Mәhbubәnin başını qatırdılar. Lakin Mәhbubәnin özü onlarla olsa da, könlü sevgilisinin yanında idi. "Özü burada idi ürәyi başqa yerdә".

 

Sevgi düşüncәlәri onun әfkarını pәrişan elәmişdi. Bәzәn qadınlara mәxsus adәt üzrә fal açırdı, gahdan da yağış kimi göz yaşı axıdırdı. Bir zaman dәlilәr kimi әrәb vә fars şerlәri oxuyurdu. Sözün qısası, eşq vә mәhәbbәt ona güc gәldi, sirri pәrdә dalında qalmadı. Qızlar Mәhbubәnin ürәyindә eşq odunun közәrdiyini yәqin etdilәr. Onun әhvalı tez-tez dәyişir, yeyib-içmәkdәn, yuxuya dalmaq imkanından mәhrum olur, hәmişә göz yaşları ilә deyib söylәmәkdә, daim piano çalmaqda olan bir adam indi çalıb-oynamaq әvәzinә yanıqlı-yanıqlı ah çәkir, gahdan da gözlәrindәn mirvari danәlәri kimi yaş axıdırdı. Mәhbubәyә daha yaxın olan qızlardan biri onun sirdaşı idi. O, mәtlәbi fәrasәtlә daha tez başa düşdü. Anladı ki, Mәhbubәnin ürәyindә mәhәbbәt, başında eşq sevdası vardır. O, Mәhbubәnin tәmizliyi, paklığı vә namuslu olduğunu da yaxşı bilirdi. Elәcә dә onun İbrahim bәyә әrә gedәcәyindәn dә xәbәrdar idi.

 

Әrәblәr arasında, elәcә dә әcәmlәrdә qızın oğlana eşq vә mәhәbbәt elan etmәsi eyibdir. Buna görә dә rәfiqәsi mehribanlıq vә yumşaqlıqla Mәhbubәyә nәsihәt verib, onu başa salmaq istәyirdi ki, bu işdә tәlәsmәsin, qızların gözündә özünü bәdnam elәməsin. Aramcasına Mәhbubәnin әlindәn tutub onu xәlvәt bir guşәyә çәkib deyir:

 

“Sәn özün bilirsәn ki, kiçiklikdәn biz bir mәktәbdә oxuyub hәmdәrs olmuşuq. Bu günәcәn dә bir-birimizdәn zәrrәcә incimәmişik, hәmişә bir-birimizә mehribanlıq edib mәhәbbәt göstәrmişik. İndi sәndәn bir söz soruşacağam, gәrәk ona düzgün cavab verәsәn.”

 

Bu sözlәri eşidәn kimi Mәhbubәnin rәngi ağarır:

 

“Nә buyurursan, mәnim әzizim,” -- deyә öz hәyәcanını gizlәtmәk istәyir.

 

Rәfiqәsi deyir:

 

“Mәn sәndә bәzi әlamәtlәr görürәm. Zәnnim doğrudursa, bu iş sәnin sәlahına deyil. Sәn әvvәllәr gül kimi açılıb gülürdün, amma indi bülbül kimi daim fәğan edirsәn. Heç elә bil o adam deyilsәn, tamamilә halın dәyişibdir. Biz sәnin xatirinә buraya toplaşırıq ki, tәk qalıb darıxmayasan, amma sәn bizim hamımızın halını pәrişan etmisәn, bunun sәbәbi nәdir? Ürәyinin dәrdi nәdir? Öz sirrini mәndәn gizlәtmә. Mәn sәnin sirrini ürәyimdә әbәdi olaraq gizli saxlayacağam, onu heç vaxt açıb bir adama söylәmәyәcәyәm.”

 

Mәhbubә ixtiyarsız olaraq yanıqlı bir ah çәkib deyir:

 

“Kimsәyә söylәmәrәm kim, ürәyim qan oldu,

Sәn dә gәl sorma ki, könlüm niyә viran oldu.”

 

Rәfiqәsi deyir:

 

“İndi ki, özün demirsәn, qoy mәn deyim. Sәnin fikrin, xәyalın İbrahim bәyin yanındadır. Mәn görürәm ki, İbrahim bәyin adı çәkilәn kimi sәn haldan-hala düşürsәn. Üzünün rәngi ürәk sirrini aşkar elәyir. Mәgәr dәli olmusan? Bütün alәm bilir ki, İbrahim bәy sәninki, sәn dә İbrahim bәyinkisәn. Geci-tezi kәbininiz kәsilәcәk, toyunuz olacaq, daha bu tәlәsmәk nәyә lazımdır? Nә bir adam İbrahim bәyә getmәk istәyir, nә dә o sәndәn başqasını almaq xәyalındadır. Daha bu әl-ayaqdan çıxmağın nә mәnası var? Sәnin bu әhvalın, yәqin ki, sirrini büruzә verәcәk, qiyamәtәdәk bu lәkә әtәyindәn silinmәyәcәkdir. Әgәr bu bәdnamçılığın üstü açılsa, belә bir rüsvayçılığı әsrlәr boyü heç bir yaxşılıqla silib tәmizlәmәk mümkün olmayacaqdır. Bu şәr xәyalları başından bir dәfәlik çıxar, elә düşünmә ki, sәnin sirrin gizli qalar.

 

Könül gülşәninin sәfasıdır eşq,

Uzaq mәnzillәrin әsasıdır eşq,

Sinә bir fanardır, eşq onun şamı

Ürәk bir sәdәfdir, eşq onun lәli.

 

Sәn özün bilirsәn ki, Misirdә bir qızın aşiq olması dilә-dişә düşsә nә kimi böyük biabırçılığa, mәzәmmәtә bais olar. Bu gözәllik, mәlahәt, ağıl vә fәrasәt ki, sәndә var, bütün şәhәrin, bәlkә dә bütün ölkәnin gözü sәndәdir. Hayıfdır ki, deyәlәr filankәs eşqbazlıq elәdi.”

 

Mәhbubәnin rәfiqәsi bu sözlәrdәn nә qәdәr deyirsә dә, o qulaq asır, cavab vermir. Rәfiqәsi bu barәdә tәkid göstәrdikdә Mәhbubә ağlamağa başlayır, durub ağlaya-ağlaya gedir.... Bu sirr yalnız İbrahim bәyin vәfatından sonra açıldı.

Әlqәrәz, İbrahim bәyi quçağımıza alıb evdәn çıxartdıq. Faytona qoyub körpüyә tәrәf yola düşdük. Min zәhmәt, mәşәqqәtlә gәmiyә oturduq. İki saatdan sonra gәmi üzmәyә başladı. Üçüncü gün İskәndәriyyәyә çatdıq. Mirzә Abbas İskәndәriyyәdә sakin olan dostlarımızdan bir neçә nәfәrlә gәmiyә gәldi. Qucaqlaşıb öpüşdük. İbrahim bәyi soruşdular. Hacı Mәsuda dedim xәbәr versin, Haciyә xanım kayutadan çıxsın. Haciyә xanım çıxdı, qonaqlar baş әyib salam verdilәr. İbrahim bәyin kayutasına getdik. İbrahim bәy nә İbrahim bәy, beli bükülüb, rәngi qaçıb, candan, qandan әsәr qalmayıb, dәrisi sümüyünә yapışıbdır. Qonaqlar ağlaya-ağlaya bir-bir gedib onu qucaqladılar, üzündәn öpdülәr.

 

İbrahim bәy onların üzünә hәsrәtlә baxmaqdan başqa bir tanışlıq әlamәti büruzә verә bilmәdi. Hamısı tәәccüb edib heyran qaldı. Kefimizi soruşdular, dedim:

 

“İndi demәyә fürsәt yoxdur. Gәrәk bircә ay tamam oturub sizә öz başımıza gәlәnlәri danışam. Deyin görüm, dәmir yol qatarı nә vaxt hәrәkәt elәyir?”

 

“İki saatdan sonra,” -- dedilәr.

 

Mәn Haciyә xanıma dedim:

 

“Bir gecә qalıb dincәlmәk istәyirsiniz, ya elә bu gün yola düşmәk meyliniz var?”

 

Haciyә xanım buyurdu:

 

“Qalmaqdan fayda yoxdur, nә qәdәr tez getsәk yaxşıdır.”

 

Bir saat gәmidә qalıb, bir başa dәmir yol vağzalına getdik. Mirzә Abbasla Hacı Mәsud İbrahim bәyi qolları üstә vağzala gәtirdilәr. Bilet alıb, qatara әylәşdik. Mirzә Abbasla Hacı Möhsün ağa da bizi müşayiәt edirdilәr.

 

Günün batmasına saat yarım qalmış Qahirә vağzalına çatdıq. İbrahim bәyi qarşılamaq üçün vağzala çoxlu adam toplaşmışdı. Qahirәdә olan iranlıların hamısı gәlmişdi. Qatar dayandı. Pişvaza gәlәnlәr uzaqdan әllәrini qaldırıb salam verdilәr, işarә ilә İbrahim bәyin harada olduğunu soruşdular. Mәn dә işarә ilә yanımızda olduğunu onlara bildirdim: Qatarda olanlar bir-bir düşüb getdilәr. İbrahim bәyin bir tәrәfindәn Mirzә Abbas, o biri tәrәfindәn qatarı müşayiәt edәn әrәb Mәhәmmәd bәy tutub düşürdülәr.

 

Pişvaza gәlәnlәr İbrahim bәyin halını görәn kimi hönkürtü ilә ağlamağa başladılar. Doğrusu, İbrahim bәyi tanımaq әsla mümkün deyildi. Onunla tanış olub, pişvaza gәlmiş әrәblәrdәn biri İbrahim bәyin әyilmiş qamәtini, solğun sifәtini görcәk ixtiyarsız olaraq dedi:

 

“Bu kimdir?”

 

Bir başqası tәәccüblә öz-özünә dedi:

 

“İlahi, bu İbrahim bәydirmi?!”

 

Üçüncüsü tam mәyusluqla dedi:

 

“Yox, vallah, bu, İbrahim bәyә oxşamır!”

 

Vağzalda qiyamәt qopdu -- biri onu qucaqlayırdı, başqası әlini tuturdu, üçüncüsü üzündәn öpürdü. Yazıq xәstә isә duyğusuz, hәrәkәtsiz, ruhsuz bir bәdәn kimi, bәlkә dә bәdәnsiz bir ruh kimi niskilli baxışlarla o tәrәf bu tәrәfә nәzәr salırdı. Tәxminәn yarım saat camaat yanar şamın әtrafında fırlanan pәrvanәlәr kimi İbrahim bәyin başına dolandı. İbrahim bәyin şәxsi kolyaskası gәlmişdi. Haciyә xanım gedib әylәşdi. Calal әfәndi öz faytonunu göndәrib İbrahim bәyi zorla götürüb yanında әylәşdirdi, başqaları da iki-iki, üç-üç fayton tutub evә tәrәf gәldilәr. Faytonun qabağında iki qurbanlıq qoyun hazır idi. Başlarını kәsdilәr. İbrahim bәyi faytondan düşürdülәr. Yenә dә Mirzә Abbasla Muxtar bәy Әlmәğribi İbrahimi qolları üstә alıb hәyәtә girdilәr.

 

Mәhbubә öz otağından bu vәziyyәti gördü. İxtiyarsız olaraq çadrasız, başı açıq özünü hәyәtә saldı. Saçları pәrişan bir vәziyyәtdә ucadan: "Mәnim istәklim, mәnim istәklim! Mәnim ağam, mәnim ağam -- deyib, o qәdәr camaatın arasında özünü İbrahim bәyin ayaqlarına saldı. Hәyәtdәkilәrin bәzisi üzünü yana çevirdi, bәzisi küçәyә qayıtdı. Haciyә xanım vә mәn nә qәdәr qışqırıb:

 

“Qız, bәsdir, ayıbdır, hәya elә, qayıt geri” -- dediksә dә fayda vermәdi. Onsuz da eşq bazarında hәyanın alıcısı yoxdur. Örtük vә hicab isә şurә gәlmiş bu aşiqin coşmasına mane ola bilmәz. Mәhbubә İbrahim bәyin qıçlarını iki әlli tutub, yanıqlı-yanıqlı deyirdi:

 

“Mәnim sevgilim, mәnim ürәyimin dayağı!”

 

O, qanlı göz yaşları ilә hәyәtin döşәmәsini boyayıb, bir ucdan oxşayaraq deyirdi:

 

“Mәnim ağam, sәni kim bu günә saldı? Mәnim ağam, sәnmisәn! Yox, vallah, mәnim ağam belә deyildi.”

 

Küçә-bazarda bu qızın sәsini eşidәn başına vurub ağladı. Qoşnu qadınlar tökülüb gәldilәr. Nә qәdәr çalışsalar da Mәhbubәni öz sevgilisindәn ayıra bilmәdilәr. Nәhayәt, qan vurdu mәnim kәllәmә, kәskin bir tәrzdә dedim:

 

“Balaca xanım, ayıbdır, bu başdan o başa camaat tamaşaya durmuş, özün dә görürsәn ki, İbrahim bәyin halı yoxdur, bu qәdәr әzab-әziyyәtә dözә bilmәz.”

 

İbrahim bәy belә bir hayan durmağı gözlәyirmiş kimi boynunu әyib, mәzlum-mәzlum baxırdı. Nәhayәt, Haciyә xanım dedi:

 

“Mәhbubә, mәnim oğlum xәstәdir, halı yoxdur, mәgәr onu öldürmәk qәsdindәsәn? Sәnә deyirәm burax! Qәribә hәyasızmışsan!”

 

Sonra Haciyә xanım әmr etdi, bir çadra gәtirib Mәhbubәnin başına saldılar, beş-altı nәfәr onun әllәrini İbrahim bәyin qıçlarından zorla qopardılar.

 

Gedib otaqda oturduq. Mәhbubә yıxılıb huşsuz-hәrәkәtsiz qaldı. Biri deyirdi: öldü, o birisi deyirdi: keçinib. Heç kәs kәsdirә bilmirdi ki, ölüb, ya qalıb.

 

Bәli, giriftarçılığımız bayaqdan bir idi, indi iki oldu. Birini әndәruna apardılar, o birisini dә birunda uzatdılar. Qadınlar oraya getdilәr, kişilәr burada toplandılar. Mәzәli bu idi ki, bu günәcәn Mәhbubәnin ürәyindәkilәrdәn heç kәsin xәbәri yox idi vә heç kәs bilmirdi ki, Haciyә xanımın yanında ağzını açıb danışmaq iqtidarında olmayan bu yazıqcığaz belә bir cәsarәt göstәrmәk dәrәcәsinә    qәdәr özünü itirmişdi. Gahdan Mәhbubә özünә gәlib tutduğu işin peşmançılığını  çәkir, bәzәn dә o qәdәr ağlayırdı ki, özündәn gedirdi. Adam göndәrdik, tez öz ailә hәkimimizi çağırdılar. Hәkim gәlәn kimi dedi:

 

“Xәstәnin yanında bu qәdәr adamın toplaşması münasib deyil. Deyin camaat başqa otağa keçsin.”

 

Qonaqları başqa otağa apardıq. Hәkim İbrahim bәyin yanına getdi. İbrahim bәyi uşaqlıqdan tәrbiyә etmiş tәcrübәli hәkim onun bütün әzasının vәziyyәtini, sәhhәtini, gücünü tәpәdәn dırnağa qәdәr beş barmağı kimi bilirdi. İndi baxan kimi gördü ki:

 

Qәm әlindәn çürümüşdür o bәdәn.

Üfürәrsәn dağılar lap, deyәrsәn.

 

Hәkim bir İbrahim bәyә baxdı, bir dә dönüb mәnә nәzәr saldı. Tәәccüblә çiyinlәrini çәkib, eyham-işarә ilә hal-qәziyyәni soruşdu. İrәli keçib salam verdi, İbrahim bәyin kefini soruşdu. Cavab almadı. Nәbzini tutdu, bir şey anlaya bilmәdi. Hәrarәt ölçәni qoltuğuna qoydu, bәdәninin hәrarәti normal idi. Döşünü, kürәyini әlilә vurub qulaq asdı, hәr bir üzv öz yerindә sağlam idi. Nәhayәt dedi:

 

“Allaha pәnah aparıram! Qırx il tamamdır ki, xәstәlәri müayinә edirәm, nә belә xәstә görmüşәm, nә dә belә xәstәlik.”

 

Әhvalatı mәndәn soruşdu, dedim:

 

“İranda xәstәlәnmәdi.”

 

İstambulda baş verәn hadisәlәri әvvәlindәn axırınәdәk danışdım. Hәkim bir qәdәr fikrә daldı, sonra xәstәnin başı üstә oturub dedi:

 

“İbrahim bәy, mәni tanıyırsanmı? Mәn sәni hәmişә müalicә elәyәn hәkim Salehәm. Yenә dә, inşaallah, üç-dörd gündən sonra sağalıb ayağa durarsan, hәr şey düzәlәr, öz arzuna çatarsan.”

 

Әlacı olmayan bir müşkül yoxdur.

 

İbrahim bәy dәrindәn bir ah çәkib: "Ya hәqq, ya mәdәd!" dedi. Biçarә Haciyә xanım bir saat idi ki, ayaq üstә sakit dayanıb, dinmәz-söylәmәz göz yaşı axıdırdı. Hәkim dedi:

 

“Haciyә xanım, ağlamaqdan bir şey çıxmaz. Oğlun üçün ölüm qorxusu yoxdur. Ancaq әcayib xәstәlikdir. Әgәr onun canı bu qәdәr әriyib incәlmәsәydi, deyәrdim heç bir xәstәliyi yoxdur, yalan deyir. Sabah bazar günü olduğuna görә hәkimlәr bir yerә toplanacaqlar. Birisi gün öz inandığım hәkimlәrdәn üç-dörd nәfәrini buraya çağıraram. Mәslәhәtlәşәk, görәk nә çarә etmәliyik.”

 

İbrahim bәyin necә xörәk yemәsi barәdә soruşdu, dedim:

 

“Süddәn başqa bir şey yemir.”

 

Bir şey yazıb verdi vә dedi:

 

“Bu dәrmandan iki qaşıq südә qarışdırıb ona içirin.”

 

Hәkim çay içdikdәn sonra getmәk istәdi, dedim:

 

“Haraya gedirsiniz, başqa xәstәmiz dә var, onu da müayinә elәyin.”

 

Mәhbubәnin әhvalını ona söylәdim. Haciyә xanım dedi:

 

“Mәn gәlmirәm, mәndәn utanar. Qonşu qadınlar oradadırlar, deyin otaqdan çıxsınlar.”

 

Hacı Mәsuda dedim ki, xәbәr elәsin, xanımlar otaqdan bayıra çıxsınlar. Hamı bayıra çıxdı. Hәkimlә әndәruna getdik. Mәhbubәni gördük. Mәhbubә bir meyit kimi düşüb qalmışdı. Hәkim onu o tәrәf-bu tәrәfә döndәrib baxdı. Onda heç bir duyğu, hәrәkәt görünmәdi. Bir iynә çıxarıb, Mәhbubәnin iki çiyninin arasından dәrisinә vurdu. Qız ufuldayıb әsmәyә başladı. İki-üç dәfә söyüd yarpağı kimi titrәyib gözlәrnni açdı, hәkim gülüb dedi:

 

“Hә, balaca xanım, kefin necәdir? Haran ağrıyır?”

 

Mәhbubә iki әlilә üzünü tutub hönkür-hönkür ağlamağa başladı. Hәkim dedi:

 

“Bismillah, İbrahim bәy, buyurun, buyurun!”

 

Mәhbubә әllәrini üzündәn cәld çәkib, o tәrәf-bu tәrәfә baxdı. Xülasә, hәkim daha burada tәbabәtlә mәşğul deyildi, tәdbir işlәdir, әmәli hikmәtdәn istifadә edirdi.

 

Hәkim su istәdi, gәtirdilәr. Alıb, özü Mәhbubәyә tәrәf uzadaraq dedi:

 

“Balaca xanım, al, iç!”

 

Mәhbubә içmәk istәmәdi. Hәkim qәfildәn bütün kasadakı suyu Mәhbubәnin üzünә sәpdi. Hәkim gülürdü, Mәhbubә ağlayırdı. Biz dә heyran-heyran tamaşa elәyirdik.

 

Hәkim otaqdan çıxıb dedi:

 

“Bu xәstәlik tәhlükәli deyildir. Elә elәyin ki, bir-iki günәdәk ac qalmasın.” -- Hәkim Mәhbubә üçün dә dәrman yazıb getdi.

 

Qırx-әlli nәfәrә qәdәr kişi, arvad artıq qonaqçısı olmayan evin qonağı oldular. Doğrudur, onların çoxu yad deyildi. Amma hәr biri başını itirib, ev adamlarına üz verәn müsibәtә görә pәrişanhal idi.

 

Mәn Hacı Mәsudu çağırıb dedim:

 

“Hacı Mәsud, Haciyә xanımın ki, mәtbәxә getmәyә nә vaxtı var, nә dә fürsәti, özün get, bax gör nә var, nә yox, de çay hazırlasınlar.”

 

Dedi:

 

“Soruşmuşam, hәr şey hazırdır. Yüz nәfәr dә qonağımız olsa, hamısına çatar.”

 

Haciyә xanımdan icazә alıb, qonaq otağına girdim. Onlardan üzr istәdim. Qonaqların hamısı qәm dәryasına batmış, dәrin düşüncәlәrә dalmışdılar. Mәnim kefimi soruşdular. Dedim:

 

“Vaxtımız çoxdur; әlbәttә, fürsәt olan kimi hәr şeyi sizә danışacağam.”

 

Süfrә başında oturduq, çörәk yedik. Şamdan sonra qonaqlar bir-bir görüşüb getdilәr. Gecәdәn üç saat keçdikdә bir qәdәr rahat olduq. Sәhәr Haciyә xanım mәni görәn kimi dedi:

 

“Mirzә Yusif, sәn get Mәhbubәnin yanına, o mәndәn utanır. Bir az ona öyüd-nәsihәt ver, qoy bir az ağıllansın, bizi rüsvayi-cahan elәmәsin. Xalq elә güman elәyәr ki, bunların әvvәldәn bir-birilә әlaqәsi olmuşdur.”

 

Mәn dedim:

 

“Haciyә xanım, ürәyini sıxma, bunların hәr ikisinin mәsumluğu vә paklığı gün kimi aşkardır. Hamı bu hәqiqәti yaxşı bilir.”

 

Әlqәrәz, Mәhbubәnin otağı xәlvәt olan kimi getdim onun yanına. Hәlә evә gәlib çatmağımızdan iyirmi dörd saat keçmirdi, Mәhbubә yarımcan olmuşdu. Rәngi solmuş, gözlәri şişmişdi, әhvalı pәrişan idi; qәlbi tәşvişdә, varlığı iztirab içәrisindә idi. Nә yemәyi var idi, nә dә içmәyi. Mәn otağa daxil olan kimi üzünü yana çevirdi. Dedim:

 

“Çay içmisәnmi?”

 

Dedi:

 

“Xeyr.”

 

“Deyirsәn gedim gәtirim,” -- dedim.

 

Qәhәrlәnib ağladı. Dedim:

 

“Balaca xanım, sәnә nә oldu? Niyә bu hala düşdün?”

 

Cavab vermәdi. Dedim:

 

“Dünәn elә bir iş tutmadın ki, camaat sәnin әhvalından xәbәfdar olmasın. Elә bir adam qalmadı ki, sәnin dәrdini anlamasın. Çox pis iş gördün. Sәnin bu әmәlin nә sәnә yaraşan bir iş idi, nә dә o möhtәrәm ailәnin yüksәk şәninә layiq bir hәrәkәt idi. İndiyәdәk sәnin bir tükünün ucunu namәhrәm adam görmәmişdi, bәs hayıf deyildi ki, çadrasız çıxıb özünü mәhrәmә, namәhrәmә göstәrdin?! Eşq sevdasının sәni örtüyü bir tәrәfә atıb üzü açıq çıxmağa vadar etdiyini hamı başa düşdü. Bәsdir, ağlını başına yığ, dur, öz işinә-gücünә baş çәk. İbrahim bәy sәnin bu halından xәbәrdar olsa narazı qalar, hәtta inciyәr dә. Sizin evlәnmәyiniz üçün İbrahim bәyin xәstәliyindәn başqa bir maneә yoxdur. O da, inşaallah, tezliklә sağalar, hәr ikiniz mәqsәdinizә çatarsınız. Haciyә xanım bilir ki, sәn ondan utanırsan. Ona görә dә mәni sәnin yanına göndәrdi. Mәn bu sözlәri xanımın adından sәnә söylәyirәm.”

 

Mәhbubә hönkür-hönkür ağlamağa başlayıb dedi:

 

“Әmican, mәn daha yaşamayacağam. Bu sözlәrlә ürәyimi incitmәyin. Sizin düşündüyünüz doğru deyil. İbrahim bәy mәnim ağam, böyüyüm vә nemәt verәnimdir. Mәn onu o halda görә bilmәrәm. Mәn dәli olmuşam, mәndәn huş-baş, ağıl gözlәmәyin. İxtiyarım әlimdәn çıxıbdır. Sizin teleqramınız İstambuldan gәlәn gündәn dünya mәnim gözlәrimә qaranlıq görünür. Kaş, allah mәnim canımı bir gün әvvәl alaydı; mәn indi bibimin üzünә necә baxacağam?” (Mәhbubә Haciyә xanıma bibi deyәrdi).

 

Mәn dedim:

 

“Mәhbubә, sәn bilirsәn ki, Sәkinә İbrahim bәyin bacısıdır. Bu da mәlumdur ki, bacı-qardaş mәhәbbәti hәr bir sevgidәn üstündür. O da qüssәdәn yanır, ağlayır, amma ismәt, hәya ilә, üzü örtülü ağlayır.”

 

Mәn bu sözlәrdәn nә qәdәr dedimsә dә, heç bir fayda vermәdi. Mәhbubә bir ücdan ağlayırdı.

 

Nәsihәt aşiqә eylәmәz әsәr,

Sözlәrin, hayıfdır, hәdәrә gedәr.

 

Gördüm ki, Mәhbubәnin dә mәnim sözlәrimә qulaq asmaq, nәsihәtlәrimi eşitmәk halı yoxdur. Gәlib hal-qәziyyәni olduğu kimi Haciyә xanıma danışdım. Bu da onun üçün yara üstündәn bir yara oldu. Bu qızın әhvalı ona oğlunun xәstәliyindәn daha pis tәsir elәdi. Çünki namusun canlı timsalı olan bu ailәdә belә işlәrdәn ölümdәn dә artıq mütәәssir olurdular. Dedim:

 

“Xanım, narahat olmayın, bundan sizin üçün vә sizin ailәniz üçün heç bir sәdamә toxuna bilmәz. Çünki bütün şәhәr әhalisi, böyükdәn kiçiyә qәdәr bilir ki, bunlar adaxlıdırlar. Kaş, elә bütün adaxlılar bunlar kimi bir-birini sevә idilәr.”

 

Dedi:

 

“Nә elәmәk olar. Sәkinәni göndәrin, Mәhbubәnin yanında otursun. Qonşu qızlarına da xәbәr verin, gәlsinlәr onun yanına, qoy tәk qalmasın, başı mәşğul olsun.”

 

Hacı Mәsud Sәkinәni vә qızları çağırmaq üçün yuxarı qalxdı. Bu vaxt birdәn-birә Mәhbubәnin ağlamaq sәsi ucaldı. Yazıq Haciyә xanım da eşitdi. Mәn gedib Mәhbubәni dilә tutmaq istәdim. Qapının ardından onun allaha yalvarış sәsini eşitdim. "İlahi, hәyatdan bezikmişәm, bu şәmatәtlәrә dözә bilmirәm. Mәn bibimin üzünә necә baxacağam? Mәgәr o mәni elә bu günümü görmәk üçün nazü nemәt içindә bәslәmişdi?"

 

Mәnim gülzari-bәxtimdә çiçәk yox, tәk tikan bitdi,

O da boy atdı, axırda bu qanlı könlümә batdı.

 

Haciyә xanım dedi:

 

“Әcәb işә düşdük. İlahi, bәs nә çarә elәyim? Dәrdim bir olsaydı, nә qәmim var idi.”

 

Üzünü otağa tәrәf tutub dedi:

 

“Sәkinә qızım, gәl aşağı. Get Mәhbubәnin yanında otur, onu tәk buraxma.”

 

Özü isә İbrahim bәyin yanına getdi. Mәn dә çamadanları, sәfәr yük-payını açıb, paltarlarımı dәyişdim. Dost-aşnadan dünәn gәlmәyәnlәr bu gün görüşümüzә gәldilәr. Mirzә Abbas, Hacı Möhsun ağa da tәşrif gәtirdilәr. Bir qәdәr söhbәt elәdik. Bu vaxt tәbrizli ... ağa da gәldi. Yerimdәn qalxdım, görüşdük, öpüşdük.   Әylәşәn kimi soruşdu:

 

“Bәs İbrahim bәy hanı?”

 

“Öz otağındadır, Haciyә xanım da oradadır,” -- dedim.

 

“Eşitmişәm bir az xәstәdir,” -- dedi. -- “Tәbrizdәn mәktub almışam, qardaşım sizin gәlmәyinizi yazmışdı, amma İbrahim bәyin xәstәlәnmәsindәn bir şey yazmamışdı.”

 

Dedim:

 

“Tәbrizdә xәstә deyildi, İstambulda әhvalı pozuldu.” -- Qardaşından razılıq edib  әlavә etdim: doğrudan da, qonaqpәrvәrlik elәdi, hәddindәn artıq bizә hörmәt göstәrdi, zәhmәt çәkdi.”

 

Qonaqlardan hәr biri İranın vәziyyәtindәn soruşurdu, mәn isә deyirdim:

 

“Bir az dözün, hәlәlik bir şey söylәmәyәcәyәm.”

 

Bu әsnada şirazlı Ağa Mirzә Әhmәd tәşrif gәtirdi. Xoş-beşdәn sonra İbrahim bәyin kefini soruşdu, dedim:

 

“Xәstәlәnibdir, öz otağında yatır.”

 

Çox heyifsilәndi, dedim:

 

“Bütün bunların tәqsiri sәnin boynundadır. İrana getmәyimizә sәn bais oldun. Gәlib elә bir ucdan dedin ki, İranda heç nә yoxdur. Hәr bir sözünü şişirtdin, axırda bәyi mәcbur elәdin ki, gedib öz gözü ilә görsün.”

 

“Yalan ki, demәmişәm, bir şey gördünmü?” -- deyә soruşdu.

 

Mәclisdә әylәşәnlәr bir ağızdan dedilәr ki, Ağa Mirzә Әhmәd doğru deyibdir, İranda heç nә yoxdur.

 

“Sәn buyur görәk nә var, nә gördün?”

 

Dedim:

 

“Hәr şey var, olmayan bir şey varsa, o da qanundan, nizam, intizamdan ibarәtdir. Elә buna görә dә hakim vә mәhkumdan tutmuş rütbә sahibinә qәdәr heç kimin vәzifәsi aydın deyildir. Mәhz bu sәbәbdәn dә İranın nә mәktәbi var, nә maliyyәsi; amma rüşvәtxorluq, mütlәqiyyәt, zülm nә qәdәr istәsәn var.    Şәhәrlәr xarab, çöllәr әkinsiz qalıb, suyun qoxusundan küçәlәrdәn keçmәk çәtindir. Dilәnçilәri vәzir, vәzirlәri dilәnçi olmuşlar. İşlәr sәlahiyyәtsiz adamların әlindәdir. Bir qapa-qap, bir çәkә-çәk, bir soxa-soxdur ki, gәl görәsәn!”

 

Onlar ucadan gülәrәk dedilәr:

 

“Bu sözlәri İbrahim bәyin dә yanında danışa bilәrsәn?”

 

Dedim:

 

“Mәn cәsarәt elәmәrәm, amma özü öz gözlәrilә görüb, bilir ki, orada nә xәbәrdir. Mәnim dediyimә daha heç bir ehtiyac qalmayıbdır. Mәsәl var deyәrlәr:

 

"Tәәccübdәn ayaqlarım yerә yapışdı!" İndi İbrahim bәy elә tәәccüblәnib heyran olmuşdur ki, huşunu itirib. Allah bizә rәhm elәsin.”

 

Nahardan sonra da bir qәdәr söhbәt elәdik. Sonra hәr kәs durub öz işinә getdi. Mirzә Abbasla Hacı Möhsün ağa qalıb әhvalatı soruşdular. Dedim:

 

“Bizim xoş günlәrimiz sizinlә olan günlәr idi. Sizdәn ayrılan gündәn bәri üzümüz gülmәdi. Batuma daxil olandan qayıdanadәk haraya çatdıq, hәr yerә getdik vә hәr nә gördüksә, bu qeyrәtli, tәәssübkeş cavan üçün bir dәrd oldu. Hey yanıqlı ahlar idi ki, addım başı ürәyinin dәrinliklәrindәn çәkirdi. Maraqlı burasıdır ki, bir para şeylәri mәn gördüm, amma ona söylәmәdim, hәtta başqaları tәrәfindәn dә ona deyilmәsinә mane oldum. Bir para әhvalatı da o mәndәn gizlәdirdi. İstambulda xәstәlәnәndәn sonra onun Sәyahәtnamәsini oxuduqda bu mәsәlәni anladım. O cümlәdәn hәrbi nazirin evindә bir dәst yağlı kötәk yemәsidir ki, mәnim o günә qәdәr bu hadisәdәn xәbәrim yox idi.”

 

Günlәrin birindә kirmanlı Mәşәdi Hәsәnlә mәnzilә qayıdıb, üç gün yorğan-döşәyә düşdü. Xәstәlәnmәsinin sәbәbini mәndәn gizlәtdi. Başına nәlәr gәldiyini mәn ancaq İstambulda anladım. Demә, Tehranda vәzirlәrin bir-bir evinә gedib, bәzi söhbәtlәr elәmişdi. Cavabında onlardan yaman-yovuz eşidib, bәrk kötәk yemişdi. Allaha yüz min şükür ki, onu orada öldürmәdilәr, heç olmasa diri qayıtdı. Neçә gündәn sonra yenә getdi, gecә yarısı gәlib çıxdı. Üzü gülürdü, elә sevincәk idi ki, sanki dünyanı ona bağışlamışlar. Onun sevinci mәni dә şad elәdi. Bu sәfәrdә heç olmasa bircә gün bu cavanın üzünü gülәr gördüyümә görә allaha şükürlәr elәdim:

 

Sevincinin sәbәbini soruşdum, dedi:

 

“Yusif әmi, çox da ürәyini sıxma, İranda dövlәtpәrvәr adamlar da vardır. İşbacaran, alim, qeyrәtli, qanunvericilik vә hüquqi işlәrin yüksәk mәrhәlәlәrinә çatmış Avropa alimlәrindәn dә irәli getmiş. Bu gecә mәndә böyük bir ümid yarandı. İranın gәlәcәkdә xoşbәxtliyә vә sürәtli tәrәqqiyә nail olacağını yәqin etdim. Bәh-bәh, möhtәrәm, hәqiqәtәn möhtәrәm bir şәxsdir.”

 

Dedim:

 

“Nә olub, nә xәbәrdir?”

 

Dedi:

 

“Allaha şükür ki, qanun yazılıb hazırlanmışdır. Amma nә gözәl, müqәddәs bir qanun! İnşaallah, İranda dörd-beş min elm vә sәnәt mәktәbinin tәsis olunduğunu Misirdә tezliklә eşidәcәyik. On ildәn sonra bu mәktәblәrdә minlәrlә qeyrәtli, fәrasәtli alim tәrbiyә edilәcәk.”

 

Dedim:

 

“İnşaallah!”

 

Müsahiblәrim soruşdular:

 

“İbrahim bәy vәzirlәrin yanına şәxsәn necә yol tapdı. Bu az müddәt әrzindә onları haradan tanıdı? Kimin vasitәsilә onların hüzuruna yetişә bildi?”

 

Dedim:

 

“Bu yolun bәlәdçisi haqqında ümumi bir yığıncaqda danışmaq lazımdır. Xülasәsi budur ki, bu saat İranda Hacı xan adlı sizin hamınızın tanıdığınız bir adam ölkәnin birinci şәxsiyyәti olubdur. Onun haqqında sәyahәtnamәdә dә yazılıbdır, oxuyacaqsınız. Hәmin Hacı xan İbrahim bәyi o şәxslәrlә   görüşdürürdü.”

 

Bir qәdәr söhbәtdәn sonra dostlar dağılışıb getdilәr. Mәn dә aşağı düşüb, xәstәnin yanına gәldim. Haciyә xanım әylәşib, bahar buludu kimi göz yaşı axıdırdı. Dedim:

 

“Bir şey yedimi?”

 

“Heç nә yemir,” -- dedi.

 

Gedib bir kasa süd gәtirdim, dәrmandan da iki qaşıq onun içinә tökdüm, İbrahim bәyә tәrәf uzadıb dedim:

 

“Sәn mәnim canım, iç, sәn allah, "o möhtәrәm şәxsin" sağlığına iç!”

 

Mәn güldüm. Yazıq İbrahim bәyin xumar gözlәrindәn bir neçә damcı yaş töküldü. Südü dodağına dayadım. İçdi, sonra dedi:

 

“Ya hәqq, ya mәdәd!”

 

Sәkinәnn çağırıb, Mәhbubәnin әhvalını soruşdum. Dedi:

 

“Qızlar onun yanındadırlar, bir ucdan ağlayır. Nә qәdәr ürәk-dirәk verib sakitlәşdirmәk istәyirlәrsә, mümkün olmur, heyran-heyran baxır, cavab vermir.”

 

Şam vaxtı hamı getdi. Yalnız Mәhbubәnin әn yaxın rәfiqәsi qaldı. Sәkinә dә namaz qılmağa getdi. Hacı Mәsud mәni çağırdı. Gedib gördüm, qulağını otaq qapısının deşiyinә dayayıb qulaq asır. İşarә ilә mәnә dedi ki, gedib onların söhbәtinә qulaq asım. Mәn dә qapının dalısında dayanıb, otaqdan gәlәn sәsә qulaq vermәyә başladım. Gördüm Rәfiqә Mәhbubәyә deyir:

 

“Mәhbubә, bir hәftә bundan qabaq mәn sәnin dәrdini duydum. Sәn mәndәn gizlәtdin. İndi bu gecә bütün evlәrdә sәnin sevgindәn danışırlar. Mәn sәnә demәdimmi ki, bu sirr gizlindә qalmayacaqdır? Amma sәn inkar edib, mәndәn söz eşitmәdin.

 

"Dil ağızlarda gәzәn sirri gizli saxlamaq olmaz".

 

Sәn bu evin bütün camaatının sevimlisisәn. Nә üçün dost-düşmәn arasında özünü rüsvay edirsәn? Mәn yenә dә sәnә deyirәm: sәbr elә, özünü әlә al, hәya-hörmәtlә mәqsәdinә çat! Eşqi büruzә vermәk qızlar üçün böyük eyib sayılır. Bu camalla, bu kamalla nә üçün özünü lәkәlәyirsәn? Sәnin şöhrәtin, tәrifin hәr yerә çatmışdır. Özün tәrbiyәli qızsan, şairsәn, әdibsәn, yüzlәrlә roman oxumusan, bu işin qәbahәtini, onun aqibәtinin pis olduğunu mәndәn yaxşı bilirsәn. Mәnim әzizim, mehriban bacım, bu işi görmә, görmә ki axırda peşman olarsan!”

 

Gözәl camala, xoş xasiyyәtә malik olmaqla birlikdә Mәhbubәnin gözәl sәsi dә var idi. Ramazan ayında әrәb qadınları adәtәn quran oxuyurlar. Mәhbubә "Yusif" surәsini xoş avazla oxuyanda hamı riqqәtә gәlib, ixtiyarsız olaraq ağlayardı. O, "Fәlәmma sәmeәt bimәkrihennә…." (Elә ki, onların xәyanәtkarlığını eşitdi....) ayeyi-şәrifәsini oxuyanda qulaq asanlar elә mat vә mәbhut olurdular ki, әllәrindә narınc vә bıçaq olsaydı, şübhәsiz ki, narınc әvәzinә әllәrini kәsәrdilәr.

 

Misirdә Mәhbubәnin qiraәti camaat arasında "Әcәm xanımının qiraәti" adı ilә şöhrәt qazanmışdı. Onun gözәl, rәvan tәbi dә var idi. Gahdan -- bir әrәb vә fars dillәrindә mәrsiyә, şer yazardı. Bir gün dә mәn gördüm ki, Mәhbubә yasdığına söykәnib zülflәrini dә bәxti kimi pәrişan edәrәk yanıqlı bir sәslә rәfiqәsinә deyirdi:

 

“Mәnim bacım, әgәr öz ixtiyarımı әlimdә saxlaya bilsәydim dünәn o rüsvayçılığı edәrdimmi? Öz alnıma bәdnamçılıq damğasını vurardımmı? Mәnim dәrdim özümә bәsdir, daha yaramın üstündәn yara vurma.”

 

Sonra o, bu mürәbbeni oxuyub ağlayırdı:

 

Giriban oldu rüsvalıq әlilә çak, damәn hәm.

Mәnә rüsvayçılığımda dostlar tәn etdi, düşmәn hәm.

Rәhi-eşq içrә can qıldım giriftari-bәla, tәn hәm,

Bu yetmәzmi ki, bir dәrd artırırsan dәrdimә sәn hәm?

 

Әgәr tutsam qәmim eldәn nihan, sәbrü qәrarım yox,

Vә gәr şәrhi-qәmi-pünhanim etsәm, qәmküsarım yox,

Әsiri-bәndi-zindanam, әlimlә ixtiyarım yox,

Bu yetmәzmi ki, bir dәrd artırırsan dәrdimә sәn hәm?

 

Olubdur әşgi-xunab ilә gülgun çöhreyi-zәrdim,

Yanıbdır atәşi-hicranә cani-dәrd-pәrvәrdim,

Cәfayi-çәrxi-kәcrәftar әlindәn var min dәrdim,

Bu yetmәzmi ki, bir dәrd artırırsan dәrdimә sәn hәm?

 

“Mәnim әziz bacım, sәn deyәnlәri mәn yaxşı qanıram, bilirәm ki, ürәyin yanır, mehribanlıq üzündәn deyirsәn. Bu vilayәtdә mәktәbdә oxuduğum illәrdәn indiyәdak mәnim bir sınanmış dostum varsa o da sәnsәn. Amma bu işdә ixtiyarım әlimdәn alınıbdır. Bircә әlacım qalmış -- gәrәk özümü hәlak elәyәm, başımı torpağa gömüb gizlәdәm. Daha başqa çarәm yoxdur. Bibim bu әhvalımdan agah oldu. Daha mәn bundan sonra başımı qaldırıb onun üzünә baxa bilmәrәm. Vay, vay, gör necә şәmatәtә düçar oldum. Rәfiqәcan, bir tәhәr elә ki, gedib öz ağamı görüm. Amma bu şәrtlә ki, bibim evdә olmasın.

 

Әlindәn gәlirsә mәnә et kömәk,

Bәlkә qәm-qüssәdәn azad edәsәn.

Dәrdimә dәrmanı sәn әsirgәmә,

Bu yolda gәrәkdir imdad edәsәn.”

 

Hacı Mәsud dedi:

 

“Ağa Mirzә Yusif, iş pis yerә çәkibdir. Mәnim ürәyim dözmür. Bәlkә Haciyә xanım bir yerә çıxıb gedә, biz Mәhbubәni ağanın yanına aparaq. O ki, özündә deyil.”

 

Mәn qәhәrlәndim, az qalırdı ağlayam, qızın halına ürәyim yandı, dedim:

 

“İki-üç gün gözlәmәk lazımdır. Bәlkә sabah hәkimimiz Saleh әfәndidәn xahiş elәyim, Mәhbubәnin İbrahim bәyin yanında qalmalı vә ona qulluq etmәli olduğunu söylәsin. Hәlәlik Haciyә xanıma bu barәdә heç bir söz demә.”

 

İbrahim bәyin yanına getdim, yatmışdı. Haciyә xanım ayaqlarını ovurdu. Bir qәdәr oturduqdan sonra Haciyә xanıma dedim:

 

“Әgәr icazә versәniz yarım saatlığa hamama gedәrәm.”

 

İcazә verdi, gedib qayıtdım. Dostlardan bir neçәsi gәlmişdi. Xahiş elәdilәr Haciyә xanım otaqdan çıxsın, onlar İbrahim bәyi görsünlәr.

 

İbrahim bәyin yanına getdik. Tora düşmüş ceyran kimi әtrafına hәsrәtlә göz gәzdirirdi. Adamın ürәyini odlayırdı. Şair Mehdi bәy dedi:

 

Vüsal getdi, qaldı hicran, eşqin bağı soldu yaman.

Ömür sürdü  bağda tikan, soldu güllәr cavan-cavan.

 

“ Eyvah, bu İbrahim bәydirmi? İbrahim bәyliyindәn ki, bir әsәr qalmamışdır! İnsanın bu qәdәr dәyişilmәsinә әsla inana bilmirәm.”

 

İbrahim bәyә suallar verdilәrsә dә, heç bir cavab eşitmәdilәr.

 

Mehdi bәy dedi:

 

“Doğrusu, bu cavanı bu halәtdә görmәyә taqәtim yoxdur. Xudahafiz!”

 

Mehdi bәy durub getdi. O gecәni sәhrә çatdırdıq. Saat dörd radәlәrindә Saleh әfәndinin adamı bir mәktub gәtirdi. Yazmışdı: saat sәkkiz tamamda ingilis xәstәxanasının baş hәkimi doktor müsyö Volf ibn Yәhudi müsyö Haron vә Şeyx Yusifül-Seyyidin vәdәsini almışam, xәstәnin yanına gәlәcәyik.

 

Hәmin vaxtda iki fayton qapıya çatıb, hәyәtә daxil oldu. Hәkimlәr gәldilәr. Bir stәkan çay içdikdәn sonra dedilәr: İbrahim bәyin yanına gedәk. Haciyә xanım başına çadra örtdü, hәkimlәr otağa girdilәr.

 

Әvvәlcә mәndәn bәzi şeylәr soruşdular. Sәfәrimizin әhvalatını xülasә şәklindә danışdım. İbrahimin özündәn kefini soruşdular. Cavab eşitmәdilәr. İngilis hәkim dedi ki, bütün paltarlarını soyundurun. Hacı Mәsud alt paltarlarından başqa bütün geyimini soyundurdu. Hәkimlәrin hәrәsi bir-bir müayinә elәyib qulaq asdı. Xüsusi zәrrәbinlә boğazını, burnunu vә başqa üzvlәrini nәzәrdәn keçirdilәr. Qoltuğuna hәrarәtölçәn qoydular. Nәbzini tutdular.

 

Bu dörd hәkim düz bir saat mәni sorğu-suala tutdu: atası nә mәrәzdәn ölmüş, bunların nәslindә hansı xәstәliklәr varmış? Anası nә kimi xәstәliklәr keçirmiş? Uşaqlıqda özü xәstәlәnmişmi? Xәstәliyi nә olmuş? Nә kimi dәrmanlar yemiş?

Mәn bunların hamısına tәfsilatla cavab verdim. Öz aralarında fransızca danışıb, bon-mon elәdilәr. Mәn heç nә anlamadım. Nәhayәt, mәtlәb mәlum oldu. Bunlar da, İstambul hәkimlәri kimi xәstәnin halından heç bir şey anlaya bilmәdilәr. Dedilәr xәstәnin anasını çağırın. Haciyә xanım gәldi. Yәhudi müsyö Haron türkcә yaxşı bilirdi. Xanıma dedi:

 

“Xanım, deyә bilmәrik ki, oğlunuzun heç bir xәstәliyi yoxdur. Xәstәlik olmasaydı, bu hala düşmәzdi. Fәqәt biz azarını tapa bilmәdik. Qәlbi-ciyәri sağlam, bәdәninin hәrarәti adidir. Zәrrәbin alәtlәrlә dә mümkün qәdәr ağzını, burnunu, qulağını, daxili üzvlәrini müayinә elәdik. Hamısı sağlam, normal vәziyyәtdәdir. Hәlәlik ki, biz heç bir zad tapa bilmәdik. Әgәr izn versәniz bir hәftәdәn sonra yenidәn yoxlarıq. Bu gün müsyö Volf bir şey yazar, gecә-gündüz iki dәfә bәdәninә sürtün, içmәli dәrman da verәcәk. Hәr altı saatda iki fincan içirәrsiniz. Başının tükünü dә ülgüclә qaşıtdırın. Dәrmanxanadan muşamma gәtirәrlәr, isladıb yapışdırarsınız. Gәrәk nә kimi hiylә vә xahişlә olur-olsun bişmiş xörәk, sup içirәsiniz, әgәr başqa şey dә meyli istәsә eybi yoxdur, verin yesin. Ancaq turşlu xörәk vermәyin.”

 

Dәrmanları yazıb getmәk istәdilәr. Mәn Saleh әfәndiyә dedim:

 

“Mәhbubәni dә bir müayinә elәyin.”

 

Dedi:

 

“Buyurun gәlsin.”

 

Gedib gördüm yenә dә ağlayır. Dedim:

 

“Hәkimlәr gәlirlәr.”

 

Dedi:

 

“Әmican, mәni rüsvay elәmә, mәnim ki, heç bir xәstәliyim yoxdur.”

 

Dedim:

 

“Әgәr belәdirsә, bәs nә üçün üç gündür ki, oruc tutubsan, boğazından heç nә getmәyibdir?”

 

“Әmican, qurbanın ollam, mәni ağanın başına dolandır, hәkimi buraya gәtirmә.”

 

Mәn nә qәdәr üz vurdum, olmadı. Dedi:

 

“Özümü öldürәrәm.”

 

Dedim:

 

“Onda qoy yalnız Saleh әfәndi gәlsin.”

 

Razılıq verdi. Mәn gәlib dedim:

 

“Yalnız Saleh әfәndi qalsın.”

 

Başqa hәkimlәr çıxıb getdilәr. Şeyx Yusifül-Seyyid qapıdan qayıtdı. Saleh әfәndini otağa çәkib, mәni dә çağırdı. Getdim. Şeyx Yusif Saleh әfәndiyә dedi:

 

“İbrahim bәy haqqında sәnin fikrin nәdir?”

 

Saleh әfәndi dedi:

 

“Qırx ildir ki, hәkimәm, belә bir xәstәlik nә görmüşәm, nә dә eşitmişәm. Qәdim vә müasir kitablara baxdım, elә bir azar tapa bilmәdim.”

 

Şeyx Yusif dedi:

 

“Mәn otuz iki ildir hәkimlik edirәm. Hәrçәnd ki, bütün sәhiyyә idarәlәrindә tәzә tәbabәtdәn imtahan vermişәm, lakin eşq mәrәzinә dә etiqadım var. Mәn bu sahәdә çoxlu tәcrübәlәr aparıb, gözәl nәticәlәr әldә etmişәm. Xüsusilә bu ölkәdә. Onun xәstәliyi ya xülyadır, ya da sevda. Mәn istәyirәm iki mәsәlәdә İbn Sina hikmәtini işә salam, görәm bir fayda verәr, ya yox? Әgәr mәn xәstәliyi müәyyәnlәşdirә bilmәsәm lap dәli olaram.”

 

Saleh әfәndi soruşdu:

 

“İbn Sinanın hansı tәdbirindәn istifadә etmәk istәyirsәn?”

 

Dedi:

 

“Bir tәdbiri budur ki, böyük әmirlәrdәn biri xülya xәstәliyinә tutuldu. İbrahim bәy kimi heç nә yemirdi, bir ucdan bağırıb deyirdi: "Mәn bәslәnmiş öküzәm, mәni öldürün, şişә çәkin". Bunu vird elәyib hәmişә deyirdi. Neçә vaxt xörәk yemәdi. Hәkimlәr әlacında aciz qaldılar. Әlaüddövlә adam göndәrib İbn Sinanı hüzuruna çağırdı. İbn Sina gәlib mәtlәbi soruşdu. Xәstәnin adamları onun әhvalını olduğu kimi söylәdilәr. İbn Sina dedi:

 

“Gedin xәstәyә deyin qәssab çağırmışıq, sәnin başını kәssin.”

 

Xәstәyә dedilәr. Çox sevindi. Bir saatdan sonra İbn Sina dәhrә götürüb ucadan dedi:

 

“Öküz hardadır, gәtirin başını kәsim.”

 

Әmir öküz kimi böyürdü. Bununla da bildirdi ki, buradayam. Xülasә, әmiri gәtirdilәr. Üç-dörd nәfәr әl-ayağını bağladı. İbn Sina qәssablar kimi bıçağı itilәyirdi. Bıçağın sәsi әmirin qulağına çatırdı. Sonra gәlib ayağını qoydu әmirin döşünә, qәssablar kimi onun kәfәlini, döşünü, budlarını әllәyib, әtdaş elәmәyә başladı. Nәhayәt, әt-daş elәmәkdәn әl çәkib dedi:

 

“Bu öküz çox arıqdır, kәsilmәli deyil. Yaxşı ot verin, bir hәftәyәcәn kökәlsin, sonra gәlib başını kәsim.”

 

Әmirin әl-ayağını açdılar. İbn Sina dedi:

 

“İndi ona nә versәniz başının kәsilmәsi ümidilә yeyәcәk.”

 

Doğrudan da, qabağına nә gәtirdilәr yedi. Tәdricәn müalicә olunub şәfa tapdı.

 

Tәdbirlәrdәn biri dә onun eşq vә sevdada işlәtdiyi tәdbirdir. Xәstәnin dәrdinin eşq dәrdi olması yәqin olarsa, onu ancaq yeyib, içmәk vasitәsilә mәqsәdinә nail ola bilәcәyinә inandırmaq lazımdır. Bu xәstәliklәr daha dәrmanla müalicә olunası deyil. Mәnim rәyim belәdir, siz nә mәslәhәt görürsünüz?”

 

Saleh әfәndi dedi:

 

“Sizin bu tәdbirinizin xeyri olmasa da, әsla heç bir zәrәri yoxdur. Әlbәttә, zәrәrsiz bir tәdbirin, hәm dә xeyir verә bilәcәk tәdbirin sınaqdan keçirilmәsi mәslәhәtdir.”

 

Sonra Şeyx Yusif mәnә dedi:

 

“Ağa Yusif, bu cavanın Misirdә bir qadın xeylağı ilә tanışlığı var idimi?”

 

Dedim:

 

“Bütün alәm onun pak vә pakizә olduğunu bilir, onun haqqında belә bir şübhә tamamilә yersizdir.”

 

Dedi:

 

“İrana sәfәrinizdә, gedәndә vә ya gәlәndә qaldığınız mәnzillәrdә, görüşdüyünüz adamların evindә elә bir qıza vә ya qadına rast gәlmәdi ki, ona könül vermiş olsun?”

 

Dedim:

 

“Qәtiyyәn yox!”

 

Dedi:

 

“Belә iddiada olma, sәn qocasan, o cavandır, sirrini açıb sәnә demәz.”

 

Dedim:

 

“Әslәn bu barәdә düşünmәyә mәcalı yox idi, başqa hisslәrlә yaşayırdı. Onun haqqındakı bu ehtimallarınız tamamilә yanlışdır.”

 

Şeyx Yusif dedi:

 

“Әzdüddövlәnin vәliәhdi xәstәlәndi. Bütün hәkimlәr onun әlacından aciz qaldılar. Nәhayәt, İbn Sinaya xәbәr göndәrdilәr. İbn Sina xәstәdә eşq әlamәtlәri gördü. Xәlvәt elәdi, şәhәrin bütün mәhәllә vә küçәlәrini adbaad bilәn bir adamı xәstәnin yanında oturtdu. Özü xәstәnin nәbzini tutdu, sonra o adamla söhbәt elәmәyә başladı. Ondan şәhәrin mәhәllәlәrini, küçәlәrini soruşdu. O adam şәhәrin bütün mәhәllәlәrini küçәbәküçә, evbәev saymağa başladı. Nәhayәt, bildi ki, vәliәhd filan mәhәllәdә, filan evdә bir qız sevmişdir. Әzdüddövlәyә bunu xәbәr verdi. Mәqsәdә çatdıqda oğlan sağaldı.

 

İndi gәlin İbrahim bәyin yanına gedәk. Misirdәn çıxandan sonra gördüyü vә mәnzil elәmiş olduğu şәhәrlәri, qәsәbәlәri, kәndlәri bircә-bircә sayın, bәlkә işdi, bir şey әlә gәlә, mәqsәdә nail olaq.”

 

İbrahim bәyin yanına getdik. Saleh әfәndi keçib bir tәrәfdә gizlәndi. Şeyx Yusif xәstәnin nәbzini tutdu, sonra mәndәn soruşdu:

 

“Yusif ağa, siz bu sәfәrә hansı yolla çıxdınız, haralarda oldunuz, nә kimi yerlәri seyr etdiniz?”

 

Dedim:

 

“Buradan dәmir yol qatarı ilә İskәndәriyyәyә getdik. Oradan da gәmi ilә İstambula, İstambuldan yenә dә gәmi ilә Batuma, Batumdan dәmir yol qatarı ilә Tiflisә, Bakıya, Bakıdan gәmi ilә Rәşt, Mazandaran sahillәrinә, sonra Aşqabada gedib, İran torpağına daxil olduq.”

 

Birdәn Şeyx Yusif qışqırdı:

 

“Mәqsәdә çatdıq, dәrdi tapmışam, mabәdini söylә!”

 

Mәn bircә-bircә Mәşhәd, Sәbzvar, Nişapur, Simnan, Damğan, Şahrud, Tehran, Qәzvin, Zәncan, Tәbriz, Әrdәbil, Marağa, Binab, Mәrәnddәn tutmuş Araz qırağına kimi sәyahәtimizdә keçdiyimiz bütün şәhәr, qәsәbә vә kәndlәrin adını söylәdim. Sonra da Rusiyanı Batuma kimi, oradan İstambula vә İstambuldan Misrә qәdәr gәzdiyimiz yerlәri saydım.

 

Şeyx Yusif dedi:

 

“Allaha pәnah aparıram, sizin Әcәm ölkәlәrinin adı İran olmaqdan başqa, İran adlı şәhәr dә var?”

 

“Xeyr,” -- dedim. Soruşdu:

 

“Gәrәk olsun, ola bilmәz, mәnim zәnnim xәtaya gedә bilmәz.”

 

Dedim:

 

“Sizin zәnniniz әsla xәtaya getmәmiş vә sizi aldatmamışdır. Afәrin sizin fәrasәtinizә, bu biçarәni elә hәmin İran adı bu dәrdә salmışdır.”

 

“Necә yәni, mәgәr İran adlı bir adam da var?” -- deyә soruşdu.

 

“Hәkimbaşı, xeyir,” -- dedim, -- “bu qeyrәtli cavan İran mәmlәkәtinin aşiqidir. O öz mәşuqunu görmәyә, onun görüşü ilә könlünü şad etmәk ümidilә getdi. Vüsaldan sonra iş vurdu tәrsinә oldu. Vilayәtlәrdәki bir para pәrişanhallığı, bәrbadlığı gördükdә onun xeyirxah tәbinә xoş gәlmәdi. Qüssә-kәdәrin әlindәn bu günә düşdü.”

 

“Anlamadım,” -- dedi. -- “Vilayәtlәrdәki pәrişanlıq, bәrbadlıq nә demәkdir?”

 

Dedim:

 

“O demәkdir ki, heç yerdә nizam-intizam, qanun yoxdur. Bu fikirlәri ürәyinә salıb özünә dәrd elәdi. Nәhayәt, bu mәsәlә üstündә böyüklәrdәn birisi ilә mübahisәyә, münaqişәyә girişdi. Bәrk hiddәtlәndi. O vaxtdan bu bәlaya düçar oldu.”

 

Hәkim dedi:

 

“Demәli, mәn yanılmamışam. Eşq -- xәyali bir eşq dә ola bilәr. Adı bәlli bir şeyә, mövcud vә ya qeyri-mövcud bir şeyә dә ola bilәr. Bunun heç fәrqi yoxdur. Bunların uzun tәfsilatı var. Vaxtımız olmadığına görә qısa şәkildә şәrh etmәliyәm: Filosoflar ifrat mәhәbbәti eşq adlandırırlar. Eşq iki qismdir, bir qismi fitridir, yәni zatәn olur, xilqәtdәn yaranır, belә bir eşq bütün kainatda vә mövcudatda -- yer-göy cisimlәrindә vardır. Onlar öz tәbiәtlәrinә görә bir-birini cәzb edir, biri cәzb edir, o birisi cәzb olunur. O biri qismi sonradan gәlmә eşqdir. Belә bir eşq heyvanda vә insanlarda olur. Onun mәnşәyi lәzzәtdir, yәni normal dәrk etmә vә sağlam vәziyyәtdә әmәlә gәlәn bir haldan doğan eşqdir. Bu sonradan gәlmә eşq iki cürdür: ya ehtirasdan doğur, ya da ki, idrak qüvvәsindәn. Ehtirasdan törәyәn eşqә "cismani eşq" deyilir. Yeyintiyә, içkiyә vә s. olan meyl bu kimi eşqә misal ola bilәr. İdrak qüvvәsindәn törәnәn eşq isә ruhani eşqdir. İşlәrin hәqiqәtini müşahidә etmәk hәvәsi, yaxşını pisdәn ayırd etmәk vә s. bu kimi eşqin nәticәsidir. Lakin hәmin ruhani eşq özü dә ya zatәn olur vә ya da törәmә. Zati eşq -- hәqiqi eşq adlanır. Mәsәlәn, öz xaliqini istәyәn vә onun yaratdıqlarına könül bağlayan haqq yolunun yolçuları. Bu eşqin mәnfәәti dә zatidir, kәsbi deyil. Lakin törәmә eşq haman mәcazi eşqdir. Fәrasәt әhlinin qadına, övlada, yaşamağa, özündәn bir әsәr qoymağa vә s. olan eşqi belә bir eşqә misal ola bilәr.

 

Hәr halda mәhәbbәt ifrat dәrәcәdә olub, şiddәtlәndikdә vә insan hәyatının әsasını tәşkil edәn ünsürlәrә qalib gәldikdә normal vәziyyәtin pozulmasına sәbәb olur vә tәhlükә yaradır. Mәşuqәnin vüsalına çatmaqdan başqa, onun aradan qaldırılması vә çarә edilmәsi üçün ayrı bir yol yoxdur. İbrahim bәyin dә sağalması ancaq arzusuna nail olmaqla mümkündür.

 

Mәnim zәnnim o qәdәr dә mәni aldatmamışdır. Demәli, bu xәstәnin müalicәsi İranda nizam-intizam vә qanunun bәrqәrar olmasından asılıdır. Elә ki, İranda nizam-intizam yarandı, bәrabәrlik qanunu hökm sürmәyә başladı, xәstә dә müalicәsiz sağalmağa başlayacaqdır. Әks tәqdirdә mümkün deyil.

 

Sizә tapşırıram, onun yanında İran haqqında xoş xәbәrlәrdәn danışın, qoy bu xәbәrlәri eşitsin. Bәd xәbәrlәri ondan gizlәdin, çünki birdәn ürәyinә vurub onu mәhv edә bilәr. Ona xörәk yedirtmәk istәyirsinizsә, onun xoşu gәlәn adamın adını çәkin, Әlaüddövlә kimi rәftar edin, istiqbal ümüdi ilә yedizdirin.

 

Bundan sonra o, xüdahafiz deyib getdi. Hәkimlәrdәn yalnız Saleh әfәndi qaldı. Mәhbubәnin yanına getdik. Kefini soruşdu. Mәn Mәhbubәnin dәrdini hәkimә lazımınca söylәmişdim.

 

Saleh әfәndi Mәhbubәdәn soruşdu:

 

“Nә yemisәn?”

 

Mәhbubә cavab vermәdi. Mәn dedim:

 

“Üç gündür ki, bu qızın boğazından yemәk, içmәk keçmәyibdir.”

 

Saleh әfәndi dedi:

 

“Bәh-bәh, sәn yemә, canın üzülsün, ağan da orada pәrәstarsız qalsın. Maşallah, hәr işimiz düzәlibdir. Balam, heç olmasa sәn ye, cana gәl, ağana qulluq elә, ona baş çәk. Görürsәn ki, yazıq anası qocalıbdır, zәifdir. Xәstәyә baxan gәrәk bacarıqlı, sәhhәt-bәdәnli bir adam olsun. Sәndәn başqa kim ona layiqincә xidmәt elәyә bilәr ki, inşaallah, bir neçә günün әrzindә şәfa tapa bilsin? Bir bax gör İbrahim bәyin bacısı sizә nә qәdәr mehribanlıq elәyir, necә sizin qayğınıza qalır? Siz dә gәrәk onun xatiri üçün qüvvәtә gәlib İbrahim bәyә xidmәt elәyәsiniz.”

 

Hәkim dörd şüşә şәrbәt yazdı, dedi: tamamilә sağalmaq üçün gündә birini içmәlisәn. Otaqdan çıxdı. Haciyә xanımla xüdahafizlәşib getmәk istәrkәn dedi:

 

“Xanım, burada heç bir xәstә, azarlı yoxdur. Hәrçәnd ki, hәkimlәr bir dә gәlәcәklәrini vәd etdilәr. Lakin Şeyx Yusif tәcrübәli, bilikli hәkimdir. Mәn onun hәqqül-qәdәmini verib sizin ayağınıza yazdım. Siz yalnız çalışın İbrahim bәy xörәk yesin. Bir dә ki, mәslәhәt belәdir ki, İbrahim bәyә baxmağı Mәhbubәyә tapşırın. Qoy bәzәn bacısı, bәzәn dә Mәhbubә sizә kömәk elәsinlәr. Әlbәttә, mәnim bu mәslәhәtimi qәbul edin.”

 

Haciyә xanım dedi:

 

“Hәkimin әmri xәstәnin mәslәhәti üçün olduğuna görә, nә buyursa, qulaq asmaq lazımdır.”

 

Hәkim getdi. Haciyә xanım gәlib, qapının arxasında dayanıb dedi:

 

“Mәhbubә, nә üçün üç gündür burada özünü dustağa salmısan? Yәqin ki, namaz da qılmamısan. Dur ayağa, namazını qıl. Mәnim yuxarıda işim var, Sәkinә dә mәtbәxdәdir, İbrahim bәy yalqızdır, onu tәk qoyma.”

 

Haciyә xanım yuxarı çıxdı. Mәn Mәhbubәnin otağının qapısını yavaşca açdım, gördüm yatağında oturub, başını divara söykәyәrәk ağlayır. Dedim:

 

“Mәhbubә, bәs eşitmәdin bibin nә dedi?”

 

Dedi:

 

“Eşitdim, başıma hansı külü әlәyim?”

 

Dedim:

 

“Mәhbubә, onu bil ki, mәn sәnin әminәm, hәm dә mәnәvi atanam, özüm dә dünya görmüş, bәrkә-boşa düşmüş qocayam. Bu gündәn sәnә açıqca deyirәm: ürәyindә hәr bir dәrdin olsa mәndәn gizlәtmә. Dәrdini ürәyindә saxlasan, dığlayıb ölәrsәn. Heç ürәyini sıxma. Ağana qulluq etmәyi unutma. Haciyә xanım ona baxmağı sәnin öhdәnә qoyubdur. Hәmişә tam fәrәh hissilә ye, iç, ağana da yedirt, içirt. Dua elә, allah ona şәfa versin. Bәxtәvәr olasınız. İndi dur, namazını qıl, ağanın yanına get.”

 

Lakin Mәhbubәnin әhvalı teleqram gәlәn gündәn indiyәdәk İbrahim bәyin halından da bәtәr olmuşdu. Sanki hәyatının son dәmlәrini yaşayırdı. Dolu bulud kimi tutqun halda ayağa qalxıb dedi:

 

“Әmican, әvvәl mәni oraya apar, sonra namaz qılaram. Çünki könülsüz namaz qılmaq düzgün deyil.”

 

Bunu deyib әlimdәn öpdü. Mәhbubә hara, mәnim әlimdәn öpmәk hara? Bu iş nә onun şәninә uyğun idi, nә dә mәnim әlimin o hörmәti var idi. Ona çox ürәyim yandı. Doğru demişlәr ki:

 

Aşiq ardan qaçmağa mayil olur,

Eşq olan yerdә ağıl zayil olur.

 

Mәhbubәyә dedim:

 

“Bundan sonra mәni belә xәcalәt elәmә. Doğrudur, mәn qocayam, sәnin atan yerindәyәm. Lakin hәqiqәtdә özümü sizin nökәriniz hesab edirәm. Siz mәnim nemәtverәnimsiniz. Gәl qızım, gәl gedәk.”

 

Qapını açıb otağa girdik. İlahi, bu vәziyyәti görüb, ona tab gәtirmәk çәtindir. Mәhbubә otağa daxil olan kimi salam verib kәmali-әdәb vә hәya ilә qapının yanında dayandı. İbrahim bәydәn heç bir cavab eşidilmәdi. Mәhbubә irәli gedib dedi:

 

“Mәnim ağam, mәnim istәklim!”

 

Qәmindәn, sevdiyim, şam tәk әridim,

Eşqinin oduyla yanıb köz oldum.

Mәn sәni gözlәrәm bir güzgü kimi,

Başdan ayağadәk ağlar göz oldum.

 

“Mәnim әziz ağam, sәnin bu yazıq kәnizin mәgәr sәni bu halda görmәk üçün düz doqquz ay İran yollarına göz dikib sәnin intizarını çәkdi? Bәs o ürәk oxşayan sözlәrin hanı? O әnbәr qoxulu tellәrin necә oldu? Şümşad qәddin nә üçün büküldü? Bu qәm tikanı harada sәnin ayağına batdı? Mәn nә elәmişdim ki, bu qәddar fәlәk başıma müsibәt külü әlәdi?”

 

İbrahim bәy mәzlum-mәzlum baxıb dedi: "Ya hәqq, ya mәdәd!"

 

(Bunu da demәliyik ki, İbrahim bәyin danışmasına sәbәb İran adını eşitmәsi idi). Mәhbubә öz ağasının ayaqlarını qucaqlayıb dedi:

 

“Mәnim sәrvәrim, sәnin bu kiçik kәnizin qulluğunda hazırdır. Nә kimi qulluğun varsa buyur.”

 

Mәhbubә durub İbrahim bәyin başına dolandı vә dedi:

 

“İlahi, mәni ağamın sәdәqәsi qәbul elә, onun hәr bir qadasını mәnim canıma sal. İlahi, ağamsız mәnim bir günüm olmasın!”

 

Dedim:

 

“Mәhbubә, bәsdir! Namazının vaxtı keçir. Get namazını qıl. Çox әziyyәt vermә. Namazdan sonra sidq-dildәn dua elә, inşaallah, sәnin duan qәbul olacaq.”

 

Sonra Mәsuda dedim:

 

“Get, Haciyә xanıma de ki, ikindi namazı ilә şam namazını orada qılsınlar, bir az gec tәşrif gәtirsinlәr.”

 

Mәhbubә gedib dәstәmaz aldı, öz otağında namaz qılmağa başladı. Mәn xәstәnin yanında oturub, yavaş-yavaş ayaqlarını ovurdum. Mәhbubәnin namazı uzun çәkdi. Düşündüm, birdәn genә dә huşunu itirmiş olar. Yavaşca gedib qapının dalında dayandım. Gördüm әllәrini yuxarı qaldırıb allaha yalvarır: "Eh әrhәmәrrahimin allah! Sәn özün bilirsәn ki, bu kiçik kәnizini öz tükәnmәz lütfünlә tam izzәtlә bәslәdin, halbuki, yazıq, kimsәsiz, әsir vә sәğir bir uşaq idim. İndi mәnim bütün ümidim, pәnahım, xoşbәxtliyim bu qeyrәtli, namuslu cavanın varlığından asılıdır. Әgәr onun әcәli yetişibdirsә, mәn ürәk açıqlığı ilә, tam rәqbәtlә öz qalan ömrümü ona bağışlayıram. Ey müşküllәri açan allah, ey bәndәsinә mehriban tanrı! Sәn bilirsәn ki, onsuz mәnә yaşamaq haramdır. Sәn hәr bir möhtacın ehtiyacını ödәyәn, hәr bir dәrd әhlinin duasını qәbul elәyәn allahsan.

 

Kimsәsiz kәslәrin sәnsәn pәnahı,

Hamıya kәrәmin yetәr, ilahi!

Mәn bir kimsәsizәm, sәnәdir güman,

Kәrәm et, qapından qaytarma peşman!

 

Bu vaxt mәn qapını döyüb dedim:

 

“Xanım, buyurun gәlin, mәn gedirәm.”

 

Dönüb qayıdarkәn Hacı Mәsud gәlib dedi:

 

“Mirzә Abbas tanımadığım bir adamla gәlibdir.”

 

Dedim:

 

“Keçsinlәr, mәnim otağımda әylәşsinlәr, mәn dә gәlirәm.”

 

Mirzә Abbasla görüşәn kimi mәnim qulağıma dedi:

 

“Deyirlәr, bu әrәb tәcrübәli dua yazanlardandır. Qoy İbrahim bәyi görüb ona bir dua yazsın, şayәd tәsir elәyә.”

 

Dedim:

 

“Eybi yoxdur, buyurun әylәşin, bu dәqiqә İbrahim bәyin yanına gedәrik.”

 

Oturub bir fincan qәhvә içdilәr. Sonra İbrahim bәyin otağına getdik.

Mәhbubәyә dedim:

 

“Qonaq gәlibdir, sәn öz otağına get.”

 

Mәhbubә otaqdan çıxandan sonra qonaqlar İbrahim bәyin yanına gәldilәr. Әrәb bir az dua oxuyub, İbrahim bәyin üzünә üflәdi. Sonra bir dua yazdı. Tapşırdı göy parçaya büküb, İbrahim bәyin sağ qoluna bağlayaq, inşaallah, tezliklә şәfa tapar.”

 

Durub otaqdan çıxdıq, onları qapıyacan yola saldım. Qayıdıb gördüm Hacı Mәsud tәlәsik onların dalınca qaçır. Çağırıb soruşdum:

 

“Hara belә tәlәsirsәn?”

 

Dedi:

 

“Mәhbubә xanım, deyәsәn, bir neçә quruş dәsmala bağlayıb әrәbә nәzir deyibdir, gedirәm onu verәm.”

 

Dedim:

 

“Mirzә Abbas onun haqqını verәcәkdir.”

 

Dәsmalı açıb gördüm üç ingilis lirәsi, bir dә mәrhum Hacının iyirmi beş lirәyә aldığı brilyant üzük idi. Mәhbubә canının hövlündәn elә xәyal elәmişdi ki, dua hәqqi nә qәdәr çox olsa, o qәdәr tez tәsir edәr, faydası daha çox olar. Mәn üzüyü cibimә qoyub, Hacı Mәsuda dedim:

 

“Mәhbubәyә deyәrsәn verdim. Belә mәlum olur ki, o, bundan sonra bu kimi dәliliklәrdәn çox elәyәcәkdir. Sәnә tapşırıram, kasıblara, seyidlәrә bağışlamaq istәdiyi hәr bir şeyi әvvәlcә gәtir mәnә göstәr, ya da Haciyә xanıma xәbәr ver.”

 

Gecә oldu. Mәn neçә gündü ki, yatmamışdım,  istәdim bir qәdәr yatam. Birdәn Mәhbubә sevincәk gәlib dedi:

 

“Әmican, muştuluğumu ver!”

 

Dedim:

 

“Nә xәbәr gәtirmisәn?”

 

Dedi:

 

“Dörd piyala süd verdim içdi.”

 

Dedim:

 

“Bәs sәnin özün necә? Bir şey yemisәnmi?”

 

Dedi:

 

“Vallah, әvvәlcә mәn yedim, gördü mәn yeyirәm, o da yedi.”

 

Dedim:

 

“Әlbәttә, sizin yemәyiniz ona qüvvәtdir, onun yemәyi sizә. Bәrәkallah, gәrәk hәm yemәk, hәm dә yedirtmәk.”

 

Sonra soruşdum:

 

“Yatıbdırmı?”

 

“Bәli,” -- dedi, -- “bibi dә yatdı. Amma mәn bir dәqiqә dә yata bilmirәm. Әslәn yuxum gәlmir. Әmican, aşpaza deyin bir az südlü aş bişirsin, mәn yeyim, bәlkә ağaya da yedirdim.”

 

Dedim:

 

“Nә eybi var, deyәrәm.”

 

Xәstәnin yanına getdim, yatmışdı. Dünәnkinә görә gözümә bir qәdәr yaxşı göründü. Haciyә xanım Sәkinәyә dedi:

 

“Aşpaza de, bir az südlü aş düzәltsin.”

 

Nahar vaxtı gәlib çatdı. Qablara südlü aş çәkmişdilәr. Mәn dә oturdum. Mәhbubә İbrahim bәyi mütәkkәyә söykәdi. Qaşığı İbrahim bәyin әlinә vermәk istәyirdi, o isә tuta bilmirdi. Mәhbubә onun әlini bir yaşında olan uşaq kimi qaşıqla birlikdә tutdu. Bu vaxt özünün dә әli titrәdi. Zorla qaşığı onun ağzına qoymaq istәyirdi. Lakin mümkün olmurdu. Bәzәn özü yarımçıq qaşığı ağzına aparıb guya bununla ona qandırmaq istәyirdi ki, sәn dә belә yemәlisәn.

 

Mәhbubәnin sifәti qızıl gül kimi qızarmış, tәr damcıları mirvari dәnәlәri kimi alnında muncuqlanmış, gözlәrindәn yaş gilәlәri axırdı. Bütün әndamı söyüd yarpağı kimi әsirdi. O cür hәyalı bir qız sanki utanmağı vә hәya elәmәyi büsbütün unutmuşdu.

 

Haciyә xanımın ürәyi köyrәlmişdi. Hәm ağlayır, hәm dә gülümsünüb, heyran-heyran Mәhbubәnin mәhәbbәt alәmini seyr edirdi. Bu yazıq qızın bütün fikri, huşu İbrahim bәyә bir qaşıq südlü aş yedirtmәyә yönәlmişdi. Bu әsnada Mәhbubәni odlasaydılar, yaxud onu rizә-rizә doğrasaydılar belә, xәbәri olmazdı.

 

Mәhbubә deyirdi:

 

“Ağa yeyin, İranda südlü aş yemәmisiniz.”

 

O, qaşığı İbrahim bәyin dodaqları arasına qoydu. İbrahim bәy ağzını açdı: "ya hәqq, ya mәdәd!" -- deyib südlü aşı yedi. Mәhbubә dalbadal qaşığı doldurub onun ağzına aparırdı. Belәliklә beş-altı qaşıq ona yedirә bildi. Elә sevinirdi ki, sanki şücaәtli, qeyrәtli bir sәrdar düşmәn qalasını fәth etmişdi. Zavallı qız tәlaş içindә idi, var qüvvәsilә çalışırdı. Hәrdәn bir dә mәnә tәrәf baxıb, işarә ilә öz müvәffәqiyyәtini andırırdı. Mәn gülümsünüb dedim:

 

“Yaylığı gәtir, ağzını sil.”

 

İbrahim bәy heyran-heyran Mәhbubәnin üzünә baxır, gahdan da üzünü anasına tәrәf çevirirdi. Xülasә südlü aşı İbrahim bәyә yedirtmәk münasibәtilә Mәhbubә bu günü südlü aş bayramı sayıb, hәr il bu günü şәnliklәr edә bilәrdi. Ancaq onu bilmirdi ki, İbrahim bәyә kömәk edәn, onun ağzını açdıran "İran" adı idi. Elә ona beş-altı qaşığı yedirәn dә hәmin ad olmuşdu.

 

Sonra nә qәdәr elәdi ki, bir az da yesin, mümkün olmadı.

 

Deyәsәn, Mәhbubә öz baxtından razı idi. O gәlib Haciyә xanımın әlini öpdü. Mәn özümü daha saxlaya bilmәdim. Gәlib öz otağımda yarım saata qәdәr ağladım. Anladım ki, Mәhbubәnin başqa alәmi var.

 

Gecәdәn iki saat keçmiş Mirzә Abbas, Hacı Möhsün ağa vә ... Tәbrizi gәlib xәstәnin kefini soruşdular.

 

Dedim:

 

“Allaha şükür, bu gün xәstәmizin kefi yaxşıdır.”

 

Dedilәr:

 

“Әgәr mümkündürsә gedәk İbrahim bәyin yanına.”

 

“Qoyun bir az istirahәt elәsin, xanımlar da oradadır.”

 

Qonaq otağına keçdik. Müxtәlif söhbәtlәrdәn sonra Hacı Möhsün ağa dedi:

 

“Yaxşı, indi, Ağa Mirzә Yusif, sәfәrinizdәn danışın, görәk nә gördünüz, nә eşitdiniz?”

 

Dedim:

 

“Srağa gün әrz elәdim ki, bu sәfәrdә üst-üstә bizә bәd keçdi. Müqәddәs Mәşhәd şәhәrindә bәyә yalvardım ki, gәl elә buradan qayıdaq, bu sәfәrin aqibәti yaxşı nәzәrә gәlmir. Bu sözdәn incidi. Qorxurdum Misrә sәlamәt gәlib çatmasın, yenә dә min şükür ki, onu heç olmasa yarımcan gәtirib anasına tapşırdım. Tehranda әmәlli-başlı döymüşdülәr. Mәndәn gizlәtmişdi. Әrz elәdiyim kimi, mәsәlәni İstambulda "Sәyahәtnamә"ni oxuyandan sonra bildim. Bu xoşagәlmәz hadisәnin baş vermәsinә sәbәb Hacı xan olmuşdu.”

 

Mirzә Abbas soruşdu:

 

“Doğrudan da, Hacı xan kimdir? Srağa gün dedin ki, siz dә onu tanıyırsanız.”

 

Dedim:

 

“Bәli, tanıyırsınız. Hacı xan -- yәni Hacı xan, bәli, Hacı xan. Bu Hacı xan İran sәrhәngidir. Döşündә iki nişan parıldayır. Zәhmәt olmasa, indi ki, adı çәkildi, şәninә bir salavat göndәrin.”

 

Dedilәr:

 

“Yusif әmi, bәsdir. Yenә dә köhnә adәtindәn әl çәkmәmisәn. De görәk, bu adam kimdir?”

 

Dedim:

 

“İkinci salavatı bundan da bir ay ucadan xәtm elәyin. Hacı xan haman xandır, yәni haman kor, keçәl molla Mәhәmmәdәlidir ki, neçә il bundan qabaq Hacı Cәfәr ağa Tәbrizi vә üç nәfәr başqa adamla buraya gәlmişdilәr, neçә gün dә rәhmәtlik Hacının qonağı oldular.”

 

“Canım, hansı molla Mәmmәdәli?”

 

Dedim:

 

“O gödәk arsız, yadınızda deyilmi? Hey deyib, gülür, çalıb oynayırdı, gәlәnә bir söz, gedәnә bir mәsәl deyirdi.”

 

Dedilәr:

 

“Hә, hә, tapıdıq. Elә tәlxәkliklә gedib o mәqama çatıb?”

 

Dedim:

 

“Bәli, bizә çox hörmәt elәdi. Qonaq çağırdı. İndi döşü nişanlı xan olubdur. Bәy öz "Sәyahәtnamә"sindә onunla görüşünün sәbәbini yazıbdır. O, bu yazığı nazirlәrin evinә göndәrdi. Onlar da döyüb, söyüb әbasını, saatını әlindәn aldılar. Mәn bu әhvalatdan tamamilә xәbәrsiz idim.”

 

Dedilәr:

 

“Qәribә alәmdir.”

 

Dedim:

 

“Bәli, hәlә bundan da qәribәsi var. Tәkcә bizim tanıdığımız Hacı xan deyil, onun kimi mәsxәrәbazlar, tәlxәklәr çoxdur. Mütrüflәrin, rәqqasların da çoxunun rәislәrin, vәzirlәrin yanında sözü keçir. Hamısının maşallah olsun, yekә-yәkә lәqәblәri var. Hәr birisinin yaxşı var-dövlәti var. Onların hәr biri әlli nәfәri öz himayәsinә alıbdır. Әmәlli-başlı qulluqçuluq edirlәr. Әlsiz-ayaqsızların hüququnu tapdalayırlar. Mәzәli burasıdır ki, nә istәyirlәr, onu da elәyirlәr. Birisi gedib onlardan şikayәt elәyәndә dә onun әrizәsinә heç kәs qulaq asmır. Bizim bәy Hacı xanı görәn kimi tanıdı. Doğrusu, mәn dә bir para әhvalatın şahidi oldum. Lakin Mәşәdi Hәsәnә tapşırdım ki, bu haqda İbrahim bәyә heç bir söz söylәmәsin. İranda hәtta başı әmmamәli ruhanilәrin dә bәzisi vәzirlәrin vә böyüklәrin әylәnmәsi üçün mәsxәrә olmuşdur.”

 

Mәn çox vaxt Mәşәdi Hәsәnlә birlikdә dükan-bazarın seyrinә çıxırdım. Günlәrin birindә әcayib şәkilli, qәribә qiyafәli, qorxunc görkәmli bir әmmamәli şәxsә rast gәldim. Qurşağı açıq, qarnı çılpaq idi. Qoz boyda göbәyi eşiyә çıxmışdı. Gen alt tumanı geymişdi. Әlini köynәyinin әtәyindәn qarnına aparıb xarta-xartla qarpınırdı. Öz-özünә burnu ilә zurna çalırdı. Mәn tәәccüblә ona baxıb soruşdum:

 

“Bu sәrsәri kişi kimdir?”

 

Mәşәdi Hәsәn dedi:

 

“Bunun sir-sifәtinә yaxşı bax.”

 

Dedim:

 

“Axı, de görüm bu çirkin, div görkәmli kişi kimdir?”

 

Mәşәdi Hәsәn dedi:

 

“Baba, bir az yavaş danış, İranın birinci şәxsiyyәtidir. Gәl gedәk çayxanaya, sәnә deyәrәm o kimdir.”

 

Yavaş-yavaş çayxanaya tәrәf getdik. Mәşәdi Hәsәn dedi:

 

“Bu adam bizim Hacı xanım can bir qәlb dostudur. Ancaq onu da bil ki, bu şәhәrdә Hacı xan bu adamdan başqa heç kәslә hesab aparmaz.”

 

Dedim:

 

“Nәçidir?”

 

Dedi:

 

“Misli-bәrabәri olmayan mәsxәrәbaz, tәqlid çıxarandır. Sәdr-әzәmә, nazirlәrә ağır sözlәr deyәr, açıq-saçıq söyüşlәr verәr, hamısı gülәrlәr. Hәlә üstәlik söyüşlәri üçün onlardan pul da alar. Rövzәxanlıq edәr. Özünün tәkyәsi var. Rәislәrdәn pul alıb, yoxsullara verәr. Yәni onlardan zorla otuz-qırx tümәn qoparıb, onun beş-altı tümәnini qran-qran fağır-füqәraya verәr, qalanını da qoyar cibinә. İsmi-mübarәki Şeyx Şeypurdur. Onu hamı tanıyır. Heç bir kәsdәn nә çәkinәr, nә dә utanar. Hәtta deyirlәr bir gün cәsarәt edib şahın özünә dә söyüş yağdırıb. Şah elә oradaca qәtlinә fәrman vermişdi. Şeyx Şeypur qaçıb Şah Әbdülәzim mәqbәrәsindә bәst oturubdur. Haman gün nazirlәr, әmirlәr şahdan xahiş elәdilәr, o da onu bağışladı. Bәstdәn çıxdı. O vaxtdan bildi ki, mәscid murdarçılıq yeri deyil.

 

Bu kişinin elә şivәlәri var ki, bu şәhәrin tәlxәklәrindәn heç birinin әlindәn gәlmәz. Әvvәla kitabla yüklәnmiş uzunqulaq kimi az-çox savadı var. İkincisi, eşşәk kimi anqırır. Anqıranda onun üzünü görmәsәlәr, elә güman edәrlәr ki, doğrudan da eşşәkdir. Üçüncüsü, dәvәnin, qoyunun, pişiyin, itin tәqlidini elә çıxarır ki, heç bilmәzsәn adamdır, ya heyvandır. Bunların hamısından artığı budur ki, axmaqları tez әlә sala bilir. Bütün nazirlәri, әyan-әşrafı bu sifәtlәri ilә özünә rağib edibdir.... Otuz min tümәn dә var-dövlәt toplayıbdır.

 

Bәli, İran maliyyәsinin büdcә hesabı budur. Tehran camaatı, xüsusilә vәzirlәrin vә әyan-әşrafın әlәlxüsus şahzadәlәrin vә İran saray adamlarının әxlaq dәrsi belәdir. Bizim biçarә Hacı xan bu şivәlәrdәn bacarmır. Ona görә dә onunla rәqabәt apara bilmir, qarşısında aciz olduğuna görә ona yaltaqlanır, yanınca gedir, amma fürsәt axtarır. Günlәrin birindә Hacı xan mәnә dedi:

 

“Mәşәdi Hәsәn, bu Şeyx Şeypurun gәrәk çarәsini elәmәk.”

 

Dedim:

 

“Hacı xan, necә elәyә bilәrsәn?”

 

Dedi:

 

“O, dәrvişlәrә, fağır-füqәraya pul vermәklә ad qazanıbdır. Sәn dә bazara gedib, onun әtrafında hay-küy salanlardan bәzisini göndәr mәnim yanıma, bәlkә mәn dә bir tәdbir işlәdib işlәri düzәldәm.”

 

Mәn dә gedib dәrvişlәri, hoqqabazları, sәrsәrilәri, lotuları onun yanına göndәrdim. Biçarә bu zümrә adamlara doxsan tümәnә qәdәr pul xәrclәdi, riya üzündәn ehsan verdi. Günlәrin birindә mәndәn soruşdu:

 

“Heç küçә-bazarda mәnim әliaçıqlığımdan, sәxavәt vә ehsanımdan söz-söhbәt olur?”

 

Dedim:

 

“Heç bir söz eşitmәmişәm.”

 

O da bu tәdbirdәn, daha doğrusu, tәsvirdәn әl çәkdi.

 

Nә isә, özlәrini müxtәlif zümrәlәrә bәnzәdәn bu növ başı әmmamәlilәrin gurultulu lәqәblәri dә var. Günlәrin birindә Mәşәdi Hәsәn onlardan birini mәnә göstәrib dedi:

 

“Bu ağanın lәqәbi Şәmşirül-zagirindir. İndi gedir minbәr üstündә oturub rövzәxanlıq elәsin.  Gecә ki, oldu, böyüklәrin mәclisindә mәsxәrә çıxaracaq.”

 

Hacı ... Tәbrizi dedi:

 

“Yusif ağa, düzünü de görüm, bu hәrzә-hәrzә işlәrdәn Tәbrizdә dә gördün?”

 

Dedim:

 

“Әlbәttә, onlarda bu kimi rәzil, alçaq hәrәkәtlәrә rast gәlmәdim, amma dübbә adlanan adamlar gördüm.”

 

Hacı dedi:

 

“Xeyir a ... bunları onlara oxşatmaq olmaz. Bunlar ancaq zarafat elәyirlәr.”

 

Dedim:

 

“Hacı ağa, mәni bağışlayın, sizin evinizdә bizә çox xoş keçdi. Sizin qardaşınız bizә çox hörmәt elәdi, mehribanlıq göstәrdi. Mәn ondan çox mәmnunam, ürәkdәn tәşәkkür edirәm. Ona görә dә hәr şeyi açıb ağartmağa utanıram. Yoxsa nöqsanlardan daha çox danışmaq olardı. Mәn dübbә adamların dini, mәzhәbi tәhqir etdiklәrini ap-aydın gördüm. Mәnim şahidi olduqlarımı İbrahim bәy görsәydi, sözsüz, böyük hәngamә qoparar, bәrk dava salardı. Әlbәttә, bunun xәcalәtliyi vә sәdәmәsi sizin qardaşınıza da aid olardı.”

 

Hacı dedi:

 

“Sәn mәnim canım, de görüm nә gördün?”

 

Dedim:

 

“Günlәrin birindә İbrahim bәy sizin qardaşınızla hara isә getmişdi. Mәn dә sizin mirzәnizlә hücrәdәn çıxdım. İstәdik bir qәdәr gәzib dolanaq. Yolumuz bir mәscidin qabağından düşdü. Sizin mirzәniz -- Mirzә Hәbib dedi:

 

“Meyliniz varsa, gedәk bir az mәsciddә oturaq.”

 

Dedim:

 

“Nә eybi var, gedәk.”

 

Deyirlәr: "Göz gündә yeni bir şey görmәsә kor olar".

 

Doğrusu, mәn o günә kimi Tәbriz mәscidlәrinin vәziyyәtindәn xәbәrsiz idim. Keçib bir tәrәfdә әylәşdik. Camaat yavaş-yavaş toplaşdı. Bir molla keçib tam vüqarla minbәrin üstündә әylәşdi. Mirzәdәn onun adını soruşdum. Dedi:

 

“Ağa mirzә molla Hәsәndir.”

 

Ağzını açıb xütbә oxumaq istәdi. Elә "әlhәmdülillah" deyәn kimi tәxminәn iki yüz nәfәr uca sәslә salavat çevirdi.

 

Molla istәdi "rәbbül-alәmin" desin, yenә dә әvvәlki kimi camaat salavat çevirmәyә başladı. İstәdi "bismillah" desin, yenә dә salavat sәsi yüksәldi.

 

Mәn heyran-heyran әtrafıma baxıb düşünürdüm ki, bu nә demәkdir. Vaiz istәyir ağzını açsın, salavat sәsi ilә mane olurlar. Bir kәlmә demәmiş, camaat beş dәfә salavat xәtm elәyir. Diqqәtlә baxıb gördüm hamı gülür. Bu asnada birdәn dörd nәfәr keçib minbәrin dörd qıçından tutub qaldırdı; gәtirib mәscidin ortasında qoyub dedilәr: "Ağa, hamı sizin sәsinizi eşidib feyziyab olsun deyә burada әylәşsәniz yaxşı olar".

 

Mәn mirzәdәn tәәccüblә soruşdum:

 

“Mirzә, bu nә hәngamәdir?”

 

Dedi:

 

“Fikir vermә, bunlar dübbә adamlardır.”

 

Elә bil, mәscidi qaldırıb mәnim başıma vurdular. Dedim:

 

“Dur ayağa, çıxaq gedәk. Andıra qalsın belә mәscid, belә mәscidә gәlәnlәr. Bu necә müsәlmançılıqdır? Allahın evini teatr sәhnәsi elәyiblәr. Bunların arasında bir nәfәr qeyrәtli, haqqpәrәst müsәlman yoxdur? Bu necә namussuzluqdur? Bu necә şәri hökumәtdir? Bu necә din xadimidir? Tüllabdan birinә güldәn ağır bir söz deyәn kimi tökülüb döyür, söyür, hәr şeyi sındırırlar. Nә var, nә var -- şәriәt tәhqir olunubdur. Bu yekәlikdә müsәlman şәhәrindә belә bir biabırçılıq olur. Bir adam yoxdur ki, onlara desin: bu nә qәbahәtdir?...

 

Belә bir moizә, bu şәkildә tәziyә, mәscidә bu tәrzdә hörmәtin sәmәrәsi hal-hazırda düçar olduğunuz qara gündәn başqa bir şey ola bilmәz.

 

Bu müsәlmanlıq odursa ki, o, Hafizdә dә var,

Vay әgәr bircә sabah olsa bugündәn sonra!

 

"Xәsәrәd-dünya vәl-axirә" ki, deyiblәr, elә budur. Allah biz müsәlmanların fәryadına çatsın, islamiyyәtә bir rәhm elәsin.

 

Küfr birlәşdi, sәbәb ol ki, pәrişan olduq,

Rövnәqә gәldi muğan onda ki, viran olduq.

Yoxdur, әlbәttә ki, islamın özündәn bir eyb,

Ondadır eyb ki, bizlәr dә müsәlman olduq.

 

Hacı bir ucdan qәhqәhә çәkib güldü vә dedi:

 

“Yusif ağa, de görüm daha nәlәr gördün?”

 

Dedim:

 

“Daha nә deyim, İranda, әlәlxüsus Tәbrizdә, minbәr başında vә mәscidlәrdә nә kimi biabırçılıqlar edildiyini özün yaxşı bilirsәn. Bunları bir-bir açıb söylәmәk mümkündürmü? Mәscid әhali üçün guya bir mağazadır. Axundlar mәsciddә öz fәzilәtlәrini göyә çatdırmaqla öyünürlәr. Yazıq camaat mәscidә girәn kimi gәrәk qıçıbağlı dәvә kimi, dizә çöküb beş saat tamam orada otursun. İki vaiz, dörd rövzәxan, bir dәstә şagird -- biri çıxır, o biri düşür. Oturanlardan birisinin bәşәr tәbiәtinә görә ayağa durub getmәyә ehtiyacı olarsa, ya vacib bir iş dalınca getmәk üçün yerindәn tәrpәnәrsә, sanki dindәn dönüb, şәriәti danıbdır. O saat minbәrin başından axund qışqırıb onu tәhqir edәcәk: -- "Ay xәbis, mәclisi bir-birinә vurma". Yәni otur mәnim ağzıma gәlәn hәr bir yalan-palana, mәnalı-mәnasız sözә qulaq as, mәnim yaxşı-pis sözlәrimin hamısını qәbul elә, axırda da nәqddәn, cinsdәn nәyin var tök mәnim ovcuma. Nә özlәrindә bir ayırdetmә qabiliyyәti var, nә dә xalqın arasında doğrunu әyridәn, haqqı batildәn fәrqlәndirәn adam var.

 

Siz özünüz yaxşı bilirsiniz ki, Tәbrizdә maarif yoxdur, hökumәt yoxdur, ağıllı yoxdur, mürüvvәt vә insaf da yoxdur. Din-mәzhәbin düşmәni olan hәr bir zahiri müsәlman, batini yәhudinin min il әvvәl yazmış olduğu әqlә, şәriәtә sığmaz hәr bir mәsәlәni indi göydәn nazil olmuş vәhy hesab edirlәr, özlәri dә belә güman edir vә ya elә göstәrirlәr ki, guya hәr kәs bu xurafata inanmasa kafirdir, dindәn, mәzhәbdәn çıxıbdır. Bununla müsәlmanlara vә islamiyyәtә nә kimi sәdәmә vurduqlarını başa düşmürlәr. Onlar belә güman edirlәr ki, bu savadsız rövzәxanların, mollanüma ağılsız vә şüursuzların ağızlarına gәlәni dediklәrinә inanmasan kafir olarsan. Hәr kәs axunda pul versә, guya filan böyüklükdә mәlәk, hovuzda gözlәri qırmızı yaqutdan filan qәdәr qiymәti olan yekә balıqlar ona nәsib olacaqdır....

 

Bizim axundlar molla Bayquşәlinin yazılarını göydәn nazil olmuş vәhy hesab etmәyә necә vә nәyә әsasәn cәsarәt edirlәr, yaxud filan şairin şerlәrini imamın buyruğuna bәrabәr tuturlar?...

 

Bütün bunların tәqsiri hökumәtin vә millәtin ruhani başçılarının boynundadır. Onların sәhlәnkarlığının nәticәsindә başına iki arşın tәnzif vә ya şal bağlayan hәr kәs peyğәmbәrin minbәrindә özünә yer elәyib, heç nәdәn çәkinmәdәn, hәr yetәnin sәrsәmini onun hәr sözlәrindәn olduğunu söylәyir. Camaat da başdan ayağadәk qulaq olub onu dinlәyir. Hayıf ki, bizim mәzhәbi işlәrimiz hәr bir mәmlәkәtin vә millәtin yaşayışının әsasını tәşkil edәn düzgün bir qanunla idarә olunmur. Yoxsa rövzәxanın da, rәiyyәtin dә, hakimin dә hüququ vә vәzifәsi birdәfәlik müәyyәnlәşdirilәrdi.

 

Hacı yenә dә qaqqıldayaraq güldü:

 

“Ağa Yusif, Tәbrizdәn daha nә bilirsәn? De, eşidәk.”

 

Dedim:

 

“Sәn özün mәndәn yaxşı bilirsәn, bir qәdәrini özün buyur.”

 

Hacı dedi:

 

“Sәn mәnim canım, de, de.”

 

Yanımızdakılar Hacının üz vurmasına vә mәnim söhbәtlәrimә gülürdülәr.

 

Dedim:

 

“Baba, allah xatirinә, mәnim yaxamdan әl çәk. Bir az da özün öz mәnqәbәlәrindәn buyur, biz feyzlәnәk.”

 

Hacı dedi:

 

“Mәn Tәbrizdәn çoxdandır çıxmışam, hәm gördüklәrimi unutmuşam, hәm dә orada baş vermiş yeni dәyişikliklәrdәn xәbәrsizәm.”

 

Dedim:

 

“Mәn Tәbrizi qırx altı il bundan qabaq görmüşdüm, hal-hazırkı Tәbrizlә o zamankı Tәbrizin fәrqi odur ki, indi ev bәr-bәzәyi hәddindәn artıq çoxalıbdır. Evlәr ağzına kimi çilçıraq, lalә, büllur әsbablarla doldurulmuşdur. Böyük aynabәnd otaqlar bәzәyiblәr. Tәbriz әhalisinin cahu-cәlalından nә qәdәr desәm az demişәm. Ancaq aralarında birlik, mәhәbbәt yoxdur. Nifaq, әdavәt, düşmәnçilik, paxıllıq hökm sürmәkdәdir.”

 

Hacı yenә dә dedi:

 

“Bir az da de.”

 

Dedim:

 

“Danışmaq üçün daha taqәtim yoxdur. Qüssәdәn bağrım çatlayır. Sizin Tәbriz haqqında tәkcә bunu demәk kifayәt edәr ki, o böyüklükdә şәhәrdә bircә dәnә qәzet, bircә dәnә mәktәb yoxdur. Hal-hazırda hәr bir millәtin şәrәfi bu iki xoşbәxtlik amilinә bağlıdır. Özün fikirlәş, insafla hökm ver, Şeybani gözәl şer yazmışdır. Orada bütün İran әhalisi arasında Tәbriz әhlinә xüsusi imtiyaz vermişdir.”

 

Hacı soruşdu:

 

“Nә deyibdir?”

 

Dedim:

 

“Hacı Mәsud, kitabların arasında yaşıl cildli bir kitab var, gәtir ver Mirzә   Abbasa. Qoy Hacı ağa üçün oxusun.”

 

Hacı Mәsud gedib kitabı gәtirdi. Açıb Mirzә Abbasa göstәrdim, dedim:

 

“Burdan oxu!”

 

Mirzә Abbas bu şerlәri oxudu:

 

Әmmamәdәn ötrü oturub sәn qәmә batma,

       Qıl dәrdinә dәrman.

Nәleynini gey, әldә әsa tut, daha yatma,

       Ver saqqala sәhman.

Bak etmә, bütün xalqı ayaq altına al, keç,

       Nә yaxşı, nә yaman!

Hәr eldә, hәr oymaqda ki, oldun, bunu anla,

       Tәbrizdә xüsusәn,

Nә dün, nә sabah qeydinә bir kimsә dә qalmaz,

       Hal әhlidir hәr yan.

Sәn alverә can bas, özünü vur oda, suya,

       Qoy hamını nalan.

London malı, Paris malı bir lәntәr әlә sal,

       Çox әla billurdan.

Bu türfә matahı әlә saldın da yubanma.

       As evdә tavandan.

 

Dedim:

 

“Mәşәdisi dә, hacısı da, xanı da, başqası da ancaq evlәrindә büllur çıraq asmaq fikrindәdirlәr. Vәtәnin abadlığı, millәtin tәrәqqisi haqqında düşünәn әsla yoxdur.”

 

Dedi:

 

“Yusif, bunların hamısını söylәdiyin kimi saxlayıb, inşaallah, İbrahim bәyin ovcuna qoyacağam. Deyәcәyәm gör Yusif әmi Tәbrizdәn nәlәr danışır, onun haqqında gör necә düşünür.”

 

Qaqqıldayıb güldüm vә dedim:

 

“Xәbәrin yoxdur ki, bәy özü "Sәyahәtnamә"sindә nәlәr yazıbdır. Mәn sizin mirzәdәn xahiş elәdim ki, mәsciddә olan әhvalatı gizlәdib ona söylәmәsin. Bәy özü dә mәscidә getmәk istәdi. Biz bir tәdbir çәkib ona mane olduq. Xatiriniz cәm olsun, butün bunları mәn özüm yazacam, inşaallah, bәy ayağa durandan sonra ona verәcәyәm. Çünki bәy istәyir öz "Sәyahәtnamә"sini mәtbәәdә çap elәtdirsin. Xәstәlәndiyinә görә İstambulda mümkün olmadı. İnşaallah, burada nәşri mümkün olacaqdır.”

 

Mirzә Abbas dedi:

 

“İbrahim bәyin "Sәyahәtmamә"si haradadır?”

 

Dedim:

 

“Göstәrmәrәm, çünki mümkündür bәyin acığına gәlsin.”

 

Mirzә Abbas dedi:

 

“Bu nә sözdür buyurursan? O mәndәn nәyi gizlәdir ki, "Sәyahәtnamә"sini görmәyimdәn acığı tutsun?”

 

Dedim:

 

“İndi ki, belә oldu, verәrәm. Bu şәrtlә ki, başqa adama göstәrmәyәsәn.”

 

“Gözüm üstә, fәqәt Hacı Möhsün ağanı istisna edirәm. Çünki onunla mәnim aramda heç bir gizli şey ola bilmәz. Xatircәm ol. Ondan başqa bir adama göstәrmәrәm.”

 

Hacı Mәsuda dedim:

 

“Mәnim çamadanımda dәftәr-kağız var, onları gәtir.”

 

Hacı Mәsud gedib gәtirdi. Mәn yenidәn tәkidlә Mirzә Abbasa tapşırdım:

 

“Gözlә, sәhifәlәrin nömrәsi qarışıq düşmәsin.”

 

Mirzә Abbas dedi:

 

“Xeyr, xatircәm ol, necә vermisәn elәcә dә qaytaracağam.”

 

Bir qәdәr müxtәlif söhbәtlәrdәn sonra qonaqlar durub getmәk istәdilәr.

 

Mirzә Abbas dedi:

 

“Birisi gün axşam Hacı Möhsün ağa ilә Hacı ... ağa bizim evә tәşrif gәtirәcәklәr. Xahiş edirәm siz dә gәlәsiniz. Bir qәdәr oturub söhbәt elәrik.”

 

Mәn Mirzә Abbasın dәvәtini qәbul elәdim. Onlar getdilәr. Yola salıb qayıtdım, astanadan baxıb gördüm Haciyә xanımı yuxu aparıb, oturduğu yerdәcә yuxuya gedibdir. Deyәsәn İbrahim bәy dә yatmışdı. Lakin Mәhbubә oturub İbrahim bәyi qoruyurdu. Mәn dә öz otağıma qayıdıb yatdım.

 

Sәhәr yuxudan durdum. İki rükәt namaz qılıb tәqibatından sonra gedib gördüm Haciyә xanım Sәkinәnin otağında namaz qılır. Qayıdıb İbrahim bәyin otağına gәldim. Mәhbubә xәstәnin yasdığının yanında әylәşmişdi. İbrahim bәyin kefini soruşdum.

 

“Axşamdan yatmışdır,” -- dedi.

 

Dedim:

 

“Siz necә?”

 

“Mәnim yuxum gәlmir,” -- dedi.

 

“Gecә yuxusuzluğu yaxşı deyil,” -- dedim.

 

“Nә elәyim, yuxulamaq ki, mәnim әlimdә deyil,” -- dedi.

 

“Bir şey yedi?”

 

“Bәli, süd verdim, allaha şükür, çox içdi.”

 

“Nә әcәb?”

 

“Bibi ağladı, dedi mәn әgәr belә bilsәydim qoymazdım İrana gedәsәn.”

 

Bu vaxt ağa dedi: "Ya hәqq, ya mәdәd!"

 

“Bәs sәn nә yemisәn,” -- deyә soruşdum.

 

“Bibim çilov gәtirdi. Sәkinә xanımla yedik.”

 

Dedim:

 

“Mәhbubә xanım, Sәkinә xanıma de ki, iki-üç dәnә yaxşı kotlet bişirib gәtirsin, götür әlindә tut de ki: "Bibi möhtәrәm cәnabdır, onun xatirinә ye". "Möhtәrәm cәnab" adını eşidәn kimi, әlbәttә, rәdd etmәyәcәk, yeyәcәkdir.”

 

Mәhbubә soruşdu:

 

“Möhtәrәm cәnab kimdir? Kişidir, ya qadın?”

 

Dedim:

 

“Ürәyini sıxma, kişidir. Böyük simalardan biridir. İran dövlәtinin mәsul işçilәrindәndir. Ona dәrin mәhәbbәti vә inamı vardır.”

 

Mәhbubә dedi:

 

“Yusif әmi, sәn alim adamsan, bibiyә möhtәrәm yox, möhtәrәmә demәk lazımdır.”

 

Dedim:

 

“Balaca xanım, belә bir mәqamda bağışlamaq olar. Hәr bir hiylә vә tәdbirlә olur-olsun xәstәni yedirmәk lazımdır. Daha burada lәfzin vә ya söz birlәşmәsinin doğru-yanlış olmasının heç bir eybi yoxdur.”

 

Mәhbubә xanımın әsas mәqsәdi möhtәrәm cәnabın kişi vә ya qadın olmasını iç elәmәk idi. Hәrçәnd ki, mәnә irad tutmaqda haqlı idi. Ancaq bunu bilmәk istәyirdi ki, rәqibәsi var, ya yox? Lakin mәn özümü bilmәmәzliyә vurdum. Atların arpa-samanına, tumarına baş çәkmәk üçün tövlәyә tәrәf getdim. Nazirdәn haqq-hesab almalıyam. Doğrudur o, mәrhum Hacının vә İbrahim bәyin inanılmış adamıdır. Bununla belә ortalıqda hesab olmalıdır.

 

Bağçada idim, Hacı Mәsud hәkim Saleh әfәndinin gәldiyini xәbәr verdi.

 

Dedim:

 

“De gәlsin bağçaya.”

 

Hәkim gәldi, xәstәnin halını soruşdu, dedim:

 

“Bu gecә yaxşı yatıbdır. Dünәn bir az südlü aş yedi. Tapşırmışam bu gün kotlet bişirsinlәr, ziyan elәmәz ki?”

 

“Heç bir zәrәri yoxdur,” -- dedi. -- “Hәr  nә meyli çәkir, qoy yesin, eybi yoxdur. Haciyә xanım haradadır?”

 

“İbrahim bәyin yanındadır,” -- dedim.

 

“Çağırın gәlsin, onunla mәslәhәtlәşmәk istәyirәm,” -- dedi.

 

Hacı Mәsud gedib xәbәr verdi. Haciyә xanım gәldi. Keçib otaqda, әylәşdik.    Hәkim xәstәnin kefini Haciya xanımdan da soruşdu. Haciyә xanım dedi:

 

“Yaxşıdır әfәndi. Amma yaxşıdır deyәndә nә danışır, nә dә tәrpәnir, әgәr belә getsә, bilmirәm hansı külü başıma әlәyәcәyәm?”

 

Saleh әfәndi dedi:

 

“Sәbrdәn başqa çarәmiz yoxdur. İnşaallah, o yeganә hәkim öz lütfünün dәrmanxanasından tezliklә şәfa, kәramәt buyuracaqdır. Tәbiәt öz-özlüyündә mәrәzi uzaqlaşdırır, xәstәni sağaltmaq istәyir. Siz ancaq nә kimi tәdbirlә olur-olsun ona bir şey yedirmәyә çalışın. Qoymayın mәdәsi boş qalsın. Genә dә o şәrbәtdәn yazım, südsüz verin içsin. Bu gün Şeyx Yusifül-Seyyid mәni gördü, dedi ki, müsyö Volf deyibdir ki, xәstәnin başını qatışdırmaq lazımdır. Mәncә mәslәhәtdir. Әgәr faydası olmasa da, yәqin ki, zәrәri dә olmayacaqdır. İzin versәniz göndәrәrәm dәllәk gәlib başını ülgüclә qaşıyar.”

 

Haciyә xanım dedi:

 

“Saleh әfәndi, mәn oğlumun sağalmasını, yaxşılaşmasını istәyirәm, sizin işinizә qarışa bilmәrәm. Onu hәr hansı bir vasitә ilә sağalda bilsәniz, mәn sizdәn razı qalacağam.”

 

Göndәrdik dәllәk çağırdılar. Xәstәnin otağına getdik. Sәssiz-sәmirsiz uzanmışdı. Yazıq Mәhbubә onun başı üstündә oturmuşdu. Dördüncü gecә idi ki, onun gözünә yuxu getmәmişdi. Bizi görәn kimi ayağa durub tәzim edәrәk hәkimә salam verdi. Hәkim onu xәstәyә pәrәstar tәyin etdiyinә görә sanki öz tәşәkkürünü bildirirdi. Hәkim Mәhbubәdәn xәstәnin halını soruşdu. Mәhbubә dedi:

 

“Bütün gecәni yatıbdır.”

 

Hәkim soruşdu:

 

“Bu gün bir şey yemәyibdirmi?”

 

“Bәli, döyülmüş әt, bir dәnә kotlet yeyibdir.”

 

Mәn dedim:

 

“Necә oldu ki, yedi?”

 

Mәhbubә cavab verdi:

 

“Әvvәlcә yemәk istәmәdi. Sizin buyurduğunuz tәdbiri işә saldım, yedi.”

 

Hәkim soruşdu:

 

“O nә tәdbir idi?”

 

Dedim:

 

“Bәy ağanın ancaq iki şeydәn xoşu gәlir. Yuxuda olsa da, bayılsa da, onlardan birinin adını eşidәn kimi "Ya hәqq, ya mәdәd!" -- deyәcәk. Hәr nә xahiş elәsәn müzayiqәsiz qәbul edәcәkdir. Onlardan biri İran adıdır, o biri isә "möhtәrәm cәnab"dır.

 

Bu hindә xәstә gözlәrini açıb dedi: "Ya hәqq, ya mәdәd!"

 

Saleh әfәndi dedi:

 

“Bәli, tәbiәt elmindә bu mәsәlәni yazmışlar. Müsyö italyan da bu haqda bir şәrh yazıb göstәrmişdir ki, guya bu vәziyyәtdә insanın üzvlәri vә әsәblәri o sözlәri zikr etmәyә mәşğul olur.”

 

Xülasә, dәllәk gәldi, Mәhbubә dәllәyi görәn kimi dәhşәtlә dillәndi:

 

“Aman, dәllәk nә üçün gәldi?”

 

“Bәyin başını qırxmaq üçün gәlibdir,” -- dedim.

 

Mәhbubә ağladı. İbrahim bәyin başını qırxdırmağa razı olmadı. Hәkim dedi:

 

“Balaca xanım, bir az sakit olun! Bunun heç bir zәrәri yoxdur. Yalnız xәstәnin xeyrinә, onun sağalmasına görә edirik. Siz buyurun tәşrif aparın öz otağınıza.”

 

Mәn durub Mәhbubәni bir qәdәr sakitlәşdirdim, aparıb otağına yola saldım. Sәkinә ilә Haciyә xanım dayanıb baxırdılar. Hacı Mәsud gәlib xәstә ilә üz-üzә oturdu. Başını qaldırıb әlilә saxladı. Dәllәk işә başladı. Yazıq xәstә mәzlum-mәzlum baxırdı. Mәhbubә gәlib qapının dalından baxıb dedi:

 

“Heç olmasa maşınla vurun, xәstәni incitmәyin.”

 

Hәkim dedi:

 

“Mirzә Yusif, onu aparın öz otağına, qoymayın baxsın.”

 

Mәn gәlib Mәhbubәyә dedim:

 

“Balaca xanım, allaha şükür ki, siz ağıllı, kamallı qızsınız. Xәstәnin müalicәsi barәdә hәkimlә mübahisә etmәk düzgün deyil. Nә üçün bu qәdәr üz vurursunuz? Qoy hәkim necә bilir, elә dә elәsin. Gәl gedәk.”

 

Әlqәrәz, dәllәk xәstәnin başını qaşıyıb qurtardı. Fitәyә yığdığı tüklәri gәtirib hәyәtә atmaq istәdi. Mәhbubә tәlәsik qalxıb dәllәyin yanına qaçdı. Bir dәsmal tutub yavaşca dedi:

 

“Tüklәri dәsmala boşalt!”

 

Saleh әfәndi içmәli dәrman nüsxәsi yazıb getmәk istәdi. Mәhbübә hәkimin yanına gәldi. Mәn elә bildim ki, ona tәşәkkür etmәk vә ya hәkimlә görüşüb yola salmaq üçün gәlibdir. Lakin sonra mәlum oldu ki, mәtlәb başqa imiş.

 

Hәkim getdi. Axşam yenidәn gәldi. Mәn elә xәyal etdim ki, xәstәyә başqa bir dәrman vermәk üçün gәlibdir. O, salam-duadan sonra dedi:

 

“Xahiş elәyirәm Haciyә xanım kabinetә tәşrif gәtirsin.”

 

Haciyә xanıma xәbәr verdik, gәldi. Hәkim dedi:

 

“Haciyә xanım, mәn bu gün sizdәn gedәndә Mәhbubә xanım mәnim yanıma gәldi, elә bildim mәni yola salmaq istәyir. Çadrasının altından bir kiçik qutu çıxarıb dedi: "Bu hәdiyyәni öz qızınıza verәrsiniz". Mәn dedim bәs şirnidir, İbrahim bәy Tәbrizdәn gәtiribdir. Alıb apardım evә. Qutunu açıb gördüm yanılmışam. Tez qayıdıb sizә xәbәr vermәk istәdim. Mәhbubә o fәrasәti vә zәkavәti ilә başını itiribdir. Әgәr әrәb falçıları vә qibqi xәspuşları onun halından xәbәrdar olsalar, bu quşu havadan, balığı dәnizdәn oğurlarlar. Mahir ovçular onun yanına adam göndәrib deyәcәklәr ki, bu xәstәyә dәrman yox, dua yazmaq lazımdır. Bir neçә gün әrzindә ağac altında zәfәr toxunduran әcinnә vә pәrilәri tutub hoqqaya salacaq, cinlәr padşahını da gәtirib, ondan әhd-peyman alıb, and-aman elәyәcәklәr ki, bir daha bu xәstәnin dövrәsinә dolanmasınlar. Bu yazıq da sevgi vә mәhәbbәtin şiddәtindәn o ev yıxan şarlatanların felinә uyacaq, öz kisәsindә olan pulları onlara vermәkdәn әlavә, ola bilsin evә dә әl atacaq. İndi o yazığın gözünә İbrahim bәyin eşqi vә mәhәbbәtindәn başqa bir şey görünmәyir. Onun gözündә dünya malının heç bir qiymәti yoxdur. Tәki sevgilisi sağalsın.”

 

Hәkim qutunu cibindәn çıxarıb açdı. Qutunun içindә on sәkkiz lirә qiymәti olan bir üzük, otuz iki lirә qiymәti olan bir döş nişanı, on lirәlik mirvari şәddәsi vә beş Misir lirәsi var idi.

 

"Eşq gәldi, bütün alәmә od vurdu."

 

Sevgilinin mәhәbbәti müqabilindә dünya naz vә nemәti gözә görünmәz. Mәhbubә xanım әrәb dilindә bir mәktub da yazmışdı. Onun tәrcümәsini sizә oxuyuram: Sizin bu kәniziniz cәsarәt elәyib son dәrәcә bir xәcalәtlә bu cüzi hәdiyyәni cәnabınızın sevimli kiçik qızına tәqdim edir. Bu әhәmiyyәtsiz hәdiyyәnin o böyük zat tәrәfindәn qәbulunu tәmәnna etmәklә xahiş edirәm mәnim ağamın tez sağalması üçün әlinizdәn gәlәn sәy vә hümmәti әsirgәmәyәsiniz. Ümid edirәm ki, sizin bu yaxşılığınız allah vә onun bәndәlәri yanında әcrsiz qalmayacaq. İnşaallah, ağam sağalandan sonra sizin bu aciz kәniziniz әlinizi öpәcәk vә layiqincә xidmәt göstәrәcәkdir. Mәn öz ağamın sağalmasını allahın kömәyi ilә sizdәn istәyirәm. Fәqir vә aciz Mәhbubә.”

 

Hәkim dedi:

 

“Hәkimin birinci borcu әmanәt vә dәyanәtdir. Çünki hәkim daxil olduğu evin bütün ailә üzvlәrinin mәhrәmi sayılır. Tәbabәt xәyanәtlә bir ayana sığmaz. Mәn uzun illәr boyu sizdәn mәvacib alıram, siz heç vaxt mәnim zәhmәt haqqımı gecikdirmәmisiniz. Mәn dә üzәrimә düşәn vәzifәnin yerinә yetirilmәsindә әlimdәn gәlәni elәmişәm. İndi әgәr Balaca xanımın mәnә verdiyi hәdiyyәsini saxlayıb, bu mәsәlәni sizә demәsә idim, onda, әlbәttә, öz alnıma xәyanәt damğası vurmuş olardım. Sizin ki, bu mәtlәbdәn xәbәriniz yoxdur. Mәn hәkimlәrә verdiyim qәdәmhaqqını vә başqa xәrclәri bircә-bircә yazmışam, sizdәn alacağam. Bu sözlәrdәn qәrәzim sizә xәbәr vermәkdir ki, gözlәyin yad qadınlar evә gәlmәsin, yoxsa qafil olsanız, çoxlu zәrәr çәkәrsiniz. Ancaq bir xahişim var. Rica edirәm bu haqda Balaca xanımla heç bir söz danışmayasınız. Ona görә ki, sizin xәbәrdar olmağınızı bilsә utanar, hәm özü xәstәlәnәr, hәm dә İbrahim bәyin sağalması gecikәr.”

 

Mәn dedim:

 

“Bu ikinci hadisәdir. Srağagün Mirzә Abbas dua yazan bir әrәb gәtirmişdi. Onlar gedәndәn sonra gördüm Hacı Mәsud dallarınca qaçır. Sәslәdim, qayıtdı. Soruşdum: hara tәlәsirsәn? Dedi: bu xırda yaylığa Mәhbubә xanım, deyәsәn, bir neçә quruş bağlayıb әrәbә dua pulu vermәk istәyir. Aparıb ona çatdırmalıyam. Yaylığı Hacı Mәsuddan alıb dedim: Onun zәhmәt haqqını Mirzә Abbas veribdir. Balaca xanıma de ki, aparıb verdim. Bir dә Mәhbubә hәr vaxt birinә bir şey vermәk istәsә, ya Haciyә xanıma, ya da mәnә xәbәr ver, sonra necә desәlәr elә dә elә.

 

Dәsmalı açıb nә görsәm yaxşıdır? Gördüm mәrhüm Hacının Mәhbubәyә bağışladığı brilyant üzük, bir dә bir az puldur. Haciyә xanım, amanın günüdür, bu qızı tәk qoymayın. İki-üç qonşu qızlarından başqa heç bir yad adamı onun yanına buraxmayın.”

 

Hәkim Saleh bir stәkan qәhvә içib getdi. Axşam oldu. Gördüm iki qadın küçә qapısından hәyәtә girdi. Hacı Mәsuddan soruşdum:

 

“Bu qonaqlar kimdir?”

 

“Qonşulardır,” -- dedi.

 

Dedim:

 

“Yad qadınları Mәhbubәnin yanına buraxmayasan.”

 

İbrahim bәyin otağına girdim. Haciyә xanım, Mәhbubә vә Sәkinә onun yanında oturmuşdular. O qadınların kim olduğunu vә haraya getdiklәrini soruşdum.

 

Sәkinә dedi:

 

“Mәhbubәnin otağına gedirlәr, onun tanışlarındandırlar.”

 

Dedim:

 

“Nә üçün onları tәk buraxmısınız?”

 

Sәkinә dedi:

 

“Onun dostlarıdırlar. Mәnә nә, Mәhbubәnin özü dә getmir.”

 

Dedim:

 

“Balaca xanım, onlar sizi görmәyә gәlmişlәr. Onları tәk qoysanız yaxşı olmaz.”

 

Haciyә xanım buyurdu:

 

“Ay qız, sәnә dedim dur ayağa, get!”

 

Mәhbubә tam könülsüzlüklә yerindәn durub getdi. Mәn dә onun ardınca getdim. Qapının dalından gördüm biri Rәfiqәdir, o birisi qonşu qızlardandır. Oturub söhbәt elәyirdilәr.

 

Rәfiqә dedi:

 

“Mәhbubә, bu nә haldır? Nә üçün belә arıqlayıb, zәiflәmisәn? Rәng-rufun niyә belә qaçıbdır? Mәnim әziz bacım, mәgәr dәli olmusan ki, özünü bu günә salmısan? O dünya şöhrәti qazanmış gül üzün saralıb solmuşdur. Mәgәr aynaya baxmırsan? Nә üçün özünә yazığın gәlmir? Әrәb qadınlarının evlәrdә sәndәn qeybәt elәmәkdәn başqa bir işlәri yoxdur. Çox keçmәz ki, sәnin әhvalatın "Leyli-Mәcnun", "Vamiq vә Әzra" dastanı kimi dillәrә düşәr, mahnılar qoşulub mәclislәrdә tar-qavalla oxunar. Sәn özün bilirsәn ki, Misir ağzıyavaları heç nәdәn çәkinmәzlәr. Sәnin şan-şöhrәtinә yaraşmaz ki, camaatın dilinә düşәsәn. Özünü, öz tay-tuşlarını biabır elәmәk sәnә yaraşmaz. Bu işin aqibәti yaxşı deyil. Rüsvayçılıqla nәticәlәnәr. Bu xam xәyallardan әl çәk, onları birdәfәlik tulla bir tәrәfә. Dünәn gecә ... xanımgildә idim. Qızlar yığıncaq tәşkil elәmişdilәr, hәrәsi sәndәn özünә layiq bir lәtifә danışırdı. Dostluq, bacılıq qeyrәti coşdu, sәbrim tükәndi, hamısının bircә-bircә, necә ki, lazımdı, cavabını verib qeyzlә ayağa durdum. O әdәbsiz ... xanım mәnә dedi:

 

"Qorxma, sәn özün dә o cici-bacıdan geridә qalmayacaqsan, hәlә bәlkә onu yarı yolda qoyacaqsan. Ona görә ki, bir mәktәbdә oxuyub dәrs almısınız, roman әlinizdәn heç vaxt yerә düşmür. Hәlә pis-pis dә başqalarına rişxәnd elәyib deyirsiniz: biz oxumuşuq, mәdәni adamıq. Daha bilmirsiniz ki, sizin elminiz, mәdәniyyәtiniz başınıza nәlәr açacaq, tәpәnizә hansı küllәri әlәyәcәk. Roman oxumağın son nәticәsi eşqbazlıqdır. Eşqә düçar olan da sevda odunda yanmalıdır. Çox çәkmәz görәrik qәzetlәrdә yazıblar ki, filan xanım eşq ordusunun hücumuna dözә bilmәyib özünü öldürdü." Mәnim әziz bacım, elәmә, elәmә! Sonrakı peşimançılığın faydası yoxdur.”

 

Bu sözlәr Mәhbubәyә çox pis tәsir elәdi. O, hirsindәn qıvrılıb dedi:

 

“Әziz bacım, mәn sәnin bacılığına, vәfalı dostluğuna möhkәm inanıram. Doğrudan da, belәdirsә, mәnim haqqımda deyilәnlәr doğrudursa, daha mәzәmmәt elәmәk, lağa qoymaq, ürәyә dәymәk nә lazımdır? Sәnin bu ürәyә toxunan şәmatәtli sözlәrinin hәr biri mәnim sınıq könlümü, kәdәrli ruhumu әqrәb tikanından bәtәr ağrıdır. Elә mәnim dәrdim guya çox az idi, indi bir az da sәn üstünә artırırsan. Mәndәn hansı bir xәta baş vermiş, ya kimә pislik elәmişәm? Hansı yaramaz işi görmüşәm ki, onun rüsvayçılığı, biabırçılığı sәnin dә ayağını tutsun? Әziz bacım, sәninlә bir mәktәbdә dәrs oxumaqdan başqa bizim aramızda nә kimi әlaqә vә ya münasibәt olmuşdur? Axı mәndәn şәriәtә vә ya әxlaqa zidd hansı iş baş vermişdir? Kimin evinә getmişәm, kimi evimә gәtirmişәm? Duz-çörәk tanımaq, hörmәt saxlamaq mәgәr insan üçün eyib sayılır? Mәn öz ağamı, boynumda nemәt haqqı olanı ölüm halında görüb ixtiyarsız olaraq çadrasız qarşılamışam, daha nә bilәydim ki, bununla rüsvay olacağam, hәm dә özgәlәrini rüsvay elәyәcәyәm? Bunun üstündә әdәbsiz, alçaq әrәblәr sәnә dә kinayәli sözlәr deyәcәklәr. Mәnim tәqsirim nәdir? Bütün alәm mәni dә, ... xanımı da tanıyır. İtin ağzı dәnizi murdarlamaz.

 

Mәn bir qızam -- işim-peşәm hamıya yaxşılıqdır.

Örpәyimin altındadır әrlәrә mәxsus papaq.

Hәr bir arvad iki arşın örtüklә xanım olmaz,

İstәrәm mәn dәrd әhlinin dәrdinә olam ortaq.

 

Әlbәttә, әgәr o ölsә, mәn özümü öldürәcәyәm. Dünya bilir ki, onun atası mәni qızıla alıbdır. Mәn onun satın alınmış kәniziyәm. O mәnim ağam, nemәt verәnim, hәyat bәxş edәnim, arxamdır. Mәnim intiharımı qәzetlәr yazsalar, mәnim üçün alçaqlıq deyil, şәrәfdir. Ona görә ki, yazacaqlar: filan qızıla alınmış kәniz, öz ağasının, nemәt verәninin, izzәt vә hörmәtinә sәbәb olanının ayrılığına dözә bilmәyib özünü öldürdü. Sәdaqәtli vә vәfalı bir kәniz idi.

 

Mәnim ismәtimә şahiddir allah,

Mәsum könlüm әsla etmәmiş günah

 

Xahiş edirәm, daha mәnә nәsihәt vermәyәsәn, mәni bağışla, öz halıma burax.

 

Yaxşıyam, ya ki, pisәm, sәn yeri öz fikrini çәk,

Özgәnin pis әmәli öhdәnizә düşmәyәcәk.

 

Mәnimlә dostluq etmәklә sizin ismәtinizin әtәyinә rüsvayçılıq tozu qonursa mәndәn uzaq gәzin, öz yolunuzla gedin, dostluğunuzu birdәfәlik qırın, mәni kökündәn unudun. Yox, әgәr dostluq elәmәk istәyirsinizsә, onda bu kimi nәsihәtlәri, söz-söhbәtlәri büküb bir tәrәfә qoyun. Belә sözlәri qulağım eşitmir.

 

Ey mәni mәn eylәyәn didari-baği-hüsndәn,

Sәn hәlә qәflәtdәsәn, vaqif deyilsәn eşqdәn.

 

İndi ixtiyar sizin әlinizdәdir, istәyirsiniz gedin, istәyirsiniz qalın. Bәy yalqızdır, gәrәk gedib ona pәrәstarlıq elәyim.”

 

Belәliklә, Mәhbubә durub tam qüssә-kәdәrlә әziz qonaqları tәrk etdi. Hirsindәn bütün bәdәni әsirdi. Az sonra ev sahibinin bu rәftarını görәn qızlar da çıxıb getdilәr.

 

Mәn gedib aşpazdan soruşdum:

 

“İbrahim bәyin şamı üçün nә hazırlamısan?”

 

Cavab verdi:

 

“Firni hazırdır. Ağa üçün bir az da döyülmüş әt ayırmışam.”

 

Şam vaxtı Haciyә xanıma dedim:

 

“Gündüzlәr ki, mümkün olmur, izn verin görüşümә gәlәnlәrin mәn dә görüşlәrinә gedim.”

 

Xanım icazә verdi. Bircә saatın içindә dörd nәfәrin görüşünә gedib qayıtdım. Öz otağımda namaz qılıb yatdım. Sәhәr Haciyә xanım buyurdu:

 

“Bu gün nazirlә bu ayın hesabını çürütmәk lazımdır.”

 

Doğrusu, mәnim dә heç huşum başımda deyildi. Axşamadәk haqq-hesabla başım qarışıq idi. Gün batana yaxın qurtarıb xanıma dedim:

 

“Bu gecә Mirzә Abbas mәni qonaq çağırıb, izn versәydiniz gedәrdim.”

 

Haciyә xanım dedi:

 

“Onun evi uzaqdadır, piyada getmә, de atı qoşsunlar, faytonla get.”

 

Dedim:

 

“Lazım deyil, elektrik tramvayı ilә on dәqiqәyә oraya çataram, atı incitmәyә dәymәz, bir dә ki, atın ayağı yel çәkibdir.”

 

“Nә üçün,” -- deyә Haciyә xanım soruşdu?

 

“Bilmirәm,” -- dedim. -- “Faytonçu deyir ki, siz gәlәn gündәn belә olubdur.”

 

Haciyә xanım dedi:

 

“Kaş bunların hamısı İbrahim bәyin başının sәdәqәsi olaydı. Mirzә Yusif, bu gün onun başını qırxanda mәnim ciyәrim odlandı. Mәhbubәnin hәsrәtlә ona baxması, göz yaşları axıtması mәni öldürür. Bilmirәm bu işin aqibәti necә olacaq?”

Mәn bir qәdәr Haciyә xanıma tәskinlik verib, evdәn çıxdım. Mәqsәdә doğru hәrәkәt elәdim. Evә çatan kimi kiçik bir otaqda ikindi, şam namazını qılıb, qonaqlar olan otağa keçdim. Hacı Möhsüm ağa, Hacı ... Tәbrizi, Mirzә Xәlil İsfahani vә Hacı Möhsün ağanın kürәkәni vә neçә nәfәr başqa adam gәlib әylәşmişdilәr.

Salam-duadan sonra Hacı ... Tәbrizi zarafatla dedi:

 

“Hә, Mirzә Yusif, indi dә tәbrizlilәrin qiybәtini elәyirsәn? Bütün bunları İbrahim bәyә xәbәr verәcәyәm.”

 

Hacı Möhsün ağa dedi:

 

“Heç xәbәrin yoxdur ki, İbrahim bәyin özü nәlәr yazıbdır? Sizin qardaşınızla qonaqlıqda nә kimi söhbәtlәr elәyibdir? Sizin evinizdә nә deyibdir? Doğrudan da, Ağa Mirzә Yusif, onun yazdıqlarının hamısı hәqiqәtdirmi?”

 

Dedim:

 

“Hәlә bәzi mülahizәlәrә görә bir çox mәtlәblәrin üstündәn keçib, onları qәlәmә almayıbdır.”

 

Hacı Möhsün ağa dedi:

 

“Yox, nә üçün, yazıbdır. Qәzvindә sәnin şahzadә xanıma tәrsinә tәzim elәdiyini, fәrraşlardan kötәk yemәyini dә yazıbdır. Bu da doğrudur?”

 

“Bәli, hәqiqәtdir,” -- dedim.

 

Hacı ... Tәbrizi soruşdu:

 

“Necә yәni tәrsinә tәzim elәdin. O, hansı şahzadә xanım idi?”

 

Hacı Möhsün ağa dedi:

 

“Mirzә Abbas, mәn ölüm, oxu, qoy özü dә qulaq assın.”

 

Dedim:

 

“Mәn ki, danmıram, İstambulda özüm onu oxumuşam. Nә artırıb, nә dә әskildibdir. Axı mәnim nә tәqsirim var idi; babalı şahzadә xanımın boynundadır. Şahrudda mәnә öyrәtdilәr ki, gәrәk onların qabağında baş әyәsәn. Qәzvindә hamı üzünü divara çevirdi. Mәn elә zәnn elәdim ki, gәrәk burada da baş әyәm. Kәmali-ehtiramla ikiqat oldum. Bir vaxt gördüm dәyәnәkdir ki, baş-gözümә yağdırırlar.

 

İbrahim bәyin o günkü vәziyyәtini tәsәvvürә gәtirmәk çәtindir. Qeyzindәn sifәtinin rәngi kömür kimi qaralmışdı. Axı görün nә qәdәr vәhşilikdir, nә dәrәcәdә insanlıq alәmindәn uzaqdır. Mәn qürbәtdә qaldığım әlli il müddәtindә bütün bunları unutmuşdum. İndi düşünürәm ki, bizim yazıq babalarımız Çingiz övladının әlindәn nә kimi müsibәtlәr çәkmiş vә nә kimi bәlalar görmüşlәr.

 

Siz allah, özünüz insafla deyin, dünәn bazardan keçirdim. Birdәn әfәndimiz Xidiv Abbas paşa at üstündә gәlib keçdi. Mәn dayanıb iltifat vә mehribanlıqla salam verdim. O saat xәyalımda Şahrud hakimi canlandı. Öz-özümә dedim: ey kor olmuş, adam üzü görmәmiş, insanlığın lәzzәtini dadmamış, gәl tamaşa elә, bu nәcib, möhtәrәm şәxsin izzәtini, dövlәtini gör, öz malına, iqtidarına da bir nәzәr sal. Hökumәt olmaq istәyәndә tümәni on şahı faizlә sәrrafdan pul borc elәyib rüşvәt, tәarüf vermisәn. Sizlәr mәqamdan düşәndә qәssabın, baqqalın, әllafın borcunu da verә bilmirsiniz. Aciz-avaranın ciyәr qanı bahasına aldığınız atı, yaraq-әsbabı, hökumәt bәr-bәzәyini satıb, minlәrlә mәzlümun haqqı boynunuzda ikәn, gecә ilә baş götürüb qaçırsınız. İndi gәlin öz biçarә rәiyyәtinizin vәziyyәtini bu şövkәti yüksәk dövlәtin bәxtiyar rәiyyәtinin vәziyyәti ilә müqayisә elәyin. Sizin yazıq rәiyyәt sizi görәn kimi bәdәni әsir, sanki yırtıcı bir heyvana rast gәlibdir. Amma bu xoşbәxt rәiyyәt öz hakiminin üzünü gördükdә sevinir vә ixtiyarsız olaraq yaşasın söylәyir.

 

"Yolların fәrqinә bax, gör haradandır haraya?".

 

Bütün bunlar -- hökumәtin vә rәiyyәtin xoşbәxtliyinә bais olan yeganә amil, qanun vә әdalәtin varlığıdır. Yoxsa allahın mәxluqu eyni cinsdәn vә eyni növdәndir. Yaradılmışların da heç bir fәrqi yoxdur. Fәrq yalnız ondadır ki, bir yerdә: әxlaq, mәdәniyyәt, qanun vә hüquq bәrabәrliyi var, başqa yerdә isә hökumәt adamlarının insafsızlığı, zülmü, vәhşiliyi vә qanunsuzluğu hökm sürür.”

 

Mirzә Abbas dedi:

 

“Yusif, dünәn "Sәyahәtnamә"ni götürdüm oxuyam. Bir vaxt baxıb gördüm gün çıxıbdır. Namazım da qәzaya getdi. Doğrudan da, İbrahim bәyin başına gәlәn bu arasıkәsilmәz müsibәtlәrә dözmәsi vә heç olmasa yarı canını gәtirib buraya çıxarması onun möhkәm ürәyә malik olduğunu göstәrir.

 

Allaha pәnah, hәrçәnd Mirzә Әhmәd demişdi ki, elә qeyrәt vә tәәssüb sahibi olan İbrahim bәy İranın vәziyyәtini gördükdә xoşlamayacaq, qüssәsindәn ficәtәn ölәcәk vә sağ qayıtmayacaqdır. Ancaq mәn ona inanmıram.”

 

Dedim:

 

“Sәnin canına and olsun, yenә dә sәnin canına and içirәm, mәn bir çox xoşa gәlmәyәn hadisәlәrin şahidi oldum. Ancaq ondan gizlәtdim. Hәtta ondan-bundan xahiş elәyirdim ki, ona demәsinlәr. Onun tәbiәtinә zidd olan yollardan da keçmәyib, başqa yollarla onu aparırdım. Bununla belә hәr addımbaşı hәsrәtlә dәrindәn ah çәkirdi.

 

Bir dәfә gördüm yolun ortasına murdar olmuş bir heyvan atıblar. Üfunәt iyi dünyanı tutmuşdu. İtlәr murdarın dövrәsinә toplaşıb hәm onu, hәm dә bir-birlәrini budayırdılar. İbrahim bәy yarım saatadәk dayanıb guya bir bәlәdiyyә mәmuru vә ya polis nәfәrinin gәlmәsini gözlәyirdi ki, ona desin: "Bu nә vәziyyәtdir? Bәlәdiyyә vә polis idarәsi hanı? Sәhiyyә haradadır?" Heç bir kәsin gәlmәdiyini görüb dedi:

 

“İlahi, görәsәn bu ölkәdә sәhiyyә idarәsi yoxdur? Axı bu vәziyyәt sәhiyyәnin, sağlamlığın ziddinәdir.”

 

Dedim:

 

“Gözümün işığı, burada dayanmaqdan fayda yoxdur. Sәhiyyә yoxdur, bizә nә, gәl gedәk. Qırx min nәfәr әhalisi olduğu halda iki nәfәr hәkimi, bir nәfәr oxumuş cәrrahı olmayan bir şәhәrdә, atası dәllәk olan bir şәxsin mötәbәr cәrrah sayıldığı, yaxud dәllәyin qәrib xәstәlәrә imalә elәdiyi yerdә daha nә qoymusan, nә axtarırsan? Bәzәn görürsәn iki nәfәr cüzi bir şey üstündә dalaşıb, biri vurub o birisinin ağzını qanadıbdır. Bir nәfәr polis mәmuru yoxdur ki, desin: "bu nә hәngamәdir?" Әgәr, işdi, onlardan birisi özünü darğanın yanına o birisindәn tez çatdırsa, tәrәfin mәzlum vә ya zalım olmasından asılı olmayaraq onu tutub ciblәrini әmәlli-başlı boşaltdıqdan sonra buraxacaqlar. Heç ondan soruşmayacaqlar ki, tәqsiri var imiş, ya yox. Әgәr pulu olmasa, ayaqlarını fәlәqqәyә qoyub o qәdәr ağac döşәyәcәklәr ki, iki ay yorğan-döşәyә düşüb evdәn bayıra çıxa bilmәyәcәk. Onda gәrәk әyalı aclıq vә taqәtsizlik üzündәn hәr bir kişinin vә nakişinin qarşısında sızıldayıb әl açsın vә dilәnsin. Ya da ki, müqәssirin qulağını vә burnunu  kәsib bazarda dolandırır, özlәri üçün pul yığırlar, o biçarә üçün rüsvayçılıq әmәlә gәtirirlәr. Belә bir  cәzanın bu yazığın canının sağlamlığına vә malına nә qәdәr böyük sәdәmә vermәsi bәllidir. Ancaq bunlara etina edәn yoxdur. Nәdәnsә İbrahim bәy öz "Sәyahәtnamә"sindә bir nәfәrin nağıl etdiyi sәrgüzәşti yazmayıbdır. O, nağıl edәndә mәn dözә bilmәyib hönkür-hönkür ağladım.”

 

Dedilәr:

 

“O sәrgüzәşt nә idi?”

 

Dedim:

 

“Çox uzundur, şamdan sonra bir hissәsini әrz edәrәm.”

 

Bir qәdәr zarafatlaşdıq, ortalıqda müxtәlif söhbәtlәr dә oldu. Şam elәdik. Hacı ... Tәbrizi dedi:

 

“Mirzә Yusif, indi tәbrizlilәrdәn daha nә deyәcәksәn?”

 

Dedim:

 

“Daha bu dәfә sizin Tәbriz haqqında deyil. Bu hekayә Marağaya aiddir.”

 

Gülә-gülә dedi:

 

“Әlbәttә, ya qaymaq, ya da sucuq haqqında olacaqdır.”

 

Dedim:

 

“Xeyr, marağalının qiymәti Marağa sucuğundan azdır. Mal kirә elәyib, Marağadan Binaba sarı gedirdik. Şәhәrdәn kәnarda ulaqlara minmiş iki nәfәrlә rastlaşdıq. Bir qәdәr yol gedәndәn sonra bәy onların birindәn soruşdu:

 

“Hәmşәhәrlilәrim, haraya gedirsiniz?“

 

Onlardan biri cavab verdi:

 

“Tufarqana gedirik.”

 

Bәy dedi:

 

“Biz dә Binaba gedirik. Yaxşı oldu ki, yol yoldaşı olduq. Biz bu yerlәrә bәlәd deyilik, siz bәzi şeylәri bizә nişan verin.”

 

Bir qәdәr getdikdәn sonra axar suya gәlib çatdıq. Hamımız düşüb әl-üzümüzü yuduq. Sonra onlardan hәr biri suyu ovuclayıb üç dәfә içdi vә dedi: "Salamüllahi Әlәl-Hüseyn vә lәnәtullahi әla qatilil-Hüseyn. Allah vәliәhdә ömür versin!" Bir az yol gedәndәn sonra o, süfrәsini açıb pendir-çörәk, bir dә gecәdәn qalmış boyat әt yedi. Yenә dә әllәrini göyә qaldırıb dedi: "İlahi, sәnә çox şükür! Allah vәliәhdә ömür versin!"

 

İbrahim bәy mәnim üzümә baxıb işarә ilә andırdı ki, bu kişi ya dәli olub, ya da ağılsızdır. "Allah vәliәhdә ömür versin!" Bu yersiz sözün nә mәnası var?

 

Bir qәdәr yol getdikdәn sonra yorulduq. Miniklәrә oturduq. Yol yoldaşımız ulağın üstündә oturub dedi: "Allah vәliәhdә ömür versin!"

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Әmican, sәnin ismi-şәrifin nәdir?”

 

“Yәhyadır,” -- dedi.

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Mәnim adım İbrahimdir. Yol yoldaşı olmuşuq, gәrәk bir-birimizin adını bilәk. Bu da mәnim әmim Mirzә Yusifdir.”

 

Dedi:

 

“Çox gözәl.”

 

Bәy dedi:

 

“Әmican, sizdәn bir söz soruşacağam.”

 

Dedi:

 

“Soruş.”

 

Bәy dedi:

 

“Su içәndә, çörәk yeyәndә, uzunqulağa minәndә dedin: "Allah vәliәhdә ömür versin!" Bu yersiz sözü tәkrar elәmәyin nә mәnası var?”

 

Ağa Yәhya dedi:

 

“Yox, bunun sәbәbini soruşmayın, çünki demәyәcәyәm. Mәn öz vәzifәmi yaxşı bilirәm.”

 

Çox xahiş elәdik, dedik biz vәliәhd hәzrәtlәrinin pәrәstişkarlarındanıq, onun şәrәfli canına dua elәyәnlәrdәnik. Әgər bu gizli bir sirrdirsә, bizdәn çәkinmә, biz o sirri ölәnәdәk ürәyimizdә saxlayıb, heç bir kәsә söylәmәrik. Bundan әlavә, biz burada qalan deyilik, birbaşa bu vilayәtdәn keçib xaricә gedәcәyik.”

 

Yәhya dedi:

 

“Gizli bir mәtlәb yoxdur. Ona görә ki, mәn bu özü gündә yüz dәfә tәkrar edirәm. Әgәr bina olsa ki, nun sәbәbini hәr adama söylәyim, bütün vaxtımı buna hәsr elәsәm dә kifayәt elәmәz. Hәm dә mәtlәb çox zundur. Bizim dә ki, sizinlә yoldaşlığımıza bir saatdan çox qalmayıbdır.”

 

Bu vaxt bir bostanın yanına çatdıq. Bostançı qovun-qarpız dәrirdi. İbrahim bәy dedi:

 

“Ağa Yәhya, gәlin gedәk bu bostanın çardağında bir az oturub dincәlәk, bir qәdәr yemiş yeyәk, siz dә öz başınızın qәzasını bizә danışın.”

 

Biz bostançıya heç bir söz demәmiş bir neçә qovun-qarpız dәrib gәtirdi, qabağımıza qoyub dedi:

 

“Bismillah!”

 

Ağa Yәhya öz әhvalatını bu minvalla söylәmәyә başladı:

 

“Tәxminәn otuz beş-qırx il bundan әvvәl idi. Mәnim otuza yaxın yaşım var idi. Әbdülәhәd adlı bir dostum var idi. Onun da iyirmi dörd yaşı olardı. O cavanın gözәl üzü, әnbәr qoxulu saçları var idi. Yavaş-yavaş qәmә-qәddәrә bağlamağa qurşandı. Ancaq atası öz oğlunun bu yola düşmәsindәn xәbәrsiz idi. Әbdülәhәdin bacısı sultan İbrahim Xәlilin arvadı idi. Öz bacısı әrinә güvәnib qolçomaqlıq elәyirdi. Sultan İbrahim Xәlilin әvvәlki arvadından Fәrәculla adlı bir oğlu var idi. On altı yaşında idi. Günәş üzlü, xoşgül bir oğlan idi. Öz zәmanәsinin Yusifi kimi gözәllikdә ad çıxarmışdı.

 

Günlәrin birindә biz üç yoldaş topxana sultanı İbrahim Xәlilin bağına getdik. Fәrәculla çaxır içirdi. Qoltuğunda bir şüşә çaxır var idi. Çıxarıb dibinә kimi içdi. Sonra yalvarıb güc-billahla mәnlә Әbdülәhәdi onların bağının yaxınlığında olan Mehrava kәndinә göndәrdi. Bu kәndin sakinlәri bütünlüklә xaçpәrәst idilәr. Onun üçün çaxır alıb gәtirmәyi tәvәqqә elәdi. Biz dә әlacsız qalıb istәr-istәmәz o kәndә getdik. Çaxır әlә gәtirә bilmәdik. Әliboş qayıdıb bağa gәldikdә gördük Fәrәculla başdan ayağadәk yanıb şilim-şihlә olubdur. Can üstündә idi. Bunun sәbәbi o idi ki, sәfәr ayı olduğundan Fәrәculla uzun qara paltar geymişdi. Biz gedәndәn sonra kabab bişirmәk istәyir. Әtәyi od tutur. Sәrxoş olduğuna görә söndürә bilmir. Kabab bişirmәk әvәzinә özünü kabab elәyir. Bu vәziyyәti görcәk biz başımıza vura-vura bağbanı çağırdıq. Bir kilim gәtirdi. Fәrәcullanı kilimin arasına qoyub şәhәrә gәtirdik.

 

Darğa, kәndxuda vә başqaları xәbәr tutub gәldilәr. Fәrәcullanın әhvalını soruşdular. Dedi: "Mәni hәzrәt Abbas vurdu". Atası çox üz vurdu, istәdi başqa cavab eşitsin, ancaq әvvәlki cavabı eşitdi. Neçә saatdan sonra Fәrәculla öldü. Üç gün yas tutdular. Üç gündәn sonra sultan öz topçularına әmr verdi, mәni, bir dә qaynı Әbdülәhәdi tutdular. O vaxt Mәhәmmәd Rәhim Mirzә Ziyaüddövlә hakim idi. Şahzadә özü Tәbrizdә idi. Yerindә oğlu Әmirzadә Darab Mirzә oturmuşdu. Bizi hökumәt divanxanasına apardılar, gecәni dustaqda saxladılar. Sabahı gün İbrahim Xәlil gәldi. Bizi hakimin hüzuruna apardılar. Gedib tәzim elәyib durduq. Sultan Әbdülәhәdin әlindәn tutub hakimin yanına çәkdi vә dedi:

 

“Bu mәnim oğlumun qatilidir.” -- Mәni göstәrib dedi: “bu da Әmirzadә hәzrәti-valanın mәtbәx xәrci.”

 

Oradaca hökm olundu. Sorğu-sualsız Әbdülәhәdin başını kәsdilәr, bununla da bir şәhәrin ürәyini odladılar. Mәni on gün kündә-zәncirdә saxladılar. Yoxsul olduğuma görә özümü xilas etmәk üçün lazım olan mәblәği verә bilmirdim. Mәnim dayım yüz tümәn әmirzadәyә, on tümәn dә fәrraşbaşıya verib, mәni dustaqdan çıxartdı. Evә gәldim, axşam çağı bütün qohum әqraba arvadlı-uşaqlı evin hәyәtinә toplaşıb mәnim yanıma gәlmişdilәr. Hәr gecә mәnә evdәn yemәk gәtirdiklәrinә görә dustaqbanla bir yerdә yeyirdim. O, hәm dә mirqәzәb idi. Buna görә dә mәnә zahirәn mәhәbbәt göstәrirdi. Mәn dedim: bu gecәni dә dustaqbana yemәk göndәrin. -- Bu vaxt dustaqban özü evә daxil olub, gәlib qulağıma dedi: "Әmirzadә sәnә xәlәt göndәribdir, çıx onu qarşıla". Mәn yerimdәn qalxıb bayıra çıxmaq istәdim. Arvadlar hücum çәkib mәni içәri dartdılar.

 

Sonra mәlum oldu ki, xәlәt әhvalatı yalan vә hiylә imiş. Әbdülәhәdi öldürәndәn sonra İbrahim sultan Tәbrizә gedib Saidülmülkә şikayәt elәyibdir. O da mәsәlәni Әzizxan sәrdara deyir. Әzizxan sәrdar әmr edir iki nәfәr atlı Marağaya gedib, onu qolu bağlı gәtirsinlәr.

 

Ziyaüddövlә bu qәziyyәdәn xәbәrdar olur. Marağaya bir nәfәr xüsusi çapar göndәrir. Öz oğluna dә tәkidlә hökm edir ki, Yәhyanı iki şaqqa elәyib Marağanın Tәbriz darvazasından asdırsın. Sәrdar kimin itidir ki, mәnim hakim olduğum yerdәn adam tutub aparsın. Belә bir hökumәtdә yaşayış mәnim üçün ar olar.

 

Bu yazı mәnim azad olmağımdan yarım saat sonra Marağaya gәlib çatır. Әmirzadә mәni Әlimәmmәd bәy fәrraşbaşıdan istәyir. Dustaqban deyir: "Yәhyanın mәnә inamı var, gedib onu hiylә ilә tutub gәtirәrәm". Neçә nәfәr fәrraşla gәlir. Onları dalanın başında qoyur, özü mәnim yanıma gәlir. Mәnim qohumlarım hal-qәziyyәdәn xәbәr tutan kimi mәni damdan-dama şәhәrdәn çıxarıb Tehrana, atamın yanına göndәrmәk istәdilәr. Mәmmәdağa qapıçıbaşı da bizim yaxın adamlarımızdandır. Zindandakı әzab-әziyyәtlәrdәn xәstәlәndiyimә görә mәndә Tehrana getmәk taqәti yox idi. Ona görә dә gecә qaranlığında mәni yenidәn şәhәrә qaytardılar. Aparıb Şeyxül İslamın evindә bәstdә oturtdular. Onun evinin bәst olmasına baxmayaraq, yenә dә ehtiyat elәyib mәni zirzәmidә gizlәtdilәr.

 

Dayım Tәbrizә getdi. Dördüncü gün sәrdarın mәmurları Mәmrud vә Şәddad evladı kimi Marağaya varid oldular. Mәnim qohumlarımdan altmış beş nәfәri başını götürüb şәhәrdәn qaçdı. Mәmurlar onlardan biri dә kor Nayib Hәmid idi, dayımın vә xalamın bağına qaravul qoydular, dayımın hücrәsinin qabağında çatmatüfәng durdular. Bizim, dayımın vә xalamın evini boşaldıb, üç evin külfәtini hәsirdәn başqa әsasiyyәsi olmayan bir otağa doldurdular. Mәmurlar bizim evdә oturdular, mәni vә qohumlarımı hәr evdә axtarırdılar. İstәyirdilәr mәni tapa bilmәsәlәr dә heç olmasa qohumlarımdan bәzisini әlә keçirib özlәri üçün mәdaxil elәsinlәr.

 

Mәmurlar hәr gün kәtxudadan, fәrraşbaşıdan, hәtta әmirzadәnin özündәn xәrclik alırdılar. Nәhayәt, üç aydan sonra mәnim dayım Tәbrizdәn yazdı ki, mәni gizli yolla Tәbrizә göndәrib qohumumuz Cәfәr dayının evinә aparsınlar. Yazdığı kimi elәdilәr. Cәfәr dayı mәni müctәhidin evinә apardı. Üç gün dә orada qaldım. Sonra müctәhid ağa buyurdu. "Yәhyanı Saidülmülkün sәrtöylәsinә aparın!" Özü dә ona bir xahişnamә yazacaq idi. Gizlicә mәni Saidülmülkün sәrtöylәsinә çatdırdılar. Vәliәhd hәzrәtlәri, sәrdar vә Saidülmülk çәmәndә idilәr. Ordu da orda idi. Üç gündәn sonra neçә nәfәr topçu gәlib әllәrimi daldan bağlayıb boynuma zәncir saldı. Orduya apardılar. Saidülmülkün hüzuruna çatan kimi sultanı yanına çağırtdırıb dedi:

 

“Bu sәnin oğlunun qatili! Onunla necә istәyirsәn, elә dә rәftar elә, qoy ürәyin soyusun!”

 

Sultan bu qәti hökm vә tam ixtiyarla әlimdәn tutub ordudan eşiyә çıxartdı. Bir imperial bir növbәtçiyә verib dedi:

 

“Odun gәtir!”

 

Bir saatdan sonra üç hambal dalında odun gәtirib bir yerә qalayaraq od vurdular. Odunlar alışıb alovu göyә ucalan kimi Sultan üzünü mәnә tutub dedi:

 

“Köpәk oğlu, anası xәtakar, indi sәni elә yandırım ki, adam yandırmağın dadı damağında qalsın!”

 

"Hәr kәs canından әl üzsә, ürәyindә olanı demәkdәn çәkinmәz", -- demişlәr. Mәn dә heç nәdәn qorxmayıb dedim:

 

“Köpәk oğlu da, anası xәtakar da, arvadı filan, bacısı filan da özünsәn! Әgәr mәn sәnin oğluna pislik elәmişәmsә, öz cәzamı görәcәyәm, yoxsa şәhid olub qiyamәt günü bu odun müqabilindә sәni cәhәnnәm odunda yandıracağam. Onda sәn dә cәhәnnәm odunun lәzzәtini anlarsan.”

 

Topçulardan biri mәnim üzümә bәrk sillә vurdu. Qollarım bağlı olduğuna görә üzünә tüpürdüm. Mәnim paltarımı soyundurdular, әynimdә köynәkdәn başqa bir şey qalmadı. Bu vaxt bir nәfәr fәrraş gәlib dedi:

 

“Sәrdar buyurur, adam yandırmaq şәriәt vә adәtә zidd olduğuna görә onu yandırmayın, başqa vasitә ilә öldürün.”

 

Sultanın qanı qaralıb dedi:

 

“Mәn gәrәk oğlumun qatilini elә öldürәm ki, ürәyim soyusun.”

 

Göstәriş verdi yeri qazsınlar, mәni başıaşağı saxlayıb diri-diri quylasınlar. İp gәtirib boyumu tutdular. Qәddimә görә yeri qazmağa başladılar. Bir vaxt uzaqdan bir dәstә adam göründü. Atlılardan biri çaparaq gәlib dedi:

 

“Vәliәhd hәzrәtlәri müqәssiri istәyir.”

 

Qәzadan vәliәhd hәzrәtlәri şikardan gәlirdi. Bizi uzaqdan görüb nә hadisә üz verdiyini soruşur. Hal-qәziyyәni mübarәk xidmәtinә әrz elәyirlәr. Özü vәliәhdә mәxsus çadıra gedib, atlılarından birini mәni hüzuruna aparmaq üçün göndәrir. Mәni çadırın yanına aparıb dedilәr:

 

“Get, ağla, sızılda, yalvar!”

 

Dedim:

 

“Qaradan tünd rәng yoxdur. Tәqsirsiz olduğum halda әsla yalvarmayacağam.”

 

Gedib dedilәr ki, müqәssir hazırdır. Mәni yanına apardılar. Nә tәzim elәdim, nә dә baş әydim, dik dayanıb durdum. Mәnim üzümә baxan kimi buyurdu: boynundan zәnciri açıb azad elәyin, heç kәsin onunla işi olmasın!

 

Zәnciri boynumdan açdılar. Orada elә bir şadlıq, şәnlik oldu ki, daha ondan artığını tәsәvvürә gәtirmәk mümkün deyil. Biri mәnә paltar, o birisi papaq, başqası ayaqqabı bağışladı. İstәdilәr mәnim üçün pul yığıb versinlәr, razı olmadım, dedim:

 

“Mәnim ehtiyacım yoxdur. Allah vәliәhdә ömür versin! Siz ancaq mәnә bir at kirә elәyin, mәni Tәbrizә aparsın, Hacı Cәfәr dayının evinә çatdırsın, mәn onun kirәsini dә verәrәm.”

 

Pişxidmәt baş nökәrinә dedi:

 

“Onun üçün bir at tut, özün dә atını minib, onu Hacı Cәfәr dayıya tapşırıb, qayıt gәl.”

 

Mәnim başımın qәzavü qәdәri, vәliәhd hәzrәtlәrinә dua elәmәyimin sәbәbi budur. İndi sizdәn insaf üzündәn soruşuram: әgәr mәn hәr nәfәsdә vәliәhdin canına dua elәsәm onun bәxş etdiyi nemәtin şükürünün öhdәsindәn gәlә bilәrәmmi? Mәnim diri qalmağıma o bais oldu. Arvad-uşaq sahibiyәm, onlara ruzi qazanıramsa, yenә dә onun mәrhәmәtindәndir ki, mәnә hәyat bağışlayıbdır. Hәqiqәtdә vәliәhd mәni dirildibdir. Allah vәliәhdә ömür versin. Diri olduqca, ayıqlıqda da, yuxuda da, yeyәndә dә, içәndә dә, oturanda da, duranda da bu dua mәnim dilimdәn düşmәyәcәkdir. İndi buyurun görәk mәn düz iş görürәm, ya yox? Allah vәliәhdә ömür versin!”

 

İxtiyarsız olaraq mәn köyrәldim, hönkür-hönkür ağladım. Yәhya dedi:

 

“Ay canım, niyә ağlayırsan? Allaha şükür, mәni öldürmәdilәr, yandırmadılar, diri-diri qәbrә qoymadılar.”

 

Dedim:

 

“Bu bәdbәxt, sahibsiz millәtin halına ağlayıram. Gör bu yazıqların qiymәti nә qәdәr ucuz imiş, gör xalqı kimlәrin әlinә tapşırıblar!”

 

Çarvadar soruşdu:

 

“Bu hansı vәliәhddir?”

 

Yәhya dedi:

 

“İndi böyüyübdür, Tәbrizdәdir. Adı Müzәffәrәddin mirzәdir. Hamınız deyin: "Allah vәliәhdә ömür versin!"”

 

Hamılıqca dedik. Bu vaxt gördüm İbrahim bәy heyran-heyran baxır. Nә o qovun yedi, nә dә biz zәhrimar elәdik. Bostançının pulunu verib qalxdıq.

 

İbrahim bәy atını Yәhya ilә yanaşı sürürdü. Mәn dә onun yoldaşı ilә hәmcilov idim. Sözarası yoldaşına dedim:

 

“Axı belә mәmlәkәtdә necә yaşayırsınız?”

 

Dedi:

 

“Әmican, hamımızın mülkümüz, әhli-әyalımız var. Bunları qoyub gedә bilmirik. Bir tәhәr yana-yana dözmәliyik. Vәtәn sevgisidir, nә elәmәk olar.”

 

Dedim:

 

“Şeyx Sәdi neçә әsr bundan әvvәl buyurmuşdur:

 

"Sәdi vәtәn eşqi doğru hәdisdir,

Fәqәt mәhrum qalıb ölmәk çәtindir".

 

Öz arxama mültәfit olub gördüm İbrahim bәy bizim söhbәtimizi eşidir. Tez ağzımı yumub, xımımı kәsdim. Bununla belә, İbrahim bәyin baxışlarından dilxor olması mәlum idi. Mirzә Abbas dedi:

 

“Doğrudan da, allah vәliәhdә ömür versin! Siz allah, hamınız deyin "amin!"”

 

Hamımız "amin!" dedik. Mirzә Abbas yenә dә ixtiyarsız olaraq dedi:

 

“Әgәr vәliәhd bir  az gec yetişsә idi, biçarәni diri-diri quyulayardılar....”

 

Hacı Möhsün ağa dedi:

 

“İbrahim bәyin yazdığı kimi, mәtin iradәli, tәdbirli bir vәzir şahın istәklәrini icra etmәk әzmindә olub, İranda qonşuların müdaxilәsinә vә tәsәllütünә yol vermәsә, әlbәttә, İran tәrәqqi edәcәkdir. Ancaq iki gündür ki, bu sәyahәtnamә mәni çox narahat elәyibdir. Doğrusu, mәn İranı bu dәrәcәdә pәrişan bilmirdim. Әgәr İbrahim bәydәn başqa bir adam onu yazsa idi, inanmazdım. Lakin İbrahim bәyin özü İran haqqında o iddiada olduğu halda, o qәdәr qeyrәt vә tәәssüblә indi bunları yazmışdır. İstәr-istәmәz qәbul etmәlisәn. Hәlә heç bәid deyil ki, İbrahim bәy yenә dә zati qeyrәt vә tәәssübünә görә bir para işlәrin üstünә pәrdә çәkib ört-basdır etmişdir.”

 

Mirzә Xәlil İsfahani dedi:

 

“Hәr halda belә qalmayacaq, çünki zaman o zaman deyil. Әlbәttә, dünyanın tәbii seyri öz-özünә bütün nöqsanları aradan aparacaqdır. Bundan әvvәl bütün yer üzü vәhşiliklә dolu idi. Belә xәyal elәmәyin ki, Qәrb millәtlәri elә anadan mәdәni doğulmuşlar. Heç vaxt vәhşiliklәri olmamışdır. Xeyr, belә deyil. Eşitdiyimә görә, İspaniyada günlәrin birindә baş ruhanilәrin mәclisindә günahsız bir cavanın töhmәtlәndirilib yandırılması haqqında fitva verildi. Şәhәr meydanının ortasında hamının gözü qarşısında çoxlu odun qalayıb, üstünә neft sәpib odladılar. Ölümә mәhkum olunmuş cavanı oda atmaq istәyirdilәr. Bu vaxt cavan padşah Fridlan oradan keçirdi. Nә hadisә üz verdiyini soruşdu. Dedilәr: "bu cavan baş ruhanilәrin mәclisindә mәhkum edilmişdir. Odda yandıracaqlar". Cavan, rәhmli padşah insanlıq vә tәrәhhüm üzündәn dedi: "yazıq, hayıf!" Sonra tez oradan ötüb keçdi.

 

Müttәhimi yandırandan sonra baş ruhaniyә xәbәr verdilәr ki, şah meydandan keçәrkәn o, müttәhim cavanı görüb insanlıq vә tәrәhhüm üzündәn dedi: "yazıq, hayıf!"

 

Bunun üçün keşişlәr iclas tәşkil elәdilәr, müzakirәyә başladılar. Belә qәrara gәldilәr ki, padşahın ürәk yanğısı vә hayıf demәsi şәriәti vә mәzhәbi tәhqir etmәkdir. Ona görә dә gәrәk padşahın özü dә yandırılsın.

 

Bu xәbәri padşaha çatdırdılar. Xәbәr verdilәr ki, iş-işdәn keçib, sizin özünüzü yandırmaq haqqında da qәti hökm çıxarmışlar. Padşah gecә yarı evdәn tәk çıxıb, baş ruhaninin evinә gedir. Evә girәn kimi özünü onun ayaqlarına salıb ağlaya-ağlaya deyir:

 

“Doğru demişlәr, mәn "yazıq, hayıf!" demişәm. Lakin tәhqir etmәk qәsdindә deyildim. Bu sözlәr ixtiyarsız olaraq insanlıq vә hәmnövlük üzündәn dilimә gәldi. İndi, allah xatirinә, mәnim cavanlığıma rәhm elәyin, günahımdan keçin.”

 

Ruhani çoxlu düşünüb, götür-qoy elәyәndәn sonra dedi:

 

“Sәnin yandırılmağın haqqında fitva verilibdir. Onu lәğv etmәk olmaz. Lakin bir dәllәk çağır, qoy sәnin damarına neştәr vursun, qanını şüşәyә tutsun, aparıb haman yerdә oda atsınlar ki, o yanıb sәnin günahının kәffarәsi olsun.”

 

Padşah razı oldu. O saat baş ruhaninin buyuruğunu yerinә yetirdi.

 

İndi baxın görün ki, haman millәt mәdәniyyәtin gözәl cәhәtlәrini özündә necә birlәşdirmişdir. Elә buna görә dә әrz elәyirәm ki, dünya vaxtilә büsbütün vәhşilikdәn ibarәt idi. Tәdriclә islah olundu. İnşaallah, tezliklә İran da mәdәniyyәtin gözәl dairәsinә ayaq qoyacaq, hüquq bәrabәrliyi qanunları dәrәcәsinә yüksәlәcәk. Tәrif olunduğu kimi, vәliәhd hәzrәtlәrinin niyyәtlәri İranın gәlәcәyi üçün adamda böyük ümidlәr doğurur.

 

Dedim:

 

“Mәnim ağam, başqa millәtlәrә, ya mәmlәkәtlәrә Yaponiyanın Mikado kimi ağıllı padşahı rәhbәrlik edir. Yada ki, millәti mәtbuat vә qәzetlәr qeyrәtә gәtirir, әdiblәr vә filosoflar millәtin intibahı üçün әsәrlәr yazırlar, kitablar nәşr edirlәr, onun eyiblәrini açıb göstәrirlәr, dövlәtin millәt üzәrindәki hüququnu, millәtin dövlәt üzәrindәki hüququnu müәyyәnlәşdirib, hәr bir fәrdin gözü qarşısında canlandırırlar. Belәliklә, getdikcә bәxt ulduzları doğub parlayır. Belә etmәsә idilәr, yәqin ki, bu mәqama çatmazdılar. Bәdbәxtlikdәn İranda bir adam görmәdim ki, elә bir niyyәtlә dövlәtin vә millәtin eyiblәrini qәlәmә alsın. O ki, İranın şairlәridir, kül başlarına olsun, bütün fikir-zikirlәri budur ki, bir Firon xasiyyәtli, Nәmrud rәftarlıya mәdh söylәyib müqabilindә çolaq bir yabı alsınlar. O ki, alimlәridir, nә әrz elәyim, iyrәnc mövhumat içәrisindә boğulurlar.

 

"Özü azmış necә yol göstәrsin?"

 

O da ki, ruhanilәridir, hәlә tәharәt mәsәlәsini şәrh etmәkdәn başları ayılmamışdır. Kitab mağazasına gedirsәn, görürsәn ki, iki-üç yüz il bundan әvvәl yazılmış kitablardan başqa bir şey tәlif olunmayıbdır. Әgәr tәzә bir kitab yazılmışsa da, mәzmunu haman köhnә kitabların mәzmunudur. Yalnız adını dәyişmişlәr.

 

Bir vәzir vә ya sәrdar görmәdim ki, qoşun quruluşu, topxana, siyasәt, dövlәt quruluşu, rәiyyәtpәrvәrlik maliyyatı toplamaq qaydaları, hökumәt qanunları vә bәrabәrlik haqqında bir kitab yazmış olsun. Ümid ağacı öz-özünә göyәrib bar vermәz, әgәr bar gәtirsә dә ondan istifadә etmәk olmaz. Onun meyvәsi meşә ağaclarının meyvәsi kimi acı, turş vә mәzәsiz olar. Amma әgәr mәdәni üsulla bu ağacı әkib becәrsәk, әlbәttә, barı lәzzәtli vә şәkәr kimi şirin olacaq....

 

Amerikalılar torpağın mәhsulunu mәnimsәmәkdәn әlavә havadan da faydalanırlar. Onlar elektrik qüvvәsini dә özlәrinә ram edib, itaәt altına almışlar. Amma bizim ölkәdә o keçmiş tarixi vә әzәmәti ilә bircә dәnә mәktәb tapmaq olmaz ki, onun müәllimi tәqlid elmindәn başqa, mәmlәkәtin sәadәti vә millәtin xoşbәxtliyini tәmin edә bilәcәk bir elmin olduğunu anlasın. Bu genişlikdә ölkәdә bircә dәnә qәzet çıxmır. Әgәr qәzet adlı bir şey varsa, o da hәftәdә bir dәfә min zәhmәtlә daş üstündә çap olunmuş iki tikә kağızdan ibarәtdir ki, onun da mündәrәcә vә mәzmunundan nә dövlәtә, nә dә millәtә bir qәpiklik mәnfәәt yoxdur. "İran" vә "İttila" qәzetlәri hәmin iddiamızın canlı şahidlәridir.

 

Otuz il bundan әvvәl Yaponiya adalarında yalnız otuz qәzet var idi. Onların hamısı cәfәng vә mәnasız idi. "İttila" vә "İran" qәzetlәrindәn dә pis idilәr. İndi ölkәdә min qәzet, hәftәlik jurnal vә aylıq әdәbi-siyasi mәcmuә nәşr olunur.”

 

Hacı ... Tәbrizi dedi:

 

“Yusif, bәsdir, bәsdir. Saat yeddidir. Biri gün axşam bizim evә tәşrif gәtirәcәksiniz, söhbәti orada başa çatdırarsınız.”

 

Dedim:

 

“Tәbrizdә iyirmi gün sizә zәhmәt vermişik, daha bәs elәr, burada zәhmәt çәkmәyin.”

 

Dedi:

 

“Mәqsәd dostları, yoldaşları bir yerә toplayıb söhbәt elәmәkdir, zәhmәt mәsәlәsi ortalıqda yoxdur. Tәarüf-zad da lazım deyil. Әlbәttә, ağalar birisi gün axşam bizә tәşrif gәtirәcәklәr.”

 

Mәclis dağıldı, mәn dә evә gәlib yatdım.

 

Sәhәr tezdәn durub yeganә xaliqin dәrgahına iki rükәt namaz qıldım. Birdәn otağın qapısını taraqqa-taraqla döydülәr. Namazı qılıb qurtarandan sonra dedim:

 

“Kimdir?”

 

Mәhbubә dedi:

 

“Yusif әmi, mәnәm.”

 

Mәhbubәnin sәsini eşitcәk tәşvişә düşdüm. İbrahim  bәyin әhvalının  qarışdığını düşündüm. Tәlәsik soruşdum:

 

“Xeyir ola, nә xәbәr var?”

 

Mәhbubә dedi:

 

“İnşaallah, xeyirdir, sizә müjdә gәtirmişәm. Allaha şükür, ağa öz-özünә dikәlib, әlilә buz qabına işarә elәdi. Bildim ki, su istәyir. Verdim, içdi. Sifәti çox aydın vә fәrәhlidir. Sizә müjdә gәtirdim ki, gәlib görәsiniz, dikәlib mütәkkәyә söykәnibdir.”

 

Mәn ondan soruşdum:

 

“Haciyә xanım haradadır?”

 

“Bәyin yanında yatıbdır,” -- dedi.

 

Dedim:

 

“İndi ki, Haciyә xanım yatıbdır, durana qәdәr mәn ora gәlә bilmәrәm. Sәnin müştuluğun mәnim gözüm üstә. İndi get, sonra gәlәrәm. İnşaallah, yavaş-yavaş durub söhbәt dә elәr.”

 

Mәhbubә elә sevincәk idi ki, sanki dünyaları ona vermişdilәr. Bir saatdan sonra gedib gördüm doğrudan da dünәnkinә görә İbrahim bәyin rәngi-rufu çox dәyişilibdir. Toxdamaq әlamәtlәri üzündәn aydın görünürdü.

 

Mәhbubә dedi:

 

“Çay dәmlәmişәm.”

 

Dedim:

 

“Gәtir.”

 

Gәtirәn kimi piyalәni әlimdә tutub dedim:

 

“Bu çay İrandan gәlibdir, için.”

 

İbrahim bәy o saat "Ya hәqq, ya mәdәd!" deyib çayı içdi. Lakin içәrkәn gözlәrindәn yaş axırdı. Mәn onun yanında oturub, ayaqlarını ovub dedim ki, yenә dә kotlet bişirsinlәr.

 

Axşamüstü bağçada idim, gördüm bir qara әrәb balası gәlib, Hacı Mәsuda bir mәktub verdi vә qayıdıb getdi. Hacı Mәsudu çağırdım, gәldi. Soruşdum:

 

“Mәktub kimdәndir, haradan gәlibdir?”

 

Dedi:

 

“Qonşunun qızı Balaca xanıma mәktub yazıbdır.”

 

Dedim:

 

“Hәrçәnd ki, özgә mәktubunu oxumaq yaxşı deyil, amma Saleh әfәndinin tapşırığına riayәt elәmәk lazımdır. Qafil olmaq düzgün deyil.”

 

Mәktubu açıb oxudum. Bu mәzmunda yazılmış idi:

 

"Sadiq dostum Mәhbubә xanıma, sadiq dostu tәrәfindәn.

 

Mәnim әzizim, sevimlim, hörmәtlim, Mәhbubә xanım! Üç gündür ki, mәn dә sәnin kimi pәrişan vә könlü xәstәyәm, fәqәt bizim aramızda olan fәrq bundan ibarәtdir ki, sәnin halının pәrişanlığı vә kefsizliyin eşq ordusunun hucumundandır, mәnim isә küdurәtim qәzәb, qeyrәt vә tәәssübdәndir. Ona görә ki, yuxuda görә bilәcәyimә gümanım getmәyәn әhvalatı ayıqlıqda görüb tamaşa etmәli oldum. On iki il dostluq edib, iki bacı kimi bir-birimizә mәhәbbәt bәslәmişik, sәdaqәtlә, üzdә vә daldada vәfa vә dәyanәtlә üns tutmuşuq. Sәnin bu sәdaqәtli zәlil dostundan heç bir tәqsir vә tәrki-әdәb üz vermәmiş, öz evindәn onu tәhqir vә hörmәtsizliklә qovdun. Sәnә qulluq etmәkdәn onu mәhrum etdin. Halbuki:

 

Vәfadan başqa tәqsirim yox idi.

 

Haman saatdan titrәtmә-qızdırmaya düçar olmuşam, hәlә indi dә özümә gәlә bilmәmişәm.

 

Dostlardan ayrılmaq, vallah, çәtindir.

 

Bilmirәm mәnim günahım nәdir? Mәn sәdaqәt, dostluq, vәfa naminә sәnin yaxşılığını istәyib, nәsihәt ünvanilә dünya vә aqibәtin mәslәhәtini söylәdim. Tәәssüflәr olsun ki, mәnim sözlәrimi başqa cür qәbul elәdin. Deyәsәn, mәnim dostluq nәsihәtlәrimi şәxsi qәrәz hesab elәdin. Halbuki İbrahim bәy mәnim süd qardaşımdır. Anam ona süd vermişdir. Biz onunla bacı-qardaşıq, mәnim başqa bir xәyalım ola bilmәz. Sәnә hәr nә demişәm, hamısı xeyirxahlıq üzündәn, hәmişәbahar sifәtinin rәngi vә tәravәtinin yenidәn cilvәlәnmәsi xatirәsi vә insanlığa hörmәt naminә idi. Әlbәttә, kamil insan elә bir iş görmәz ki, onun qiymәtli cәvahirlәri özlәrini sәrraf adlandıran cahillәrin nәzәrindә mәfrәğә çevrilsin. Sәnin әmәllәrin isә yaxşı da olsa, pis dә olsa, xalqın gözündә qәbahәt vә eyibdir.

 

Aqil adam gül-çiçәyi tapdalayıb mәhv etmәz.

 

Ağıllı vә kamil adam hәr yerdә, xüsusilә tәrbiyәsiz әrәb qızlarının olduğu bir mәclisdә öz eybini açıb danışmaqdan çәkinmәli, onların istehzasından qaçmalıdır. "Töhmәtә rast gәlәcәyiniz yerdәn qaçın" -- demişlәr.

 

Sәnin mәhәbbәt macәran hәr bir bazarın başında danışılır. Hәrçәnd ki, mәn sәnin dostun kimi onların cavabını verirәm. Lakin nә elәmәk olar. Rüsvayçılıq tәşti damdan düşüb, cingiltisini alәm eşidibdir. Sәn evdә oturub, qapını çәkib üzünә bağlamısan, eşikdәn xәbәrin yoxdur ki, nә hәngamәdir.

 

Ağızlarda gәzir rüsvayçılığın.

 

Mәnim dostluq, yoldaşlıq vә rәfaqәt alәmindә vәzifәm bundan ibarәtdir ki, hәmişә sәnin mәslәhәtini deyib göstәrim, sәnin iltifatsızlığından incimәyim, tәhqirlәrin müqabilindә dostluğumuzu qırmayım. Әgәr sәn mәni min dәfә yanından qovsan da, yanına çağırsan da, atsan da, tutsan da mәn sәndәn incimәyәcәyәm vә dostluq borcunu yerinә yetirәcәyәm.

 

Mәni qovsan da qapıdan, gәlәrәm pәncәrәdәn.

 

Sәnin işıqlı könlün yaxşı bilir ki, mәn әvvәlki dostluq haqqını әsla itirmәmişәm, әhdü vәfada hәmişә möhkәm dayanmışam.

 

Vәfa gülşәnimә dәymәmiş xәzan.

 

Dostluq vә sәnә mәhәbbәt binası ürәkdә elә möhkәmdir ki, heç bir hadisәnin fırtınası onun әsasını sarsıda bilmәz. O mәtin qala Krupp topları ilә belә dağılmaz. Bununla belә, yenә dә sәnә deyirәm:

 

Sәnin könlünün güzgüsü saf vә hәr bir küdurәt vә xәyanәtdәn tәmizdir. Sәnin bütün fikir vә xәyalların müqәddәs vә pakdır, hәr cür qәrәzdәn uzaqdır. Lakin nә etmәk olar ki, xalqın nәzәrindә onlar mәnfur vә mәrduddur. Belә olduqda hәr bir ağıllı kişi vә qadının vәzifәsi şәxsi ad-sanını vә heysiyyәtini qoruyub saxlamaqdan ibarәtdir. Adam gәrәk elә rәftar elәmәsin ki, onun hәrәkәtlәrindәn başqalarının könlü sınsın, özgәlәrinin ürәynnә xal salmış olsun. Belә bir adam heç kәsdәn mәhәbbәt görmәz, onu heç bir mәclisdә yaxşı qarşılamazlar, hamı ondan qaçar, hәr bir kәs ona yanaşmaqdan imtina edәr. Bunları yazmaq sәni ürәkdәn sevәn dostunun vәzifәsidir. Mәn bunlar üçün sәnin boynuna minnәt qoymaq fikrindә deyilәm. Fәqәt deyirәm:

 

"Görmәsin aqil gәrәk bir iş ki, peşmanlıq verәr".

Dostlara dostluq edirsәn, bu işin yox minnәti,

Düşmәnә versәn öyüd, onda sәfalı dostsan.

 

Keçmiş adamlar gözәl sözlәr söylәmişlәr. Biz gәrәk onların göstәrişlәrinә әmәl edәk:

 

Dost odur ki, sәnin bütün eybini

Güzgü kimi dik üzünә söylәyә.

Düşmәn üzdә susar, dalda danışar

Daraq kimi min dil ilә özgәyә.

 

Kaş dünәn gecә bizdә olaydın, öz gözünlә görә idin ki, bu tәrbiyәsiz әrәb qızları ilә gecә yarısınadәk necә dalaşıb, sәnin tәmizliyini müdafiә elәyirdim. Onlar mәni dә sәninlә bir tutub dedilәr elә roman oxuyanların axırı belә olar, onlar nәhayәt eşqә, sevgiyә qoşulurlar. "Bon-bon, nu-nu" elәyib, firәng dilini bilmәklә fors elәmәyin sәmәrәsi bundan başqa bir şey ola bilmәz.

 

Qorxuram inciyәsәn, yoxsa uzundur mәtlәb....

 

Ola bilsin ki, bu vaxtadәk özün dә dostunu evindәn qovmağının qәbahәtini başa düşübsәn, eybi yoxdur:

 

Eşqin bu kimi әdası boldur,

Tәsbihi xaç eylәyәn dә oldur.

 

Sәnә sağlıq dilәyәn vә sәni sevәn hәqir, fәqir Rәfiqәn".

 

Mәktubu әvvәlindәn axırınadәk oxudum, yenә dә zәrfin ağzını yapışdırdım, Hacı Mәsuda verib dedim:

 

“Apar ver Mәhbubәyә, cavabını yazandan sonar gәtir, mәn oxuyum. Ola bilsin cavabında elә bir şey yazar ki, onun sәlahına olmaz. Ancaq o anlamasın ki, mәn bilmişәm.”

 

Hacı Mәsud mәktubu apardı. Sabahı gün cavabını gәtirib mәnә verdi. Mәktubun cavabı belә idi:

 

"Mәhbubә tәrәfindәn rәfiqәsinin mәktubunun cavabı:

 

Bu mәktub Mәhbubә tәrәfindәn öz sadiq rәfiqәsinә yazılmışdır. Mәnim әzizim! Sәnin mәktubunu alıb, diqqәtlә, dönә-dönә oxudum. Sәn öz alәmindә bu şairanә sözlәri vә әdibanә yazıları guya dostluq vә sәmimiyyәt vәzifәsi üzündәn yazmısan. Kaş mәnim әhvalım Leylinin zülfü kimi pәrişan olmaya idi, bәsirәt gözlәrim isә Züleyxanın gözlәri kimi işıqdan düşmәyә idi, yaxşı tәbim vә bir dә hәr bir incәliyi seçәn qüdrәtim olaydı ki, sәnin bu mәktubuna cavab vermәkdә aciz qalmaya idim. Öz acizliyimә vә bacarıqsızlığıma etiraf etmәyә idim. Fikrin vә qәnaәtin sәhv olmasa da, yazdıqların düzgün deyil. Әlbәttә, qәdim zamanlarda dostluq әsasları çox möhkәm idi. Mәhәbbәtin ülviyyәti dünya malının hәvәsinә düşmәk dәrәcәsinә alçalmamışdı. Sәdaqәt süfrәsi başında duz-çörәk kәsmiş dostlar onun haqqını uzun illәr boyu itirmәz, hәmişә bahar gülü kimi tәravәtini mәhәbbәt vә yeganәlik buludundan sezәn vәfa etibar yağışı ilә artırar. Üzdә vә daldada yekdillik tellәrini möhkәmlәndirәr vә bir-birinin hörmәtini saxlardılar.

 

Dostluq yolunda öz malını, canını qurban verib dilinә bir kәlmә belә söz gәtirmәyәn, dostluq yolunu badamın içindәki mәğzinin iki lәpәsi kimi canbir, qәlbbir başa vuranlar az olmamışlar. Mәn heç nәyi bilmәsәm dә, dostluq qәdrini vә borcunu yaxşı bilirәm. Dostluq yolunun ilk mәnzimi dost yolunda dostun yolunun ilk mәnzimi dost yolunda dostun malından vә canından keçmәsidir. Dostun öz dostuna nәsihәt vermәsi dә onun әsas vәzifәlәrindәndir.

 

Mәnim әziz rәfiqәm! Sәn kәlәfin ucunu itirmisәn. Elәdiyin nәsihәtlәrdәn belә mәlum olur ki, mәni dәli hesab edirsәn. Sәn hәlә dәliliklә eşq vә eşqbazlıq arasındakı fәrqi anlamamısan.

 

Aşiqә sәbr et demәk, әlbәttә ki, әfsanәdir.

 

Tәәssüf ki, mәn aşiq deyilәm, әgәr aşiq olsaydım, özümü dünyanın xoşbәxtlәrindәn biri hesab edәrdim. Kaş mәn dә aşiq olaydım. Mәnim dә adım Züleyxa, Leyla, Әzranın adları kimi şairlәrin vә әdiblәrin kitablarını zinәtlәndirәydi.

 

Mәnim әzizim, eşq tamamilә başqa şeydir. Eşqin әzәmәti o qәdәr alçalmamışdır ki, sәn onu oyuncaq adlandırırsan. Sәn hәr bir sözündә "eşqbazlıq" ifadәsini işlәdirsәn. Eşqi oyuncaqla bәrabәr sayma, sәnin üçün eyibdir. Oyun oyundur, mәhәbbәt dә mәhәbbәtdir. Bundan әlavә, mәn bunların ikisindәn dә uzağam.

 

Rica edirәm, bundan sonra kәdәrli ürәyimi yersiz mәzәmmәtlәrinlә incitmәyәsәn.

Allah sәnә әcr versin.

 

Mәnә baxsan mәhәbbәtlә nәzәr qıl,

Yanar könlün, gәl ahıldan hәzәr qıl!

 

O ki, yazmısan guya mәn sәni öz evimdәn qovdum, әsla belә deyildir. Bu böyük bir böhtandır. Bәy yalqız vә pәrәstarsız idi. Xәstәnin qayğısına qalmaq vacib olduğuna görә ürәyim onun yanında idi. Buna görә dә oraya tez getdim. Bu tez getmә bir dә onun üçün idi ki, sәn eşqbazlıqdan az danışasan, mәnimlә hәmdәrd olmasan da bari sakit dayanasan. Mәnim pәrişanlığımı eşqbazlıq hesab etmәyәsәn. Hәr halda sizin dediyinizi qәbul etsәm dә, bu yenә dә kәnizin öz ağası vә ixtiyar sahibinә sәdaqәtini vә vәfalılığını göstәrәcәkdir. Ancaq bu sözlәrin nә faydası var. Sәn ki, bu әhvalatdan uzaqsan, belә şeylәri bilmәmәkdә dә sәnin tәqsirin yoxdur.

 

Mәhәbbәt elәyib tәşrif buyursan.

Bu ev öz evindir, can sәnә qurban!

 

Sәni istәyәn Mәhbubә."

 

Mirzә Abbasın evindәn bir az şirni gәtirmişdilәr. Alıb Haciyә xanımın qulluğuna göndәrdim. İbrahim bәyin әhvalının yaxşılaşması mәni çox sevindirmişdi. Bu gün keçmiş günlәrә nisbәtәn halı yaxşı idi. Hәrәkәtlәrindәn xoşuna gәlәn әlamәtlәr görünürdü.

 

Axşamüstü mәn Haciyә xanıma dedim:

 

“Bu gecә mәni Hacı ... Tәbrizi qonaq çağırıbdır. Әgәr izin versәniz gedәrәm.”

 

Buyurdu:

 

“Get.”

 

Getdim, hәlә heç kәs gәlmәmişdi. Qonaqlar yavaş-yavaş gәlib toplaşdılar. On iki nәfәr idik. Mәclisdә tanımadığım bir adam var idi. Guya Firәngistandan gәlmişdi. Çay içdikdәn sonra yenә dә qonaqçımız olan Hacı zarafat elәmәyә başlayıb dedi:

 

“Yusif әmi, de görüm Tәbrizdә nәlәr gördün?”

 

Dedim:

 

“Mәn ki, bir şey görmәmişәm, amma bәy әfәndi gördüklәrini yazıbdır.”

 

Dedi:

 

“Mәn ölüm, di söylә!”

 

Dedim:

 

“Bir şey dә görmüşük, lakin İbrahim bәy yazmayıbdır.”

 

“O nәdir,” -- deyә soruşdu.

 

Dedim:

 

“Günlәrin birindә sizin hücrәnizdә әylәşmişdik. Poçt qulluqçusu sizin qardaşınızın mәktublarını gәtirdi. Orada başqa bir adam da var idi. O soruşdu:

 

“Mәnim adıma mәktub varmı?”

 

“Bu iki zәrf sizin adınızadır,” -- dedi vә mәktubları çıxarıb verdi.

 

O adam mәktubu zәrfin içindәn çıxarıb paketi İbrahim bәyә tәrәf tulladı, guya külәk onun yanına apardı. Ancaq mәlum idi ki, bu işi qәsdәn elәdi. İstәdi İbrahim bәy onun ünvanı, lәqәblәri vә şanının yüksәkliyini anlasın. İbrahim bәy dә mәtlәbi duydu, yavaşca gözaltı baxıb dedi:

 

“Möhtәrәm Hacı ağa, zәhmәt çәkib bu qәdәr lәqәbi yazmaqdansa yaxşı olardı ki, bir kәlmәdә xülasә elәyib yaza idilәr ki, allahın hüzuruna çatacaq.”

 

Hacı gülümsәyib dedi:

 

“Nә elәmәk olar, indi rәsm belәdir ki, hәr kәsin şәninә vә rütbәsinә görә ünvan yazsınlar.”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Bu nә rәsmdir? Әziz vaxtlarını bu kimi boş, mәsrәfsiz sözlәri yazmağa onları mәcbur edәn nәdir?”

 

Burada on altı kәlmә söz var: "Sәmimilik ifadә edәn bu әrizә Tәbriz Darüssәltәnәsindә yüksәk mәqamlı, cәnab, müstәtab, lәqәblәrә ehtiyacı olmayan böyüklәrin, tacirlәrin ümdәsi, әyan-әşrafın seçilişi, xalqın böyüyü, әziz qiblәmiz, başımızın böyüyü mәşhur xәrәzi Ağayi Hacı Ağa Qaracadağinin (allah onun yüksәk iqbalını әbәdi etsin) yüksәk xidmәtinә çatıb, nәzәrindәn keçirilәcәkdir".

 

İbrahim bәyin qanı qaraldı. Hacı da bәdmәstliyә başladı. Sizin qardaşınız qәhqәhә ilә gülürdü. Az qalmışdı ki, әlbәyaxa olsunlar. Xәrәzi Hacı Qaracadaği küsdü, qeyzlә durub getdi.”

 

Firәngimaab nabәlәd kişi idi:

 

“Doğrudan da, nә qәdәr mәnasız vә axmaq rәsmlәrdir. Heç bәid deyil ki, yavaş-yavaş allahlıq lәqәbi dә onların şanlarına şikәstlik gәtirә.”

 

Fransada prezidenti bircә "müsyö" kәlmәsilә yazırlar. Bununla da onun şan vә cәlalı tükün ucu qәdәr әksilmir. Әslәn onlarda iki lәqәb yoxdur ki, yazsınlar da. Birinә xitabәn mәktub yazarkәn nә kitabda, nә dә mәktәbdә ikinci ünvan görmәmişlәr. Onlar uşaqlıqdan ikinci lәqәb eşitmәmişlәr. Mәn bilmirәm bu İran camaatı cәfәng sözlәr tapmaq üçün öz әziz vaxtlarını nә üçün hәdәrә verir. Nә üçün bu çәtin, ağır tәkliflәri xalqın boynuna bağlayırlar. Kitablarda vә mәktublarda o qәdәr mәsrәfsiz, dolaşıq sözlәri mәtlәbә qatırlar ki; kitabları vә mәktubları qәlizlәşir. Belә ki, adam bir saat oxuyandan sonra heç nә başa düşmür. Mәtlәbin nә başı var, nә dә ayağı. "Tarixi-Vәssaf"ı üç dәfә oxumuşam, indi onun bir kәlmәsi dә yadımda qalmayıbdır. Ay insafsız, adam da bu qәdәr zәhmәt çәkib özünә lәnәt qazanar? Elә bir adam tapmaq olmaz ki, onu oxuyub müәllifinә lәnәt oxumasın. Ona görә ki, әslәn bilinmir ki, Çingiz nә qәlәt dartmış, nә kimi zülmlәr etmiş, bunları nә üçün, nәyin xatirinә elәmişdir? Yaxud, Hülaku nә kimi әbәs iş görmüşdür. Bütün bunlarla birlikdә belә bir çәtin kitabı verirlәr mәktәbli uşağın әlinә. Yazıq uşaq oxuyub bir şey başa düşmәyәndә ağac-fәlәqqә ortalığa gәlir. Halbuki müәllim özü dә o kitabdan bir şey anlamır. Müәllif isә onu yazarkәn mәzmunu nәzәrә almayıb, özünü göstәrmәk, izhari-fәzl etmәk üçün harada bir çәtin lüğәt varsa, onu öz әsәrinә daxil etmişdir.

 

Bir insaflı yazıçı yazır ki, iranlıların әcәb tamaşalı inşası var. Yazılarının elә bir kәlmәsi yoxdur ki, oradakı yalan şahidsiz vә sübutsuz olmasın. Hara ki, "vasil" sözü gәldi, hökmәn gәrәk "hasil" sözü dә gәlib quyruğuna yapışsın. Nә vaxt "vücud" kәlmәsini gördüm olmadı ki, "zicud" kәlmәsi onun yanında gәlmәsin, "Mәzac" -- "vәhac"dan ayrılmır, birinci sәhifәnin axırında "druq" oxudunsa әlbәttә ikinci sәhifәnin әvvәlindә "bifruq" görәcәksәn, "xidmәt" dә ki, "rüfәtsiz" ola bilmәz! Yazmışlar ki, günlәrin birindә neçә nәfәr ağzı yava bir yerә toplaşmışdılar. Şerdәn, nәsrdәn hәr hansı nә yazmışdısa o mәclisdә oxuyur vә öz әsәri ilә öyünürdü. Әdiblәrdәn biri qurşağındakı lülәlәnmiş kağızı vüqarla çıxarıb, tәmtәraq vә tam iftixarla oxumağa başladı: "Qәlәmin bulutlarından sızan yağışla söz gülüstanını hәmişә yaşıl saxlayıb, onun tәravәtini artıran tәbimin yüksәkliklәrdә pәrvaz edәn şahbazı öz әlvan qanadları ilә mәna çiçәklәrini boyuyub zinәtdәndirir, indi qәzavü qәdәr kimә sürәtlә çapan hümmәtimin atını sәyirdib şer bәzmindә hәqiqәt çiçәklәrini süslәmәk, fikir yengәsi vasitәsilә bakir sözlәri xәyal örtüyü arxasından çıxarıb bәlağәt gәrdәyinә gәtirmәk, şahidi-mәqsudun üzündәn qәm vә kәdәr lәkәlәrini fәsahәt rayihәsilә silmәk, kәrәm qәdәmini kani-kәramәt qәsrinә basıb, zәmanәnin nәhәngindәn ürәyimi...."

 

Elә buraya çatanda, bir bucaqda әylәşmiş, saçları pırtlaşıq bir kişi ucadan bağırıb dedi:

 

“Ay atası filan, dinsiz, nә deyәcәksәn tez de, mәndә ki, hövsәlә qalmadı; bu "kina-kәrәm"lәrin nә qәdәr davam elәyәcәk, axırı nә olacaq. Ay xalqın canının düşmәni, bu yava sözlәri yazmaqdan mәqsәdin nәdir? Bir de biz dә anlayaq, bu әdiblәrdәn hankısı desә ki, mәn anladım, qәlәt elәyir. Desin görәk nә anlayıbdır. Hәlә bu qәdәr yava-yava danışığınız adamın zәhlәsini tökәn bir әda ilә söylәmәyiniz bәs deyil, özünüzdәn dә razısınız, tәvәqqeiniz var ki, mәclisin yuxarı başında әylәşәsiniz, istәyirsiniz ki, yol gedәndә sağınızda-solunuzda qaravul-yasavul dayanıb camaata desin ki: "Yol verin, kәnara çәkilin, әdib gәldi". Kül sizin başınıza olsun! Bu fәzilәtinizdәn dünya vә axirәtdә özünüzdәn nә yadigar qoydunuz ki, onunla dövlәt vә millәt fәxr elәsin, yaxud ondan yoxsullara bir xeyir dәysin? Dәlinin biri dәli, heç anlayırsan ki, bu faydasız, boş sözlәrinlә camaatı mәәttәl elәmisәn? Ömrünün iyirmi ilini naqqallığa sәrf elәmisәn, indi bir sәtir boş cәfәng sözü şәrh etmәkdә aciz qalmısan. Sizdәn soruşuram söz mәnaya tabe olmalıdır, ya mәna sözә? Siz özünüzün vә bizim vaxtımızı bu cür tәlәf elәyib qurtarınca, firәngli öz biliyi ilә bir maşın icad elәyir. Onun mәnfәәtindәn bir kürur frank qazanır, gecәni dә asudәliklә yatır. Siz isә sabah bir fironsifәt zalımdan beşcә tümәn әnam almaq üçün gecә üç dәfә yuxudan durub şam yandırır, yalan-palandan tapıb şer yazırsınız.”

 

Xülasә, saçı pırtlaşıq kişi çox danışdı. O, sadә danışığına görә sözlәrindәn әdiblәr bir şey başa düşmәdilәr. Bәli:

 

Aşinalar anlayarlar bir-birin.

 

Mirzә Abbasdan bu adamın kim olduğunu soruşdum.

 

Dedi:

 

“Mazandaranlıdır. Marseldә sakin olub, İran üçün әmtәә alıb göndәrir.”

 

Öz-özümә dedim: "Kaş İbrahim bәy burada olaydı. Necә dә onun zövqünә uyğun adamdır!"

 

Hamını şama dәvәt elәdilәr. Gedib süfrә başında oturduq. Xörәk yeyildi. Şamdan sonra Hacı Möhsün ağa soruşdu:

 

“Yusif әmi, "Sәyahәtnamә"dә qeyd olunmuş bu "Möhtәrәm vücud" kimdir? İbrahim bәyi vәzirlәrin, başçıların vә bu kimi adamların yanına aparıb ona bәlәdçilik edәn kim olmuşdur?”

 

Dedim:

 

“Kirmanlı Mәşәdi Hәsәn bәlәdçilik elәmişdir. O da Hacı xanın kömәyi vә mәslәhәti ilә olmuşdur. Bu Mәşәdi Hәsәn hәr şeydәn xәbәri olan bir yaxşı adamdır. İbrahim bәyә söz veribdir ki, ayda bir mәktub göndәrib Tehranın, bәlkә dә bütün İranın vәziyyәtini olduğu kimi yazsın. Çox mәlumatlı, bir neçә dil bilәn adamdır.”

 

Yenә dә Hacı soruşdu:

 

“Çox gözәl, bәs bu "möhtәrәm vücud" hansı qanunu yazıbdır?”

 

“Mәn öz gözümlә görmәmişәm,” -- dedim.

 

Yenә dә o mazandaranlı sözә başlayıb dedi:

 

“Baba, allah xatirinә, İranda qanun harada idi? Orada nizam-intizam nә qayırır? Arabir deyirlәr şahın buyruğuna görә sәrxoş adamları tutub cәrimә elәyirlәr. Sonra özlәri haman cәrimә babәtindәn aldıqları pulu çaxıra verib aşkara içirlәr. Qumarbazı әzab-әziyyәtә düçar edib, kötәk gücünә ondan aldıqları pulu özlәri fahişәyә, cındaya verirlәr. Qanunum hökmü gәrәk hamı haqqında eyni dәrәcәdә, istisnasız icra edilsin. Qanunu icra edәn orqan gәrәk qanunverici orqandan tamamilә ayrı olsun, gәrәk cәrimәnin hökmünü biri versin, cәrimәni başqası alsın vә o hökmü yerinә yetirsin. Cәrimә verәnlә cәrimәnin ödәnilmәsi haqqında hökm verәn hakim küçә-bazarda bir-birinә rast gәldikdә bir-birlәrini tanımamalıdırlar. Cәrimә verәn hәmin şәxsin hökmü ilә dünәn filan qәdәr cәrimә verdiyini bilmәlidir. Әgәr qanunda xüsusi şәrtlәrә yol verilmәsә, onda hәr kәsin haqqında bir cür icra olunar. Qanuna hamıdan әvvәl hakim özü tabe olmalıdır.

 

Qanuna riayәt etmәkdә, hökmü icra etmәkdә hakimlәr gәrәk heç bir tәrәfgirliyә yol vermәsinlәr. Hambal birinin on qara pulunu yesә cәzalanmalıdır. Әgәr hәmin cinayәtә başçılardan birisi mürtәkib olsa, o da eyni cәzanı almalıdır.

 

Bizim İranımızda qanun adında kağız üzәrindә bir hәrf belә yoxdur. Әgәr bir adam desә ki, vardır, yalan deyir. Ancaq İranda hakim, ya rәiyyәt, hәrbçi vә ya adi vәtәndaş olmasından asılı olmayaraq hәr kәsin kәllәsi bir qanun qalasıdır. Görürsәn kişi gedib öz xahişi ilә sәrbaz olur ki, qolçomaqlıq elәyib, hamıya zor desin. Әgәr, işdi, onun daxil olduğu qoşun hissәsi sәfәrә çıxmalı olsa, bir fәhlәdәn, hambaldan icarә elәyәcәk, adını, paltarını ona verәcәk, öz yerinә göndәrәcәkdir. İndi "ya allah, babam, get sәfәrә" -- deyә sağını-solunu bilmәyәn hambalları tәcrübәli hәrbçilәr yerinә müharibәyә göndәrәcәklәr. O da ki, bilmәyәcәk, "sağa dön" nәdir, "sola dön" nәdir. Hamısı onün üçün birdir.

 

Qanun olsaydı, sәrtipin nә hәddi var idi ki, sultanı hәrbi qulluqdan azad elәsin, yaxud sәrhәng nәçidir ki, sәrbazı vurub öldürsün. O, dövlәt xәzinәsindәn maaş alır, daha sәrbazın ölüm-dirimi sәrhәngin ixtiyarında olmamalıdır.

 

Qırx ilin әrzindә İranda vur-tut qırx karxana açılıbdır -- bez, büllur, çini qab, buz, dәri, kibrit, şәkәr, mahud vә s. Filan maşını, filan çәrxi, filan vәsaiti almaq üçün hey puldur ki, bir ucdan firәngistana göndәrirlәr. Bunlar da gәlir İranda mәsrәfsiz yatıb qalır. Mәzәli budur ki, padşah hökm edir ki, bәzi şeylәrin alınması üçün göstәriş verilsin. Xarici işlәr naziri o dәqiqә hazır olub şaha әrz elәyir: "Bәli, qurbanın olum, yazaram filan sәlahiyyәtli nazir tәdarük görәr". Bundan istifadә edәrәk üç-dörd mәclisdә hәr kәs bacardığı qәdәr qarәtçi vә talançı quldurlar kimi öz payını hәmin fәrmayişdәn әlә keçirir. Pul gedir, amma nә gәlir -- mәlum deyil.”

 

Bәs nә üçün olmadı? Necә oldu? -- "Qanun yoxdur, qanun yoxdur" -- demәklә özündәn çıxdı. Ağzına gәlәni demәyә başladı. Qonaqçımız Hacı dedi:

 

“Cәnab Rza xan, siz özünüz dә bir vaxt bu başçılardan biri idiniz. Amma sәrhәng-sәrtiplәrin eybini indi açıb söylәyirsiniz. Mәlum olur ki, bu sözlәri demәyә sizi firәngimaablıq mәcbur elәyir.”

 

Rza xan dedi:

 

“Xeyr, әsla! Bunu göstәrmәk üçün mәnim min şahidim var. Mәnim vicdanım belә nökәrçiliyә razı olmadı, ona görә dә әl çәkdim. İndi alnımın tәri ilә bir tikә çörәk yeyirәm. Atadan-babadan nökәrçilik elәmişәm. Bizim atalarımız üzürlü idilәr. O vaxt barbarlıq zamanı idi, onlar da başqaları ilә bir mәslәkdә idilәr. Lakin indi mәn baxıb görürәm ki, Fransa qoşununda bir kapitanın hüququ, vәzifәsi nәdir, mәnimki nәdir. Әgәr başqa yoldaşlarım kimi başımı aşağı salıb getmәsәm, mümkün deyil. Әgәr onlarla yoldaşlıq elәsәm öz nәfsimin vә vicdanımın yanında başı aşağı olacağam. Buna görә dә boynumdan atdım. Baxıb gördüm ki, belә hallarda insanlıq mәdәniyyәt qoxusu firәngimaablıqdan daha aydın saçılır. Mәn bu mәslәki bәyәndim, mәdәniyyәt yolunun yolçusu oldum.”

 

Mәn әrz elәdim:

 

“Xan ağa, sizin nәzәrinizcә İranda qanun hökm sürә bilәrmi?”

 

Gülüb dedi:

 

“Qanun canlı bir şey deyil ki, onu yaratmaq bәşәr qüdrәtindәn xaric olsun. Qanun     qәbul edilmiş şәrtlәrdәn ibarәtdir. Misal üçün dünәnәdәk bir batman әlli misqal idisә, bu gün yetmiş misqal qәbul olunur. Lakin bu qanun o vaxt ümumi xarakter kәsb edә bilәr ki, әvvәlcә hökumәt öz anbarında olan taxılı haman çәki ilә tәbәәlәrә satsın, onda hamı qanuna tabe olacaq.”

 

Dedim:

 

“Әlli misqalı yetmiş misqal etmәk üçün elm lazımdır. Gәrәk hәr kәs bilsin ki, әllinin üstünә iyirmi artırılsa, yetmiş olar.”

 

Dedi:

 

“Elә haman iyirmini әllinin üstünә gәlsәn yetmiş olar. Amma yetmişi iki yüz yetmiş yeddiyә bölüşdürmәk üçün geniş elm lazımdır. Batmanı yetmiş misqal elәmәk üçün qәti bir hökm kifayәt edәr. Bölüşdürmәk elmi dә elә haman hökmün içindә olacaq. Düzgün hökm o vaxt baş tutar ki, mәktәblәr tәdarük edilsin, bacardıqca xarici ölkәlәrdәn onlara lazım olan vәsaiti, professor vә müәllimi çağırmaq haqqında ciddi işlәr görülsün.”

 

Mәn dedim:

 

“Xan ağa, eşitdiyimә görә qanunun işi o qәdәr dә asan deyildir ki, bu tezlikdә onun xeyir-bәrәkәtindәn faydalanmaq mümkün olsun. Bundan әlavә, deyirlәr müsәlmanların әlifbası çox çәtin vә mәnasızdır. Әlifbanın çәtinliyi üzündәn tәlim-tәrbiyәdә avropalılarla on il tәfavüt ortalığa çıxır. Misal üçün әgәr bir müsәlman uşağı avropalı bir uşaqla eyni zamanda dәrs oxumağa başlasa, avropalı uşaq öz tәhsilini müsәlman uşağından on il tez başa çatdırar.”

 

Rza xan dedi:

 

“Şübhәsiz ki, bizim әlifbamız mәnasızdır, onun çәtinliyi vә dolaşıqlığı da mәlumdur. Amma onu islah etmәk maarif idarәsinin vәzifәsidir. Әlbәttә, әgәr maarifimiz olsa. Lakin bu mәsәlәnin qanuna heç bir dәxli yoxdur. Bunun tayı göz qabağındadır. Yaponların әlifbası bizimkindәn min dәfә çәtindir. Yapon dili vә әdәbiyyatını bilmәk üçün gәrәk heç olmasa, on beş min heroqlif öyrәnәsәn. Tәdrisin qarşısında duran bütün bu maneәlәrә baxmayaraq bu millәt az bir müddәt әrzindә elm, sәnәt, ölkәni idarәetmә, rәiyyәtin rifah halının tәmini rüzumundan, vergi toplama, mәdәniyyәt kәsbetmә, gözәl әxlaq vә әdәbiyyat sahәlәrindә iki yüz ildәn artıq bu yolda gedәn Qәrb ölkәlәrini ötüb keçdi, özünü onlardan irәli atdı. İndi yaponların on dörd ali mәktәbi, üç yüz orta mәktәbi, әlli sәkkiz min ibtidai mәktәbi vardır. Elә bu mәktәblәrin dövlәtindәn ölkәnin dörd yüz hәştad milyon lirә illik mәdaxili vә mәxarici vardır. Özü dә elә bir sәnaye sahibidir ki, bu gün alimlәri heyran edibdir. Qoşun nizam-intizamı vә qorxmazlıqlarını tәriflәmәklә başa gәlәn deyil. Çinlilәrlә müharibәdә öz qәhrәmanlıqlarını vә qüdrәtlәrini yer üzünün bütün dövlәtlәrinә göstәrdilәr. Hәrçәnd ki, Qәrb dövlәtlәri әlbir olub onu öz fütuhatının sәmәrәsindәn istifadә etmәkdәn müәyyәn dәrәcәdә mәhrum etdilәr, lakin şübhә yoxdur ki, az bir zamandan sonra Qәrb dövlәtlәrinә dә әl uzadacaq, onları Şәrq mәnafeyindәn әl çәkmәyә mәcbur edәcәkdir. Bu mәnim öz әqidәmdir, әgәr diri qalsaq Şәrq vә Qәrb xalqlarının qanı ilә yaşıl dәnizin Qırmızı dәnizә tәbdil olduğunu görәrik.”

 

Mirzә Abbas dedi:

 

“İbrahim bәy dә bu müharibәnin sonunu belә yazmışdır: "Hәr halda görünür uzun sürәcәk, bu tezlikdә qurtarana oxşamır".

 

Rza xan dedi:

 

“Doğru yazıbdır, elәdir ki, var. Mәtlәb uzundur. Bu işlәri zühura gәtirәn yalnız bir nәfәrin qeyrәt vә hәmiyyәtidir ki, o da hәmin imperator Mikadodan ibarәtdir. Bu Mikadonun әcdadı özlәrini göylәrin övladı adlandırırdı. Aşağı siniflәrә mәnsub olanlardan heç biri onların üzünü görә bilmәzdi. Yalnız dәrәbәyi adlanan böyük hakimlәr ildә bircә dәfә imperatoru görә bilәrdilәr. Onlar da, indi İranda olduğu kimi, әhali ilә istәdiklәri kimi rәftar edirdilәr. Tәbәәlәri satın alınmış qul kimi döyür, öldürür, cәrimә edirdilәr. Nәhayәt, bu xoşbәxt cavan şahlıq taxtında әylәşdi. Birdәn-birә böyük bir yığıncaq çağırdı. Oraya әhalinin bütün silklәrinә mәnsub olanlardan -- vәzirlәr, yüksәk rütbәli dövlәt xadimlәri, qoşun başçıları, tacirlәr, müxtәlif peşә sahiblәri iştirak edirdilәr. Makido özü şәxsәn mәlәkәnin qolundan tutub yığıncağa daxil oldu. Oradakılara xitabәn buyurdu:

 

“Sizi buraya çağırmaqdan mәqsәd mühüm bir mәtlәbi söylәmәkdәn ibarәtdir. Fikrimcә, bu mәtlәbi söylәmәyin çoxlu xeyri vә mәnfәәti vardır, mәnim dә, sizin dә ondan boyun qaçırmağımız haramdır. Bilin vә agah olun ki, sizin Mikadonuz sayılan vә yüz iyirmi birinci padşah hesab olunan mәn Moçoqsud bu gün öz әcdadımın bütün adәt vә xasiyyәtlәrini tapdalayıram. Onlar özlәrini mәbud vә ya göylәrin oğlu vә sizi öz bәndә vә qulları hesab etdiklәrinә görә böyük sәhv vә xata etmişlәr. Mәn sizә deyirәm: bu saatdan etibarәn mәnimlә sizin aranızda qardaşlıq vә bәrabәrlikdәn başqa bir münasibәt ola bilmәz. Bu şahlara mәxsus olan bütün sәltәnәt imtiyazları vә mәnәvi hüquqları sizә bağışladım. İndi özümü sizlәrdәn biri hesab edirәm. Bu gündәn etibarәn parlament tәşkil edin, millәtin mәşvәrәt mәclisini düzәldin. Yapon dövlәti vә millәtinin sәadәti üçün lazım olan nә varsa hazırlayın. Bu müdafiәnin birinci vәsilәsi elm vә bәsirәtdir. Siz gәrәk mәnә övlad kimi kömәk edәsiniz, mәn dә sizi ata kimi güclәndirәrәm. Sizә dörd ay möhlәt verirәm, bәrabәrlik qanununun tәrtibatını mәnә göstәrin. Bu şәrtlә ki, haman qanun-әsasinin başında yazasınız ki, padşahın imzası olmadan millәtin mәclisdәn qanun keçirmәk haqqı yoxdur. Mәn dә sizә söz verirәm ki, mәclisin xәbәri olmadan hәrb vә ya sülhә әl qatmayım.”

 

Burada imperator öz nitqini qurtardı. Zülmkar dәrәbәylәr vә zadәganlar şadlıq vә sevincdәn hönkür-hönkür ağlamağa başladılar. Әlqәrәz iyirmi iki ilin әrzindә elә işlәr gördülәr ki, dünyanın asan әlifbalı xalqlarından heç birinә nәsib olmamışdı. Onların bu xariqüladә işlәri yer üzünün bütün dövlәtlәrini heyrәtlә barmaqlarını dişlamәyә mәcbur elәdi....

 

Uca hümmәtli ol, dünyada әrlәr

Uca hümmәt ilә yüksәlibdirlәr.

 

Mәclisin birinci vәzifәsi bundan ibarәt oldu ki, huşlu-başlı, qeyrәtli adamlardan iyirmi beş nәfәr seçib, altı dәstәyә ayırdılar. Dörd nәfәr Amerikaya, dörd nәfәr İngiltәrәyә, dörd nәfәr Rusiyaya ezam edildi. Kifayәt qәdәr yol xәrci verildi. Hәr bir dәstә müәyyәn olunmuş ölkәdә neçә ay qalıb, oranın siyasi vәziyyәtini, әhalisinin әxlaq vә adәtlәrini öyrәnib, hal-hazırkı vә gәlәcәkdәki әhvalını dәqiq şәkildә müәyyәnlәşdirdikdәn sonra mәclisә mәlumat tәqdim etmәli idi.

 

Lakin bizim dövlәt başçılarımız son vaxtlarda neçә dәfә Avropaya sәyahәtә getdilәr. Bu sәyahәtdәn yarım şahılıq istifadә elәmәyib әliboş qayıtdılar. Çünki onların mәqsәdi yalnız örtülü bir nöqtәyә tamaşa etmәkdәn ibarәt idi (daha doğrusu, hәrzәlik vә arsızlıq idi). Ondan başqa heç bir şeyә fikir vermәdilәr. Hәtta anlamağı da bir növ bidәt bildilәr. İndi siz başa düşdünüz ki, әlifbanın çәtinliyinin mәtlәbә dәxli yoxdur?

 

Tükdәn incә min mәtlәb burada var!

 

Belә fәrz edәk ki, bizim padşah özünün bütün şahlıq imtiyazlarından vә ixtiyaratından keçdi. Bir nәfәr İran hakimi vә ya başçısı öz şәxsi    imtiyazlarından vәtәn sevgisinә tük ucu qәdәr fәda etmәk istәrmi? Onlar istәyirlәr ki, otuz nәfәr fәrraş-nökәrlә müşayiәt olunub tәkәbbürlә yol getsinlәr. Belә olduqda mәvacib, donluq, xәrclik, mәtbәx xәrci, töylә xәrci vә s. adlarla bir әvәzinә iki almalı, yenә dә doymamalı, mәqampәrәst adamlardan lәqәb vә mәnsәb bağışlamaq müqabilindә yüz tümәn peşkәş tәlәb etmәlidirlәr. Onlar da hәr yüz tümәnin müqabilindә biçarә rәiyyәtdәn beş min tümәn qoparmalıdırlar. Bu hesabı yüksәk mәqamlı uzun yazanlardan, yәni müstofilәrdәn soruşmaq lazımdır. Bu hesabla indi gәrәk xәzinәdә bir milyard lirә nәqd pul olsun. Ancaq mәn yәqin bilirәm ki, bir milyon da yoxdur. Allah bilir, bәlkә dә xәzinәnin quru adından başqa ortalıqda bir şey yoxdur. Hakim, mәhkum, rәis, mәmur eyni vәziyyәtdәdirlәr. İran dövlәtinin maliyyә gәlirini ildә heç olmasa otuz-qırx kürura çatdırmaq üçün heç bir mane yoxdur. Bu otuz-qırx kürur rәqәmini bizim bugünkü elmsiz mәmurlarımız deyirlәr. Әgәr alim olsaydılar, onda bu mәblәği neçәyә çatdırmaq lazım gәldiyi mәlum olardı. Gәliri bu şәrtlә artırmaq olar ki, alınan vәsait arada yeyilmәsin, iş başında olanların hәr biri on ildәn sonra iyirmi böyük kәndә sahib olmaq istәmәsin. Xәzinәyә toplanan vәsait yalnız dövlәtin vә millәtin hüquqlarının qorunması üçün sәrf edilsin.

 

Xülasә, söz çoxdur, hamısını demәk üçün fürsәt yoxdur. Alim mәmurlar hazırlamaq üçün gәrәk әvvәl pul tәdarükündә olsunlar. Mәsәldir, pul olmasa qazini razı salmaq olmaz.... Napoleon demişdir: müharibә üçün üç şey lazımdır -- birinci pul, ikinci pul, üçüncü dә pul. Müharibәnin әvvәli dә puldur, axırı da. İndi bu pulu haradan tapmaq lazımdır. Әgәr işlәr hal-hazırda olduğu kimi nizam-intizamsız olsa, mәlumdur ki, bu karvan axıradәk axsayacaq. Pullular, pul yığanlar vә pul toplamaqla mәşğul olanlar deyirlәr ki, guya hәr birisinin on nazirliyi vә hәr nazirliyin әlli cild qanun kitabı var. Hәr qanun kitabı da beş yüz fәsildәn ibarәtdir! Bu fәsillәrin hamısını toplasan nә az, nә çox, iki milyon yarım, başqa sözlә, beş kürur olar. Bütün bu tәfsilatın müqabilindә bizim vur-tut bircә baş sәdr-әzәmimiz vardır ki, bu iki milyon yarım fәsil qanun o cәnabın mübarәk kәllәsindәn büruz edib icra olunmalıdır. Sәdarәtpәnah hәzrәtlәri hәm sәdr-әzәmdir, hәm hәrbiyyә naziridir, hәm maliyyә naziridir, hәm daxili işlәr naziridir, hәm xarici işlәr naziridir, maarif, yol, mәdәnlәr, dәniz, xәzinә, dәrbar nazirliyi dә onun öhdәsindәdir. Bunlardan әlavә, hәr gün sәhәrdәn axşamadәk yüzlәrlә teleqram gәlir ki, onlarda taxılın bahalığından, hakimlәrin zülmündәn, mәdrәsә tüllabının tәcavüzündәn şikayәt olunür. Mәmlәkәtin ruhanilәrindәn, xarici ölkәlәrin sәfirlәrindәn, mәzlümlardan, tәcavüzә mәruz qalanlardan, hakimdәn vә mәhkumdan saysız-hesabsız mәktublar alınır.

 

Buyurun, bu sәdr tәrbiyә olunmuş, iş bacaran vә alim bir adam olsa belә, bu qәdәr işin müqabilindә nә edә bilәr, hansının öhdәsindәn gәlә bilәr? Tәbiidir ki, әsәbilәşmәk, söyüş vermәk, hәr kәsә bir "köpәk oğlu" deyib başından elәmәkdәn başqa әlacı olmayacaq. Bir adamda nә qәdәr sәbr vә dözüm ola bilәr? Onun xilqәti dә adicә bәşәr xilqәtindәn başqa şey deyil. Bu adamın iki yüz qulağı, yüz dili, yaxud әlli gözü yoxdur ki? Soruşuruq: dünyanın әn bacarıqlı adamını gәtirib bu işlәrin onda birini belә әdalәtlә nizama salmağı ona tapşırsalar, onların öhdәsindәn gәlә bilәrmi? -- Vallah, billah, bacara bilmәz. Vәziyyәt gördüyümüzdәn vә görmәkdә olduğumuzdan başqa cür olmayacaq.

 

Bütün bu nöqsanlarla birlikdә siz istәyirsiniz ki, şәhәriniz Paris kimi, qoşununuz alman qoşunu kimi, әdliyyәniz Amerika әdliyyәsi kimi olsun. Onda gözlә, qoy Qaimmәqam bağdan çıxıb gәlsin! vә ya Әmir-kәbir Kaşan hamamından çıxıb gәlsin!...

 

İnsan olan gәrәk xalqı yaxşılığa yönәltsin, onları pis yoldan çәkindirsin, hamı ilә eyni tәrzdә bәrabәrliklә rәftar elәsin, tәkәbbür geyimini әynindәn çıxarıb, tәvazö vә mehribanlıq paltarını geysin, ağa ilә, nökәrlә, şah vә gәda ilә bir cür rәftar elәsin. Yalan danışmaqdan, mәrdümazarlıqdan uzaq gәzsin, heç bir canlıya azar-әziyyәt vermәyi rәva görmәsin. Әgәr insan, insan olsa, ondan bir tük ucu qәdәr insanlığa xilaf olan әmәl baş vermәz....

 

Qanun ölkәni idarә elәmәk, qoşunu nizama salmaq, vergi toplamağı qaydasına qoymaq, tәbәәlәrin hüququnu qorumaq vә әdalәt bәrqәrar etmәkdәn ibarәtdir....

 

Biz nә öz milli şüurumuzdan, iftixaratımızdan xәbәrdarıq, nә dә öz hüququmuzu tanıyırıq. Özgәlәrin dә hәddini vә hüququnu bilmirik. Bunlardan bir şey anlasaq da yalnız sözdәdir, әmәlimizdә vә rәftarımızda ondan әsәr yoxdur. Elә ki, neçә nәfәrimiz bir yerә toplaşdıq, iki-üç piyalә doldurub boşaltdıqdan sonra nitqimiz açılır. Vәtәnimizin xarablığına tәәssüflәr elәyirik, millәtimizin geridә qalması üçün ax-vay edirik, әmmamә sahiblәrinin әlindәn әl-aman çәkirik, deyirik ki, onlar әmmamәni hiylә ilә qәsb ediblәr, tәharәt mәsәlәlәrindәn başqa heç bir şey anlamırlar. Ölkәnin vә millәtin pis günә qalmasının әsil sәbәblәri bu hiylәgәrlәrdir.

 

Tәәssüflәr olsun ki, heç bir kәsdәn eşitmәdik ki, desin: va hәsrәta ki, bizim canımızın, malımızın, irzimizin, namusumuzun qorucusu olan dövlәtimiz zәiflәmişdir. Heyif ki, bizim nazirlәrimizin min eybi var. Öz eyiblәrinin üstünün açılmasından qorxub bu әldәqayırma mollaların cilovunu çәkmirlәr.  Mәlumdur  ki, bunların işi oğru ilә qazinin mәsәlәsinә oxşayır. Bir alimә gәlib dedilәr: "Filan qazi oğurluq etmişdir". Alim dedi: "Elә demә, de ki, filan oğru qazilik mәsnәdindә әylәşmişdir. Yoxsa qazi oğru olmaz". Minlәrlә oğru qazi cildinә girib millәtin malına, şәriәtin namusuna göz dikmişlәr. Onları silib-süpürmәk dövlәtin, hökumәtin vәzifәsidir. Lakin dövlәt başçıları vә hakimlәrin sabiqәsi o dәrәcәdә xarabdır ki, oğrudan qorxurlar. Ona görә ki, әgәr,      misal üçün, bir oğrunu tutub desәlәr ki, filan mәzlumun haqqını nә üçün pamal elәdin? Yaxud nә üçün filan zalimdәn rüşvәt alıb filan mәzlumun haqsızlığına hökm verdin? Belә olduqda oğru deyәcәk: haman dәlil vә qanunla ki, sәn dövlәtin vә millәtin hüququnu filan әcnәbiyә satdın vә oğurluğu, zülmü vә tәcavüzü dәfәlәrlә sübuta yetişmiş filan hakimdәn rüşvәt vә peşkәş alıb yenә dә filan şәhәrin hökumәtini ona tapşırdın. İstәyirsәnsә, sәnin haqsız hәrәkәtlәrini bircә-bircә üzünә sayım. Bәli, sәn açma, mәn dә ağartmayım. Yoxsa açaram sandığı, tökәrәm pambığı!

 

Belә olduqda münaqişәlәr öpüşüb vә  görüşmәklә qurtaracaq.

 

Bizim nazirlәrimiz dәyanәt vә әmanәtlә işlәsәlәr zülmün kökü kәsilәr. Millәtin hamisi olan hәqiqi alimlar hümmәt elәyib qazilәri pak vә tәmiz adamlardan tәyin etsәlәr, nә dövlәtin namusu bada gedәr, nә dә millәtin malı tәlәf olunar. Hamı asayiş vә rifah içindә yaşayar. Yoxsa vәziyyәt belә gedәrsә, qeyd etdiyimiz kimi, daima hәr şeydәn xәbәrsiz adamlardan bir neçәsi, birisi Parisdәn, o birisi İstambuldan, üçüncüsü Rusiyadan qayıdan kimi, ondan-bundan eşidib tutu quşu kimi әzbәrlәdiklәri mәnasız sözlәri bir-birinin quyruğuna bağlayacaqlar. Bir adam bu kimi adamların yaxasından tutub demәlidir: "Ay anlamazlar, İranı beş il sizin bacarıqsız әlinizә tapşırdıq, bismillah, әlinizdәn gәlirsә onu islah edin". Onda palçığa batıb qalan eşşәk kimi mat vә mәbhut qalacaq, heç bir söz demәyә qadir olmayacaqlar....

 

Deyilsә ki, qanun, vәtәn sevgisi vә vәtәni qorumaq üçündür, onda mәn deyәrәm: heç vaxt belә deyil. Bizim sәrbazlarımız, hәtta müxtәlif tәbәqәlәrә mәnsub olan başçılarımızın әksәriyyәti hәlә bu vaxtadәk vәtәn sevgisi adını eşitmәmiş, onun şәrtlәrini başa düşmәmişlәr vә bütün bu bәlalardan xәbәrsizdirlәr. Amma qanunun yaxşı sәmәrәlәri vәtәnin halına şamil olacaqdır. Nә isә, sözün riştәsi әlimizdәn çıxdı. Yenә dә öz mәtlәbimizә qayıdaq.

 

Qanun vermәk vә onu icra etmәk İranda hәm çәtindir, hәm dә asan. Çәtin yolla gedәrsә, onun icrası üçün kürurlarla pul xәrclәnәr vә külli miqdarda insan qanı axıdılar. Lakin asan yolla gedәrsә, nә pul lazım olar, nә dә bir adamın burnu qanayar.

 

Çәtin yol bundan ibarәtdir ki, İran vәzirlәri öz ağıl vә dәrrakәlәri ilә qanun düzәltmәk mәşqinә düşәlәr. Asan yol isә odur ki, Qәrb millәtlәri iki yüz il zәhmәt çәkmiş, ürәklәri qanla dolmuş, çoxlu qurbanlar vermiş, nәhayәt, bir qanun tәrtib etmişlәr, indi onu asancasına vә fәrağәtlә icra edirlәr. Onu dәqiq tәrcümә etmәk, İranın әhvalına münasib olmayan bir para yerlәrini islah edib düzәltmәk vә icraya qoymaq lazımdır.

 

Mәtlәbi izah etmәk üçün mәlum bir şәxsin yazılarından neçә sәtri burada qeyd edirik. Qoy hamıya mәlum olsun ki, әsil mәtlәb bundan başqa bir şey deyil vә başqa cür dә olmayacaq. Haman mәlum şәxs belә yazır:

 

"Son vaxtlarda vәzirlәrimizdәn bәzisi yaxşı anlamışlar ki, qanun tәsis etmәdәn İran dövlәtini qoruyub saxlamaq mümkün deyildir. Lakin İran dövlәt başçılarının әksәriyyәti qanun tapmağın nә dәrәcәdә çәtin vә mәsul bir iş olduğunu әsla anlamamışlar. Belә xәyal edirlәr ki, hәr bir әql sahibi öz başından bir qanun düzәldib icraya qoya bilәr. Bu fikrin tamamilә yanlışlığını, bәlkә dә sәfahәtin nәticәsi olduğunu şәrh etmәk istәmirәm. Ancaq bunu әrz etmәliyәm ki, qanunların arasındakı әlaqә tellәri o dәrәcә incәdir ki, incәliklәrә vara bilәn әql onun rәmzlәrini dәrk etmәkdә acizdir, yüksәkliklәrә qanad çalan fikr isә onun zirvәsinә qalxa bilmәz.

 

Üç min ildәn bәri müdrik filosoflar vә ağıllı adamlar hәdsiz dәrәcәdә fikirlәşmiş vә dәrinliklәrә varmışlar. Belә ki, hal-hazırkı mütәfәkkirlәr bir yerә toplansalar da, dövlәt qanunları haqqında onların fikirlәrinә nә bir sәtir әlavә edә bilәr, nә dә ondan әksildә bilәrlәr. Hәr nә desәlәr ya o çәrçivәdәn kәnar, ya da ki, onların tәkrarı olacaqdır. Hәr bir dövlәt qanununu sistemә salmaq üçün azı iki yüz il vaxt lazım olmuşdur. Әgәr dövlәt qanunları tәsis etmәk yolunda Fransa millәtinin çәkdiyi xәsarәt vә zәrәrlәri hesablasaq, demәliyik ki, İngiltәrәdә vә Fransada әsas qanunun hәr bir sәtri üçün heç olmasa on kürur pul mәsrәf olunmuşdur. Bununla birlikdә İranın savadsız bir vәziri öz kabinәsindә әylәşib Avropanın әn gözәl qanunlarını rәdd edir. Tәәccüblü burasıdır ki, elә haman mәclisdә bircә anda firәng qanunu müqabilindә başqa bir qanun düzәltmәk istәyir, özü dә bir ucdan deyir: "Firәngilәr bu qanunları göydәn ki, gәtirmәyiblәr". Arzu elәyirik ki, bu hәzәrat әql vә şüurlarını işә salıb teleqraf, telefon, fotoqrafiya vә bu kimi şeylәrdәn dә düzәldә idilәr.

 

Gücüm çatsa idi, bu şüur mәnbәyi olan hәzәratı bir yerә toplayar, onlara altı ay möhlәt verәrdim ki, mәnim üçün kağız pulun mәnasını başa salsınlar. Kağız pulun mәnası lazım deyil, әgәr onlara desәm ki, parafin şamı düzәldin, onda deyәcәklәr: "Biz Rusiyaya getmәmişik vә onu düzәltmәyi öyrәnmәmişik". Lakin onlara İran kimi geniş bir ölkәnin nizama salınmasını tapşırsan, o saat ucadan qışqırıb deyәcәklәr: "Hazırıq, bu işin öhdәsindәn hamıdan yaxşı gәlә bilәrik".

 

Onlardan soruşsan ki, axı siz şam qayırmaq әmәlini tәhsil etmәdiyiniz halda, yalnız yüzlәrlә elmә yiyәlәndikdәn sonra müyәssәr ola bilәcәk qanunvericiliyi harada öyrәnmişsiniz? Cavabında deyәcәklәr: "Ağıl üzündәn qanun düzәldәcәyik".

 

Elә xәta burasındadır ki, onlar özlәrini ağıllı bilirlәr, halbuki elmsizliklәrini tәsdiq edirlәr. Qәribә burasıdır ki, bu hәzәrat indiyәdәk bu hәqiqәti anlamamışlar ki, belә bir mәqamda ağıl yox, elm lazımdır.... Elmsiz heç bir şey yaratmaq mümkün deyil. Bir xalqın әfradının ağlı Әflatunun ağlından da çox olsa, yenә dә yeni fәnnlәri öyrәnmәdәn şәhәr idarәsi, bәlәdiyyә vә mәclisin nә kimi bir mәna daşıdığını anlamayacaq, min il bundan sonra da şәhәrlәri gördüyümüz bәylәrbәyi vasitәsilә idarә olunacaqdır.

 

İranın tәrәqqi etmәsinin әn böyük maneәlәrindәn biri budur ki, vәzirlәrimiz öz ağlını Firәngistan elmlәri vә fәnnlәrindәn üstün hesab edirlәr.

 

Vәzirlәrimiz bu baxışlarının nә qәdәr dayaz olduğunu başa düşsәlәr onda İran bircә ayın әrzindә nizama düşәr. Buna heç bir şübhә yeri yoxdur ki, İran vәzirlәri ağıllı adamlardırlar, kamil әdibdirlәr, belә ki, hәr birisi neçә yüz beyt әrәbcә şer әzbәr bilir, lakin tәbәәlәr onlardan acizanә rica edirlәr ki, bu ağlı dövlәt işlәrini nizama salmaqda işlәtmәsinlәr, başqa bir yerdә sәrf etsinlәr. Neçә әsrdir ki, ağılla işlәdiniz, onun xeyrini gördünüz, lәzzәtini dә daddınız, daha bәsdir!

 

Mәn demirәm ki, Hacı Mirzә Ağası ağılsız idi, yaxud bu vәzir Nuri işıqsız idi. Mәn deyirәm mәmlәkәti idarә etmәk elmini oxumadıqlarına görә İran torpağını bada verdilәr. İndi insaf belә tәlәb edir ki, öz vәzirlәrimizin elminә qane olmayıb, bir qәdәr dә xarici ölkә vәzirlәrinin elmindәn istifadә edәk.

 

Bu tәfsilatı söylәmәkdәn mәqsәdimiz budur ki, İranda dövlәt dәstgahı nizama salınmayanadәk nizam-intizam baş tutmaz. Dövlәt dәstgahının nizama salınması iki mәsәlәdәn asılıdır: birincisi, nizam-intizamın lazım vә zәruri olub-olmadığını bilmәliyik. İkincisi isә nizam-intizam lazım olduqda bu dәstgahı nә yolla nizama salmağın mümkün ola bilәcәyini başa düşmәliyik. Bu iki cәhәti dәrk etdikdәn sonra mәsәlә asanlaşar. Sonuncu mәsәlә bәyәnilәrsә, İran dövlәtinin otuz il dә tәrәddüd etmәsi uzaq deyil.

 

İran dövlәt başçıları hәlә dә belә bir dәstgahın lüzumunu inkar edirlәr. Әlbәttә, onlar öz şәxsi mәnafeyini nәzәrә alır vә mәmlәkәtin nizama salınması xeyrini birdәfәlik unudurlar. Onlar indiki dәstgahın eyiblәrindәn mindә birini lazımınca dәrk edә bilsә idilәr, onda bu dәstgahın dәyişilmәsini istәmәmәlәri mümkün deyildi.

 

İran vәzirlәrindәn bәzisi qeyrәtli idi, onlar nizam-intizam tәrәfdarı idilәr. Lakin nizam-intizamın әsas şәrtlәrinә fikir vermәk әvәzinә bütün sәylәrini vә bacarıqlarını uzun müddәt әhәmiyyәtsiz işlәrә sәrf etdilәr.

 

İranda nizam-intizamın yaradılması bu mәsәlәnin dәrk edilmәsindәn asılıdır. Bu mühüm mәsәlәni İran vәzirlәrinin beyninә hәr kәs batıra bilsә, İran dövlәtinә böyük xidmәt etmiş olar.

 

Bunu inkar etmәk olmaz ki, son vaxtlarda bir para dövlәt xadimlәri İranda nizam-intizam yaratmaq üçün yüksәk fikirlәr irәli sürmüş vә mәnalı tәdbirlәr işә salmışlar. Lakin nizam-intizam dәstgahımız olmadığına görә bu tәdbirlәr ya icra olunmadı, ya da nәticәsi dövlәtә zәrәr vurdu. On dәfә әmr verildi ki, nökәrlәrin sayını azaltsınlar, bu haqda neçә dәfә oturub mәşvәrәt elәdilәr, mәslәhәtlәşdilәr, qәti qәrara gәldilәr, bәs o qәdәr tәkidlәrә baxmayaraq, bu cüzi vә kiçik hökm nә üçün icra olunmadı? Ona görә ki, dәstgahımızda nizam-intizam yoxdur, bizim dövlәt dәstgahımız naqisdir.

 

Әgәr daş kömür mәdәnlәrimizi işә salsaq, dövlәt ildә on kürur qazanacaq, amma dövlәt dәstgahımızın indiki vәziyyәti ilә bir dәnә su çәkәn çarx qoymağa da qüdrәtimiz yoxdur....

 

Bizim maliyyәmiz bundan artıq ola bilmәz. Çünki bundan artıq vergi alınarsa min cür çәtinliklәrlә üz-üzә gәlәrik. Nә üçün? Ona görә ki, müntәzәm idarәmiz yoxdur. Bir vaxt görürsәn vәzirlәrimiz guya Firәngistan tәlim vә tәhsil üsulunun yaxşılığına inanıb әsgәrlәrin tәlimi üçün Firәngistandan müәllim gәtirirlәr. Amma o biri tәrәfdәn firәnglәrin nazirliyi idarәetmә elmini inkar edirlәr. Bunlar nazirliyi idarәetmә elmini әsgәri tәlimdәn dә әhәmiyyәtsiz sayır vә belә xәyal edirlәr ki, şәhәr idarәsi gәrәk tatarların üsulu ilә olsun. Vergini isә Çingiz kimi toplamalıdırlar. Heç bir ölkәdә heç bir padşah İran şahı qәdәr hökm sadir elәmir. Nә üçün? Ona görә ki, idarә dәstgahı yoxdur.

 

İranda hәr hansı bir rütbәni vә vәzifәni әlә keçirmәk üçün heç bir şәrt lazım deyil. Heç kәs bilmir ki, İran dövlәti öz qulluqçusundan nә kimi hünәr tәlәb edir. İran әhalisi Firәngistan millәtlәrindәn daha qabiliyyәtlidir vә hәr hansı bir elmi öyrәnmәk istedadına malikdir. Lakin rütbә vә mәqam, bacarıq vә istedad üzrә bölüşdürülmәdiyinә görә onlar öz istedadlarını nә yolla vә hansı elm sahәsindә işlәtmәli olduqlarını bilmirlәr. Onların elm tәhsili üçün tәşviq edilmәsinә әsla fikir verilmir. Bu böyük eybi aradan qaldırmaq üçün darülfünun tәsis etmәk kifayət deyil. Әvvәlcә rütbә vә mәqam әlә gәtirmәk şәrtlәri müәyyәnlәşdirilmәlidir. Yәni qanun verilib müәyyәn edilmәlidir ki, bir kәsin filan ali rütbәyә vә dәrәcәyә yüksәlmәsi üçün filan qәdәr elmә malik olması şәrtdir, yoxsa heç vәch ilә mümkün deyil. Şöhrәt mәrifәtә görә olmalıdır. Bu qanunu onca il icra etsәlәr görәrlәr ki, bu müddәt әrzindә xaki-paki-İranda nә qәdәr bacarıqlı alimlәr, ağıl sahiblәri vә işbilәn şәxslәr meydana çıxar. Ona görә ki, hamı yüksәk mәqama nail olmağa vә pul qazanmağa can atar, hamı istәyәr ki, onun mәvacibi ondursa, әlli olsun, aşağı vәzifәdәdirsә, yuxarı mәqama yüksәlsin. Әgәr bütün rütbә vә dәrәcәlәr savad vә bilikdәn asılı olsa, bizim dövlәt xadimlәrinin elmi sәviyyәsi, hәr hansı zümrәdәn olur-olsun, xariquladә sürәtlә tәrәqqi edәcәkdir. Lakin indiki vәziyyәtdә mәnim fәrasәtli bir oğlum olduğu halda, nә o tәhsil fikrindәdir, nә dә mәn onu bu işә hәvәslәndirirәm. Ona görә ki, sәrtip olmaq üçün elm lazım deyil, min tümәn pul lazımdır. Filan şәhәrin hakimi olmaq istәsәn onu da on mim tümәn rüşvәtlә yerbәyer etmәk olar. Kimin bu pula gücü çatsa mәqsәdinә nail olar, әks tәqdirdә mümkün deyil. Bütün bunlar o qәdәr dә tәәccüblü nәzәrә gәlmәmәlidir. Tәәccüblü burasıdır ki, bu vәziyyәtimizlә istәyirik Parisdә sәfirimiz dә olsun, hәm dә Firәngistanın işlәrindә bizim dә barmağımız olsun.

 

Xülasә, İranda qanun vermәk asandır. Torpaqdan toplanan gәliri dә iki il әrzindә şәksiz-şübhәsiz qırx kürura çatdırmaq mümkündür. Amma nizam-intizam olmaq şәrtilә. Bu şәrtlә ki, İranın vilayәtlәrini tәk-tәk adamlara satmayaq, nizam-intizam dәstgahı ilә idarә edәk.

 

Bir ingilis mütәfәkkiri öz padşahına yazır: Әgәr işdir, sәnә ehtiyac üz versә, şahlığın tәmәlini sat, amma, mәbada hökumәti vә vilayәti satma, çünki tәcrübә göstәrmişdir ki, bunun aqibәti yaxşı olmur.

 

Lakin ingilis mütәfәkkiri burada yanılmışdır. Min ildir ki, İran dövlәti hökumәt vә vilayәt satmağı özünә peşә etmişdir. Allaha şükür, heç aqibәti dә pis olmamışdır.

 

Әlqәrәz, sizә çox başağrısı verdim. Mәn heç vaxt bu qәdәr uzunçuluq etmәmişdim. Marsel şәhәrindә bir neçә nәfәr yeni әrәsәyә gәlmiş iranlı var. Özlәrini alim vә mütәfәkkir hesab edirlәr. İşsizlikdәn hәr gecә bu kimi söhbәtlәr vә mübahisәlәrlә mәşğul oluruq. Mәnim mövqeyim vә qәnaәtim onların mövqe vә qәnaәtindәn fәrqlәnir. Elә buna görә dә boş-boş danışmağa adәt elәmişik.

 

Hacı Möhsün ağa dedi:

 

“Cәnab xan, doğrudan da, bu haqda siz üç gecә-gündüz danışsanız da mәn qulaq asmağa hazıram. Hәqiqәtәn çox xoş keçdi.”

 

Xülasә, çay içәndәn sonra saat yeddiyә çatmışdı. Xudahafiz deyib dağılışdıq. Yolda Rza xana minnәtdarlığımızı bildirib dedim:

 

“Xan, hәqiqәtәn gözәl danışdınız. Bizim Hacı Möhsün ağanın da rәyinә görә İranda qanun işә salmaq arzusu çәtin baş tutar, belә bir işi yoluna sala bilmәzlәr.”

 

Rza xan dedi:

 

“Ay baba, bunların hamısı bәhanәdir. Bu qanun üçün, doğrudur, çoxlu qanlar axıdılmışdır. Ona görә ki, gahdan rәiyyәt qanundan qorxmuşdur, bәzәn dә ruhani başçılarımız qanunu rәdd etmiş, bir zaman da şahlar qanunu öz istiqlaliyyәtlәrinin әleyhinә bilib onunla ziddiyyәtә başlamışlar.

 

Bu gün İranda belә bir mülahizә artıq sübuta çatmışdır ki, mәşrutә qanunu ilә sәltәnәt vә şahın istiqlaliyyәti barbar üsulu ilә şahlıq etmәkdәn min qat parlaq, şanlı vә şövkәtlidir. Tәbәәlәr dә bu hәqiqәti yaxşı dәrk etmişlәr ki, onların rifah halı, dövlәti vә sәrvәti qanun dәstgahına bağlıdır. Din xadimlәri bunun әksinә mövqe tutsalar, xalqın arasında bәdnam olarlar, adları inadcılların vә özbaşınaların sırasında çәkilәr. Bir neçә insafsız xain vәzirdәn başqa heç kәs hamının sevdiyi mәşrutә qanununun әleyhinә deyil. Bu vәzirlәr dә qanun icrayә qoyulan tәqdirdә özbaşınalıqlarını vә rәiyyәti çapmaq ixtiyarını itirib zәrәrә düçar olduqlarına görә müxalifәt edirlәr. Bunların hamısı bәhanә qondarmaq vә ortalığa daş dığırlatmaqdır. Mәsәlәni çәtin göstәrirlәr ki, xalqı qorxutsunlar, bununla da onların rәğbәtini zәiflәtsinlәr vә öz xüsusi mәnafelәrini qorumuş olsunlar.

 

Mәnim nәzәrimcә İranda qanunun icrası gedib әttar dükanından gәzәngәbin almaq qәdәr asandır. Çörәk bişmiş vә paltar tikilmişdir. İstәyirsәn get sabah İngiltәrә qanun kitablarını gәtirib tәrcümә elә. Qanunverici dәsgahı icra orqanlarından ayırıb, onu işә sal. Yazılan qanuna gәrәk hamıdan әvvәl qanun yazanlar özlәri vә onların övladları itaәt etsinlәr, ondan sonra bütün tәbәәlәr ona tabe olacaqlar. Bizim vәzirlәr vә hakimlәr isә istәyirlәr hökmü özlәri versinlәr, fәrraşbaşıları hәmin hökmü yerinә yetirsinlәr. Әlbәttә, belә olduqda iş çәtinlәşir.”

 

Elә buradaca iki yolun ayrıcına çatıb xudahafizlәşәrәk ayrıldıq.

 

İki hәftәdәn sonra Haciyә xanım mәnә dedi:

 

“Mirzә Yusif, Tantaya get, filan-filan şәxslәrdәn tәlәblәrimizi toplamaq vaxtı gәlib çatmışdır. Onların hamısını topla, әgәr üzr gәtirib desәlәr ki, pambığı hәlә satmamışıq, orada qal, malları sat, daha tәzә müamilә elәmә. Belә görünür ki, İbrahim bu tezliklә tamamilә toxdamayacaq, işlәrini yerbәyer elәmәk iqtidarında olmayacaq.”

 

Dedim:

 

“Gözüm üstә.”

 

Yol tәdarükünü gördüm. Gәlib İbrahim bәyi bağrıma basıb öpdüm. Haciyә xanımdan xahiş elәdim ki, bәyin әhvalından mәni xәbәrsiz qoymasın. Mәhbubәyә dә tәskinlik verib, mәqsәdә doğru yola düşdüm.

 

Getdiyim gündәn qayıdanәdәk düz dörd ay yarım oldu. Çünki Haciyә xanımın buyuruğuna görә pambıq satışına kimi orada qalmalı idim. Pambıq mәhsulu yaxşı idi. Lakin müştәri vaxtında gәlmәdi. Ona görә dә bәzisindәn pul aldım, bәzisindәn sәnәd alıb müamilәni tәzәlәdim, gәtirib nәqd pulu vә sәnәdlәri Haciyә xanıma verdim. İbrahim bәyin yanına getdim.

 

Gördüm hәmәn aşdır, hәmәn kasa. Sifәtinin rәngi, vәziyyәti gedәn baş olduğu kimi idi. İrәli gedib әl verdim. Mәni ağlamaq tutdu. Lakin özümü saxlayıb zarafata başladım. Dedim:

 

“Mәhbubә xanım, bәy yenә dә deyәsәn bu әhvalı ilә öz hәsb-halında bu beyti oxuyur:

 

Sәn tәbibanә gәlib halımı sorsan, ey gül,

Vermәrәm xәstәliyin lәzzәtin alәmlәrә mәn.

 

Mәhbubә dedi:

 

“Әmican, kaş siz deyәn olaydı, amma elә deyil.

 

Әbәs yerә demişlәr: könüldәn könülә yol var.

Mәnim könlüm qan oldu, o olmadı xәbәrdar.

 

Bu beş-altı ayın әrzindә әgәr gözünün ucu ilә mәnә tәrәf baxıb lütfkarlıq etsə idi, mәnim dünya vә axirәtimә kifayәt edәrdi. Heç o bilmir ki, başının üstündә mәn dayanmışam, ya bibi, ya Sәkinә xanım. Yaxud burada bir adam var, ya yox. "Ya hәqq, ya mәdәd!"dәn başqa ağzından bir söz çıxmır.”

 

Dedim:

 

“Mәhbubә xanım, gәl bir iş gör!”

 

“Nә iş görüm?” -- dedi.

 

Dedim:

 

“Sәnin sәsinin ruhun qidası olmasına söz ola bilmәz. Bir gün udu götür, bәyin yanında çal, oxu, çünki musiqinin vә gözәl sәsin bütün mәcazlarda xüsusi tәsiri var. Bәlkә xәstәnin mәzacına tәsir elәyә, onun duyğularını hәrәkәtә gәtirә.”

 

Gögәl ağız, şirin dodaq, xoş avaz

Nәğmә desә, demәsә, doymaq olmaz.

 

Dedi:

 

“Baş üstә, bü şәrtlә ki bibi olmasın.”

 

Dedim:

 

“Әlbәttә bir gün hamama, ya başqa yerә gedәr, bir sınayaq görәk tәsir edәr, ya yox.”

 

Dedi:

 

“Sәkinә xәbәr verәr.”

 

Dedim:

 

“Mәn tapşıraram, xәbәr vermәz.”

 

Dedi:

 

“Çox gözәl, hәr vaxt bibi bir yerә getsә, mәn hazıram, hәm oxuyam, hәm dә pianino çalam. Tar, kanon, santur da çalaram. Hәtta oynayıb tәlxәklik dә edәrәm. Pәncәrәdәn tullanmaq lazım  gәlәrsә, onu da edәrәm, tәki onun sağalmasına fayda elәsin. Mәn әlimdәn gәlәni әsirgәmәrәm.”

 

Bir neçә gün keçdi, günlәrim birindә Hacı Mәsud gәlib faytonçuya dedi:

 

“Atları qoş!”

  

Mәn soruşdum:

 

“Nә elәyәcәksәn?”

 

Dedi:

 

“Xanım Rәsül-Hüseyni ziyarat elәmәyә gedir.”

 

Gördüm bu gün fürsәt әlә düşübdür. Fayton hazır oldu. Haciyә xanım dedi:

 

“Sәkinә, gәl birlikdә gedәk, sәn dә qardaşına dua elә, bәlkә sәnin duan qәbul ola.”

 

Onlar faytona  minib getdilәr. Mәhbubә dedi:

 

“Hәrçәnd ki, Hacı Mәsud demәz, amma ehtiyatlı olmaq üçün siz dә tapşırın.”

 

Dedim:

 

“Baş üstә.”

 

Mәhbubә yuxarı çıxıb, ud vә kanonu gәtirdi. İbrahim bәyin qarşısında dayanıb dedi:

 

“Mәnim ağam vә sevgilim! Özün bilirsәn ki, sәnin kәnizin o hәyasızlardan deyil ki, hüzurunda gülümsәmәyә cәsarәt elәsin. Qalsın ki, musiqi alәtini әlinә açıb çalsın, huzurunda sәsini ucaltsın. Nә elәyim, mübarәk vücudunun sәlamәtliyi vә sağalması üçün mәcburam. Mәnim sәrvәrim, doqquz ay idi ki, intizar çәkib mübarәk qәdәmlәrini gözlәyirdim.  Sәnin fәraqında yemәk-içmәyi, yuxunu özümә haram elәdim. İndi hicranın zülmәt gecәsi vüsal sәhәrinә çatdıqda fәraqında olduğundan daha pis günümü qaraltdın. Sәn mәnim işıqlı gündüzümü qaranlıq gecәyә çevirdin....”

 

Mәhbubә bu sayaq danışıb, göz yaşlarını leysan buludundan axan yağış kimi  axıdırdı. O, udu götürüb dәrdli könlünün dәrinliklәrindәn bir ah çәkdi, sonra oxumağa başladı:

 

Nә vәslinә mәndә taqәt, nә hicrinә mәndә tәvan,

Vәslin bәla, hicrin bәla, gәlsin mәnә sәnin qadan.

 

Bunu oxuyub, İbrahim bәyin başına dolandı, ayaqlarından bir qәdәr aşağıda oturdu. Fәqәt nә oturmaq, dodaqları tufana mәruz qalmış gül yarpağı kimi әsirdi, әllәri iradәsinә tabe deyildi, öz-özünә tәrpәnirdi, bütün әzası söyüd yarpağı kimi titrәyirdi. Sifәti sap-sarı olmuşdu. Eşq günәşinin hәrarәtindәn üzü qızıl gül kimi solmuşdu. Ağlaya-ağlaya taqәtsiz bir halda udu götürüb: "mәnim sevdiyim, mәnim ağam" -- deyә sәsini ucaltdı vә bu qәzәli oxumağa başladı:

 

Xilafi-rәyim ilә, ey fәlәk, mәdar etdin.

Mәni gül istәr ikәn mübtәlayi-xar etdin.

Müruri-ömrdә bir dönmәdin muradim ilә,

Dönә-dönә mәnә zülm etmәyi şüar etdin,

Әhanәtimdә nәdir, bilmәzәm, muradin kim,

Әzizi-alәm ikәn xaru xakisar etdin.

Ümidvar idim әvvәl ki, bir nişat görüm,

Binayi-möhnәtimi şimdi üstüvar etdin.

Cәfalar ilә qılıb çak pәrdeyi-sәbrim,

Nihan olan qәmimi xәlqә aşikar etdin.

 

Mәhbubә bu türki qәzәli yanıqlı oxuyurdu. Mәn özüm dә bilirәm ki, zövqsüz, qoca vә ayaqdan düşmüş bir adamam. Amma bununla belә onun yanıqlı, şurәgәtirәn sәsi bütün varlığıma tәsir bağışlamışdı. Çox çәtinliklә özümü әlә alıb, huşumu itirmәkdәn yaxamı qurtardım.

 

Lakin İbrahim bәy mәzlum-mәzlum baxırdı, nә tәrpәnir, nә dә hәrәkәt edirdi. Bu ona ağlar gözlә baxırdı, o bunu sakitlik vә heyranlıqla seyr edirdi. Mәn papağımı başımdan götürüb yerә vurdum, hönkür-hönkür ağladım.

 

Hacı Mәsud gәldi görsün nә xәbәrdir. Gördü Mәhbubә ud çalır. Çaşıb qaldı. Sonra Mәhbubә ud çala-çala bir tәsnif oxudu. Mәn bu tәsnifi eşidәn kimi elә mütәәssir oldum ki, ürәyim şiddәtlә çırpınmağa başladı:

 

Ayağından öpmәk qismәtim olsa,

Sәhldir hәm başdan keçmәk, hәm candan.

Vüsalın qәdrini nә bilsin ol kim,

Nә hicran çәkmişdir, nә dәrdi-hicran.

Mәnim mәslәkimdә diri odur ki,

Dost yolunda etmiş canını qurban.

 

Vay o adamların halına ki, bu әvalimi seyr etmiş, eşqin bәlasına mübtәla olmuşlar. Belә adamlar Mәhbubәnin vәziyyәtini gözlәri qarşısında canlandırsalar, onun eşq alәmini dәrk edib, bu yazıq, möhnәtlәrә düçar olmuş, bәlalar çәkmiş qızın dәrdinә şәrik olar, onun әhvalına göz yaşları axıdarlar.

 

Xülasә, çalıb ağlamaqla aşiqi-mәcnun bir qәdәr sakitlәşdi, dәrdli könlünü nalә vә fәryadla boşaltdı. Mәn durub getdim.

 

Poçtalyon üç-dörd mәktub gәtirdi. Onların birinin zәrfi üstündә İran markası var idi. Möhürünü nәzәrdәn keçirdim. "Hәsәn" yazılmışdı. Mәlum oldu ki, kirmanlı Mәşәdi Hәsәndәndir. Mәktubu açıb oxudum, mәzmunu belә idi:

 

"Tehrandan Misrә. İbrahim bәy cәnablarının hüzuruna müşәrrәf olacaq.

 

Qurbanın olum, cәnabınızın tәşrif aparmasından on bir ay keçir. Hәrçәnd ki, sizә vәdә vermişdim hәr ay Tehranın әhvalatını sizә yazıb göndәrәm. Lakin belә qayda var ki, müsafirin dalınca mәktub yazıb göndәrmәzlәr. Gәrәk әvvәlcә müsafir mәktub yazsın. İndiyәdәk o alicәnab tәrәfindәn heç bir mәktub almamışam. Mәnim nigarançılığım vә iztirabım artdı. İstida edirәm hәrdәn mübarәk vücudunuzun sәlamәtliyindәn yazasınız vә mәnim ixlas vә iradәtimi artırasınız.

 

Elә bir hadisә üz vermәmişdir ki, onu yazmaqla sizin başınızı ağrıdım. Fәqәt deyilmәli mәtlәb varsa o da bundan ibarәtdir ki, neçә gün qabaq Şuştәr, Hәmәdan vә s. yerlәrin әsari-әtiqәsinin kәşfi imtiyazını Fransa vәziri-muxtarı vasitәsilә Fransa şirkәtinә verdilәr. Hәrçәnd ki, İran millәti bu kimi hadisәlәrdәn xәbәrsizdir, lakin bu kimi işlәrin pis nәticәsini anlayanlar qәm-qüssә dәryasına batmışlar. Babalarımızın irs qoyub getdiklәri vә ana vәtәnin әsrlәr boyu bәtnindә saxlayıb iranlılar üçün qoruduğu o hesabsız xәzinәlәri, milyonlarla qiymәti olan şeylәri bir firәngi salavatına satdılar. Bu xәzinәnin müqabilindә Mirzә Әlәsgәr xan sәdr-әzәm on beş min tümәn alıb, onun imtiyazını verdi. Dövlәtә dә bir hissә verilmәsi vәd olunmuşdursa da, mәlumdur ki, dövlәt tәrәfindәn nәzarәt üçün tәyin olunmuş mәmurun ağzına bir barmaq sürtüb işlәri tamamlayacaqlar. Amma vәtәnin qeyrәtli şәxslәri üçün әsari-әtiqә axtarmaq mәqsәdilә İran torpağını qazmaq qanunlu mәmlәkәtlәrdә insan köksünü deşib ciyәrini çıxarmaq kimi qadağandır. Bu imtiyazın müqabilindә Rejinin tәnbәki imtiyazına min rәhmәt! Çünki o müamilәdә tütün sәrf edәn hәr bir qarı arvad fәryadını göylәrә qaldırdı. Amma bunu heç kәs öz haqqı hesab elәmir. Dövlәt dә öz cәhalәti üzündәn imtiyaz verdiyinә görә bir söz deyә bilmәzdi. Kaş o imtiyazı verib, bunu saxlaya idilәr. Bütün düşüncәli adamlar bu imtiyazı vermәklә İranın nә qәdәr sәrvәti vә dövlәti bada getdiyini dәrk edirlәr.

 

Nә isә, keçmişә tәәssüf elәmәk aqil adamların işi deyil. Tәmәnna edirәm, heç olmasa ayda bir mәktubla mәni sevindirәsiniz. Mәn dә mәktub yazmaqda müzayiqә etmәyәcәyәm. Cәnab Hacı Yusif әmiyә öz ixlasımı çatdırıram. İzzәtli günlәriniz daimi olsun. Hәqir Hәsәn Kirmani".

 

Haciyә xanımın yanına gedib әrz elәdim:

 

“İstambuldan üç fәqәrә mәktub gәlib, heç birisinә cavab yazmamışıq. Çox eyibdir. Bizә hәddindәn artıq hörmәt elәdilәr, indi nigarandırlar, gәrәk onlara cavab yazaq. Nә buyurursunuz? Bundan әlavә, Tehrandan da mәktub gәlib. Bilmirәm onun cavabında nә yazacağam.”

 

Buyurdu:

 

“İstambula yaz ki, İbrahim bәyin әhvalı gördüyünüz kimidir. Lakin Tehrana nә yazmalı olduğumuzu bilmirәm.”

 

Dedim:

 

“Tehrana da İbrahim bәyin dilindәn bir şey yazıb onun imzasını vә möhürünü qoyaram.”

 

Böyük xanımın yanından durub, öz otağıma getdim. Az sonra Sәkinә xanım gәlib dedi:

 

“Yusif әmi, gәl bura, sәninlә işim var.”

 

Onun otağına getdim, dedi:

 

“Yusif әmi, bir şey görmüşәm, iki aydır ki, heç kәsә demәmişәm, hәtta anama da. Öz ürәyimdә gizli saxlamışam ki, sizә söylәyim.”

 

Dedim:

 

“İnşaallah xeyirdir.”

 

Dedi:

 

“Günlәrin birindә Mәhbubәnin otağına getdim, onun canamazını götürüb açdım. Canamazın arasında xırdaca bir kisәdә türbәt, birindә mixәk, başqa tirmә kisәdә isә yumşaq bir şey var idi . Ondan gözәl әtir iyi gәlirdi. Elә bildim ki, pambığı әtrә batırıb, onun içinә qoymuşlar. Kisәnin bir bucağını bıçaqla açıb gördüm baş tüküdür. Tükdәn bir qәdәrini çıxarıb baxdım. Deyirәm, o gün qardaşımın başını qırxdılar, ola bilsin, Mәhbubә onun tükünü yığıb cadu elәyibdir. Mәn anama bir söz demәmişәm. Amma әgәr cadu elәmiş olsa Mәhbubә ilә bәrk dalaşacağam.”

 

Mәn soruşdum:

 

“Bәs kisәni neylәdin?”

 

Dedi:

 

“Tükündәn bir az götürüb tәzәdәn kisәnin ağzını tikdim, canamazın arasında әvvәlki yerinә qoydum. Özü heç nә bilmir.”

 

Dedim:

 

“Mәnim iki gözümün işığı, Mәhbubә cadugәr deyil. Bundan әlavә, o, sәnin qardaşına bu xәstә vәziyyәtdә nә elәyәcәk? Yәqin onu öz canamazına qoyubdur ki, namaz vaxtı yadına düşsün, onun şәfa tapması üçün dua elәsin.”

 

Bu sözlәr Sәkinәnin ağlına batdı, dediklәrimә inandı.

 

Sәkinә olduqca sadә, saf qәlbli bir qızdır. Eşq vә sevgi alәmindәn tamamilә xәbәrsizdir. Eşidib ki, başın tükü ilә cadu elәyirlәr, ona görә dә şübhәlәnib.

 

Dedim:

 

“Xanıma demә. Sәn dә öz qardaşının canına dua elә.”

 

Sözün qısası, Mәhbubәnin gördüyü işlәri qәlәmә alsaq mәlum olar ki, onun mәhәbbәt alәmi insan xәyalının sәrhәddindәn kәnardadır.

 

Axşam Mirzә Abbas vә dostlardan bir neçәsi görüşә gәldilәr. Bir az oyan-bu yandan söhbәt düşdü. Hacı Möhsün ağa dedi:

 

“Yusif әmi, siz gedәndәn sonra gündәliyi kim yazdı?”

 

“Heç kәs” -- dedim. -- “Mәn dә bundan sonra yazmayacağam.”

 

Tehran vә İstambuldan gәlәn mәktubları onlara göstәrdim. Hacı Möhsün ağa dedi:

 

“Xoş xәbәrdirsә, aparım İbrahim bәy üçün oxuyum.”

 

Dedim:

 

“Әgәr oxunmalı olsa idi, mәn sizdәn qabaq oxuyardım.”

 

Әlqәrәz, bu minvalla da bir neçә vaxt keçdi. İyirmi iki ay tamam bir ailә kiçikdәn böyüyә qәdәr pәrişanhal idi. Hamının günü qara idi. Mәhbubәnin halı hamıdan bәtәr idi. Bәdәni zәiflәmiş, әhvalı pozulmuş, әfkarı pәrişan olmuş, bütün dost-qonşudan әlaqәsini kәsmişdi. Hamı onu unutmuşdu, o da hamını unudub, sanki olub-olmamalarından xәbәrsiz idi. Canla-başla ruhsuz bir bәdәnә oxşayan xәstәni qayğı ilә әhatә etmişdi.

 

Qiyamәt günü әgәr mәndә olsa ixtiyar,

Deyәrәm cәnnәt sizin, mәnә kifayәtdi yar.

 

Mәhbubә bütün dostlarını atıb, bircә dost ilә kifayәtlәnmişdi....

 

Mәhbubә ağlaya-ağlaya pillәkanlardan aşağı düşüb, çoxdan bәri saxladığı bir qutu papirosu götürüb, tәlәsik gәtirdi. Birdәn pillәkanlarda әtәyi ayağına ilişdi. Kәllәmayallaq aşağı getdi. Papiros qutusu sındı, papiroslar tökülüb dağıldı. Yazıq xәcalәtindәn, utandığından qәribә bir vәziyyәtdә yıxılıb ağlayırdı. Yıxılmağından çox utanırdı, mәn dedim:

 

“Canım, sakit olun, özünüzü itirmәyin, özünüzü zirәklik elәyib elә göstәrin ki, guya heç әvvәldәn dә bu xәbәri bilmәyirdiniz.”

 

Papirosu alıb, İbrahim bәyә verdim. Hәkim dedi:

 

“Әvvәlcә çay gәtirin.”

 

Mәhbubә qaçıb çörәklә çay gәtirdi. Mәn dedim:

 

“Çörәyi götür.”

 

Dedi:

 

“Nәştab qarına papiros çәkmәyin zәrәri var.”

 

Dedim:

 

“Siz burada dayanmayın, gedin әndәruna, sәbirli olun, әl-ayağınızı itirmәyin.”

 

Çayı verdim İbrahim bәyә, istәdi qaşığı götürüb qarışdırsın, әli әsdi, gördüm taqәtdәn düşübdür. Yaxınlaşıb kömәk elәdim. Papirosu çәkәn kimi öskürmә tutdu....

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Yusif әmi, qәzetlәr qanundan nә yazırlar? Qanun verib icraya qoymuşlar, ya yox?”

 

Dedim:

 

“Qurbanın olum, әlbәttә, mәlumdur ki, bu haqda çox danışıblar.”

 

İbrahim bәy hey o tәrәf-bu tәrәfә baxırdı. İstәyirdi bu xәbәrin doğru olub-olmadığını anlasın. Gecә yarıdan keçdi. Qonaqlar durub İbrahim bәylә vidalaşdılar. O hәr birisinә başını әymәklә cavab verdi.

 

Haciyә xanım gәlib oğlunu qucaqladı, öpüb iylәdi. Onu ağlamaq tutdu. İbrahim bәy dedi:

 

“Anacan, niyә ağlayırsan? Nә olub ki?”

 

Yazığın deyәsәn heç nәdәn xәbәri yox idi. Mәhbubә indi mәhcubә olmuşdu. İçәriyә gәlә bilmirdi. Qapının layından baxırdı. Mәlum olur ki, bu gecә öz otağında yatacaqdır.

 

Sәkinә xanım bütün bu әhvalatdan xәbәrsizdi. O, şamdan sonra yatmışdı. Mәn dә gedib öz mәnzilimdә istirahәt elәmәyә başladım. Haciyә xanım İbrahim bәyin otağında yatdı.

 

Sәhәr tezdәn gәlib gördüm ana-bala asta-asta söhbәt elәyirlәr. Çayla bürüştә çörәk gәtirdilәr. Biz dә yedik. İkindi çağı hәkim gәldi. Әhvalını soruşub, çox şükür elәdi. İki günün içindә elә bir huşunu, duyğusunu itirmiş adamın necә dәyişilib özünә gәlmәsinә artıq dәrәcәdә heyran qalmışdı. Hәkim Saleh әfәndi arxayınlıq verәn sözlәrlә dedi:

 

“Heç nәdәn pәhriz saxlamaq lazım deyil. Sevindirici sözlәr danışın, bir, bәlkә dә iki hәftә evdәn çıxmağa qoymayın.”

 

Bu minvalla iki-üç gün dә keçdi. Bir gün gördüm öz әllәrinә tәәccüblә baxıb o tәrәf-bu tәrәfә çevirir. Әllәri qәlәm kimi quruyub, dәrisi sümüyünә yapışmışdı. Әtdәn iz-әsәr görünmürdü. Dedi:

 

“Sәkinә, kiçik aynanı gәtir bura!”

 

Mәn işarә ilә Sәkinә xanıma andırdım ki, lazım deyil. Ortalığa söz saldım, aynanı unutdu.

 

İbrahim bәy papiros çәkdi, çay istәdi, sonra dedi:

 

“Anacan, mәn acam.”

 

Xanım dedi:

 

“Gözümün işığı, nә istәyirsәn?”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Yusif әmi, aşpazı çağır gәlsin.”

 

Hacı Mәsudu göndәrdim, aşpaz gәlib ağasının әlini öpdü, sonra dal-dala çәkilib dayandı. İbrahim bәy üzünü Qәnbәrә tutub dedi:

 

“Qәnbәr, sәdri düyüsü varındırmı?”

 

Dedi:

 

“Bәli.”

 

“Bir az çilov-kabab bişir!”

 

“Baş üstә,” -- dedi.

 

“Qәnbәr, badımcan tapılar?”

 

“Bәli, ağa.”

 

“Onda bir neçә cücә al, badımcan xuruşu da bişir.”

 

“Baş üstә, ağa.”

 

İbrahim bәy bir qәdәr düşünüb dedi:

 

“Qәnbәr, küftә dә bişir.”

 

Qәnbәr cavab verdi:

 

“Baş üstә.”

 

Dönüb getmәk istәdi. İbrahim bәy soruşdu:

 

“Tәzә balıq tapılarmı?”

 

“Bәli, tapmaq olar.”

 

“Onda bir neçә dәnә dә tәzә kafal balığı al.”

 

Qәnbәr baş әyib çıxdı. İbrahim bәy üzünü mәnә tutub dedi:

 

“Yusif әmi, Qәnbәri çağır.”

 

Qәnbәri, çağırdım, gәldi. İbrahim bәy dedi:

 

“Qәnbәr, qatıq aşını da yadından çıxarma.”

 

“Baş üstә,” -- deyә Qәnbәr cavab verdi.

 

“Neçә dәnә dә qovun alarsan.”

 

Mәn dedim:

 

“Evdә qovun var, hәm dә Qәnbәr yaxşı qovun seçә bilmәz. Özüm alaram.”

 

Qәnbәr istәdi getsin. İbrahim bәy dedi:

 

“Qәnbәr, ehtiyat üçün bir az çox tәdarük görәrsәn.”

 

“Baş üstә,” -- deyә Qәnbәr cavab verdi.

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Dediklәrimin hamısını yerbәyer elә, ola bilsin qonaq gәlsin.”

 

Qәnbәr dedi:

 

“Baş üstә.”

 

Gördüm Haciyә xanım gülümsünür. Mәhbubә qapının dalında qah-qah çәkib gülürdü. Qәnbәr tәzim elәyib getdi. Bu qәflәti şәfa bütün dost-aşnanı sevindirdi. Әrәb, әcәm, dostlar vә tanışlar sevinclә gәlib gedirdilәr.

 

Günlәrin birindә hәkim gәlib xәstәni müayinә elәyәndәn sonra dedi:

 

“Hamama getsin, ondan sonra hara istәsә gedә bilәr. Azarı tamamilә bәrtәrәf olmuşdur.”

 

Sabahı günü kalyaskanı hazırlayıb, atlarını qoşdular. İbrahim bәy, Mirzә Abbas, Mehdi bәy, bir dә mәn oturub yola düşdük. Bizi görәnlәr ayağa qalxıb hörmәt edir, sağdan-soldan hey salam vә mәrhәba eşidilirdi. Bәy dә sağ vә sol әli ilә onlara cavab verirdi. Bir az gәzib, evә qayıtdıq.... Sәhәr lap tezdәn Mәhbubә mәnim yanıma gәlib dedi:

 

“Әmican, ağamın xәstәliyindә mәn nәzir demişәm ki, yaxşı olandan sonra bazara gedib min quruş, yәni hәr bir dilәnçiyә beş quruş paylaram, yüz çörәk itlәrә, pişiklәrә verәm, iki qoyun qurbanlıq kәsәm, bir ay da oruc tutam. Özümün pulum var, sizә verirәm, zәhmәt çәkin dediklәrimi yerinә yetirin. Başqa bir nәzir dә demişәm, lakin onu demәyә peşman olmuşam.”

 

“Nә nәzir demisәn ki, peşman olmusan?” -- dedim.

 

Dedi:

 

“Nәzir elәmişәm ağam sağalandan sonra bibinin hüzurunda qaval çalıb oynayam. Amma bilmirәm nә elәyim. Deyirәm görәsәn kәffarәsini vermәklә bu nәziri boynumdan götürә bilәrәmmi? Bibinin yanında oynamaqdan utanıram.”

 

Dedim:

 

“Mәnim gözümün işığı, heyvanlara çörәk ver, dilәnçilәrә pul payla, qurbanlıqları da kәsdir, orucu da bir ay qışda tutarsan, qaldı oynamaq. Qonşuların qızlarını qonaq çağırıb bir yerә toplarsan, qaval çalıb onlarla birlikdә oynarsan. Xanım aşağıdan sәn rәqs edәrkәn ayaqlarının sәsini eşidәr, nәzrin qәbul olar.”

 

Dedi:

 

“Әmican, qızları nәinki qonaq çağırmaram, hәtta bundan sonra onlarla gәl-get dә etmәrәm, heç birisi ilә danışmaram, hәtta salam-әleyk dә elәmәrәm. Bilmirsәn bu neçә vaxtda mәnim haqqımda nәlәr danışmadılar, üzәrimә nә kimi iftiralar atmadılar, nә kimi qeybәtlәr elәmәdilәr? Onlar mәni o qәdәr incidiblәr ki, tamamilә özlәrindәn soyudublar. Xüsusilә, o Rәfiqә ağzına gәlәni üzümә dedi.”

 

Dedim:

 

“Özün bilәrsәn, sәnin şәxsi fikir vә qәnaәtlәrinlә mәnim işim yoxdur.”

 

İbrahim bәyin yanına getdim, dedi:

 

“Qәzet gәtirdinmi?”

 

Dedim:

 

“Xeyr, hәlә gәtirmәyiblәr.”

 

Soruşdu:

 

“Yusif әmi, mәnim "Sәyahәtnamәm" necә oldu?”

 

Dedim:

 

“Evdә durur.”

 

Dedi:

 

“İstambulda yarımçıq qaldı axı.”

 

Dedim:

 

“O günәdәk әsas mәtlәblәri yazmışam.”

 

Çox razı qaldı. On gün evdәn bayıra çıxmadı. Hәkim xәstәni müayinә elәmәyә gәldi. Çox sevinclә dedi:

 

“İstәyirdim başqa hәkimlәri dә sizә baxmağa gәtirim. Yenә dә düşündüm şayәd razı olmayasınız.”

 

Mәn dedim:

 

“Qonağı kim qәbul elәmәz? Onların bir stәkan qәhvәdәn başqa zәhmәtlәri yox idi. Kim bir stәkan qәhvә içәn qonağı istәmәz?”

 

Hәkim getdi, cümә günü İbrahim bәyi müayinә etmiş bütün hәkimlәri toplayıb gәtirdi. Hamısı İbrahim bәyin halının yaxşılaşmasını görüb tәәccüb elәdilәr. Şeyx Yusif özünü onlara göstәrib bacarığına öyünürdü. Deyirdi: mәn Şeyxül rәis Әbu Әli Sinanın üslubu ilә mәrәzi tapıb müәyyәnlәşdirdim. Doktor Volf dedi:

 

“Siz gәrәk bir neçә vaxt Maryambad sularına gedib orada bir qәdәr istirahәt edәsiniz. Әgәr oraya getmәk istәmirsinizsә, Setanra vә ya İskәndәriyyәyә gedib orada bir müddәt qalın.”

 

İbrahim bәy әsәbiliklә dedi:

 

“İskәndәrin atasının goruna!...”

 

Bu sözlәri qeyz ilә dediyinә görә ingilis hәkiminin acığına gәldi. Hәkim Saleh ingilis hәkiminin könlünü әlә almaq üçün işarә ilә onu başa saldı ki, bu kişinin İskәndәriyyә adından xoşu gәlmir, onun yanında bu adın çәkilmәsini istәmir. Hәkimlәr söhbәtdәn sonra getdilәr.

 

İbrahim bәy on-onbeş gün әrzindә dost-aşnanın cavab görüşünә getmәk işini dә qurtardı. Yavaş-yavaş qәdimki ticarәt vә haqq-hesab işlәrinә başladı....

 

İbrahim bәylә bazara getdik. Ağa Cәlilin dükanının qabağından keçәrkәn bizi sәslәyib dedi:

 

“İbrahim bәy, buyurun!”

 

Rәsmi tәarüflәr vә xoş-beşdәn sonra gülә-gülә dedi:

 

“Maşallah, möcüzә elәdiniz. Çünki elә bu saat sizin burada olmağınızı arzulayırdıq. İstәyirdik söhbәtinizdәn feyziyab olaq. Sәhәrdәn indiyәdәk gülmәkdәn az qalır bağırsaqlarımız düyün düşsün.”

 

Bәy soruşdu:

 

“Nә kimi söhbәt idi ki, mәnim olmağımı arzulayırdınız?”

 

Ağa Cәlil dedi:

 

“Bir neçә әtiacı adamlardan da var idi, onlar tez әkilib getdilәr. Bu hörmәtli qonaq Mәkkәdәn gәlәnlәrdәndir. İstәyirdim başına gәlәn qәzavü qәdәri sizә dә danışsın, siz dә bu feyzdәn mәhrum qalmayasınız.”

 

Sonra üzünü tәzә sәfәrdәn gәlmiş qonağına tutub dedi:

 

“Mәn ölüm, bәy üçün dә әhvalatı nağıl elә.”

 

Qonaq boyun qaçırıb dedi:

 

“Canım, siz allah, mәnim yaxamdan әl çәkin!”

 

Ağa Cәlil tәkid elәdi:

 

“Sәn mәnim canım, bәy bu kimi әhvalatları eşitmәyә çox rәğbәt göstәrir, başına gәlәnlәri artırıb-әksiltmәdәn әvvәldәn axıradәk danış.”

 

Qonaq dedi:

 

“Qardaş, mәni buraxmayacaqsan?”

 

Ağa Cәlil dedi:

 

“Yox, sәn ölәsәn, gәrәk hamısını deyәsәn, bәy eşitsin.”

 

Qonaq başına gәlәnlәri belә söylәdi:

 

“Yәzddә nanәciblәrdәn bir neçә nәfәr vardır. Hәr gün bir yerә toplaşırlar. Onların bәzisinin mәnimlә dostluğu var idi. O qәdәr başımı apardılar ki, mәni dә cәmiyyәtlәrinә daxil elәdilәr. Hәr gün Cәmali-Mübarәkdәn bollu tәriflәr söylәyir, onun haqqında qәribә hadisәlәr vә әfsanәlәr danışırdılar. Nәhayәt, mәni dә, Cәmali-Mübarәki görmәmiş onun müridi, bәlkә dә vәfalı qulu elәdilәr.

 

Bir kiçik qardaşım var idi. Onların qurqusu ilә onu dükanda qoyub, ziyarәtә gedәn Hacılarla Mәkkәyә getmәk adı ilә Әkәyә doğru yola düşdüm. Vәsfә gәlmәz bir zövq-şövq ilә, hәdsiz ixlasla Odessa yolu ilә İstambula, İstambuldan Yafәyә, oradan da Әkәyә gәlib çatdım. Hәmşәhәrlәrimdәn dә bir neçә nәfәrini orada gördüm. Onlardan biri Yәzddә mәnim qonşum idi. Orada qalıb xırdavat dükanı açmışdı. Ona tanışlıq verdim. Әvvәlcә mәni tanımadı. Sonra özümün vә onun evinin ünvanını, adımı söylәdim. Mәni tanıdı....

 

Mәn hәr gün onun dükanına gedib yalvarır, xahiş-iltimasımı artırırdım. Nәhayәt, neçә gündәn sonra dedi:

 

“Get paltarlarını dәyiş, tәmiz, pakizә geyin, özünә әtir vur. Bu gün Cәmali-Mübarәkin ziyarәti şәrәfinә nail olacaqsan.”

 

Mәn dә hamama getdim, başa, saqqala maya qoydum, tәslim vә itaәt paltarı geydim. Ürәyim döyünür, bәdәnim titrәyirdi. Hәdsiz zövq-şövqlә getdik. Qapıçı bizi hörmәtlә qarşılayıb yuxarı apardı. Pәrdәdar pәrdәni qaldırdı. Dostum astananı öpdü. Mәn dә onun kimi elәdim. Әdәblә daxil olub sәcdә elәdik, zәlil bәndә kimi dayanıb durduq. Az sonra yavaş-yavaş irәli gedib diz çökdük. Ağanın dizini öpdük, dalı-dalı çәkilib, yenә dә qapının yanında әdәblә әllәrimizi döşümüzün üstünә qoyub dayandıq. Bizdәn әvvәl dә neçә nәfәrә buraya gәlmәk icazәsi verilmişdi. Onların da hamısı әllәrini döşü üstә qoyub gözlәrini yerә dikmiş, cansız bir heykәl kimi kәmali tәvazö vә әdәblә quruyub qalmışdılar.

 

Doğrusu, mәn dә vahimәmin şiddәtindәn başımı qaldırıb baxmağa cәsarәt elәmirdim. Bu minvalla bir saat keçdi. Әrәbcә bu sözlәri yoldaşıma dedi ki, mәnә farsca tәrcümә elәsin:

 

“Bizi ziyarәt elәmәk üçün yolda çәkdiyin zәhmәtlәr vә mәşәqqәtlәr dәrgahımızda qәbul olunmuş, bizi razı salmışdır. Bundan sonra astanamızın xüsusi adamları cәrgәsindә olacaqsınız.” -- Sonra әlavә elәdi: -- “Onun ziyarәtә gәlmәsi iki yüz adamın dәniz fırtınasında qәrq olmaqdan xilas olmasına sәbәb oldu. Әgәr o, gәmidә olmasa idi, gәmi sınacaq, bütün sәrnişinlәr dәnizin tәkinә batıb mәhv olacaq idilәr. Lakin o, bizә tәrәf gәlmәk әzmindә olduğuna görә gәmini intihasız dәnizin girdabından qurtardıq.”

 

Bu vaxt, gözaltı, danışan şәxsә tәrәf baxdım. Gördüm dәrviş qılıqlı, çaxır küpü kimi kök bir adamdır. Lakin onun sözlәri mәnim etiqadımı vә ixlasımı bir qәdәr dә artırdı. Çünki, doğrudan da, dәnizdә fırtına başlayıb qorxunc tәlatümә rast gәldiyimizә görә tamamilә hәyatımızdan naümid olmuşduq. Mәn gәmidә sidq ilә Cәmali-Mübarәkә pәnah aparıb arxalanmışdım. İndi onun bu sözlәrini möcüzә vә xariqüladә bir hadisә sanırdım. İnamım daha da artdı. İxtiyarsız olaraq gözlәrim yaşardı, ağladım. Sakit olandan sonra hüzurundan mürәxxәs olmaq icazәsi alıb, yenә dә sәcdә elәdik, dal-dalı çәkilib qapıdan çıxdıq. Adamları bizi başqa otağa aparıb çoxlu mәhәbbәt göstәrib, mehribanlıq etdilәr, qәhvә gәtirdilәr, içdik. Mәn tamamilә şübhәdәn xilas oldum. İnamım birә yüz artdı.

 

Neçә gündәn sonra yenә dә hәmşәhәrlimin yanına gedib ona yalvardım ki, mәni Cәmali-Mübarәkin yanına tez-tez aparsın. Çünki onu görmәk lәzzәti mәni elә sәrxoş elәmişdi ki, hәtta can vermәk әzabı belә onun dadını damağımdan apara bilmәzdi, hәmşәhәrlim dedi:

 

“Gәrәk qapıçıya, pәrdәdara özünәlayiq töhfә, hәdiyyә aparasan.”

 

Dedim:

 

“Mәnim gözüm üstә.”

 

Xülasә, hәr ikisinin haqqını verib, görüşә nail olduq. Әvvәlki kimi hörmәt mәrasimini yerinә yetirib qayıtdıq.

 

Bir ay bu minvalla hәr neçә gündәn bir hәmşәhәrlimlә birlikdә Cәmali-Mübarәkin görüşünә gedirdik. Yavaş-yavaş mәn özüm dә dәrgahın mәhrәm adamlarından oldum. Daha ora getmәk üçün yoldaşa ehtiyacım olmadı. Ziyarәt elәmәk şövqü başıma vuranda özüm tәk gedib qayıdırdım.

 

Günlәrin birindә yenә dә ziyarәt şövqü sәbr vә qәrarımı әlimdәn aldı. Gedib astanasını öpmәk istәdim. Nә qapıçı var idi, nә pәrdәdar. Cәsarәtlә otağa daxil oldum. Gördüm Cәmali-Mübarәk, çuvala girmiş ayı kimi, arxası üstә uzanıb, ayaqlarını da qaldırıb divara söykәyibdir. Yaxın adamlarından biri dә onun yanında oturub deyir:

 

“Heç belә bir eşşәk olmaz.”

 

Cәmali-Mübarәk dә qәhqәhә ilә gülürdü. Laübali bir vәziyyәtdә, lotu-potulardan da görünmәyәn bir әdәbsizliklә başları ixtilata vә söhbәtә qarışmışdı. Birdәn gözlәri mәnә sataşan kimi vird oxumağa, ho-ho elәmәyә başladılar. Dostu tez yerindәn qalxıb, qarşısında boynunu әydi, hirsli-hirsli mәnә tәrәf baxmağa başladı. Qorxumdan rәng-rufum qaçdı, bәdәnimә titrәtmә düşdü. Tez otaqdan çıxıb, hәmşәhәrlimin dükanına gәldim. Lakin gördüyüm "Öküzün başı" barәsindә bir işarә belә vurmadım. Bu hadisәdәn üç gün keçdi. Üçüncü gün hәmşәhәrlim gәlib dedi:

 

“Sәn mәnsiz hәzrәtin hüzuruna getmişdin?”

 

“Bәli,” -- dedim.

 

Dedi:

 

“Bәs sәn eşitmәmisәn ki: "peyğәmbәrin evinә ondan izn almamış daxil olmayın?" Bu nә әdәbsizlikdir, elәmisәn? Hәzrәt bilib ki, o gördüyün vәziyyәtdәn sәnin ürәyindә şәkk-şübhә әmәlә gәlibdir. İndi sәnә hәd vurmaq vacib olubdur. Ola bilsin sabah ya biri gün müridlәr gәlib sәnә hәd vursunlar. Lakin mәn sәninlә hәmşәhәrliyәm, sәn mәnim qonşum vә dostumsan. Demәli, mәnim boynumda sәnin üç böyük haqqın var. Mәn razı olmaram ki, mәnim gözümün qabağında sәnә hәd vursunlar. Mәslәhәt budur ki, mürtәdliyin birinci addımından tövbә elәyәsәn, hәm dә bu vilayәtdәn çıxıb gedәsәn. Әgәr sabaha kimi burada qalsan, şübhәsiz, sәni tutacaq vә hәd vuracaqlar. Yaxşısı budur ki, mәn sәnin üçün bir araba kirә elәyim, sәni Yafәyә aparsın. Neçә gün Beyrutda qalarsan, mәn sәnin şeylәrini oraya göndәrәrәm, әgәr nәqd pulun varsa burada qoy, çünki yolda әlindәn alarlar.”

 

Bu sözlәri elә ürәk yanğısı ilә, gözlәri yaşarmış bir vәziyyәtdә deyirdi ki, guya mәnim halıma yanır vә ağlamaq istәyir. Bir üzdәn dә gözlәrinin yaşını silirdi.

 

Mәn onun bütün sözlәrinә inandım. Neçә dәnә ağ mәcidi, bir dә otuz bir dәnә fransız lirәsi varım idi, hamısını ona verdim. Bir neçә ağ mәcidi ilә üç fransız lirәsini mәnә qaytardı. İyirmi sәkkiz fransız lirәsi, Odessada yeddi manata aldığım bir çamadan, vә bütün paltarlarım, arxalığım, üç dәst tәzә mahud pencәk-şalvarım, neçә dәst alt paltarım, köynәyim, tәzә mahud sәrdarım, әbam, qәlәmdanım vә çay dәstgahım onun yanında qaldı. Bir köhnә yorğanla әba, bir az qәnd-çay, çörәk götürüb kirayә götürdüyü bir atlı araba ilә Yafәyә tәrәf yola düşdüm. Bir lirә çıxarıb arabaçıya verdim. Kәsirini aldım. Arabaçıya tapşırmışdı ki, mәni Yafәyә çatdırsın, o da öz borcunu yerinә yetirdi. Oradan getdim Beyruta. Beyrutda şeylәri ünvanına göndәrәcәyi adamın yanına gedib dedim:

 

“Mәnim bir әmanәtim var, sizin ünvanınıza gәlәcәkdir.”

 

Dedi:

 

“Çox gözәl, nә vaxt gәlsә sizә xәbәr verәrәm.”

 

Bu söhbәtdәn iki hәftә keçdi. Şeylәrdәn heç bir xәbәr gәlmәdi. Bir mәktub yazdım. Cavab vermәdi. Yenә dә yazdım, cavabsız qaldı. Sifariş göndәrdim. Fayda vermәdi. Nәhayәt, tәngә gәlib, ağzıma gәlәn yaman-yoğuzu bir kağızda yazıb poçt ilә göndәrdim. Nәhayәt, poçt vasitәsilә aşağıdakı mәzmunda bir mәktub aldım:

 

"Sәn gedәndәn sonra mәni tutmaq istәdilәr. Dükanı bağladım, müqәddәs astanaya dәxil düşdüm. Üç gün-üç gecә yalvarıb yaxardım, aramsız ağlayıb sızladım. Nәhayәt, mәrhәmәt nәsimi başımın üzәrindә әsmәyә başladı. Tәqsirimdәn keçdi. Amma sәnin şeylәrini mürtәd olduğuna görә mәndәn alıb, canıma aman verdi. Şeylәrini möminlәrә vә müstәhәqlәrә payladılar. Mәn yazığa sizinlә dostluq elәdiyimә görә nә qәdәr xәsarәt dәydi. Mәni töhmәtlәndirdilәr. Bütün bu zәrәr vә rütbәmin aşağı düşmәsinә siz bais oldunuz. Bununla belә, sizdәn xәcalәt çәkirәm. Bütün tәqsir özünüzdәdir ki, izn almamış o hәzrәtin xәlvәtinә daxil olmusunuz. Bunlar sizin ayaquzunluğunuzun sәmәrәsidir".

 

Cavabında qәlәmә nә gәldi yazdım, heç bir şeydәn müzayiqә elәmәdim. Yaxşı ki, saatımla qәlәm yanımda idi. Bunları sataram, İstambula kimi kifayәt elәr. Orada bir tanışım var, ondan borc alıb Yәzdә qayıdacağam. Gedib orada deyәcәyәm ki, Mәkkәyә getmәdim. Әkәyә getdim. Bu dinsiz, mәzhәbsiz lotuların cәmiyyәtini elә rüsvay elәyim, bu yolunu azmış binamusların namusunu elә bada verim ki, özlәri     әhsәn   desinlәr, daha bundan sonra heç kәsi aldada bilmәsinlәr.

 

Özlәrini iyrәnc bir adla adlandıran bu rәzil tayfa ilә Ağa Cәlil hәmişә vuruşub mübahisә vә münaqişә etdiyinә görә zarafat vә mәsxәrә ilә onların könlündәkilәri özlәrinә qaytarır. Mәn dә bu hadisәni ona söylәdim ki, hәr yerdә yayılsın. İndi dә mәni tutub onun-bunun yanına aparıb deyir ki, başına gәlәnlәri danış.

 

Nә isә, bir qәdәr gәzdikdәn sonra evә qayıdıb nahar yedik, Hacı ... Tәbrizinin adamı bir mәktub gәtirdi. Yazmışdı ki, xoşsöhbәt qonağımız Mirzә Rza xan Mazәndәrani Marseldәn gәlibdir. Bundan qabaq da gәlmişdi. Onu Yusif әmi görüb, amma siz görmәmisiniz. Sizin zövqünüzә uyğun söhbәt elәyir. Gecә tәşrif gәtirin, şam yeyib, söhbәt elәyәk, hәm dә Mirzә Rza xanın sizin әfkarınıza uyğun, mәlahәtdәn xali olmayan sözlәrinә qulaq asaq.

 

Gecә qonaq getdik. Bizdәn başqa bir neçә nәfәr dә var idi. Hacı ... İbrahim bәyi qonaqlara tәqdim elәdi. Rәsmi tәarüflәrdәn sonra bu kimi mәclislәrә mәxsus söhbәtlәr başlandı. Mollanümaların kәlәkbazlığından, ölkәdәki hәrc-mәrclikdәn, hakimlәrin zülmündәn, rüşvәtxor axundların nalayiq hәrәkәtlәrindәn vә sairәdәn danışıldı. Mәlum adәtә görә söhbәt uzandı, söz bazarı rövnәqlәndi. Nәhayәt, Rza xan dedi:

 

“Mәnim әzizim, bütün bu saydığınız qәbahәtlәrin tәqsiri millәtin öz öhdәsindәdir; çünki millәt öz şәxsi hüququnu әlә gәtirmәk istәmir, dәvә kimi tikan yeyir, yük daşıyır, hәr bir zәhmәtә vә mәşәqqәtә dözür, hәr cür zülmә, tәcavüzә boyun әyir. Әlbәttә, belә olduqda hәr kәs olsa onların çiynindә oturacaq. Dünyanın bütün ölkәlәrindә keçmiş zamanlarda vәziyyәt belә idi. Elә bu әsrin özünü götürәk. Tarixi unutmamışsınızsa Fironların "Mәn ulu allaham" demәsini Bәni-İsraili qul kimi alıb satmalarını, onları әn ağır şәraitdә bәşәrin qüdrәtindәn kәnar işlәri görmәyә vadar etmәlәrini bilirsiniz....

 

Fransa inqilabının başlanğıcında mәşhur siyasi xadim, mütәfәkkir Mirabo Fransa millәtinә xitabәn deyir:

 

"Fransa ölkәsinin övladları! Bilin vә agah olun ki, yoxluq alәmindәn varlıq dairәsinә qәdәm qoyan hәr bir bәşәr övladı sağlam әqlin hökmünә görә gәrәk azadlıq nemәtindәn mükәmmәl şәkildә faydalansın. Azadlıq iki qismdir": biri ruhani azadlıq, o birisi cismani azadlıqdır.”

 

Bizim ruhani azadlığımızı Mәsih dininin başçıları tamamilә әlimizdәn almış, hamımızı ruhani işlәrdә özlәrinin zәlil bәndәsinә vә buyruqlarını sözsüz icra edәn qullarına çevirmişlәr. Buna bizim heç cür dәxalәt etmәk haqqımız yoxdur. Belә ki, bir mәsәlәni cәsarәt elәyib iki dәfә onlardan soruşa bilmәrik. Әgәr soruşsaq, o saat tәkfir çomağını kürәyimizin ortasına endirib, mürtәdlik damğasını alnımıza basacaqlar. Mәhz buna görә dә ruhani mәsәlәlәrdә din başçılarının müti qulu olmalı vә azadlıq nemәtindәn mәhrum qalmalıyıq.

 

Bizim cismani azadlığımızı hakimlәr, yәni müstәbid zalımlar әlimizdәn almışlar. Onlar bu beş günlük dünyәvi hәyatda bizi tamamilә öz әmr vә nәhylәrinә mәhkum salıb, nәfsi-әmmarәlәrinin istәdiyi kimi bizi insan qüdrәtindәn kәnar olan ağır yüklәri çiynimizdә daşımağa vadar etmişlәr. Bu sahәdә dә biz müstәbid zalımların zәlil bәndәsi vә tam hüquqsuz qulu olaraq hürriyyәt vә azadlıq nemәtindәn binәsib vә mәhrumuq.

 

Fransa övladları! Vәtәnin әziz oğulları! Ey mәnim ruzigarı pәrişan, sәfil qardaşlarım! Belә olduqda biz biçarәlәrin çarәsi nәdir? Bizim әlimizdәn kim tutacaq? Sizin qeyrәtiniz vә hümmәtinizә sığarmı ki, biz indiki bәdbәxtlikdә qalaq, allahın hökmündәn vә insaniyyәtin insafından uzaq olan bu odun içindә yanaq? İndi ki, fürsәt var, gәrәk dәrdimizә әlac elәyәk, qәflәt pәrdәsini gözümüzün qarşısından götürәk, özümüzü әbәdi sәadәtә çatdıraq. Bizim istәdiyimiz haqdır, bu azadlığa çıxmaq sizin qeyrәtli hәrәkәtinizә vә hümmәtinizә bağlıdır".

 

Belә nәql edirlәr ki, günlәrin birindә müәzzin minarәnin başına çıxıb azan verirmiş, bir arif dә minarәnin yanında dayanmışdı. Müәzzin allahu-әkbәr sәsini ucaldan kimi o, ayağını yerә döyüb dedi:

 

“Sәnin allahın mәnim ayağımın altındadır.”

 

Camaat toplaşıb onu küfr danışdığına görә haqq vә ya nahaq öldürdü. Bu xәbәr şәhәrin dünyagörmüş hakiminә çatdı. O tez atını minib minarәnin yanına gәldi vә soruşdu:

 

“Arif ayağını hara döyürdü?”

 

O yeri göstәrdilәr. Әmr elәdi, haman yeri qazdılar, ordan bir küp qızıl çıxdı.

 

Hakim dedi:

 

“O biçarәni nahaq yerә öldürdünüz. O, bunu demәk istәyirdi ki, sәn allahı pak niyyәtlә çağırmırsan, qızıl xatirinә çağırırsan, o da mәnim ayağımın altındadır.”

 

Bizim vәzirlәrin әhvalı eynilә bu hekayә kimidir. Onların hәr şeyi puldur, pul. Heç kәsdәn puldan başqa bir şey soruşmurlar, hәtta puldan savayı ayrı bir şey anlamırlar.

 

Mәclisdәkilәr güldülәr. Mәn Mirzә Abbasa işarә ilә andırdım ki, söhbәti dәyişdirsin.

 

Әlqәrәz, şam yeyildi. Qonaqlar gecәdәn dörd saat keçmiş getdilәr, biz dә hәrәmiz öz otağımıza çәkilib yatdıq.

 

Sәhәr Mәhbubә xanım gәlib dedi:

 

“Yusif әmi, buyurmusan ki, nә dәrdim olsa sizә deyim.”

 

Dedim:

 

“Bәli, genә dә deyirәm. Mәn sәnin atan yerindәyәm. Övladın nә dәrdi olsa dәrmanını gәrәk özgәdәn yox, atasından istәsin. Hәr nә istәyirsәn de.”

 

Dedi:

 

“Utanıram, amma bununla belә könlümü dәryaya vurub deyirәm ki, mәn vә bibi iki il tamam bәyin yastığından ayrılmayıb ağladıq. İndi sağalandan sonra üzünü görә bilmirik, hәr gün, hәr gecә ya qonaq gedirsiniz, ya da qonaq gәtirirsiniz.”

 

Dedim:

 

“Mәnim bu gözlәrim üstә, gözümün işığı, mәn dә bundan sonra sizin yanınızda qalaram. Daha nә sözün var?”

 

Dedi:

 

“Sizi demirәm, insaf elәyin, amma özünә demәyin ki, mәn demişәm.”

 

Doğrudan da, insaf alәmindә Mәhbubәnin haqqı var idi. İki illik zәhmәt, qayğı vә ağlamağın acısını bir saat bir yerdә oturub yemәk vә söhbәt elәmәk Mәhbubәnin ürәyindәn çıxarardı, onun zәhmәti vә ağlamağının mükafatı olardı. Düz bir ay İbrahim bәyi qonaq getmәyә, qonaq gәtirmәyә qoymadım....

 

Üç ay keçdi. Günlәrin birindә Haciyә xanım mәni çağırdı. Hüzuruna getdim. Buyurdu:

 

“Yusif ağa, indi sәn İbrahim vә Mәhbubәnin atası yerindәsәn. Özün bilirsәn ki, rәhmәtlik Hacı vәsiyyәt elәmişdi ki, İbrahim otuz yaşına qәdәm qoyanacan evlәnmәsin. Sәn özün bilirsәn ki, bu qıza nә qәdәr xәrc qoyub, onun nә qәdәr zәhmәtlәrini çәkmişdi. Onu İbrahim bәyә nişanlamışdı vә bu barәdә mәnә vәsiyyәt elәmişdi. İndi İbrahim otuz iki yaşına çatmışdır. Hәrçәnd ki, özü evlәnmәk fikrindә deyil, lakin özün yaxşı bilirsәn, bu qız yemәyi, yatmağı özünә haram elәyibdir. İbrahim bәyi görcәk söyüd yarpağı kimi әsir, rәng-rufu itir.

 

Dünәn yuxarı çıxmışdım, gördüm kanonu götürüb hәzin-hәzin çalır, oxuyur, ağlayır. Bir para fars, türk şerlәri dә oxuyurdu. Bu iki beyt yadımda qaldı:

 

Nalәdәndir ney kimi avazeyi-eşqim bülәnd,

Nalә tәrkin qılmazam ney tәk kәsilsәm bәnd-bәnd

Qıl mәdәd, ey bәxt, yoxsa kami-dil mümkün deyil

Böylә kim, ol dilrüba bidәrddir, mәn dәrdmәnd.

 

Ürәyim halına yandı. Qorxuram mәhәbbәti büruzә verә. Xahiş edirәm ya özün, ya da Mirzә Abbasa de ki, İbrahim bәyә desin, hәlәlik şirni içәk, toyu qalar bahara. Axı mәnim dә arzum var, oğul toyu görüm. Mәnim ömrüm dә qurtarıb, istәmirәm bu niskili qәbrә aparım. Bundan әlavә, qız da böyüyübdür. İbrahim dura-dura heç kәs cәsarәt elәmәz ki, ona elçi göndәrsin. Әvvәldәn hamıya demişәm ki, İbrahim evlәnmәyincә qızı heç kәsә vermәyәcәyәm.”

 

Dedim:

 

“Xanım, gözüm üstә, fürsәt әlә düşәn kimi mәtlәbi söylәyәrәm.”

 

Bu söhbәtdәn bir neçә gün keçdi. Hal-qәziyyәni Mirzә Abbasa dedim. Başını aşağı salıb bir qәdәr sakit dayandı. Uzun-uzadı düşünәndәn sonra dedi:

 

“Sәbr elә, tәklikdә mәtlәbi yerbәyer elәrәm....”

 

Bu gün Mirzә Abbas gәlib mәni bağçanın o tәrәfinә çәkәrәk dedi:

 

“Uzun-uzadı söhbәtdәn sonra İbrahim bәyi evlәnmәyә razı saldım. Amma deyir şirni içilsin, lakin toy gәlәn ilә qalsın. İstәyir böyük vә tәntәnәli bir toy tutulsun. Dedi ki, qohum-әqrәbamız var, gәrәk İrandan, İstambuldan vә sair yerlәrdәn üç-dörd ay qabaq camaatdan vәdә alaq.”

 

Tapşırıb Haciyә xanıma deyim ki, toy mәrasimi әvvәldәn axıradәk İran qaydası ilә olmalıdır. Heç birisindә әrәb, türk vә firәng mәrasimindәn tәqlid olunmamalıdır.

 

Haciyә xanımın yanına gedib bu xәbәri dedim. Çox sevindi. Buyurdu qonşu vә tanış qadınlardan bir neçә nәfәrin ayın on ikisinә vәdәsini aldılar. Mәnә isә dedi ki, bir taqә şal, bir dәnә hәlqә üzük, bir dәnә güzgü alım. Evdә bunların hamısı, hәtta hәrәsindәn bir neçә dәnә var idn. Lakin mәn dә bu fikirdә idim ki, gәrәk hamısı Mәhbubәnin adına alınsın. Dedim:

 

“Bәy tapşırıbdır ki, bütün mәrasim İran qaydası ilә olsun.”

 

Dedi:

 

“Elә dә olacaq. Fәqәt sizdәn tәvәqqeim budur ki, bunların ikisinin dә atası yoxdur, siz bunlara atalıq vәzifәsini boynunuza götürәsiniz. Çünki sizdәn başqa bir adamımız yoxdur. Mәn isә ikisinin dә anasıyam. Amma gәrәk әvvәlcә Mәhbubәdәn icazә alaq. Göndәrin Rәfiqәnin anası Zöhrә xanımı çağırsınlar. Qoy o Mәhbubәdәn icazә alsın.”

 

Әrz elәdim:

 

“İbrahim bәy xәstә yatarkәn mәn Mәhbubәnin sirdaşı olmuşam, özüm Mәhbubәyә deyәrәm vә icazә alaram.”

 

Gecә Mәhbubәnin mәnzilinә getdim vә dedim:

 

“Balaca xanım, sәn nәzir elәmişdin bibinin yanında oynayasan. Ayın on ikisindә qonağımız var, oynamağın vaxtıdır.”

 

Gülüb dedi:

 

“Nә qonaqlığıdır?”

 

Dedim:

 

“Xeyir iş var.”

 

Yavaş-yavaş kinayәdәn keçib açıq söylәdim.

 

“Cavab ver, razısanmı?”

 

Başını aşağı salıb sükut elәdi, dedim:

 

“Gәrәk cavab verәsәn, bu rәsmidir vә şәriәt tәlәb edir.”

 

Utana-utana dedi:

 

Sevgiyә canın verәn canın tapar,

Kim ki, candan keçsә cananın tapar.

 

Dedim:

 

“Şairә xanım, indi aşkar cavab vermәk vaxtıdır. Şәmşirin, zәncirin, ölümün yeri deyil. Bir şer de ki, onda mübarәklik ruhu olsun.”

 

Dedi:

 

“Şer mәnim deyil, Qaaninindir. İxtiyarsız olaraq dilimә gәldi.”

 

Dedim:

 

“Mübarәk olsun, razısanmı?”

 

Sakit dayandı. Mәlumdur, sakitlik razılıq әlamәtidir.

 

Mirzә Abbasın yanına gedib dedim:

 

“İbrahimә de, gәlsin gedәk şal, güzgü, üzük alaq ki, ayın on ikisinә hazır olsun.”

 

Adam göndәrdik gәldi. Gördük o da utanır. Deyәsәn xәcalәt çәkirdi. Dedim:

 

“Mәnim gözümün işığı, bu allahın hökmü, Mәhәmmәd peyğәmbәrin qanunudur. Allah hamıya qismәt elәsin. Daha bu mәsәlәdә utanmaq lazım deyil. Gәrәk tam şadlıq vә dilxoşluqla işә başlayaq.”

 

Heç bir söz demәdi. Yüz әlli lirә üçün bank çeki yazıb mәnә verdi vә dedi:

 

“Bankdan alın, nә lazımdır yerbәyer elәyin. Daha mәnim getmәyim vacib deyil.”

 

Nә ki lazım idi, aldım, aparıb Haciyә xanıma göstәrdim, bәyәndi. Qonaqlardan vәdә alındı, şirni vә başqa gәrәkli şeylәr dә alındı.

 

Ayın on ikisindә kalyaskanı qoşdular. İbrahim bәy Mirzә Abbasla minib gәzmәyә getdi. Әrәb vә әcәm qadınlarından ibarәt çoxlu qonaq gәlmişdi. Qadınların qaydası üzrә, Mәhbubәni bәzәdilәr, tellәrini darayıb çiyinlәrinә tökdülәr, doğrudan da qüdrәtin mәşşatәsi onu elә bәzәmiş, fırçası ilә elә qәlәm vurmuşdu ki, o könüllәr istәklisinin qarşısında әql heyran qalırdı.

 

"Gözәl üzә nә lazim mәşşata әli dәysin".

 

Mәn öz mәnzilimdә oturmuşdum. Birdәn Mәhbubәni çәkә-çәkә mәnim yanıma gәtirdilәr. Nişan üzüyü barmağında, gәlin şalı başında idi. Utandığından gәlә bilmirdi. Otağa girib baş әydi. Baxdım gördüm nә Mәhbubә! Әvvәldәn dә o, gözәl vә rәna idi, indi bәzәmişdilәr dә. İxtiyarsız olaraq dedim: "Fәtәbarәkallahu әhsәnül xaliqin". Qamәti sәrv tәk, üzü ay kimi. Utana-utana gәlib әlimi öpdü. Mәni ağlamaq tutdu, bәdahatәn bu şeri dedim:

 

Allah taala inşaallah sizi xoşbәxt vә şadkam

                                                elәsin,

Ulduzlarınızı barışdırsın, hәr günü sizlәrә

                                   bayram elәsin.

 

Sәkinә gülüb dedi:

 

“Ana, ana, Yusif әmi şair olub, ha-ha-ha!...”

 

Bütün xanımlar gülmәyә başladılar. Xeyli güldülәr, mәn Sәkinәyә dedim:

 

“Haydı, şeytan, mәni mәsxәrәyә qoydun?”

 

Yenә dә hamı güldü: ha-ha-ha, şair!

 

Mәn әlacsız qalıb qaçdım, onlar bir dә ucadan güldülәr.

 

Bu günümüz tam şadlıq vә sevinclә keçdi. Mәhbubә sevinirdi, qәribә bir alәmi var idi.

 

Doğrudan da qәribә xilqәt, qәribә qanundur! Adam dürüst fikirlәşәndә nә kimi mәrhәlәlәr vә mәqamlardan keçdiyini dәrk edir. Lakin heyif, yüz heyif ki, dünyanın işlәrindә sabitlik vә davam yoxdur. Zәmanәnin gülü tikansız, balı zәhәrsiz olmur. Şirin dә, acı da, kәdәr dә, sevinc dә bir-birilә yanaşı olur.

 

Bu gecә Hacı Möhsün ağagildә toplaşmışdıq. Bir qәdәr İbrahim bәylә zarafatlaşdıq.

 

Hacı Möhsün ağa dedi:

 

“"Hәblülmәtin"dә vәtәn haqqında bir şer dәrc olunubdur, qulaq asın oxuyum.”

 

Vәtәn haqqında Bәdiin şeri:

 

Gәlin verin әl-әlә, ittihad edin niyyәt

Ki, ittihad ilә çatmış murada hәr millәt.

Könül verin hamınız birliyә, müsәlmanlar.

Sәadәt ulduzunuz ittihadsız sozalar.

Bilin ki, ismәtiniz varınızla, ey dostlar,

Cahanda birlik ilә, ittihad ilә qorunar....

Olubdu elmdәn hәr yerdә bәndәlәr azad,

Cәhalәtә sәn әsir olmusan niyә, heyhat!

Zәmanә oldu digәrgün, dәyişdi cümlә cahan,

Olubdu elmü hünәr hәr tәrәfdә nurәfşan.

Bu köhnә irs ki, qalmış sәnә ata-babadan,

İnan ki, dәrdlәrinә eylәlmәz bu gün dәrman.

Zәmanә nizә vә şәmşir ruzgarı deyil,

Bu gün tüfәng ilә top, mavzerin zәmanıdı, bil.

Sәn indi xabdәsәn qәflәt içrәsәn, әfsus,

Qoyubdu dörd tәrәfә düşmәnin bü gün casus.

Biri ticarәt adilә varın-yoxun talayır,

Biri dәyanәt adilә başında od qalayır....

Xülasә, aç gözünü vaqifanә, aldanma,

Bu qövmi-bişәrәfin şum mәqsәdin anla.

Әlaci-vaqiәni etmәsәz әzәldәn әgәr,

Tәәssüf içrә bütün ömrünüz xitamә yetәr,

Bu fikrü zikr ilә bir az da ömr sürsәn әgәr,

Bu yerdә, şübhәsi yoxdur, nәhali-küfr bitәr.

Danışma bir dә, Bәdia, güvәnmә öz sәsinә,

Tәrәqqi eylәmişik biz dә, leyk tәrsәsinә!

 

Hacı Tәbrizi qәribә bir vәcd vә sevinclә dedi:

 

“Allah bu kimi şairlәri müvәffәq elәsin. Әgәr bizim bütün şairlәrimiz bu mәslәkdә olub, bir-birinin sәsinә sәs versәydilәr, vәtәnpәrvәrlik hisslәrini tәrәnnüm etsәydilәr, şübhәsiz, bizi cәhalәtin tәhlükәli girdabından çıxarar, sәrgәrdanlıqdan qurtarıb sәadәt yoluna qәdәm qoymağımıza kömәk edәrdilәr, ürәyimizin zәminindә mәrifәt toxumu sәpib becәrәrdilәr. Daha bugünkü kimi hәmvәtәnlәrimiz cәhalәt, nadanlıq zülmәtindә vәtәn növhәsi oxuyub ağlamazdılar....”

 

Hәqiqәtәn demәk lazımdır ki, bizim ruhumuz ölübdür:

 

"Hanı bir İsa nәfәsli kim, dirildә bizlәri?!"

 

İbrahim bәy bu sözlәrә heç bir cavab vermәk istәmәdiyi bir vәziyyәtdә dedi:

 

“Siz dә üç-dörd ildәn sonra bu kimi söhbәtlәri daha etmәzsiniz. Bizim nöqsanımız ondadır ki, gec ayılmışıq, gec gәlsәk dә hәlә qapı bağlanmamışdır. Tezliklә ümid çiçәklәri açar, sәadәt nәsimi başımızın üzәrindә әsәr.”

 

Hәlә döz dövlәtin fәcri açılsın,

İqbalın sübhündәn bir әsәrdir bu.

 

Mәnim Süveyşdә bir para işlәrim var idi. Gedib onlara sәrәncam verib gәldim. Mәn gәlәndәn bir gün sonra poçt gәldi. Yalnız Tehrandan bir mәktub var idi. Alıb İbrahim bәyә gәtirdim. Dedi:

 

“Bundan başqa mәktub yox idi?”

 

Dedim:

 

“Xeyr....”

 

Şamdan sonra qapı döyüldü. Hacı Mәsud gәlib dedi:

 

“Hacı Möhsün ağa Mehdi bәylә gәlibdir.”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Yuxarıya çıraq aparın, de buyursunlar.”

 

Durub yuxarı çıxdıq. Hacı Möhsün ağa dedi:

 

“Yusif әmi, "Hәblülmәtin" gәlibdir. Onda vәtәn haqqında bir şer dәrc edilibdir. Mehdi bәyә dedim gedәk İbrahim bәyin yanında oxuyaq, Yusif әmi söhbәtdәn әvvәl yazsın:

 

Dinlә neydәn nә hekayәt elәyir.”

 

Bәdiin vәtәn haqqında yazdığı qәsidә.

 

Söylә, şair, bir mәnә, söylә, nә vaxtadәk sәn,

İşvәli dilbәrlәri sözlә vәsf edәcәksәn.

Mahir şairәm deyә, sözlәri düzә-düzә,

Quru mәdhiyyәlәri deyәrsәn üzümüzә.

Qәrәz, tamah üzündәn ürfandan söz açırsan,

Mövhum yarın vәsfini, söylәyirsәn yalandan.

Deyirsәn: -- "Ey gözәllәr, dilbәrlәr ilahәsi.

Eşqinә möhtac olan aşiqlәrin qiblәsi,

Gözәllikdә mislin yox, işvәn artıq,

Qәmzәn çox.

Sifәtin aydır, inan, hәsrәtdәn günüm qara,

Boyun yoğrulub nazdan, dәrdindәn könlüm yara,

Yanıram od içindә, gözәl, ayrılığından.

Bilmirәm yanacağam burada nә vaxtacan.

Bu sözlәri satmaqçin aparsanız bazara,

İnanın ki, almazlar bircә dәstә kavara.

Heç özün dә bilmirsәn bu saqqız çeynәmәyi.

Hәr tәrәfә salıbsan mәnasız küy-kәlәyi.

Qeysin eşq macәrası, Leylinin şikayәti,

Mahmudun dastanı, Ayazın hekayәti,

Köhnәlmiş, vaxtı keçmiş quru bir әfsanәdir,

Gәl indi bu dövranın nәğmәlәrini dindir.

Bir dәfәlik әl götür köhnә әfsanәlәrdәn.

Şair, söz aç bizlәrә bu gün dәrdli vәtәndәn.

Әgәr vurğunluğa varındısa hәvәsin,

Köklә simli sazında vәtәnin tәranәsin.

Yoxdur vәtәndәn savay füsunkar, nazlı bir yar,

Könlünü ver vәtәnә, ona ehtiyacın var.

Ürәklәri odlayan gözәl vәtәn yavrusu

Rәqibin xәtәri ilә üz-üzәdir, doğrusu.

Vәtәnin sәadәtin, tәrәqqisini anla,

İnci sözlәri topla, şer söylә ilhamla.

Söylә, nә vaxta kimi qәflәtdә qalacaqsan,

Seçә bilmәyәcәksәn enişini yoxuşdan?

Elmdir maya verәn dünyada sәadәtә,

Elmsiz tәrәqqiyә insan da yol taparmı?

Qanadsız quş uçarmı?

Elmin arxasınca get nә qәdәr ki, ömrün var.

Elm sәni hәr zaman yüksәlişә aparar.

Bağla dodaqlarını ey Bәdi! Danışma çox,

Bu köhnә ölülәrdәn deyәsәn sәs-sәmir yox!

 

“Bәh, bәh, afәrin belә şerә vә şairә. Mәrhәba belә qızıl qәlәmli şairә! Hәqiqәtdә әsl şer, şairlik, doğru söz vә dәyanәt bundan ibarәtdir. Bәdiin qadası o alçaq yalançıların canına gәlsin. Bu müddәtdә bir nәfәr nәcib şair tapılmadı ki, bu üslubda şer yazsın. Heç hәyaları yoxdur, tәriflәdiyi adam camaatın qarşısında qara qul kimi dayandığı halda onu Misir Yusifi adlandırır, kor gözlәrini nәrgizi-şәhlaya oxşadır. Hәr gün arvadı heyvәrә oğlunun üzünә tüpürür, peysәrinә salır, qorxusundan çıraqsız ayaqyoluna gedә bilmir. Amma bizim bu yalançı yaltaqlar şücaәtdә onu Rüstәmdәn vә Sam Nәrimandan üstün tuturlar, әn alçaq bir adamı fәzilәtmәdar adlandırırlar. O tәriflәnәn namәrd oğlu da heç utanıb qızarmır. Halbuki özü dә bilir ki, ona verilәn tәriflәrin hamısı әsassız vә yalandır. Mәn bilmirәm, әgәr gül, tikan, Leyli vә Mәcnun, Fәrhad vә Şirin, Xosrov vә Pәrviz, ay vә günәş olmasa idi bu şüursuz şairlәr nә edәrdilәr, tәriflәdiklәri adamları nәyә bәnzәdәrdilәr.

 

Beş yüz ildәn artıqdır ki, bütün şairlәr eyni üslubda söz qoşmuş, zalımları, mәdәniyyәt vә insaniyyәt düşmәnlәrini tәriflәmişlәr, onları Әnuşirәvandan üstün tutmuşlar, hәtta Әnuşirәvanı onların dәrbarının nökәrlәrindәn biri hesab etmişlәr. Onların bir beytinin mәnasını başa düşmәk üçün gәrәk lüğәt kitabına baxasan. Özlәri dә lüğәt kitabına baxmasalar ikinci beytin qafiyәsindә mәәttәl qalacaqlar. Şer budur, şairin hünәri vә fәzilәti dә bundan ibarәtdir, bir kәlmә artıq-әskiyi yoxdur. Bәrәkallah!...”

 

Mәn dedim:

 

“Bәy әfәndim, Bәdi elә bil ki, sizin Qәzvindә Şәmsüşşüәra ilә olan söhbәtinizi nәzmә çәkibdir.”

 

Hacı Möhsün ağa dedi:

 

“Sәbr elәyin, başqa nömrәdә dә qәsidә vardır.”

 

Hamımız yaylıq çıxarıb gözümüzün yaşını sildik. Bәdiә afәrinlәr deyib, canına dua elәdik. İbrahim bәy dedi:

 

“İşә bax, gücә bax, belә gözәl nәsihәtlәrlә çıxış edәn bir qәzetin vәtәndә yayılmasını qadağan edirlәr. İstәyirlәr ki, hәmvәtәnlәrimiz onun şirin sözlәrini eşitmәsinlәr, vәtәn üçün haray çәkib ağlamasınlar, zalımın zülmündәn şikayәt elәmәsinlәr, onun әleyhinә üsyan qaldırmasınlar. Bu nә fәlakәtdir ki, biz düçar olmuşuq! Millәtin bütün tәbәqәlәrinә qәzet oxumaq lazımdır, qәzet hamıya lәzzәt verәr, maddi vә mәnәvi mәnfәәt gәtirәr. Yalnız murdar mәqsәdlәr güdәnlәr öz yaramaz әmәllәrinin qәbahәtini pәrdәlәmәk üçün hörmәtli millәti qәzet oxumaq nemәtindәn mәhrum etmişlәr. Halbuki Afrika çölündәki hәbәşlәr vә zәncilәr belә hal-hazırda qәzet vә maarif sahibi olmuşlar. Hamı pis әmәllәr vә yaramaz xәyanәtlәrdәn tezliklә xәbәrdar olur vә başa düşür ki, mәdәni, hәqiqi insan olmağı öyrәnmәk lazımdır.

 

Tәәssüf olsun ki, indi biz insanlıq vә mәdәniyyәt sifәtlәrindәn mәhrum olmuşuq, yer üzündә yaşayan millәtlәrin әhvalından xәbәrsiz qalmışıq. Mәdәniyyәt kәsb etmәyi dövlәtpәrvәrliyin ziddinә qәlәmә verir, dövlәti dә başdan çıxarırlar. Min cürә qәm, kәdәr, müsibәt vә matәmә düçar olduğumuz halda cınqırımızı belә çıxarmırıq.”

 

Xülasә, mәclis bu söhbәtlәrlә başa çatdı. Hәr birimiz öz evimizә getdik. Sabahı gecә Hacı Mәsud gәlib dedi:

 

“Haciyә xanım sәni çağırır.”

 

Gedib gördüm ana-bala әylәşiblәr. Salam verdim. Haciyә xanım dedi:

 

“Mirzә Yusif, biz İbrahimlә dava elәyirik, qәrar qoymuşuq ki, sәn nә desәn qәbul elәyәk.”

 

Dedim:

 

“Nә üstә dava elәyirsiniz?”

 

Dedi:

 

“Mәn deyirәm ki, yuxarı otaqları tәmir elәyәk, rәnglәyәk, kağızlarını dәyişәk. İbrahim razı olmur, deyir lazım deyil. Mәn istәyirәm hәr bir şey tәzә olsun. Mәnim dә arzum var. Sәn mәslәhәt bilirsәn, ya yox?”

 

Dedim:

 

“Әlbәttә, dörd otağı tәmir elәmәyin otuz lirәdәn artıq xәrci yoxdur. İndi ki, bu qәdәr xәrc çәkmişik, bu işi dә görmәk lazımdır. Otaqların da kağızlarını dәyişәrik. Mәn sizin fikrinizi bәyәnirәm, әlbәttә, bәy dә razı olacaq.”

 

İbrahim bәy başını buladı, xudahafizlәşib getdi. Gördüm Mәhbubә qapının dalında dayanıb gözlәyir, içәri girib dedi:

 

“Yusif әmi, qorxurdum deyәsәn ki, lazım deyil. Allah sizә ömür versin, sәndәn çox razı oldum. Amma kağızlardan nümunә gәtir, mәn özüm seçim. İstәyirәm pәrdәlәrin rәnginә uyğun gәlsin.”

 

Dedim:

 

“Qorxma, pәrdәlәri dә dәyişәcәyәm, qoy hamısı tәzә olsun.”

 

Sevincәk getdi....

 

Firәnglinin dili ilә deyilәn sözlәrә qulaq asdıqdan sonra İbrahim bәyin rәngi qaçdı. Qulaqlarının dibinәdәk zәfәran kimi saraldı. Gördüm daha oturmaq iqtidarında deyil. Tez kalyaska tutub evә gәtirdim. Birbaş öz otağına getdi. Hövsәlәsiz olduğuna görә onunla heç bir söhbәt elәmәdim. Öz mәnzilimә gedib istirahәt elәmәk istәdim. Bir saatdan sonra Hacı Mәsud gәlib dedi:

 

“Xanım yatıbdır, sәn gәl gör ağa nә üçün ağlayır?”

 

Gedib otağına girmәmiş qapının dalında dayanıb qulaq asdım. Gördüm İbrahim bәy öz-özünә deyir: "Ey vәtәn, ey mәnim әziz anam! Bu nә fәlakәtdir ki, sәnin oğulların sәnә rәva görmüşlәr?”

 

Sәnin bәdnamçılıq vә rüsvayçılığını firәngilәrin qulağına naxәlәf evladların çatdırdılar. Hәr bir avara-yava firәngi sәnin evladlarının hәrәkәtlәrinә gülür, parklarda onların yaxasından tutaraq mәzәmmәt elәyir, öz vәziyyәtinin yaxşılığına öyünür. Hal-hazırda sәni sevәn elә bir adam yoxdur ki, halına ağlamasın.

 

Dün bir ölü üstündә yüz nәfәr ağlayırdı,

Bu gün bir kәs yoxdur ki, yüz nәfәrә ağlasın.

 

İbrahim bәy bu kimi sözlәrdәn deyib, hönkür-hönkür ağlayırdı. Hacı Mәsuda dedim:

 

“Tez qaç, Mirzә Abbası gәtir.”

 

Özüm otağa daxil oldum. Az keçmәmiş Mirzә Abbas da gәldi. Soruşdu:

 

“Qardaşım, sәnә nә olmuşdur? Nә üçün ağlayırsan? Niyә özünü hәlak elәyirsәn? Dünya sәnin şad olmağin vә ya qüssә elәmәyinlә dәyişmәyәcәk ki, dözmәk lazımdır.

 

"Әssәbrü miftahül-fәrәc" sәbir xoşbaxtlığın açarıdır demişlәr.”

 

Elә düyün yoxdur ki, açılmasın,

Kişi gәrәk işdәn qorxub qaçmasın.

 

Bәdgümanlığı başından büsbütün çıxar, xoşbin ol.

 

"Bütün işlәr düzәlәr, amma gәrәk sәbr olsun".

 

Ona bir qәdәr tәsәlli verdi, sonra dedi:

 

“De, atları kalyaskaya qoşsunlar, çıxaq bayıra. Böyüklәr demişlәr: dәrdü qәm çoxalanda qәbristana get. Cümә gecәsidir, gedәk qәbristana, әhli-qübura bir fatihә oxuyub xәtm edәk.”

 

Kalyaska hazır oldu. Oturub getdik mәrhum Hacının qәbri üstünә. İbrahim bәy özünü qәbrin üstünә atıb, şiddәtlә ağlaya-ağlaya dedi:

 

“Atacan, xoş halına ki, getdin, bu kәdәrli günlәri görmәdin. Mәn sәnin bütün vәsiyyәtlәrini yerinә yetirdim. Amma sәnin nәslini vәtәnә qaytara bilmәdim. Atacan, özüm gedib gördüm ki, özgәlәrin haqqımızda dediklәrinin hamısı doğrudur. Atacan, kaş qıçım sınaydı, heç getmәyә idim. Hәmvәtәnlәrin bizi mәzәmmәt elәmәsindәn әl çәkib, indi firәngilәr dә eyiblәrimizi qәzetlәrdә yazıb dünyaya bildirirlәr. Atacan!

 

Vәslinin intizarı çәksә dә qiyamәtә,

Dözәrәm bu möhnәtә çatınca sәadәtә.

 

Ata, mәnim xahişimi yerinә yetir, mәni öz yanına çağır. Mәndә bundan artıq yaşamaq taqәti yoxdur. Dost-düşmәnin vәtәnim haqqındakı şәmatәtinә dözә bilmirәm. Hәyatımdan bezmişәm. Hamı mәnә diluzunluq etmәyә başlamış; ilahi, mәnim canımı al, mәni xilas elә!”

 

Bu vaxt Mirzә Abbas İbrahim bәyin qolundan tutdu, qәbrin üstündәn qaldırıb dedi:

 

“Qardaş, sәn ki, lap dәli olmusan! Camaat sәnin toyunu, bayramını görmәk arzusundadır, sәn isә özünә ölüm arzulayırsan.”

 

Bir yolun fәrqinә bax, gör haradandır haraya!

 

“Bu nә raz-niyazdır elәyirsәn? Bu nә yersiz duadır? Dur ayağa, dur ayağa, gedәk.”

 

Gәldim dәrdim azalsın,

Artdı, ziyadәlәndi.

 

Onu güclә qәbristandan çıxarıb kalyaskaya oturtduq. Evә qayıtdıq. Lakin heç kәs dinmirdi. Heç birimizdә nәinki danışmaq, heç nәfәs çәkmәk taqәti belә yox idi.

 

Haciyә xanım gәlib soruşdu ki, nә xәbәrdir? Dedim:

 

“Heç bir xәbәr yoxdur. Yenә dә qüssә üz verib, özü dә haman qüssәlәrdәndir.”

 

Mirzә Abbas bir az oturandan sonra durub getdi. Mәhbubә mәnim otaqdan çıxmağımı gözlәyirdi. Mәn dә otaqdan çıxdım. Ağlar gözlә, yanar ürәklә soruşdu:

 

“Nә olubdur?”

 

Dedim:

 

“Heç bir şey olmayıb, "Hәblülmәtin" qәzetini oxuyub, kәdәrlәnibdir.”

 

Dedi:

 

“Bundan sonra "Hәblülmәtin"i bizim qapıdan içәri buraxmayın. "Hәblülmәtin" gәlәndә әvvәllәr mәn dә bәzәn onu oxuyurdum. Mündәricatını yaxşı başa düşә bilmәsәm dә bәzi mәqalәlәri mәni haldan-hala salıb ağladırdı. Deyәsәn, o qәzetin müdiri mәrsiyәxan imiş, ya da mәhәrrәmlikdә anadan olubdur. O qәzetdә İran barәsindә heç zaman xoş bir xәbәr, sevindirici bir mәtlәb görünmәmişdir. Mәlumdur ki, belә xәbrlәri oxumaq bәyә zәhәr içirmәk kimidir.”

 

Dedim:

 

“Doğru deyirsәn, mәp özüm dә bundan sonra oxumayacağam. Lakin qәzet yazanın tәqsiri yoxdur. Qәzetin borcu güzgü kimi olmaq, pisi -- pis, yaxşını -- yaxşı göstәrmәkdir. İranlıların әmәlindә vә ovzaında elә bir yaxşı cәhәt yoxdur, o necә yaxşı xәbәrlәr yazsın?”

 

İbrahim bәy nә çay içdi, nә dә şam yedi. Pәrişan halda әylәşib başını aşağı salmış, dәrdli könlündәn yanıqlı-yanıqlı ahlar çәkirdi. Bir ay tamam bu vәziyyәtdә evdә qalıb bayıra çıxmadı.

 

Haciyә xanım nә qәdәr istәyirdi ki, hәkim çağırsın, o, razı olmurdu. Gündә iki-üç fincan südlü qәhvә, gah da çay içirdi. Lakin hәr gün qırx-әlli papiros çәkirdi.

 

Dostlar hәr gün gәlib әhvalını soruşur, könlünü alırdılar. Gündәn-günә bәdәni әriyib arıqlayır, zәiflәyirdi, qüvvәtdәn vә taqәtdәn düşürdü. Hәmişә fikir-xәyalda idi.

 

O, qadınlar kimi hönkür-hönkür ağlayıb, nohә demәyә başladı. Haciyә xanım vә bәdbәxt Sәkinә qaçıb qapının dalında dayanaraq nә hadisә üz verdiyini bilmәk istәdilәr. Mәn qonaqlara işarә elәdim. Onlar durub getdilәr. Haciyә xanım vә Mәhbubә otağa daxil oldular. Xanım dedi:

 

“Oğlum, oğlum, nә xәbәrdir? Nә olubdur?”

 

İbrahim bәy asta-asta cavab verdi:

 

“Anacan, pәrişan, pәrişan....”

 

Xanım üzümә baxıb soruşdu:

 

“Mirzә Yusif, qonaqlar nә qәlәt dartdılar? Nә dedilәr ki, mәnim oğlumu bu günә saldılar? Bәs sәn görmürsәnmi ki, mәnim oğlum xәstәdir? Bunları nә üçün toplayırsan?”

 

Dedim:

 

“Xanım, onlar mәhәbbәt vә qayğı üzündәn buraya gәlib, onunla mülayim söhbәtlәr elәyirdilәr. İstәyirdilәr başı qarışsın, kәdәri azalsın. Onlardan heç bir xilaf iş baş vermәdi. Tehrandan bir mәktub gәlmişdi. Onun tәkidi ilә mәn kağızı oxudum. Bu vaxt İbrahim bәy birdәn papağını yerә vurub, sәsi kәsik vә hәzin ahәnglә dedi:

 

“Tfu sәnә, ey ruzigar, tfu sәnә. Pәrişan, pәrişan!...”

 

Bәli, doğrudan da pәrişan. O gecәni sәhәrәdәk belәcә oturduq, heç birimizin gözünә yuxu getmәdi. Sәhәr adam göndәrdim, hәkim Saleh әfәndi gәldi. Dedi:

 

“Mәn Tәntәdә idim, srağa gün gәlmişәm.”

 

İbrahim bәyin kefini soruşdu, dedilәr yenә dә xәstәlәnibdir.

 

İbrahim bәyin otaqına gәlib, salam verdi. İbrahim bәy çox hәzin sәslә    "әleykәssәlam" dedi. Hәkim soruşdu:

 

“Nә olubdur?”

 

İbrahim bәy dilini çıxarıb, işarә ilә su istәdi.

 

Hәkim dedi:

 

“Samovardan qaynanmış su gәtirin.”

 

Gәtirdilәr, azca içdi. Hәkim nәbzini tutub, müayinә elәdi. İstiölçәni qoydu. Gördüm halı pozuldu. Nüsxә yazıb, içmәli dәrman tapşırdı. Otaqdan çıxarkәn mәnә işarә elәdi, bәrabәr getdik dedi:

 

“Mәhbubәyә vә anasına demә. Bu birinci xәstәlikdәn deyil. İndi xәstәliyi doğrudan da şiddәtlәnmişdir. Muğayat olun! Yenә dә axşamüstü gәlәrәm. Bir az nar verin yesin.”

 

O getdi. Mәn dә otağa qayıtdım, dedim:

 

“Hәkim deyir, xәstәnin yanında ağlamaq olmaz, onun halına pis tәsir edәr.”

 

Mәhbubә tez ağlamağını uddu, gözlәrini sildi.

 

Xәstәnin halı gündәn-günә xarablaşırdı. Dörd gün dә keçdi.

 

Mәhbubәnin halı mәlumdur, daha nә kimi nohәlәr deyib ağlamasını şәrh etmәyә heç bir ehtiyac yoxdur. Beşinci gün Saleh әfәndi gәlib xәstәni müayinә etdikdәn sonra dedi:

 

“Sabah üç-dörd hәkim gәtirәcәyәm. Sabahısı gün haman Şeyx Yusifül-Seyyid, Volf vә iki başqa hәkim gәlib, bir-bir İbrahim bәyi müayinә etdikdәn sonra başqa otağa keçdilәr. Bәdәninin hәrarәti qırxdan artıq idi. Fransızca bir az danışdılar. Tәzә gәlәn hәkimlәrdәn biri mәndәn soruşdu:

 

“Siz xәstәnin atasısınızmı?”

 

Saleh әfәndi dedi:

 

“Xeyr, bu onun müәllimidir, elә atası yerindәdir.”

 

Dedi:

 

“Deyin, eybi yoxdur.”

 

Saleh әfәndi dedi:

 

“Yusif ağa, mәn sizә birinci gün dedim, indi bunlar da deyirlәr, xәstәnin iyirmi faiz sağalmaq ümidi var.”

 

İki әlli başıma vurub dedim:

 

“Aman allah, aman allah! Mәgәr bunun xәstәliyi nәdir ki?...”

 

Bir dәrman da ona әlavә elәyib getdilәr. Sәkkiz günә kimi İbrahim bәyin halı daha da pislәşirdi. Özünü anlamırdı. Saleh әfәndi dedi:

 

“Taxtını yığışdırın, yasdığını fәrşin üstündәn salın, bir qәdәr rahat olsun.”

 

Onun dediyi kimi elәdilәr. Mәhbubә çiynilәrindәn, hәkim ayaqlarından tutdu, Hacı Mәsud da kömәk elәyib, taxtdan götürüb yerә salınmış yasdığa uzatdılar. Bir tәrәfdә anası, o biri tәrәfdә Sәkinә oturmuşdular. Mәhbubә bir hәftә idi ki, nә yeyirdi, nә dә yatırdı. Qup-quru quruyub taxtaya dönmüşdü.

 

Mәhәrrәmin әvvәli idi. Evdә qiyamәt qopmuşdu. Hamının günü qara idi. Hәkim gecәni getmәdi. Qoltuğuna istiölçәn qoydu. Bәdәninin hәrarәti qırx bir sәhldir, qırx ikidәn dә keçmişdi. Mәnә işarә elәdi ki, bir tәhәr Mәhbubәni otaqdan çıxarım ki, xәstәnin vәsiyyәti olsa elәsin. Dedim:

 

“Mümkün deyil, getmәz, sәn dә bir söz demә, faydası yoxdur.”

 

Evdә qiyamәt qopmuşdu. Ağlamaq, vaveyla sәsi yeddi qonşuya gedib çatırdı. Birdәn gördüm Mәhbubә özünü İbrahim bәyin üstünә atdı. Elә "ağam", "sevgilim" deyib qışqırdı ki, dәr-divardan nalә qopdu. Uca sәslә dedi:

 

“Mәnim ruhi-rәvanım, hara gedirsәn? Mәnim canımın aramı, mәni kimsәsiz, yalqız qoyursan? Sәnә qurban olum, bәs mәn sәnsiz qalacağam? Yox, vallah, sәnsiz mәnә yaşamaq haramdır! Yaşamayacağam!”

 

Әtәyindәn heç vaxt mәn әl üzmәrәm,

Dözә bilsәn dә, mәn dözә bilmәrәm.

Uzun illәr boyu sәni gözlәdim,

Vüsala yetmәyi daim dilәdim.

Sәni İran eşqi öldürdü yәqin,

Sevgidә sәndәn da olaram mәtin.

 

Hacı Mәsud gәldi, qeyzlә Mәhbubәnin saçlarından tutub dartdı vә dedi:

 

“Dur, sәn mәnim ağamı boğdun!”

 

Mәhbubә qışqırıb dedi:

 

“Çәkil kәnara, ey Hәmzәnin qatili! Ay qara üzlü cәllad, sәn istәyirsәn ruhu bәdәndәn ayırasan?...”

 

Bu hәngamә sәhәr açılanadәk davam elәdi. Qonşu arvadlar әrәblәrin qaydası ilә qıy vurub nohә oxuyurdular. Mәhşәrin nümunәsi olan, cigәri kabab elәyәn bu vәziyyәt tanışın da, yadın da ürәyinә od vururdu.

 

Haciyә "nakam oğul vay, cavan balam vay!" deyirdi. Sәkinә huşunu itirib bayılaraq saçlarını yolur, başını divara vurur, "vay, qardaşım, mәni yetim qoyursan!" deyirdi.

 

O biri tәrәfdә Hacı Mәsud yumruğunu başına elә möhkәm vurdu ki, әqiq üzüyü başına batıb yarıldı. Al qan qara üzünә axmağa başladı. Bir ucdan "ya mövla" deyib, göz yaşı tökürdü. Mәn dә papağımı bir tәrәfә atıb, başı açıq, köynәyimin yaxasından әtәyinә kimi cırılmış halda üz-gözümә vururdum. Hәkim әllәrini qoltuğuna qoyaraq heyran vә sәrgәrdan dayanıb baxırdı. Qonşular nohә deyirdilәr.

 

Mәhbubә:

 

“Sevgilim, istәklim, ağam!

 

Götürmәrәm әlimi damәni-vüsalindәn!

 

Mәnim ruhi rәvanım, sәninlәyәm, sәninlә,” -- deyib, İbrahim bәyә yapışmışdı.

 

On beş dәqiqәdәn artıq nә Mәhbubәdәn sәs çıxdı, nә dә İbrahim bәyin nәfәsi eşidildi.

 

Hәkim yaxınlaşıb müayinә elәdi, iki әlli başına vurub dedi:

 

İkisi dә tamam olmuşlar.

 

 

 

 

ÜÇÜNCÜ CİLD

 

 

ÜÇÜNCÜ CİLDİN MÜQӘDDİMӘSİ

 

Qәlәmi әlә alıb, İbrahim bәyin "Sәyahәtnamә"sinin üçüncü cildini başlamaq istәyirәm. Lakin fikrim elә pәrişandır ki, iki kәlmә mühüm mәtlәb yazmaq iqtidarında deyilәm. Bilmirәm mәtlәbi haradan başlayım, necә bәyan elәyim. Qәlәmim qurudu, barmağım od tutub yandı, daha nә yazım? Yazılmış bir şey qalmamış; nә deyim? Deyilmәmiş bir söz qalmamış, kinayә qurtarmışdır, rәmz tükәnmişdir, izah aydınlaşmışdır. Heç nә, heç bir şey qalmamışdır. Tarixçi deyilәm ki, tarix yazıb, keçmişdәkilәrin әhvalatını qәlәmә alam, şair deyilәm ki, şer yazıb, qafiyәpәrdazlıq edәm. Natiq deyilәm ki, söz quraşdıram, münәccim deyilәm ki, sözümü әflakın hәrәkәt etmәsi ilә әsaslandıram, siyasi mәktәbdә oxumamışam ki, beynәlxalq hüquqdan vә tarixdәn dәm vuram. Öyrәndiklәrimi tuti kimi deyib qurtardım. Dağarcığımda nә var idi xәrclәdim. Yalandan-palandan özümdәn şer dә oxudum. Gülünc vәziyyәtә düşdüm, xoruz olub banladım, qışqırdım, haray çәkdim, başıma әmmamә qoyub azan verdim, dedim: oyaqlıq yuxudan yaxşıdır, anla!

 

Uca sәslә bağırdım: -- “yahu, qәflәt yuxusundan oyanın!”

 

Hamamçı olub, buğ çәkib dedim: "ey qәflәt yuxusunda yatanlar, durun, hamam açıldı, üz-gözünüzü yuyub sәfalanın, kәsalәtdәn çıxın, tövbә qüslü elәyib, özünüzә söz verin ki, bir daha zülm etmәyәsiniz. Mәzlum da olmayasınız, itaәti dә tәrk etmәyәsiniz.

 

Sәsim boğazımda düyünlәnib qaldı, heç bir kәs oyanmadı ki, mәnim sәsimi eşitsin. Heyif ki, bu sәhәr banlayan xoruzun banı heç kәsin qulağına çatmadı.

 

Belә olduqda mәn nә yazım, nә deyim? Vәtәnin xәstәliyini hansı dillә vәtәn evladına çatdırım? Kimә deyim? Nә bir görәn göz var, nә dә bir eşidәn qulaq.

 

Hamı ölü ikәn diri, diri ikәn ölüdür. Mәnim sәsimi eşidib, mәqsәdimi anlayanlar da susdular. Bir parası mәni mәzәmmәt elәmәyә başladı, bәzilәri dediklәrimi füzulluq hesab edib, mәni tutmaq vә әzab-әziyyәtә mәruz qoymaq niyyәtindә oldular. İndi ki, zalımlar belә bir niyyәtdәdirlәr üçüncü cilddә labüd olaraq, iş eyham, kinayә vә işarәdәn keçib, sözümüz açıq vә pәrdәsiz olacaqdır.

 

Mәlamәt oxundan üz döndәrmәrәm,

Mәn arvad deyilәm, aslan tәk әrәm.

 

Qoy hәr nә olacaq olsun. Yeri gәldikcә İranın son yüz illik tarixindәki bir para hadisәlәri, vәtәnin hәrc-mәrcliyә düçar olması sәbәblәrini eşitdiklәrim, oxuduqlarım vә gördüklәrimin әsasında yazacağam. İndi artıq iş-işdәn keçibdir. Bıçaq sümüyә dayanmışdır. Bu vәtәn divanәsi uca sәslә deyir ki:

 

“Ey Çingiz tayfasının qalıqları! Bilin vә agah olun ki, sizin hökmranlıq dövrünüz başa çatmışdır. Ey millәtә zülm edәnlәr, ey insanlıq ailәsinә cәfa edәnlәr, ey mәdәniyyәt qanunlarının düşmәnlәri! Tәbiәtin әli tezliklә sizin haqsızlıqlarınızın, bәd әmәllәrinizin müzdünü ovcunuza qoyacaq, öz rәftarınızın cәzasını çәkәcәksiniz. Tezliklә hәqiqi intiqamçı sizin bu lәnәtә gәlmiş qoşunlarınızı qan dәryasında boğub mәhv edәcәkdir. Millәtin arasında görünәn bu fәaliyyәt vә qeylü qal, şübhәsiz ki, sizlәrә әdәb dәrsi vermәk üçündür vә bu dәrsi sizә verәcәklәr. Belә olduqda, özünüzün dә üzvü olduğunuz әhaliyә rәhm elәyin, bir anlığa özünüzә gәlin, ayıq başla düşünün, sәlәflәrin tarixini oxuyun, keçmişlәrin әhvalını xatırlayın. Siz Bәrmәk evladından artıq deyilsiniz. Onların da qulluğunda sizin kimi yüzlәrlә cәfәrlәri var idi. Axırı necә oldu? Cәfәr-Bәrmәkinin anası Aliyә xatun qurban bayramı varlılardan birinin evinә getdi. Ev sahibi gәlib öz arvadından bu qadının kim olduğunu soruşdu. O dedi:

 

“Bu, Cәfәrin anasıdır.”

 

Ev sahibi hörmәt qaydasını yerinә yetirәndәn sonra dedi:

 

“Ana, siz dünya görmüşsünüz, qәribә vә maraqlı hadisәlәrdәn söhbәt elәyin, biz dә istifadә edib, onlardan özümüz üçün nәticә çıxaraq.”

 

Qadın dedi:

 

“Öz başıma gәlәn әhvalatdan qәribәsi ola bilmәz. Belә ki, qurban bayramlarından birindә iki yüz dәvә vә qoyun qurbanlıq kәsdim, iki yüz ayüzlü kәnizә zәrli-zivәrli paltar geyindirib, hәr birisinә şәninә görә xәlәt vә әnam verdim. Başqa bir qurban bayramında, yәni bu gün, altıma salmaq üçün bircә dәnә qoyun dәrisinә möhtacam.”

 

Bu ucsuz biyaban o mәnzildir ki,

Sәlm-tur qoşunun kamına çәkdi.

 

O gün keçdi, bu gün dә keçmәkdәdir. Bu zillәtin sәbәbi nә idi? Sәbәbi istibdad vә qanunsuzluqdan başqa nә ola bilәrdi? Uzağa getmәyәk. Siz öz hәmqatarınız Hacı  Mirzә İbrahim xan  Şirazini ki, yaxşı tanıyırsınız. Bütün İran onun vә onun evladının әlindә idi. Bircә günün içindә bәrmәkilәr kimi olmadılarmı? Sәbәbi nә idi? Sәbәbi -- istibdad, özbaşınalıq, zülm vә qanunsuzluqdan başqa bir şey deyildi. Bәs nә üçün ayılmırsınız, nә üçün özünüzә rәhminiz gәlmir? Niyә insaf gözü ilә baxıb belә bir hәqiqәti görә bilmirsiniz? Mәgәr  bilmirsiniz zülm öz sahibinin rişәsini kökündәn qoparıb atan bir baltadır. Yazıçıların vә natiqlәrin әlini-dilini nә üçün kәsirsiniz? Axı biz necә ağzımızı yumub    vәtәnpәrvәrlikdәn danışmayaq?  Zümrüd dәstәli qәmәlәr, qınları qızıla tutulmuş  qılınclar, xalis qızıldan olan masalar, çarpayılar, firuzә kasalar, zümrüd vә yaqut piyalәlәr, mirvari kisәlәri necә oldu? Rüstәm heybәtli, Әfrasiyab görkәmli sәrkәrdәlәr hara getdi? Hamısını bada verdiniz! Vәtәn sәrbazlarını tiryәki elәdiniz, vәtәn fәdailәrinә arsızlıq, biqeyrәtlik öyrәtdiniz. Sәrtiblik rütbәsini on beş yaşlı uşaqlara verdiniz.... Minlәrlә nahaq qanlar axıdılır, düşmәnlәrin hәr biri ölkәnin bir tikәsini qoparıb öz torpağına qatır.

 

Bәs bütün bu zalımların, fisqü-fücur sahiblәrinin dәf edilmәsi vacib deyilmi? Yaxud bu haqda sizdәn sorğu-sual olmayacaqmı? Nә isә, keçәk, çox da ağartmayaq, mәtlәbә başlayaq. Ancaq bunu bilin ki, tarix heç bir eybin üstünü örtmür! Yaxşı düşünün!

 

 

 

 

MÜӘLLİFİN TӘRCÜMEYİ-HALI

 

 

Qoy gizlin qalmasın. Bir qayda olaraq, hәr bir kitabın әvvәlindә onun müәllifinin müxtәsir tәrcümeyi-halı, әsil-nәsәbi vә kitabın tәlifinin sәbәbi yazılır. Hörmәtli oxuculara mәlum olduğu kimi, bu "Sәyahәtnamә"nin birinci cildinin çap olunmasından bugünәdәk keçәn on iki il әrzindә hәmin qaydaya müraat olunmamış, müәllifin adı, ünvanı aşkara çıxmamışdır. Bu mәsәlәnin özü bir çox bәdgümanlıqlara sәbәb olmuşdur. Dost-aşnalardan bir neçәsini istisna etmәklә bir çoxları bu kitabın müәllifi haqqında şübhәlәnmiş vә şübhәdәdirlәr. Bәzilәrinin gümanı bu kimi bir alәmdәn vә vәtәn sevgisindәn çox-çox uzaq olan adamlara gedir. Onlar da bir para kinayә vә eyhamla belә bir zәnni tәsdiq edәrәk, özlәrini müәllif kimi qәlәmә verirdilәr.

 

İranın sabiq sәdr-әzәmi Mirzә Әlәsgәr xan bir neçә nәfәri bu kitabı qәlәmә alıb yazmaqda töhmәtlәndirdi, onların tutulub hәbsә alınması haqqında әmr verdi. İbrahim bәyin kitabını bir kәsin әlindә tutan kimi onu cәrimә edir, zәhmәtә vә xәsarәtә salırdılar. Bütün bunlara görә müәllifin vicdanı әzab çәkir, ürәyi sıxılırdı ki, "nә üçün gәrәk allahın bәndәlәri mәnim üstümdә әzab-әziyyәt çәksinlәr, zәrәrә, cәrimәyә düçar olsunlar. Saf әqidә vә xeyirxahlıq niyyәtindәn başqa bir mәqsәdim olmayan bir iş üçün nә sәbәbә görә günahsız vәtәn evladı incidilmәlidir?"

 

Lakin mәn öz adımı aşkara çıxarmamaqda üzürlü idim vә öz adımı heç bir vәchlә açıq söylәyә bilmәzdim. Çünki, mәlum olduğu kimi, kitabın әvvәlindәn axırına kimi söhbәt vәtәn sevgisindәn gedirdi. Ancaq sözümlә әmәlim arasında ziddiyyәt olduğuna görә mәn öz vicdanımın qarşısında vә camaat qarşısında başıaşağı idim. İndi isә o şәrmәndәlik ortalıqdan qaldırılmış vә üzrüm rәf edilmişdir. İndi özümü tam iftixar vә sәrbәstlikdә hörmәtli hәmvәtәnlәrimә tanıtdıra bilәrәm. Bununla da bir para adamları hәdә-qorxudan, kitabın tәlifini özlәrinә nisbәt verәnlәri isә böhtan vә yalan danışmaq günahından xilas edib, onun yaxşısını, pisini, xeyrini, zәrәrini müәyyәnlәşdirmәyi әhli-xibrәnin, mәrifәt vә bilik sahiblәrinin, millәt başçılarının insafı vә mürüvvәtinә tapşırıram. Mәni lәnәt vә nifrәtә layiq görmәkdә, yaxud tәrif vә rәhmәtә qabil hesab etmәkdә onların ixtiyarı vardır.

 

Elçinin borcu fәqәt söylәnәni söylәmәdir.

 

İndi mәn istәyirәm onun-bunun yaxasından әl çәksinlәr, vәtәn sevgisi dәnizindә qәrq olan müәllifi tanısınlar, mükafata vә ya cәzaya layiq görsәlәr, mәn hazıram.

 

Qılınc çәksәn әgәr boyun әyәrәm,

İltifat göstәrsәn minnәt çәkәrәm.

 

Әdalәtli olsalar, mәn dünyada xoşbәxt olaram, zülm etsәlәr mәzlumların sırasında qalaram. Ümid edirәm ki, bir neçә ildәn sonra maarif sәmasının buludları gurladıqda mәrifәt gülzarı gülәcәkdir. Onda bir әhli-dil dә bu möhnәtçәkmişin halına ağlar vә mәni rәhmәtlә yad edib bağışlanmağımı dilәr. Çünki mәnim heç bir şәxsi qәrәzim olmamışdır. Mәn dünyәvi mәnfәәt әlә gәtirmәk mәqsәdi daşımamışam. Mәhz millәtin vә vәtәn evladının tәrәqqisini könlümün güzgüsündә cilvәlәndirmişәm. Mәn vәtәn vurğunuyam, bütün varlığımı vәtәn evladına hәsr etmişәm.

 

İndi kәmali-әdәblә әrz edirәm:

 

Atam vә babalarım altmış-yetmiş ildәn artıq yaşamamışlar. Tezliklә bu hәqirin yaşı da o hәddә çatacaqdır. Ömrümdәn beş il, on il ya qala, ya qalmaya. Onun da yükümü ağırlaşdırmaqdan başqa bir sәmәrәsi olmayacaqdır. Bu elә bir çarәsiz sәfәrdir ki, onun yolunu nә qәdәr sürәtlә keçib son mәnzilә çatsan o qәdәr yaxşıdır.

 

Әlqәrәz, başdan ayağa günahkar olan bu müәllif Zeynalabdin ibn-Mәşәdi Әli ibn-Hacı Rәsul ibn-Hacı Abdulla ibn-Hәmzә xan Savucbulaq kürdlәrindәn vә o mahalın xanlarından idi. Dinlәri sünni olub, şafei mәzhәb idilәr. Nadir şah zamanında onun ordusunda İran üçün bir çox görkәmli xidmәtlәri olmuşdur. Onların haqqında bir sıra rәvayәtlәr eşitmişәm ki, indi burada nağıl etsәm, mәqamı münasib olmadığına görә oxuculara başağrısı vermiş olaram. Ondan sonra bizim babalarımız Marağada ticarәtlә mәşğul olmuşlar. Öz ticarәtlәrindә bir müddәtdәn sonra etibar kәsb edib şöhrәt qazanmış vә camaatın etimadını vә inamını özlәrinә cәlb etmişlәr.

 

O zamanlar mәnim ata-babam var-dövlәtdә Marağanın Rotşeldi hesab olunarmışlar. Halbuki onların bütün sәrmayәsi vә tәnxahı nәqdli, cinsli beş-altı min tümәndәn artıq deyilmiş. İndi adi bir baqqal, әllaf da bu qәdәr sәrmayә ilә kifayәtlәnmir.

 

Sәkkiz yaşımı başa vuran kimi mәni mәktәbә qoyub, tәlim-tәrbiyәmin qeydinә qaldılar. Düz sәkkiz il mәktәbә gedib-gәldim. Amma mәktәb -- nә mәktәb? Tәrbiyә -- nә tәrbiyә? Müәllim -- nә müәllim? Allah heç kafirә dә qismәt elәmәsin!

 

Әlifi beydәn ayırd etmәyimin mümkün olmadığı belә bir mәktәbdә sәkkiz il oxuyandan sonra dәrsimi başa vurub cәhli-mürәkkәblә oradan çıxdım. Elә bu kimi mәktәblәrin zülmәti sayәsindә, deyәsәn, әbәdi olaraq cәhalәt vә nadanlıqda qalacağam. Vicdanım qarşısında özümü çox da mәzәmmәt etmәmәyә bir sәbәb varsa o da bundan ibarәtdir ki, mәn tәk deyilәm, mәnim kimilәr çoxdur. Fәqәt tәәccüblü burasıdır ki, bu cәhalәtlә mәrifәt vә bilikdәn dәm vurmaqdan әl çәkmirik, öz iddialarımızdan vә dediklәrimizdәn әsla utanıb usanmırıq, öz әfkarımızı hәqiqәtәn düzgün hesab edirik.

 

Bilmәmәk eyb deyil, bilsә kişi bilmәmәyin.

Cәhlini bilmәyәn onda әbәdi qaldı yәqin.

 

Xülasә, on altı yaşımdan etibarәn mәni bazarda hücrәyә göndәrdilәr. İyirmi yaşımda ticarәt üçün mәni Әrdәbilә yola saldılar. Әrdәbildә, Marağada әyanlıq elәmәyә başladım. Özüm üçün bir dәstgah düzәltdim. At saxlamağa, şikara getmәyә, nökәr tutmağa, tüfәngin gәzdirmәyә qurşandım. Ticarәtdә mәdaxilim bir oldu, mәişәtdә xәrcim on doqquz-iyirmiyә çatdı. Belә bir şәraitdә vәziyyәtimizin necә olduğu aydındır. Müsәlman eşitmәsin, kafir görmәsin. Nә düz-әmәlli gündәlik hesabımız var idi, nә dә kitab-dәftәrimiz müәyyәn idi. Әyanlıq vә qolçomaqlıq iddiası bütün varlığıma hakim kәsilmişdi. Yәni başqa sözlә demiş olsam, bir növ barbarlıq vә vәhşiliyә başlamışdım. Şaha vergi vermәkdәn boyun qaçırırdım; yol gözәtçisini döymәk, maliyyә mәmurunu söymәk, kәndxuda vә fәrraşı tәhqir elәmәk mәnim üçün iftixar vasitәlәrindәn biri olmuşdu.

 

Xülasә, hesab-kitabsızlığı özümә şәn vә lәyaqәt hesab edirdim ki, bu da qanunsuz bir mәmlәkәtin vәziyyәtindәn doğurdu.

 

Getdikcә ticarәtimiz kasadlaşdı. Hәr tәrәfdәn pәrişanlıq üz vermәyә başladı. Fәlakәtә düçar olanlar kimi cәlayi-vәtәn elәyib, qürbәtә düşmәli olduq. Olan-qalan cüzi sәrmayәni götürüb, iki qardaş әl-әlә verdik, "tәvәkkül allaha" deyib, Qafqaz diyarına doğru yola düşdük. Köçümüzü Kutaisi şәhәrindә saldıq. O zaman orada iranlılardan heç kәs yox idi vә heç kәs bizim nә vәziyyәtdә olduğumuzu bilmirdi. Azacıq sәrmayә ilә o zaman nadanlıq üzündәn bizim nәzәrimizdә on alçaq şüğl hesab olunan bir kәsbә, yәni baqqallığa başladıq. Üç-dörd ilin әrzindә bir neçә min manat pul toplaya bildik. Dәmir yol çәkmәk işi ilә әlaqәdar olaraq, iranlı fәhlә vә sәnәtkarlardan min nәfәrә qәdәr Gürcüstanın paytaxtı olan bu şәhәrә toplandı. O vaxt İranın Tiflisdәki baş konsulu cәnab Mirzә Әsәdulla xan Nazimüddövlә idi. O mәni Kutaisidә vitse-konsul tәyin elәyib, min әdәd dә tәzkirә verdi ki, iranlıların hәr birindәn üç manat baş konsul üçün, bir manat da özüm üçün pul alım.

 

Aydındır ki, indi mәn hәm konsul, hәm ağsaqqal, hәm dә tacir olmuşdum. Başdan-ayağa yoxsul vә müflis hәmvәtәnlәrin dәrdinә qalmaq mәnim borcum idi. Hәm tәzkirәni, hәm dә yemәk-içmәk vә geyim cәhәtcә onlara hәr nә lazımdırsa, nisyә vermәyә başladım. Az bir müddәt içәrisindә nisyә dәftәri doldu. Xoylu Әli yüz manat, tәbrizli Hәsәnqulu yetmiş manat, sәlmaslı filankәs әlli manat vә s. vә i.a.

 

Neçә ilin әrzindә topladığımız sәrmayә әlimizdәn çıxdı. Biri qaçdı, başqasını tutdular, o birisi qumarda uduzdu, başqa birisi xәstәlәndi. Üç ildә qoymadılar bizdә bir şey qalsın. Baş konsul cәnabları isә tәzkirә pullarını bütünlüklә nәqd alıb cibinә saldı. Yenә dә iki әlimiz oldu, bir başımız. Әlacsızlıq üzündәn Qarqazdan da köçmәli olduq. Dedik, elә bir yerә gedәk ki, orada bizi heç kәs tanımasın. Çoxlu götür-qoy elәyәndәn sonra mәlum oldu ki, Krımda әsla iranlı yoxdur. Gәlib bu dәfә dә orada yükümüzü açdıq. Yavaş-yavaş İstambula gedib, cüzi mal alır, gәtirib orada birә üç qiymәtә satırdıq. Az müddәt içәrisindә bir mağaza açmaq üçün kifayәt edәn bir sәrmayә qazandıq. Osmanlı -- rus müharibәsi baş verdi. O vaxt biz Yaltada sakin olmağa başladıq. Gözәl iqliminә görә o zaman Yaltanı rus imperatoru II Aleksandr abadlaşdırır, villalar tikdirirdi. İmperatorun bütün ailә vә qohum-әqrәbası, әyan vә zadәganlar oraya toplaşırdılar. Getdikcә işimiz tamamilә rövnәqlәndi. Voronsovun arvadı knyaginya bizim mağazanın mötәbәr müştәrisi oldu. Belә ki, bir gün mәni aparıb imperatorun xanımına tәqdim elәdi. Bizim adımızı "çestnı kupets Persii", yәni İranın vicdanlı taciri qoydular. İş o yerә çatdı vә bizim etibarımız o dәrәcәdә artdı ki, әgәr ipliyi ipәk yerinә satsaydıq, onun ipәk olmamasına şübhә elәmәzdilәr. Nә üçün? Ona görә ki, iranlı yalan danışmaz! Bütün saray adamları, zadәganlar vә şahlıq xanәdanı bizә hәddindәn artıq hörmәt vә mәhәbbәt göstәrirdilәr.

 

Nәhayәt, mәndәn rus tәbәәliyini qәbul etmәyimi xahiş elәdilәr. İstәdilәr bir para imtiyazlar versinlәr. Bu barәdә çox üz vurduqlarına, hәm dә İstambulda iki-üç dәfә konsuldan nahaq әziyyәt vә tәhqir gördüyümә görә bunların tәkidi ilә tәbәәlik әrizәsi verdim. Üç aydan sonra canişinin böyük divanxanasında molla gәtirib mәnә and içdirdilәr. Bütün böyüklәr, canişin vә başqaları rәsmi paltarla orada hazır oldular. Mәni rus tәbәәliyinә qәbul elәdilәr. Neçә ildәn sonra gәlib İstambulda evlәndim. Arvadımı götürüb Yaltaya: apardım. Üç övladım oldu. Böyüdülәr, lakin bir kәlmә nә türkcә, nә dә farsca bilirdilәr, çünki bütün qulluqçular vә onların tәrbiyәçilәri rus idilәr.

 

Bu on-on beş illik qürbәt hәyatı mәnim fikrimi, xәyalımı pәrişan elәdi. Deyirdim: "Bu nә zindәganlıq, nә yaşayışdır ki, mәn özüm üçün ixtiyar etmişәm?..."

 

Bu kimi fikir-xәyallarla bir müddәt gizli bir tәşviş vә iztirab içәrisindә idim. Sanki özüm-özümdәn nifrәt elәyib, bir növ bezmişdim. Lakin xilas olmaq üçün çarә tapa bilmirdim. Çıxış yolları üzümә bağlanmışdı. Әziz, sevimli vәtәnimin eşqi vә mәhәbbәti könül mülkünü tutduğuna görә mәn vәtәnimdә olan adab vә rüsumu zәrrәcә dә olsun tәrk etmәk istәmirdim. Ancaq bu işlәrin maddi vә mәnәvi sәmәrәsi bizim üçün ondan ibarәt idi ki, öz mәzhәb vә adabımıza riayәt etdiyimizә görә ruslar bizә dәrindәn inanır, nәhayәt dәrәcәdә hörmәt göstәrirdilәr. Bizi düzgün, tәmiz adamlar adlandırırdılar.

 

Cavanlığımda bir gün bir dәst firәngi yay paltarı alıb geymişdim. Birdәn knyaginya prinses Voronsova faytonla mağazaya tәşrif gәtirdi. Mağazaya girәn kimi dayanıb mәnә heyrәtlә baxdı vә dedi:

 

“Bu nә halәtdir, bәs belә niyә olmusan? Heç güzgüyә baxmamısan ki, görәsәn nәyә oxşayırsan? Bu nәdir әyninә geymisәn?”

 

Әrz elәdim:

 

“Paltardı da, geymişәm.”

 

Buyurdu:

 

“Bu dәqiqә get dәyiş. Heyifdir ki, özünü bu tәrkibә salmısan.”

 

Doğrusu, onun mәzәmmәtindәn çox utandım, başımı aşağı salıb dedim:

 

“Gözüm üstә, daha geymәrәm.”

 

Dedi:

 

“Yox, mәn sәnin әynindә milli paltarını görmәyincә buradan getmәyәcәyәm.”

 

Çox tәkid elәyәndәn sonra mәn utana-utana, xәcalәt çәkә-çәkә mağazadan çıxdım. İmperatorun xanımından sonra ölkәnin әn möhtәrәm qadını olan bir zati ali yarım saat mağazada yalqız әylәşdi. Mәn gedib İran paltarı vә sәrdarisi geyib gәldim. Çox mәmnun qaldı, sevinclә dedi:

 

“İndi adama oxşayırsan.”

 

Belә mәzәmmәtә görә haman gün mağazamızdan üç min manatlıq şey alıb getdi. "Bәsirәt sahiblәri, bundan ibrәt alın!"

 

Xülasә, bu vaxtadәk az-az adamlara nәsib olan bu ticarәt vә yaşayışla dünyәvi işlәrimiz saat kimi qurulub müntәzәm işlәyirdi. Bununla belә mәn yenә dә yaşayışımdan mәyus idim. Bu işin aqibәtindәn naümid idim. Ona görә ki, dünya ilә axirәt arasında tәrәddüd elәyirdim. İstәr-istәmәz birini seçmәli idim.

 

Çox düşünüb götür-qoy elәdikdәn sonra belә qәrara gәldim ki, әbәdi alәmin sәadәtini fani dünyanın üç günlük eyşinә satmaq kişilik vә insanlıqdan çox uzaqdır.

 

Ona görә dә elan verib, mağazanı ucuz qiymәtә satmaq istәdiyimi vә ticarәtdәn әl çәkәcәyimi bildirdim.

 

Bu elan nәşr edilib şaye olan kimi mötәbәr müştәrilәrimizdәn vә zadәgan qadınlarından yüzlәrcә gәlib, belә bir niyyәtdә olmağımın sәbәbini soruşdular. Dedilәr: pula ehtiyacın varsa, verәk, sәni heç vәchlә qoymarıq ki, bizi tәrk edәsәn. Mәn hamısına öz tәşәkkürümü bildirib xahişlәrini rәdd etdim.

 

Hәr nә vardı üç ay әrzindә satdıq. Әlli faiz әlә gәldi. Var-yoxumuzu yığışdırıb, İstambula tәrәf yola düşdüm. Orada xırda bir ev aldım, ev-uşağı yerbәyer elәyib, Mәkkә ziyarәtinә getdim.

 

Hörmәtli hәmvәtәnlәrimdәn hәdsiz mehribanlıq vә qayğı gördüm. Lakin onların mәclislәrindә oturanda utanırdım. Vicdanım qarşısında çox xәcalәt çәkirdim. Çünki o mәclislәrin söhbәti vәtәndәn qeybәt elәmәk, oradakı qanunsuzluqdan vә hakimlәrin zülmündәn, yaxud vәtәnpәrvәrlikdәn dәm vurmaqdan başqa bir şey deyildi. Lakin mәnә elә gәlirdi ki, onların hәr birisi mәnә kinayә ilә andırır: ay qeyrәtsiz, bu sözlәrin sәnә dәxli var? Әgәr sәn doğrudan da vәtәnpәrvәrsәn, bәs nә üçün vәtәnini atmısan?

 

Hәmişә fikir-xәyalda vә iztirabda idim. Bu kimi düşüncәlәr mәni bir saat belә rahat buraxmırdı.

 

1904-cü il fevral ayının 8-dә rus-yapon müharibәsinin birinci günündә Rusiya konsulxanasından mәni çağırdılar. Dedilәr işin başa çatıb qurtarmışdır. Bu sәnin azadlıq kağızındır.

 

Azadlıq kağızını verdilәr әlimә.

 

Doğrusu, bilmirdim nә kimi sözlәrlә tәşәkkürümü izhar edim: Nә dilimdә taqәt var idi, nә qәlәmimdә qüdrәt. Vicdanım asudәlәşdi, canım dincәldi.

 

Nә isә, bu müqәddimәni söylәmәkdәn mәqsәd bir mәsәlәni müәyyәnlәşdirmәk vә düzgün başa salmaqdan ibarәt idi. Yoxsa mәn yazıq әsla vә әbәda özümә elә bir mәqam qail deyilәm ki, tәrcümeyi-halımı yazıb nәşr edәm.

 

Allaha şükür, o adamlardan deyilәm ki, özümdәn müştәbeh olub, mübaliğәyә yol verәm. Bunu yaxşı bilirәm ki, "haman xakәm ki, hәstәm". Bu qәdәr izahat vermәsәydim mәsәlә aydın olmazdı. Birinci cilddә adımı gizlәtmәyimin sәbәbi qәzәb vә cәrimә qorxusundan deyil idi, bunun üçün idi ki, demәsinlәr: filan-filan şüdә, sәnin sözünlә әmәlin bir-birinә uyğun deyil.

 

İxtiyarım ola gәr ruzi-qiyamәtdә mәnim,

İstәmәm rövzeyi-rizvan, mәnә bәsdir vәtәnim.

 

Lütf buyurub nәvaziş etsә dә, qәhr elәyib qapısından qovsa da, mәn hamısını iltifat sayacağam.

 

Hamının kiçiyi Zeynalabdin Әli oğlu.

 

       *       *       *       *       *

 

N ә z ә r i-d i q q ә t ә   l a y i q   b i r   m ә t l ә b

 

 

İndi bu çirkin әmәlin yaxşı-pisini, xeyri-şәrini diqqәtlә nәzәrdәn keçirәk, görәk bunun nә sәmәrәsi, nә kimi şәrәfi vә iftixarı vardır. Bizim әziz hәmvәtәnlәrimizdәn bir çoxunun qondarma bir tәzkirә üçün ürәyi gedir, ona hәdsiz-hesabsız pullar xәrclәyirlәr. Neçә nәfәr mәnim yanıma gәlib xahiş elәmiş ki, rus tәbәәsi olmaq yolunu onlara göstәrim. Mәn xeyirxahlıq üzündәn, dünya vә axirәt mәnfәәtini nәzәrә alaraq dәlil vә nәsihәtlә onları bu fikirdәn çәkindirib, bu niyyәti başlarından çıxarmışam. Rus dövlәtinin özü heç bir vәchlә tәbәә qәbul elәmir. Bunun sәbәbi nәdir? Bilmirәm. Lakin zirәk adamlar tәzkirә tapırlar. Şirvandan, Qarabağdan, Gәncәdәn vә başqa yerlәrdәn gәtirilmiş saxta tәzkirә vәrәqәsini Tәbriz vә Rәştdә olan rus konsulxanası birinin әlindә görәn kimi ağına-bozuna baxmamış qәbul edir. Bunu әlә gәtirәn kimi sanki onlar qolçomaqlıq, millәtin hüququna tәcavüz etmәk haqqı qazanmış olurlar. Bәzilәri dә bu tәzkirәni әldә etmәklә yalnız öz hüququnu filan mәmur, ya filan sәdrülülәmadan qorumaqla kifayәtlәnirlәr, İran mәmurları heç fikir vermirlәr ki, axı bu Haşım Tağı oğlu baqqal idi, filan mәhәllәdә dә dükanı var idi. Bәs necә oldu ki, birdәn-birә rus rәiyyәti oldu? Halbuki bu mәsәlә Peterburqdan soruşularsa, o saat cavab gәlәcәk ki, bizim belә bir rәiyyәtimiz yoxdur. Nә isә, bu haqda deyilәsi söz çoxdur, fәqәt bizim mövzudan kәnardır.

 

İranda ümumi qanunun olmaması vә hәrc-mәrcliyin hökm sürmәsidir. Bir kapitan, bir naib, bir molla vә ya seyyid qolçomaqlıq elәyib neçә nәfәri öz himayәsinә aldığı halda, xarici ölkәnin konsulu öz rәiyyәtini nә üçün öz qanadı altına almasın?

 

Amma ümumi bәrabәrlik qanunu hәyata keçirilәrsә, hәr kәsin -- kiçiyin dә, böyüyün dә vәzifәsi müәyyәnlәşdirilib, qanun kitabçasının maddәlәrindә vә fәsillәrindә qeyd edilәrsә, hәr bir vilayәtdә vә idarәdә o kitabça әsasında rәftar olunarsa, hәmin qanun kitabçası xarici ölkәlәrin mәmurlarının nәzәrinә çatdırılarsa vә deyilәrsә ki, bu, ölkәnin qanunudur, bu da onun altında şahın imzasıdır, daha onda hansı bir konsulun vә ya mәmurun etiraz haqqı ola bilәr? Konsulların mәmuriyyәti yalnız xarici ölkәlәrdә hakimlәrin mәmlәkәt qanunlarından sui-istifadә etmәlәri qarşısını almaqdan ibarәtdir, vәssәlam.  Konsul öz rәiyyәtini qanunsuz himayә elәsә, Serbiyada vә Bolqarıstanda olduğu kimi, haman saat onun ayaqqabılarını cütlәyib qoyarlar qabağına vә deyәrlәr: "buyur, tәşrif apar!" Belә bir hadisә Bolqarıstanda bir neçә dәfә baş vermişdir.

 

Belәliklә dә millәt tabe olduğu dövlәtdәn bәrabәrlik qanunları tәlәb etmәlidir ki, әcnәbi öz hәddini tanısın, onların hüququna әliuzunluq elәmәsin.

 

Möhtәrәm oxucular bu kitabın yalnız zahirini nәzәrә almamalı, elә tәsәvvür etmәmәlidirlәr ki, bu, ancaq şirin hekayәlәr vә mәzәli әhvalatdan ibarәtdir. Onun yazılarına gülmәmәli, dәrindәn düşünәrәk hәrtәrәfli ölçüb biçәndәn sonra bunları nә mәqsәdlә yazdığımızı dәrk etmәli vә bilmәlidirlәr ki, birinci vә ikinci cildlәr hәmin üçüncü cildin müqәddimәsidir. Son cilddә allahin kömәyi ilә yuxu tәbiri, kinayә, eyham vә hekayә şәklindә vә ya açıq surәtda cәmiyyәtin sәlahı vә xeyri üçün mühüm bir mәsәlәni әhaliyә çatdıracağıq.

 

Doğrudur, әziz vәtәnimizdә bu vaxtadәk bu kimi mәsәlәlәr yazılmamış, heç kәs vәtәn sevgisindәn danışmamış vә faydalı mövzuları hamının başa düşәcәyi bir tәrzdә dövrün tәlәblәri sәviyyәsindә qәlәmә almamışdır. Yazdıqları әsәrlәr gül vә bülbüldәn vә mәhәbbәt sevdası, pәrvanә vә şәm mәhәbbәti, yaxud müәllif vә yazıçının izhari-fәzilәti, ya da tәriflәnmәyә heç bir hüququ olmayan adamların mәdhi olmuşdur. Bu әsәrdә nәzәrә alınan faydalı cәhәtlәr aşağıdakılardan ibarәtdir:

 

Birincisi, qoy xeyrin banisi vә ya şәrә mürtәkib olanlar bilsinlәr ki, yaxşıları yaxşılıqla, pislәri nifrәtlә xatırlamaq vaxtı gәlib çatmışdır. Bundan sonra millәt hәr bir yaxşını, pisi bir-birindәn ayırd edib, hәr bir әmәlin nәticәsini milli tarixdә yazmalıdır ki, bununla da gözәl vә pis işlәr qeyd edilsin. Qoy gәlәcәk nәsillәr yaxşılara rәhmәt, pislәrә lәnәt oxusunlar. Bunun özü vicdan vә namus sahiblәri üçün ağır bir әzabdır. İnsanları yaxşılığa hәvәslәndirmәyin, pislikdәn çәkindirmәyin zәruri olması aydın mәsәlәdir. Әyri yolda olanları düz yola gәtirmәk mәqsәdilә bu kimi әsәrlәr yazmaq hәr bir yazıçının vәzifәsi hesab olunur. Bunların öz pis adәtlәrini tәrgitmәyә hümmәti çatmasa, onda heç olmasa öz çirkin әmәllәrini azaltmalı olarlar, yaxşı adamlar isә xeyirxahlığa daha artıq rәğbәt göstәrәrlәr ki, bunun da cәmiyyәtә çox xeyri olar.

 

İkincisi, әxlaqı gözәllәşdirib, nәfsi islah etmәk mәqsәdilә deyilmiş bu sözlәrdәn yüzdә biri oxucuya tәsir edib onun intibahına sәbәb olarsa, bunun da ümumi faydası ola bilәr.

 

Üçüncüsü, heç kәs yalnız axirәt dünyasında cәza verilәcәyini vә bu dünyada әmәlinin cәzasına çatmayacağı ümidilә arxayın oturmayacaq, hamı yәqin bilәcәkdir ki, bu dünyanın özündә dә mükafat var:

 

Nә әkәrsәn, onu da biçәrsәn.

 

Aydındır ki, vәtәni vә vәtәndaşları haqqında yaramaz әmәlә mürtәkib olanların öz cәzasına çatdıqlarını görәn hәr bir kәs istәr-istәmәz o әmәlin tәkrarından çәkinәcәkdir. Bunun da cәmiyyәtә faydası var.

 

Dördüncüsü, dövlәtә, millәtә vә vәtәnә sәdaqәt vә pak niyyәtlә xidmәt elәyәn hәr bir kәsin, şәksiz-şübhәsiz, dünya vә axirәt sәadәtinә nail olacağı bütün dünyaya mәlum olar.

 

Beşincisi, hәmvәtәnlәrimiz bilәcәklәr ki, hәr bir çәtinlikdәn sonra işin asanlaşması, hәr bir pәrişanlıqdan sonra işlәrin öz yoluna qoyulması vә hәr bir zülmәtdәn sonra işıqlı sәhәrin açılması da mümkündür. "Hәr çәtinlikdәn sonra bir asanlıq" vә "hәr bir gәrginlikdәn sonra qәlәbә baş verir" -- hәdisi doğru vә düzgündür. Әgәr sәbr olsa:

 

Bәla keçәr, onda açar min illik arzu çiçәk.

 

Hәr bir çәtinlikdәn sonra istәr-istәmәz bir asanlıq var. Fәqәt dözmәk lazımdır. Biz "Sәyahәtnamә"nin birinci cildini bu xoş niyyәtlә başladıq, onun hәr bir sәtrini bu ümidlә yazdıq. Allaha şükür ki, bu gün:

 

Çoxdankı arzumuz yerbәyer oldu.

 

Altıncısı, qoy hәmvәtәnlәrimiz bilsinlәr ki, bizim şairlәr vә әdiblәrin, bir qayda olaraq, tәrәnnüm etdiklәrn Leyli vә Mәcnun, Fәrhad vә Şirin, Mahmud vә Ayaz eşqindәn başqa bir sevgi dә vardır vә vәtәn aşiqlәri belә bir sevgi yolunda nә kimi zәhmәtlәr çәkmiş, can qoymuş, öz varlıqlarını onun varlığına bağışlamışlar!

 

Mәhz buna görә dә İbrahim bәyin öz әziz vәtәninә olan eşqini әfsanә kimi qiymәtlәndirmәk olmaz. Bu eşqin yolunda can vermәk әn böyük sәadәtdir. Onun ağacının barı İbrahim bәyin "Sәyahәtnamә"sinin axırında tәәssübün sәmәrәsi adlanan meyvәdәn ibarәtdir. Sanki Mövlәvi Mәnәvi öz "Mәsnәvi"sindә bu beytlәri onun dilindәn söylәmişdir:

 

"Dinlә, neydәn nә hekayәt eylәyir,

Ayrı qalmaqdan şikayәt eylәyir:

Ta neyistandan mәni ayırdılar,

Nalәmi cümlә cahanda yaydılar.

Könlüm istәr dәrdi-hicranә yanan,

Ta ki, öz dәrdin ona etsin bәyan.

Öz kökündәn kim ki, düşmüşdür iraq,

Can atar vәslә, dilәr ötsün fәraq.

Sirrimi hәr vaxt edәr nalәm әyan,

Hәr qulaq lakin onu olmaz duyan,

Yel deyil nalәm, bu od kaş solmasın,

Kimdә bu od olmasa, heç olmasın".

 

Bu kitabın başqa bir faydası da mәtlәbi imtiyazlı adamların vә kütlәnin bәyәnәcәyi, savadlı vә savadsızın başa düşә bilәcәyi, oxuyarkәn sözün mәrәzini qavraya bilәcәyi bir dildә qısa vә sadә yazmaq sәrmәşqi vermәkdәn ibarәtdir. "Gәlin" sözü yazılarkәn "bәy" sözünün dә mütlәq yazılması әsla vacib deyildir. "Vücud"u "zicud"suz da yazmaq olar. "Vasil"i dә hәmişә "hasil" ilә bir yerdә yazmağa lüzum yoxdur. Hәrçәnd ki, sadә sәpkidә yazmaq iranlılar üçün yenidir, ancaq hal-hazırkı dövr sadә yazmağı tәlәb edir. Fikri ifadә etmәkdә qüdrәtli qәlәm vә xüsusi hünәrә malik olan әdiblәr bundan sonra vәtәn sevgisini mәnzum vә mәnsur şәkildә aydın ifadәlәr vә sadә cümlәlәrlә hәm ziyalılara, hәm dә xalq kütlәlәrinә tәqdim etmәlidirlәr. Gәrәk onlar sadә yazmağı tәbliğ etsinlәr, bu üslubun banilәri vә örnәk verәnlәri olsunlar. Biz etiraf edirik ki, İran әdiblәri sadә yazmaq üslubunun bütün sirrlәrini, rümuzunu, qaydalarını çox yaxşı bilirlәr vә istәdiklәri tәqdirdә bu әsәrdәn yüz dәfә, daha gözәl әsәrlәr yazmağa qadir ola bilәrlәr. Lakin bu sәtirlәrin müәllifinin onlarla olan әhvalatı dülgәr, dәrzi vә abid mәsәlinә oxşayır.

 

Rәvayәt edirlәr ki, bu üç nәfәr yol yoldaşı olub, sәfәrә çıxırlar. Bir gecә qorxulu bir mәnzildә düşürlәr. Qәrar qoyurlar ki, hәrәsi gecәnin müәyyәn hissәsini ayıq qalıb gözәtçilik elәsin. Gecәnin әvvәlini abidlә dәrzi yatır, gözәtçilik dülgәrin öhdәsinә qalır. Dülgәr yuxusunu qaçırmaq üçün ağacdan bir heykәl yonub düzәldir. İşini qurtarandan sonra dәrzini oyadır, özü gedib yatır. Dәrzi heykәli gördükdә bir dәst paltar tikib ona geyindirir. Onun da gözәtçilik vaxtı belәliklә başa çatır, gedib zahidi oyadır, özü isә başını atıb yatır. Abid yoldaşlarının hünәrini görüb sәcdәyә gedir, әllәrini göyә qaldırıb raz-niyaz edir, allahdan istәyir ki, bu heykәlә can versin. Duası müstәcab olur, taxta heykәlә can verilir. Sәhәr açıldıqda onların hәr biri bu canlı heykәlin sahibi olmaq iddiasına düşür.

 

İndi, ey qәlәm sahiblәri vә mәrifәt әhli, siz bu paltarsız vә cansız heykәldәn ibarәt olan yazıya paltar tikmәli vә ruh vermәlisiniz ki, cana gәlsin.

 

Heykәli mәn yoxsul vә müqәssir bәndә yonub düzәltdiyimә görә ümid edirәm ki, vәtәnpәrvәrlikdәn dәm vurmaq feyzindәn binәsib olmayam.

 

İndiki dövr keçmiş zaman deyil ki, qәlәm vә fikir sahiblәri öz vaxtlarını qәdimdәkilәr kimi xülyalar toxumağa, boş әfsanәlәr uydurmağa vә mәnasız mәtlәblәr yazmağa sәrf etsinlәr. Bu kimi faydasız işlәrin heç bir sәmәrәsi yoxdur. Әksinә, onlar gәrәk Avropa vә Yaponiya әdiblәri kimi insanlıq vә    insanpәrvәrlik vәzifәlәrini vә prinsiplәrini xalqa başa salsınlar, onlara dәrk etdirsinlәr ki, bütün xoşbәxtliklәrin mәnşәyi müqәddәs vәtәnin varlığı ilә bağlıdır, onu qorumaq bütün vәtәndaşların birinci borcudur....

 

 

 

 

DASTANIN BAŞLANĞICI

 

 

İndi "Ya hәqq, ya mәdәd!" deyib, kitabı yazmağa başlayıram. Bundan sonra hәr nә deyilsә Yusif әminin dilindәn deyilәcәkdir. O deyir:

 

“Bәllidir ki, mәnim öz ürәyimdә olan dәrdi yazmağa qüdrәtim yoxdur. Hörmәtli oxucular bir qәdәr düşünsәlәr, o cavanın ölümündәn sonra mәn yazığın ruzigarının    nә sayaq keçdiyini bilәrlәr. Haman o saatdan ki, nakam bәyin vә bәdbәxt   gәlinin cәnazәlәrini tamam-kamal bәzәyib qara torpağın, әbәdi gәrdәyinә vә yatağına tapşırmaq üçün qapıdan çıxdılar. Misir әhalisinin әksәri -- kasıbından tutmuş dövlәtlisinәdәk, kiçiyindәn tutmuş böyüyünәdәk, yerli, qәrib, әrәb, әcәm, müsәlman, kafir toplaşıb cәnazәnin dalınca sel kimi hәrәkәtә gәldilәr.

 

Cavan igidini itirmiş qaragünlü ana torpağı başına sovururdu, "Oğul vay, gözümün işığı vay!" -- deyә-deyә cәnazәnin ardınca sürünürdü.

 

Nәhayәt, o cavanları aparıb dәfn etdilәr. Yas günlәri dә gәlib başa çatdı. İki ildәn sonra taqәtim kәsildi, daha Misirdә yaşamaq mәnim üçün çәtin oldu. Sәbrim tamamilә tükәndi. Әlacsızlıq üzündәn Haciyә xanıma bir mәktub yazdım.

 

Mәktubu zәrfә qoyub başını bağladım, Hacı Mәsuda verib, xanıma çatdırmasını tapşırdım.

 

Üç gün sonra Hacı Tәbrizi Mirzә Abbasla gәlib mәni öz evlәrinә apardılar. Mirzә Abbas dedi:

 

“Yusif әmi! Qürbәt vilayәtdә başı bәlalar çәkmiş bu biçarәlәri kimin ümidinә qoyub gedirsәn? İki qol-qanadı qırılmış, cavanı ölmüş, gәmisi sınmış zәifi belә bir müsibәt vә sarsıdıcı qәm içәrisindә necә başsız, arxasız buraxırsan?

 

Sәn Nәcәf vә Kәrbәlada necә yaşayacaqsan? Mәgәr mәrhum Hacının sözlәrini unutmusan? O, sәnә dönә-dönә deyirdi ki, o yerlәrdә heç bir qeyrәtli, tәәssüblü müsәlman yaşaya bilmәz. Bәs mәrhum Hacı sәndәn cәnazәlәrin müqәddәs yerlәrә aparılması vәziyyәtini soruşub, sәnә demәdi ki, bu vәziyyәtlә cәnazә göndәrmәk şәriәtә müvafiqmidir? Sәn dedin: "xeyr". Mәrhum Hacı dedi:

 

“Elә dә, görünür, bu bidәti bәzi adamlar öz xüsusi mәnafeyi üçün yerinә yetirilmәsi vacib olan vәzifә kimi cilvәlәndirirlәr. Yoxsa sağlam әqlә malik olan heç bir kәs belә bir işә qol qoya bilmәz ki, bir kәs bütün ömrü boyu pis işlәr görsün, öz hәmvәtәnlәrinә cürbәcür zülm vә cәfalar etsin, yetim malı yesin, pulu müamilәyә versin, müsәlmanların malına vә canına qәsd etsin, ölәndәn sonra yarıçürümüş sümüklәrini aparıb orada basdırsınlar vә belәliklә dә onun bütün günahları vә xәtaları bağışlansın. Bu işi gördükdәn sonra o zalımın vәrәsәlәri dә mәclislәrdә vә yığıncaqlarda әylәşib desinlәr: "Allaha şükür, mәrhum atamızın cәnazәsini Nәcәfә göndәrib rahat olduq". Sağlam ağıl necә inana bilәr ki, ruh bәdәndәn ayrıldıqdan sonra adamın sümüyünü vә ya leşini başqa bir yerә apardıqda günahkar yaxşı insana çevrilib, öz yaramaz әmәllәrinin cәzasından xilas ola bilәr?

 

Mәrhum Hacının çarvadarla cәnazә sahibi arasında düşәn çәkişmә haqqında söylәdiklәrini mәgәr unutmusan? Hacı deyirdi ki, kirә haqqının ödәnilmәsi üstündә çarvadarlarla ölü sahibi arasında söz-söhbәt olub, işlәri çәkişmәyә, әlbәyaxa olmağa çәkdi. Ölünün bir qolunun sümüyünü çarvadar götürdü, o biri qolunun sümüyünü cәnazә sahibi; sümüklәri bir-birinin başına çırpmağa başladılar.”

 

Xülasә, Hacı Tәbrizi ilә Mirzә bir para buna oxşar öyüd-nәsihәtlәr elәyib, durub getdilәr. Ürәyim köyrәldi, bir qәdәr ağladım, ixtiyarsız olaraq yuxuya getdim.

 

(Bu cilddә әsas mәqsәd Yusif әminin yuxusunun şәrhi vә onun yozulmasından ibarәt olduğu üçün ümumiyyәtlә yuxu vә onun keyfiyyәti haqqında xülasә şәkildә bir neçә söz demәk lazım gәlir).

 

Bu sәtirlәrin müәllifi yuxunun doğruluğunu yoxlamışdır vә heç bir şübhә etmәdәn ona inanır. Neçә dәfә heç bir fikir vә xәyalım olmadan yuxu görmüşәm, tәsirini tez büruzә verib hәqiqәtә çevrilibdir.

 

Әlqәrәz, mәtlәbi yuxu hesab etsinlәr, ya da xәyal, hәr halda gәrәk onun yalan-doğruluğuna baxmasınlar. Bu dәlillәri gәtirmәkdәn mәqsәdimiz tәdqiqat deyil, müәyyәn bir mәtlәbi ifadә etmәkdir.

 

Fikir vermә söz deyәnin özünә,

Diqqәt yetir yalnız onun sözünә.

 

       *       *       *       *       *

 

Yuxu qәsdilә bu әfsanәni mәn yarә dedim,

Mәn bu әfsanәdә öz dәrdimi dildarә dedim.

 

Keçәk Yusif әminin mәtlәbinә.

 

 

 

 

YUSİF ӘMİNİN YUXUSU

 

 

Gecәdәn üç saat keçirdi. Sәccadәnin başında mәni yuxu tutdu. Yuxuda gördüm ikindi çağıdır. Gündәki adәtim üzrә qәbristanlığa ziyarәtә gedirәm. Şәhәrdәn çıxdım. Uzaqdan bir nәfәrin qәbristanlıq tәrәfdәn gәldiyini gördüm. Yaxınlaşdıqda onu tanıdım. Kor şeyx Qәdir idi. Elә yuxu alәmindә düşündüm ki, şeyx Qәdir iki il bundan әvvәl vәfat elәyibdir, bu o ola bilmәz. O, iki il bundan qabaq atlara qoşulan tramvaydan düşüb yıxıldı, elә oradaca vәfat elәdi. Çox vaxt olur ki, tramvayda adam ayaq üstә durur, ya da tәlәsib, gedә-gedә özünü bayıra tullayır. Bu kimi vaxtlarda tәhlükә ehtimalı olur. Bu yazıq da tramvay dayanmamış düşmәk istәrkәn yerә yıxılıb, daha ayağa dura bilmәmişdi.

 

Hәmin şәxs bir qәdәr irәlilәdi, gördüm şeyx Qәdirin özüdür. Haman әbası vә әmmamәsi, bir әlindә әsası, o biri әlindә tәsbihi var idi. Mәnә yaxınlaşan kimi salam verdim, әleykәssәlam cavabını eşitdim. Mәndәn soruşdu:

 

“Yusif ağa, hara gedirsәn?”

 

Dedi:

 

“Әhli-qüburun ziyarәtinә.”

 

Dedi:

 

“Qayıt, nә qәbir qalıb, nә dә әhli-qübur.”

 

Mәn elә xәyal etdim ki, zarafat elәyir. Çünki onun köhnә adәti idi, çox zarafat elәrdi. Lakin heç vaxt yalan danışmazdı. Dedim:

 

“Qalsa da, qalmasa da mәn gedәcәyәm.”

 

Dedi:

 

“Deyәsәn, mәnim sözümә inanmadın. Mәn deyirәm qәbir yoxdur, sәn getmә.”

 

Dedim:

 

“Şeyxәna, mәn adәt elәmişәm, hәr gün bu vaxt qәbir üstә gedirәm. Dünәn dә orada idim. Necә yәni deyirsәn yoxdur?”

 

Dedi:

 

“Bu gün dünәndәn başqadır. Gecә Nil çayı daşmış, bütün qәbristanlığı, onun әtrafını basıb köl elәmişdir.”

 

Dedim:

 

“Ay şeyx, deyәsәn, sәn ağlını itiribsәn, istәyirsәn bu korluğunla mәnim kimi gözü görәn adamı aldadasan?”

 

Gördüm şeyx özündәn çıxdı, qәzәblә dedi:

 

“Yusif, Yusif, әlini ver mәnә!”

 

Әlimi ona verdim; bәrk-bәrk tutub dedi:

 

“Yusif, "adamın ağlı çaşanda hәdyan deyәr", -- demişlәr. Ey qafil, mәgәr oxumamısan ki, "korla gözlü bir ola bilәrmi, bunu düşünmәmisinizmi?" Әvvәl düşün, sonra danış! Mәnim gözlәrim görmür, lakin kor deyilәm. Kor özünsәn ki, korluğundan vә cәhalәtindәn, mәnә gülüb ürәyimi incitdin. İndi mәnimlә gәl, sәnә hansımızın kor olduğunu göstәrim.”

 

Mәni qәbristanlığa tәrәf çәkdi. Әlimi bәrk-bәrk tutub sıxırdı: Az qalırdı әlim çatlasın, dedim:

 

“Ay şeyx, әlimi burax, әziyyәt vermә, mәn özüm gәlәrәm.”

 

Dedi:

 

“Olmaz, gәrәk sәnin korluğunu sübuta yetirәm, әlimdәn qurtara bilmәzsәn.”

 

İstәr-istәmәz gedib qәbristanlıq olan yerә çatdıq. Doğrudan da oranı su tutub ümmana çevirmişdi. Gördüm şeyx yenә dә irәli gedir. Mәn dayandım. Şeyx dedi:

 

“Nә üçün gәlmirsәn?”

 

Dedim:

 

“Necә gәlim, bir addım da götürsәm suya girәcәyәm. Sahildә dayanmışıq.”

 

Şeyx dedi:

 

“Bәs deyirdin mәn dünәn gәlmişәm, gördün kor özünsәn!”

 

Mәn heyrәtlә baxıb düşündüm. Deyirdim, görәsәn İbrahim bәyin, Mәhbubәnin qәbri necә oldu? Bu fikirlә bir qәdәr onların qәbri olan tәrәfә baxdım. Gördüm iki sәrv ağacının başı sudan çıxıbdır. Köyrәldim, asta-asta ağlamağa başladım. Şeyx ağlamağımı duyub dedi:

 

“Ağlama, gәl, daha bundan sonra heç kәsin ürәyinә toxunma.”

 

Dedim:

 

“Düzdür, ya şeyx, mәni bağışla, әlimi burax.”

 

Dedi:

 

“Olmaz, mәnimlә gәlmәlisәn.”

 

Dedim:

 

“Ya şeyx, bәsdir, daha mәni haraya aparırsan?”

 

Dedi:

 

“Cәhәnnәmә!”

 

Mәnә elә gәldi ki, hirsindәn vә qәzәbindәn belә deyir. Dedim:

 

“Şeyxәna, hansı cәhәnnәmә?”

 

Dedi:

 

“İranlıların cәhәnnәminә!”

 

Düşünürdüm ki, bu kişinin әlindәn yaxamı necә qurtarım, nә vasitә ilә xilas olum. Әlacsızlıq üzündәn әlim әlindә ardınca gedirdim. Daha danışmırdıq. Gәlib böyük ehrama çatdıq. Heç elә bil şeyx kor deyildi. Yol gedәrkәn әsasını yerә sürtmürdü. Ehramın içinә girdik. Mәn ixtiyarsız dedim:

 

“Şeyxәna, bura ehramdır?”

 

Cavabımda dedi:

 

“Bәli, mәn sәni buraya gәtirmәk istәyirdim. Mәn gözdәn mәhrum olduğum halda bilirәm, amma sәn o şәhla gözlәrinlә hәqiqi korsan.”

 

Mәni ehramın daxilinә çәkdi. Ehramı görәn bilәr ki, bu bina fironların asarındandır. Misirә gәlәn bu qәdәr sәyyahlar mümkün qәdәr ehramın içәrisinә girirlәr. Ancaq onun sonunu heç kәs görmәyibdir. Avam camaat arasında belә bir şayiә vardır ki, ora tilsimdir, heç kәs gedә bilmәz. Lakin әslindә belә deyil. Ehramı elә tikmişlәr ki, içinә girdikcә hava azalır vә nәhayәt tamamilә tükәnir. Belәliklә nәfәs çәtinlәşir. Ona görә dә çox irәli getmәk çәtin vә hәtta qeyri-mümkündür. Müәyyәn bir fasilәyәdәk çıraqla gedirlәr, ondan sonra hava olmadığına görә çıraq da sönür.

 

Nә isә, içәri girdik, bir para dәhşәtli sәslәr eşidilirdi. Yenә dә bir qәdәr irәlilәdik. Rütubәt, palçıq, lehmә göründü. Dedim:

 

“Ya şeyx, dediyimә peşiman oldum, tövbә elәdim, üzr istәyirәm, mәni bağışla! Mәn bilirәm, daha bizim bundan irәliyә getmәyimiz mahaldır. Bu ehramın sonu tәhlükәli, xәtәrli bir mağaradır.”

 

Şeyx dedi:

 

“Ehramı keçdik. Mәn sәnә dedim ki, sәni cәhәnnәmә aparıram, gәl!”

 

Dedim:

 

“Әlimi burax, ağrıyır.”

 

Dedi:

 

“Mәn sәnin әlini buraxmağın vaxtını bilirәm.”

 

İlahi, nә elәyim. Söyüd yarpağı kimi әsirdim. Bu nә bәladır ki, mәnim başıma gәldi. Mәn haradan bu korun kirinә düşdüm?!

 

Qorxa-qorxa gedib bir yerә çatdıq. Şeyx dedi:

 

“Daha qaça bilmәzsәn, indi әlini buraxıram.”

 

Aşağıya doğru gedәn bir pillәkana çatdıq. Şeyx dedi:

 

“Mәnim әsamın başından tut, yavaş-yavaş arxamca gәl.”

 

Asta-asta aşağı düşmәyә başladıq. Bir, iki, üç, dörd, beş -- nә qәdәr getdik, qurtarmadı. Mindәn çox pillә endik, gördüm qurtarmaq bilmir. Yalvararaq dedim:

 

“Ya şeyx, daha yoruldum, qıçlarımın damarları qırıldı, taqәtim kәsildi. Bu bәladan nә vaxt xilas olacağam? Biz yerin yeddinci qatından da keçdik, bәs sonuncu mәnzilimiz haradadır?”

 

Dedi:

 

“Cәhәnnәmdir, indicә çatarıq.”

 

Birdәn burnuma üfunәt iyi dәydi. Sanki odda leş vә ya sümüklә tük yandırırlar. Üfunәtdәn, iyrәnc qoxudan az qalırdı beynim partlasın. Yenә dә bir neçә pillә aşağı düşdük. Qoxunun şiddәtindәn beynimdәn tüstü qalxdı. Gözlәrim yaşardı, daha artıq işgәncәyә düçar oldum. Bir tәrәfdәn qorxu, vahimә, üfunәt iyi, qәliz tüstü, digәr tәrәfdәn dә işimin aqibәti mәni düşündürdü. Hönkür-hönkür ağlamağa başladım. Şeyx dedi:

 

“Ağlamağını kәs, yoxsa sәni burada qoyub gedәrәm.”

 

Qorxumdan nәfәsimi köksümdә boğub ağlamağımı uddum. Sonra soruşdum:

 

“Nә qәdәr gedәcәyәm?”

 

“Bir neçә pillә qalıbdır,” -- dedi. -- “Pillәlәrin qurtarmasına o qәdәr qalmayıbdır.”

 

Doğrudan da, az sonra pillәlәr sona çatdı. Odun işığı göründü, geniş, zil qaranlıq bir vadi qarşımıza çıxdı. Ahü nalә, zarıltı, әl-aman vә ax-vay sәslәri gah ucadan, gah da astadan eşidilmәyә başladı. Soruşdum:

 

“Ya şeyx, bura haradır?”

 

Dedi:

 

”Cәhәnnәmdir, ancaq iranlıların cәhәnnәmidir.”

 

İndi tәsәvvür etmәk olar ki, mәn cәhәnnәm adını eşitcәk nә hala düşdüm. Bәdәnim titrәmәyә başladı, söyüd yarpağı kimi әsirdim. Bәzәn fikirlәşib öz-özümә deyirdim: "Bu şeyx sehr-caduçu imiş, biz heç bunu bilmәmişdik". Gahdan da düşünürdüm ki, inşaallah, yuxu görürәm.

 

Bir qәdәr dә yaxına gedib gördüm oddan kürsülәr düzәldib, hәrәsinin dә üstünә bir adam әylәşdirmişlәr. Kürsülәr bir-birindәn neçә metr aralı qoyulmuşdu.

 

Şeyx soruşdu:

 

“Nә görürsәn?”

 

Dedim:

 

“Oddan qayrılmış taxt görürәm. Hәrәsinin dә üstündә bir adam oturub.”

 

Dedi:

 

“Diqqәtlә baxdınmı?”

 

Dedim:

 

“Bәli.”

 

Soruşdu:

 

“Nә elәyirlәr?”

 

Dedim:

 

“Birinci taxtda әylәşdirilmiş adamın hәr çiynindәn oddan yaranmış bir ilan çıxıb, alovlu dili ilә onun ağzını, burun-qulağını yalayır. Bir nәfәr dә cәhәnnәm maliklәrindәn mis lövhәni dәmirçilәr kimi cәhәnnәmin kürәsindә qızardıb, zindan kimi onun başına qoymuş, әtrafında dayanmış neçә nәfәr başqa cәhәnnәm maliki әllәrindәki ağır gürzlә o atәşin lövhәni döyәclәyirlәr.”

 

Şeyx dedi:

 

“Yaxşı gördünmü?”

 

Dedim:

 

“Bәli, ancaq onun kim olduğunu bilmәdim.”

 

Cavab verdi:

 

“Bu haman adamdır ki, ilk dәfә olaraq İran әhalisinә zülmü rәva gördü. Min il padşahlıq elәdi.”

 

Onun oturduğu taxtın haşiyәsinә baxıb gördüm 829 rәqәmi yazılmışdır.

 

Bir az da getdik. Gördüm bir nәfәr firәngi qiyafәsindә odlu hasarla әhatә olunmuş böyük bir salonda o tәrәf-bu tәrәfә qaçır, çıxış yolu axtarır, lakin tapa bilmir. Dili ağzından çıxıb döşünә sallanmışdı. Hey qışqırıb kömәk istәyirdi. Ancaq sәsinә sәs verәn yox idi.

 

Şeyx soruşdu:

 

“Nә görürsәn?”

 

Gördüyümü ona söylәdim, dedi:

 

“Düzgün görübsәn. Bu haman hökmdardır ki, İrana od vurdu, özündәn çirkin ad yadigar qoyub getdi.”

 

Hasarının darvazasına baxdım. Gördüm 335 rәqәmi yazılıb.

 

Bir az da getdik. Gördüm bir nәfәr әrәb geyimindә odlu kürsünün üstündә әylәşibdir. Cәhәnnәm maliklәri sağ-solunu kәsdirib dilinә odlu şiş basırlar. Biri şişi götürmәmiş, o biri basır. Şeyx soruşdu:

 

“Nә görürsәn?”

 

Gördüyümü söylәdim. Şeyx dedi:

 

“Bu haman adamdır ki, İranda saysız-hesabsız zülmlәr elәdi, insanların nalayiq sözlәr söylәnmәsinә bais oldu, minlәrlә adamın qırılmasına sәbәb oldu.”

 

Bu әsnada onun rәqәminә nәzәr saldım. Gördüm 316 yazılıbdır.

 

Yenә dә bir qәdәr irәli getdik. Gördüm tatar paltarında birini oturdub, dәyirman daşından iri bir qızarmış dәmiri tac kimi başına keçirmişlәr. Gözlәri hәdәqәdәn çıxmışdı. Dili uzanıb döşünә sallanmışdı. Әzab maliklәri qızarmış millәri onun bu qulağından soxub o biri qulağından çıxarırdılar, sonra başqa mil soxurdular. Şeyx buyurdu:

 

“Nә görürsәn?”

 

Gördüklәrimi söylәdim. Dedi:

 

“Doğru görübsәn. Bu haman adamdır ki, İran tacdarını öldürüb, şahәnşahlıq tacını qәsb elәdi. Hәmin adamlar haqqında deyiblәr: "Hәr kәs qәsdәn bir adamı öldürsә, onun yeri daimi olaraq cәhәnnәmdәdir".”

 

Adını soruşdum. Dedi:

 

“Rәqәmini döşünün üstünә yazmışlar. Qayıdan baş onun kim olduğunu kaşifi-әsrar sәnә bildirәcәkdir.”

 

Diqqәtlә baxıb gördüm döşünün üstündә 98 rәqәmi yazılmışdır. Şeyx buyurdu:

 

“İndi gәl buraya.”

 

Başqa bir yerә getdik. Gördüm bir dәstә adam sıra ilә odlu döşәmә üzәrindә әylәşmişdir. Hәr birinin sağında vә solunda iki nәfәr әzab maliki dayanmışdı. Hәrәsinin әlindә oddan bir möhür var idi. Bu möhürü onların alnına, sifәtinә, döşünә, kürәyinә, sağına, soluna basıb deyirdilәr: "Yığdığınız xәzinәlәrdir, meyl edin". Onların dili saqqallarına qәdәr aşağı sallanmışdı. Odu iki әlli qamarlayıb yeyirdilәr. Şeyx dedi:

 

“Nә görürsәn?”

 

Gördüklәrimi dedim. Dedi:

 

“Bunlar mallarının vergisini vermәyәn, yetim malı yeyәnlәrdir. Onların haqqında deyilib: "Yetimlәrin malını yeyәnlәr böyük zülmә mürtәkib olurlar, onlar hәqiqәtdә od yeyirlәr, tezliklә cәhәnnәmә vasil olacaqlar". Bunların sayı çox idi, hәm dә rәqәmlәri qarışıq idi, ona görә dә dürüst ayırd elәyә bilmәdim.”

 

Ancaq şeyx sonra dedi:

 

“Gәl bax.”

 

İrәli gedib baxdım, gördüm hәr tәrәfdәn od püskürәn bir çöldә çoxlu camaat rüku vә sәcdә edirlәr, dillәri ağızlarından sağa-sola çıxmış, çәnәlәri әyilmiş, boğazlarından qan püskürürdü. Şeyx dedi:

 

“Nә gördün?”

 

Gördüklәrimi söylәdim. Buyurdu:

 

“Düzgün görübsәn, bunlar haramxorlardır.”

 

Onların da sayı çox idi. Şeyx bir qәdәr dә mәni aparıb dedi:

 

“Gözünü açıb bunlara da bax!”

 

Gördüm qәribә bir büsatdır. Bu, әsasәn, gülmәli bir oyuna bәnzәyirdi. Arxasında atlı bir adamın gizlәnә bilәcәyi iri bir şar gördüm. Bizim evdә olan süni topa oxşayırdı, qarpız şәklindә idi. Nә başı var idi, nә dә ayağı. Lakin qızarmış oddan әlli-altmış min әl-qolu var idi; dırnaqları şahin caynağı kimi iti idi. Әllәri vә caynaqları ilә bәzisini qıçından, bir parasını saqqalından, kimini isә әtәyindәn, yaxasından bәrk-bәrk tutub fırlanır, onları da özü ilә fırladırdı. Gah onların üzlәrini odlu yerә sürtür, gah da başlarını. Sağa-sola hәrlәnir vә ona ilişәnlәri dә bir ucdan hәrlәdirdi. Heç bir teatr sәhnәsindә belә bir tamaşa göstәrilmәmişdir. Atәşin kürәyә ilişәnlәr hey fәryad qoparıb deyirdilәr: "Aman sәnin әlindәn, fәryad sәnin mәkrlәrindәn, ey vәfasız qәddar dünya, bәsdir, daha burax bizi, bәsdir, bizi xilas elә, sәnin dostluğuna, vәfana lәnәt! Axırda bizi әzәb-әziyyәtә, cövrü cәfaya mübtәla elәdin!"

 

Bunların nalәsinin heç bir tәsiri yox idi. O kürә bir ucdan hәrlәnir, әsla aram tutmurdu; onların cavabında deyirdi: "Siz mәnim dostlarım idiniz, ona görә mәn öz mәhәbbәtimi sizdәn götürә bilmәrәm, sizi buraxıb özümdәn uzaqlaşdıra bilmәrәm".

 

Kürәyә ilişәnlәr tәlaş edib yaxalarını bir tәhәr qurtarmaq istәyirdilәr. Lakin elә yapışmamışdılar ki, qopa bilsinlәr. Burada mәnim yadıma düşdü ki, camaat danışanda deyәrdi: "Filankәs dünyanı yüz әlli tutubdur". İndi onun tәrsini görürdüm. Burada dünya öz dostlarını min әlli tutmuşdu. Gördüm şeyx dә onlara baxıb gülümsünür. Mәndәn soruşdu:

 

“Nә görürsәn?”

 

Gördüklәrimi söylәdim. Buyurdu:

 

“Doğrudur, onlar alçaq dünyanın naz vә qәmzәsinә aldanıb, vәtәnin vә vәtәndaşların haqqını zay elәyәnlәr, öz iki günlük asayişi üçün mәmlәkәti xaraba qoyub, öz evlәrini abadlaşdıranlar, park vә mebel mәşqinә düşәnlәrdir. Onlar haqq yolundan üz döndәrәnlәrdir. "Yolunu azanların әn böyüyü dünyanı tutub, axirәti unudanlardır" -- demişlәr. "Yerlәri cәhәnnәmdәdir, ordan heç vaxt qurtuluş yolu tapa bilmәyәcәklәr".”

 

Şeyx buyurdu:

 

“Heç bunlardan birini tanıyırsanmı?”

 

Әrz elәdim:

 

“Xeyr.”

 

Dedi:

 

“O uzun saqqallı ilә bu gödәk cübbәliyә fikir ver.”

 

Onların döşündә odla sözlәr yazılmışdı. Birinin döşündә bu şeri oxudum:

 

Gәl, hәbibim, mәnә rәhm eylә, gәl indi barışaq,

Keçmişin söhbәtini gәl nә deyәk, nә danışaq.

 

Sonra şeyx dedi:

 

“Gәl gedәk.”

 

Keçib getdik. Şeyx dayanıb dedi:

 

“Bax gör nә görürsәn?”

 

Gördüm qәssab dükanlarında olduğu kimi adamları şaqqalayıb odlu qәnarәyә vurublar. Әzab mәlәklәri cәhәnnәm odunda qızardılmış baltaları әllәrindә tutub, bir-bir zәrbә endirdikcә onların әzasından birini parçalayıb yerә tullayırdılar. O birisi isә kәsilmiş üzvü götürüb qaynar qәtranla yenә öz yerinә yapışdırırdı. Sonra tәzәdәn balta ilә onu kәsib atır, başqası yenә dә yerinә yapışdırırdı. Şeyx soruşdu:

 

“Nә gördün?”

 

Gördüklәrimi dedim. Buyurdu:

 

“Doğru görmüsәn. Bunlar dünyәvi mәqam vә rәyasәt üçün bu günü unudub, avam xalqı aldadaraq özlәrindәn tәzә mәzhәb vә din icad etmişlәr. Bir neçә mәnasız, sözü bir-birinin quyruğuna düyünlәyib lövhә düzәltmişlәr. İnsanlar arasında nifaq salmışlar. Öz vәtәnlәrinә vә hәmvәtәnlәrinә zülm etmişlәr. Bunların zülmü tәsәvvürә sığışmaz. Onların başçısı min hiylә ilә xalqın pulunu yığıb öz vәrәsәsinә qoyub getdi. Vәrәsәsi isә yoxsulların ciyәr qanı bahasına toplanmış bu vәtәn sәrvәtini xarici ölkәlәrin abadlaşmasına vә biganәlәrin eyş-işrәtinә sәrf edir. Halbuki özünün әbәdi uyduğu vәtәndә vәtәn qardaşları tam zillәt vә pәrişan halda yaşayırlar. Tezliklә vәtәn övladı onun vәrәsәsinin qәbrini qazıb, cәnazәsini çiyinlәrindә daşıyacaqdır. Bu әmәlin müqabilindә özünü әbәdi әzaba vә daimi lәnәtә düçar edibdir.

 

Onun sifәtinә diqqәtlә baxdım. Sonra şeyx dedi:

 

“İndi dә buraya bax!”

 

Baxıb gördüm başdan ayağa atәşdәn qayrılmış bir böyük salondur. Dörd tәrәfdәn od-alov hasarları möhkәm bir qala kimi onu әhatә etmişdi. Bәzilәri ayaqyalın idi, bir parası qızarmış dәmirdәn ayaqqabı geymişdi. Paltarlarının әtәklәrini yuxarı qaldırıb, qıçları çılpaq o tәrәf-bu tәrәfә qaçırdılar. Sanki çıxış yolu axtarırdılar. Lakin heç bir nicat yolu tanmırdılar. Dillәri uzanıb döşlәrinә düşmüşdü. Yayın istisindә lәhlәyәn it kimi bir dәqiqә belә rahatlıqları yox idi. Elә bir әzaba düçar olmuşdular ki, sözlә ifadә etmәk mümkün deyildi. Şeyx soruşdu:

 

“Nә görürsәn?”

 

Gördüklәrimi söylәdim. Buyurdu:

 

“Düzgün görmüsәn. Bunlar tәnbәllik, arsızlıq vә qeyrәtsizlik üzündәn halal iş dalınca getmәyib, darğa şagirdi, fәrraş vә cәllad olmuşlar. Әlsiz-ayaqsızlara zülm edib, onları incitmişlәr. Bunlar gәrәk anlaya idilәr ki, şәhvәtin әvvәli kefdir, axırı әzab. Bunların haqqında deyilmişdir: "Hәdlәri aşanlar әbәdi olaraq oda düçar olacaqlar. Bu isә böyük әzabdır".”

 

Mәn ixtiyarsız olaraq әrz elәdim:

 

“Ya şeyx, soruş görüm, mәni döyәn Qәzvin fәrraşbaşısı, minlәrlә aciz vә qәrib adamlara әza-cәza verәn Şiraz fәrraşbaşısı Hacı Ağacan vә İsfahan darğası Mәhәmmәd Sadıqqulu da onların arasındadırmı?”

 

Şeyx dedi:

 

“Burada sual-cavab elәmәyә haqqımız yoxdur. Bax rәqәmlәrinә, onda sәnә hәr şey mәlum olar.”

 

Sonra şeyx buyurdu:

 

“İrәli gәl.”

 

İrәli gedib, zәnanә hamamına oxşar izdihamlı bir yer gördüm. Qadınlar hirslәnib bir-birinә qarışmışdılar. Hәr ağızdan bir avaz gәlirdi, hamısı danışırdı, heç nә başa düşmәk mümkün deyildi. Gah qışqırıb deyirdilәr: "Ay mәlun, mәnim haqqımı ver. Yaxandan әl çәkәn deyilәm, haqqımı alacağam". Arası kәsilmәdәn bu kimi sözlәr eşidilirdi. Lakin mәlum deyildi ki, kim deyir, kim eşidir; yaxud söhbәt nәyin üstündәdir. Şeyx soruşdu:

 

“Nә görürsәn?”

 

Dedim:

 

“Deyәsәn, qadınların deyişmәsidir. Amma mәlum deyil ki, kim nә istәyir, cәncәl nә üstәdir? Yalnız qarğış vә lәnәt eşidirәm. Nә üçün, kim üçün? -- bilmirәm. Bәlli deyil danışan kimdir, eşidәn kim; alan kimdir, verәn kim.”

 

Dedi:

 

“Bu qәdәr bilirәm ki, onlar çoxarvadlı kişilәrin arvadlarıdır. Әrlәri onlarla әdalәtli rәftar etmәmişlәr. İndi onlar öz әrlәrindәn şikayәt elәyirlәr. Әzab amillәri isә onların әrini hәbs elәyib, bir-bir göstәrir. Әgәr әrlәrinin yaxası әllәrinә keçsә arvadlar qiyamәti gözlәrinin qabağına gәtirәrlәr.”

 

Dedim:

 

“Ya şeyx, bәs bunların aqibәti necә olacaq?”

 

Dedi:

 

“Hәr kәs zülmünә vә çövrünә görә cәzalanacaq. Ondan sonra bәzisi xilas vә bir parası әbәdi әzaba düçar olacaqlar.”

 

Mәn sızıldayıb icz ilә dedim:

 

“Ya şeyx, bu ürәk ağrıdan hadisәlәri görmәyә daha taqәtim qalmamışdır. Әlim әtәyindә, amanın günüdür, sәnә yalvarıram, allah rizasına, mәni xilas elә. Mәn bilirәm ki, xilas olmağım sәnin meylindәn vә hümmәtindәn asılıdır.”

 

Şeyx dedi:

 

“Qәbul elәyirәm, bu şәrtlә ki, tövbә elәyәsәn, bir daha bir adamın ürәyinә dәymәyәsәn, qәzavü qәdәr nәticәsindә bir kor olduqda onun eyibini üzünә vurmayasan, örtülü saxlayasan.”

 

Әdәblә diz çöküb, әtәyini tutdum, ağlayıb yalvardım, sonra dedim:

 

“Әfv elә, әfv elә, rәhm elә, rәhm elә, ya şeyx! Tövbә, tövbә!”

 

Gördüm bu qәdәr әziyyәtdәn sonra şeyx yenә dә öz dediyinin üstündә durub, hirsi soyumayıb. Bir daha acizanә şәkildә dedim:

 

“Şeyxәna, mәn bu pillәlәri çıxmağa qadir deyilәm, düşmәk asan olduğu halda mәnim taqәtimi kәsdi, qәrarımı әlimdәn aldı, yuxarı çıxarkәn mәn nә edәcәyәm?”

 

Buyurdu:

 

“Öz nalayiq danışığından peşiman olub, insanların könlünә toxunmağı tövbә elәdiyinә görә bu pillәlәri çıxmaqdan azad oldun.”

 

Dedim:

 

“Bәs bu uzun mәsafәni necә keçib yuxarı qalxacağam?”

 

Buyurdu:

 

“Tәmiz ürәk, saf niyyәtlә gözlәrini yum, mәnim әsamın başından tut, ancaq mәnim iznim olmadan gözlәrini açma, üç dәfә salavat çevir.”

 

Onun dediyi kimi etdim. Bir qәdәr keçdikdәn sonra dedi:

 

“Әsamı burax, gözlәrini aç!”

 

Gözlәrimi açarkәn özümü geniş, işıqlı bir sәhrada gördüm, rahatlıqla nәfәs çәkdim, azca dincәldim. Ancaq daha mәndә bu şeyxin mahir bir cadugәr vә sehirçi olması haqda heç bir şübhә yeri qalmadı. Fәqәt biz bunu әsla bilmirdik. Qanım әvvәlkindәn daha artıq coşmağa başladı. Çünki şeyx dedi:

 

“Mәn bu kor gözlәrimlә sәni zülmәt dünyasında gәzdirib işıqlı alәmә çıxartdım. İndi bu şәhla gözlәrinlә mәnim bәlәdçiliyim daha lazım deyil, özün gedib mәqsәdә çata bilәrsәn.”

 

Dedim:

 

“Ya şeyx, aman günüdür, qurbanın olum, mәn buradan gedib bir yana çata bilmәrәm; avara-sәrgәrdan qalmışam, hansı tәrәfә getmәli olduğumu bilmirәm.”

 

Şeyx әsası ilә bir tәrәfә işarә elәyib dedi:

 

“Bu tәrәfә get!”

 

Onun göstәrdiyi sәmtә baxıb demәk istәdim ki, tәk gedә bilmәrәm. Ancaq dönüb ona sarı baxdıqda şeyxi görmәdim. Gözümdәn itmişdi. İki әlli başıma vurub dedim: "Vay mәnim halıma! İşim yaxşı olmaqdan daha da pis oldu". Әlacsızlıq üzündәn oturub vahimәdәn әsә-әsә ağladım, öz-özümә dedim: "Başıma nә çarә qılım. İnsan izi olmayan bu biyabanda tәk-tәnha nә elәyim, hansı tәrәfә gedim?!"

 

Ancaq sәhra tamamilә işıq idi. Hәrçәnd ki, nә günәşdәn, nә aydan, ulduzlardan, nә dә başqa bir işıq saçan mәnbәdәn iz-әsәr yox idi. Hәm dә göz işlәdikcә bu sәhranın dörd tәrәfi açıqlıq vә boş idi. Nә üfüq görünürdü, nә dә şәrq, qәrb, cәnub, şimal sәmtlәri anlaşılırdı. Mәn öz yazıq vәziyyәtimә görә ah vә nalә elәyir, göz yaşları axıdırdım, qәm-qüssә dәryasına qәrq olub, heç baş aça bilmirdim ki, indi gündüzdür, ya gecә. Nә bir qәmxarım var idi, nә dә bir ürәyi yananım. Dedim: "Lәnәtә gәlәsәn, ay cadugәr şeyx! Gör bircә doğru söz üstә mәni nә kimi müsibәtlәrә düçar elәdin, gör başıma nә oyunlar açdın!" Bir tәrәfdәn dә özümü danlayıb deyirdim: "Böyüklәr buyurmuşlar -- küfr ilә iman arasında bircә kәlmә, behişt ilә cәhәnnәm arasında bircә addım fasilә var".

 

Nә qәdәr başları vermiş bada dil,

Başının düşmәnidir dil, bunu bil.

 

Dildәn qopub, ağızdan çıxan bir kobud sözün cәrimәsini cәvahirlә dolu xәzinә ilә ödәmәk mümkün deyil. Söz yarasını min cәrrah belә sağalda bilmәz.

 

Dil yarası, hamı bilir, sağalmaz,

Qılınc yarasının heç yeri qalmaz.

 

Müdrik adamlar buyurmuşlar: "Ağızdan çıxan sözü geri qaytarmaq olmaz. Ağızdan çıxan söz kamandan çıxan ox kimidir, onların heç birisini tәzәdәn öz yerinә qaytarmaq mümkün deyil. Söz deyilmәyincә onun ixtiyarı sәndәdir, onu gizlәdә bilәrsәn, deyilәndәn sonra onu ört-basdır elәmәk olmaz".

 

Xülasә, çox götür-qoy elәdim. Yadıma bir rәvayәt düşdü. O rәvayәtin mövcibincә, hәr bir çәtin işdә püşk atmaq tövsiyә olunurdu. Mәn dә dörd tәrәfdәn birinә doğru getmәk üçün püşk atmaq qәrarına gәldim. Dörd şeyә dörd tәrәfin adını qoyub atmaq vә onların içindә qiblә tәrәfindәn getmәk әzmindә oldum.

 

Cibimdә iki sikkә, bir möhür, bir dә karandaş var idi. Onları çıxarıb atdım. Haman niyyәtlә cәnuba doğru yola düşdüm. Әvvәldәn dә ürәyim bu tәrәfә getmәyә fitva verirdi. Yola düşәn kimi әtirli, mülayim bir külәk әsmәyә başladı. Onun ruhu oxşayan, әtir saçan qoxusu mәnә lәzzәt verdi. Allaha tәvәkkül elәyib dedim: "Dost yolunda boran olar, qar olar".

 

Yola düşüb әzmlә addımlamağa başladım. İrәlilәdikcә әtrin qoxusu artırdı. Müşk-әnbәr iyi mәnә tәzә ruh bağışlayırdı. Hәr addımda şövqüm artırdı. Könlüm açıldı, müşk-әnbәr iyi dimağımı oxşadı! Sanki mәni gözә görünmәz bir qüvvә özünә tәrәf çәkirdi. Hava nәhayәt dәrәcәdә saf idi, getdikcә daha da fәrәhli vә könülaçan olurdu. Nәsim öz xoş әtri ilә İsanın nәfәsi kimi ölüyә can bәxş edirdi, cansız bәdәnә ruh verirdi. Öz-özünә bu rübai dilimә gәldi:

 

Badi-sәba, nә fәrәhli әsirsәn,

Hansı yarın diyarından gәlirsәn?

Doğru söylә, sәn harada olubsan?

Ey toz, sәn dә gözә tanış gәlirsәn.

 

Bir az da getdim. Yaşıl, sәfalı bir çәmәn göründü. Hәr tәrәfi lalә, gül-çiçәklә dolu idi. Gül yarpaqlarının üzәrindәki şeh damcıları iri dürr danәlәrinә oxşayırdı. Bu könülaçan yaşıllığı görәn kimi könlümün quşu qanad çalmağa başladı. Sürәtimi bir qәdәr dә artırdım. İxtiyarsız olaraq qaçmağa başladım. Uzaqdan sәrvә oxşayan yaşıl ağaclar başını göylәrә qaldırmış, budaqlarında qumrular, kәkliklәr yuva salmışdı. Yәqin etdim ki, abadlığa yaxınlaşıb, yolun әzab-әziyyәtindәn canımı qurtarmışam. Nәhayәt, ağacların yanına gәlib çatdım. Lakin imarәtdәn, daşdan, palçıqdan heç bir әsәr görünmürdü. Ağacların budaqları baş-başa verib, geniş bir sәhranın әtrafını әhatә etmişdi. Bir az da irәli gedib, birdәn yaşıl ağaclardan düzәlmiş tağ şәklindә darvaza gördüm. Onun sağında vә solunda üzü nurani, xoş әtirli, qara saçlı iki cavan dayanmışdı. Lövhәsiz darvazanın başında bu sözlәr yazılmışdı:

 

"Ya hәqq, ya mәdәd!"

 

Әdәb-әrkanla irәli gedib salam verdim, ikisi dә "әleykәssәlam" dedilәr. Dedim:

 

“Ağalar, mәn bu diyarda qәribәm, özü dә pәrişanhalam, bilmirәm bura haradır, bu darvazadan içәri keçmәk olar, ya yox?”

 

Mәnә cavab vermәdilәr, lakin işarә ilә göstәrdilәr ki, salam verib daxil olmaq olar. Bәlli oldu ki, onlar danışmırlar, qaravulların heç yerdә danışmaq haqqı yoxdur. Bir addım da irәli keçib "Ya hәqq, ya mәdәd!" dedim vә içәri girdim.

 

Xoşavazlı tutilәr, gözәl sәsli bülbüllәr yavaş-yavaş oxuyurdular. Müşk-әnbәr qoxusu adamın ruhunu tәzәlәyir, hәdsiz sevinc bәxş edirdi. Gül-çiçәk getdikcә artırdı. Qәlbimdә hәr an yeni qüvvәt doğur, gücüm anbaan çoxalırdı. Fәrәhlә atdığım hәr bir addımda sevincim artır, onun müqabilindә dünyanın vә axirәtin lәzzәtini unudurdum. Hәqiqi sevgi cazibәsi mәni elә sürәtlә özünә tәrәf çәkirdi ki, әl-ayağımı büsbütün itirmişdim. Özümü әsla saxlaya bilmirdim. Şadlıq vә sevincimin şiddәtindәn uşaqlar kimi atılıb düşür, әl çalıb oynayırdım. Göz işlәdikcә yaşıl ağaclar idi. Onların dibindәn duru, saf su axırdı. Bәzәn istәyirdim bu sәrin, şәffaf suyun kәnarında oturub әl-üzümü yuyam, bir qәdәr sәrinlәyәm, cәhәnnәmin tüstü vә kәsafәtini üz gözümdәn tәmizlәyәm, lakin mövhüm mәhbubun vüsal şövqü mane olurdu. Mәn qaça-qaça suyun kәnarı ilә gedir vә öz-özümә deyirdim: "Bu sәfәrdә, şübhәsiz ki, bәxt mәnә yar olmuşdur, iqbal vә uca tale mәni buraya çәkib gәtirmişdir".

 

Min könül qanı ilә bәxt yetirmiş yarә,

Ey gözüm, gözlә, yatarsan, daha olmaz çarә.

 

Getdim. Birinci darvaza kimi zәfәr tağını andıran ağaclarla bәzәnmiş bir yerә gәlib çatdım. Sağında vә solunda yenә dә iki qaravul dayanmışdı. Bunların birinci qaravullarla fәrqi yalnız paltarlarının rәngindә idi. Bunlar al-qırmızı paltar geymişdilәr. Ağacların da qol-budağı, yarpaqları tamamilә qırmızı idi, lәl kimi al rәngdә idi. Әvvәlki kimi irәli gedib salam verdim. Salamımı aldılar. Daxil olmaq icazәsi aldım. İşarә ilә izin verdilәr. Tağın başında lövhә vurulmadan qırmızı xәtlә "Ya hәqq, ya mәdәd!" yazılmışdı. Mәn dә "Ya hәqq, ya mәdәd!" deyib içәri girdim. Burada hәr şey -- çәmәn dә, ağaclar da, süsәn dә, sәnubәr dә al rәngdә idi. Mәnә elә gәldi ki, Mars kürәsinә gәlib çatmışam. Çünki, eşitdiyimә görә, Mars kürәsindә bütün ağaclar, göyәrtilәr, hәtta quşların qanadları qırmızıdır. Arxlarda saf, şәffaf sular axırdı, ancaq onların da rәngi yaqut kimi qırmızı idi. Mәn özümü anlamadan, hәr şeydәn xәbәrsiz, mövhüm dosta çatmaq üçün ixtiyarsız gedirdim. Sanki mәchul bir qüvvә mәni özünә tәrәf çәkirdi.

 

Boynuma bir ip salıbdır sevgili,

Lütfdür, nazu mәhәbbәt hәr teli.

Gah cәhәnnәm, gah behiştә o çәkir,

Sövq edir hәr yanә kim, o istәyir.

 

Yenә dә tәlәsib sürәtimi artırdım. Kimsәni görmürdüm ki, kefini soruşam, görsәydim dә danışmaq macalım yox idi.

 

Gәlib başqa bir tağın yanına çatdım. Yenә dә әvvәlki qaravullar kimi, üzü nurani iki cavan tağın sağında vә solunda dayanmışdılar. Әllәrindә nur saçan qızıl çomaq tutmuşdular. Tağın başında "Ya hәqq, ya mәdәd!" yazılmışdı. Onun da üstündә havada bir-birinin yanında bu hәrflәr bir sırada dayanmışdı: VӘTӘN!

 

Qaravullara yaxınlaşıb salam verdim. Cavabını eşitdim. İçәri girmәk üçün izn aldım. Әvvәlkilәr kimi işarә ilә izn verdilәr. Yenә dә bunlarla әvvәlkilәrin arasında yalnız paltarlarında fәrq var idi. Bunların geyimi camaat arasında o qәdәr dә işlәnilmәyәn göy rәngdә idi. "Ya hәqq, ya mәdәd, ya Vәtәn!" deyib içәri girdim. Bircә addım irәli atan kimi qәribә bir mәnzәrәnin şahidi oldum.

 

Bәh-bәh, әcәb sәfalı mәva, nә gözәl abu hәva! Hәr tәrәfdәn sular şaqqıldayıb axır, xoş avazlı quşlar ağacların budaqlarına qonub cәh-cәh vururdu. Arxlardakı qumlar da dürr vә mәrcan kimi idi. Meyvә ağacları bir-birinin yanında sәf çәkib dayanmışdılar. Arxların әtrafı gül-çiçәk, lalә-sünbüllә örtülmüşdü. Sәrv ilә şümşad başını göylәrә qaldırmışdı. Bu bağdakı ağacların yanından sular axıb keçirdi.

 

Bir az da irәli gedib bir dәstә adamı bir yerә toplaşıb oturan gördüm. Bir qism dә, -- bilmirәm huri idilәr, ya qılman, ya da insan cildinә girmiş göylәr mәlәki idilәr, -- dәstә-dәstә dolanıb söhbәt elәyir, deyib gülürdülәr. Bura çәmәnlik idi, yaxud hәqiqi cәnnәt. Hamı şәn vә fәrәhli idi, hamı çalıb oynayırdı. Onlar başqa bir alәmdә, bizim gördüyümüz alәmdәn tamamilә fәrqli bir alәmdә idilәr. Düşmәnin gözündәn iraq, mәn yazıq mat vә mәәttәl heyran olmuşdum. "Fәtәbarәkallahu әhsәnül-xaliqin" dedim. Şeyx Sәdinin bir şeri yadıma düşdü. Yavaş-yavaş zümzümә elәmәyә başladım:

 

Lәtafәtli gözәl bir abu hәva.

Mübarәk bir mәnzil, ülvi bir mәva;

Arxların kәnarı gül ilә reyhan.

Jalәdә yuyunmuş çiçәklәr әlvan.

Cәrgәylә düzülmüş ağaclar uca,

Gözәl dilbәrlәrtәk qәdlәri rәna.

Hәr bir budağında xoş sәsli quşlar

Yüz mahnı bәstәlәr, min cәh-cәh vurar.

Sәrvi sanki gәlmiş cәnnәt bağından,

Tuba ağacından verәrdi nişan.

 

Heyrәtimin şiddәtindәn mәndә yerimdәn tәrpәnmәk taqәti qalmadı. İstәr-istәmәz oturdum .... Yerimdәn durdum, irәli gedib gördüklәrimi daha yaxından diqqәtlә nәzәrdәn keçirdim.

 

Ay üzlülәr, günәş simalılar, ahu yerişlilәr, zünnar saçlılar dәstә-dәstә gәlәrәk göz yaşı kimi duru sular püskürәn qızıl fәvvarәlәrin yanında әylәşib gülümsәyirdilәr.

 

Üz deyil gördüyüm, cәnnәtdir yәqin,

Bir cüt kәmәnd idi sanki tellәri.

Lәltәk dodaqlar göyәrçin qanı,

Zil qara tellәri qaranquş pәri.

 

Dildә hanı o qüdrәt ki, o işvәli-şivәli pәri-peykәrlәri layiqincә tәriflәyә bilsin.

 

Mәhcәbinlәr dәstә-dәstә dayanmış,

Ayüzlülәr qatar-qatar düzülmüş,

Yüz min bülbül olmaz yüz min çәmәndә,

Hәr budaqda yüz min bülbül oturmuş.  

 

Әcәba, görәsәn cәnnәt budurmu? Bu deyildirsә, bәs bura haradır? Bu sular, bu ağaclar behiştdәn başqa harada ola bilәr? Belә meyvәlәri heç bir göz görmәmiş, onların tәrifini heç bir qulaq eşitmәmişdir. Ürәyimdәn keçirdi ki, meyvәlәrdәn bir az dәrib yeyim, ya da cibimdә, qoynumda saxlayıb, dünyaya aparım. Ancaq qorxurdum sәslәnsinlәr ki, "bu ağaca yaxınlaşma", sonra da bu mübarәk yerdәn qovulum. Özümü saxladım. Hәva vә hәvәsin ardınca getmәdim. Lakin yenә dә nәfsi-әmmarәnin mәni aldadacağından, mәnim xәcalәt çәkib başı aşağılığıma sәbәb olacağından qorxurdum. Qorxurdum ki, bunun üstündә mәni bayıra atsınlar. Mәn bu gülzarın vә günәş üzlü hurilәrin tamaşasından mәhrum qalım, xoş avazlı quşların sәsini bir daha eşitmәyim.

 

Belә bir vәziyyәtdә özümü hәr bir cәhәtdәn bәxtiyar hesab edirdim, heç nәdәn şikayәtim yox idi, fәqәt bir dil bilәn tapmırdım ki, ondan soruşam görәm mәn haradayam.

 

Yenә dә bir qәdәr yol getdim. Çox iri, geniş vә vüsәtli bir göl gördüm. Ağ mәrmәrdәn idi, olduqca gözәl fәvvarәlәri var idi. Fәvvarәlәrin bәzisi quş, bir parası balıq, bir neçәsi şir başı vә müxtәlif qәribә heyvanlar şәklindә düzәldilmişdi. Hamısının ağzından su püskürürdü. Gölün әtrafına huri simalı, ay bәdәnli qızlar toplaşmışdılar. Onların sifәti sәmanın ortalığında olan günәş kimi işıq saçır, adamın gözlәrini qamaşdırırdı. Bunlar әvvәlki gülçöhrәlәri mәnim yadımdan çıxardılar. Bunların vücudu sanki xalis nәşәdәn yoğrulmuş idi. Bunların gözәlliyini, mәlahәtini, lәtafәtini vәsf etmәk mümkün deyil. Şәkәr kimi dodaqlarında mәlahәtli tәbәssüm oynayarkәn, sәdәfi andıran dişlәrinin parıltısından gözlәrim qamaşırdı. Bütün әzaları, saçlarından tutmuş ayaq dırnaqlarına qәdәr bir parça vәcahәt vә mәlahәt idi. Allah bu şeri söylәyәnә rәhmәt elәsin:

 

Şәnlikdә Zöhrәyә sanki olmuş tay,

Üz-üzә dayanmış günәş ilә ay.

 

Bu misilsiz nazlı dilbәrlәrin sevinc bәxş edәn gül camallarını görәndәn sonra daha mәndә taqәt qalmadı, yol gedә bilmәdim, qıçlarım sustaldı, dedim:

 

Üzündәn gözümü yayındırmaram,

Gözümün içinә ox atılsa da.

 

İxtiyarsız olaraq oradaca oturub sakit qaldım. Lakin hәr an tәәccüb vә heyrәtim artırdı. Bu gül üzlülәrin tamaşası, quşların xoş sәsi, behişt meyvәlәrinin gözәlliyi, allahın kamil qüdrәtini nümayiş etdirәn bu nemәtlәr huşumu başımdan çıxarmış, taqәtimi almışdı.

 

Yenә dә durub yavaş-yavaş getmәyә başladım. Uzaqdan bir nәfәrin gәzә-gәzә gәldiyini gördüm. Yaxınlaşdıqda uca boylu, mәtin, ağsaqqal, nurani bir kişi gördüm ki, başında İran papağı, әynindә ağ paltar, әlindә tәsbeh vardı. Qocanın xoş siması, rәftarı, vüqar vә tәmkini mәndә hurilәrin görüşündәn daha xoş tәsir oyatdı.

 

Arxası tavusun pәritәk әlvan,

Boyası artıqdı saydan-hesabdan.

Pakizә sinәsi gümüş tәkin ağ,

Gözlәri günәşdәn işıqlı çıraq.

 

Onun bütün adabı, rәftarı, paltarı vә görünüşü mәnim hәmyerlim tәrzindә idi. Çox tәәccüblәndim, dedim görәsәn, bu qocanın hurilәrlә nә münasibәti, onların isә bununla nә әlaqәsi var. Yәqin etdim ki, bu qoca şeytandır. Yәqin ki, o mәnim iranlı olduğumu görüb, özünü iranlı qiyafәsinә salmışdır. Bununla da mәni yoldan çıxarmaq istәyir. Elә haman yuxu alәmindә qәti qәrara gәldim ki, hәr nә desә onun tәrsini elәyim. Çünki aqillәr demişlәr:

 

Ox kimi düzgün yol göstәrsә sәnә,

Hәzәr et, qayıt get onun әksinә.

 

Әgәr vәsvәsә elәyib desә ki, bu rәngarәng meyvәlәrdәn dәr ye, әsla yemәyәcәyәm.

 

Mәnim yanıma gәlib çatan kimi mәni qabaqlayıb salam verdi. Mәn salamını aldım. Buyurdu:

 

“Әziz hәmyerli, buraya nә üçün gәlmisәn, bu gәlişdәn mәqsәdin nәdir?”

 

Dedim:

 

“Mәnim әzizim, bilmirәm tәsadüfmü, iqbalmı mәni buraya çәkib gәtirmişdir. Әgәr bununla bir xilaf iş mәndәn baş vermişsә, buraya gәlmәyim cayiz deyilmişsә, rica edirәm әfv edәsiniz, üzrümü qәbul edәsiniz, lütfәn çıxış yolunu mәnә göstәrәsiniz, mәmnuniyyәtlә qayıdıb gedәrәm.”

 

Gülümsünüb dedi:

 

“Әgәr sәnin buraya gәlmәk icazәn olmasaydı, qapıçı mane olardı, içәriyә girmәyә qoymazdılar. İndi ki, gәlmisәn, arxayın ol, bil ki, yad deyilsәn, doğmasan.”

 

Qocanın xoş rәftarı, mülayim sözlәri ürәyimi sakitlәşdirdi. İrәli gәlib iranlıların qaydası ilә әl verdi. Belә mәhәbbәt vә mehribanlıq göstәrmәsinә baxmayaraq yenә dә ürәyim tәşvişdә idi. Deyirdim, birdәn şeytan olar. Bu fikir başımdan çıxmırdı. Onun bütün iltifat, mәhәbbәt, yumşaqlıq göstәrmәsi vә şirin dil tökmәsini şeytanlığa yozurdum.

 

Dedi:

 

“Yaxşı gәzdinmi?”

 

Dәrindәn ah çәkib dedim:

 

“Hәr şeyi yaxşı gördüm, amma bilmirәm haradayam. Ey qәlbi işıqlı qoca, ümidim sәnin kәrәminәdir.”

 

Cәmalın şövqündәn, ey mahi-taban,

Qaranlıq bәxt evi oldu çırağban.

Mәnә yar olandan, ey gözәl-pәri,

Bәxtim gülşәninin açdı güllәri.

Gәl sәn bu sәhrada mәnә dayaq ol,

İqbalım evindә yanan çıraq ol.

Ruhum ol, işıqlı sәhәrim gәl ol,

Könlümü sındırma, lütf elә bir yol.

 

“Mәnә de görüm bura haradır? Bu ay üzlülәr burada nә elәyirlәr? Bu qәsr hansı şövkәtli padşahındır? Burayacan mehriban bir dilbilәn tapmadım ki, soruşam. Keçdiyim darvazaların heç birisindә qapıçılar mәnim sualıma cavab vermәdilәr. Buna görә dә heç kәsdәn bu mәtlәbi soruşa bilmәmişәm.”

 

Qoca dedi:

 

“Gәl!”

 

Ardınca getdim. Bir imarәtә çatdıq. Xәyal quşu belә bir imarәtin zirvәsinә qalxa bilmәzdi. Tәsәvvürün sürәtlә çapan atı onun sahәsini ötüb başa vurmaqdan aciz idi. Tәfәkkür memarı isә belә bir imarәtin tәrhini çәkә bilmәzdi. Onun vәsfini әrәb vә әcәm fәsahәtlilәri bәyan edәrkәn çәtinlik çәkәrdilәr. Yalnız qadir allahın әlilә belә bir bina әmәlә gәlә bilәrdi.

 

Sәfalı bir mәva, gözәl bir mәkan,

Nizam hökm sürür onda hәr zaman.

Fәrşi salınmışdır sanki sәfadәn.

Üzәrliyi odda dәmi-İsadәn,

Hәr tәrәfi onun әmin-amanlıq.

Hәr yerinә saçır nur çıraqbanlıq.

Günәşlә ay olmuş onun bәzәyi.

Nәqşi heyran etmiş sanki fәlәyi.

Tağının qaşila etsә işarәt,

Tәzә ay yaşınıb çәkәr xәcalәt.

O mәnzili gәlib görsәydi Rizvan.

Cәnnәtdә qalmazdı o heç bir zaman.

Bir cavan әylәşmiş xoşbәxt yar ilә,

Ayın әtrafında sanki bir halә.

Xәtindәn, xalından yağır mәlahәt,

Cәmalından onun saçır tәravәt.

Qara saçlarını verәndә yelә,

Mişkin ürәyinә salır vәlvәlә.

Baxışlar nә qәdәr onda füsunkar,

Görmәyә könüllәr çәkir intizar.

 

Dedim:

 

“Amandır, de görüm, orada әylәşmiş gözәl cavan, әzәmәtli padşah kimdir? Bu imarәt onundurmu? Ya başqasınınkıdır? Mәndә ki, taqәt qalmayıbdır. Allah rizasına cavab ver, daha dözә bilmirәm.”

 

Qoca dedi:

 

“Heç tәvәqqe lazım deyil, burada xahiş, tәrif, tövsif qadağandır. Әgәr savadın varsa oxu.”

 

O, şәhadәt barmağı ilә yuxarıya işarә elәdi. Gördüm müşәşә vә nurani xәtlә "Bura İbrahimin mәqamıdır" yazılmışdır. "Allahu әkbәr" deyib, tәkrar elәdim: "Bura İbrahimin mәqamıdır". Bunu oxumuşdum, indi o mәqamı gözümlә gördüm. İxtiyarsız olaraq dedim:

 

“Ey xeyir vә ehsan mәnbәyi olan qoca, mәn bu mәqamın sahibinin әlini öpmәk feyzinә nail ola bilәrәmmi?”

 

Dedi:

 

“Әlbәttә, öz arzuna çatacaqsan. Lakin indi onların gәzmәk vaxtıdır. Çox yubanmazlar, qayıdarkәn, inşaallah, sәnin xahişini yerinә yetirәrәm, sәni onunla görüşdürәrәm.”

 

Soruşdum:

 

“Siz haralısınız? İranlıya çox oxşayırsınız, nә vaxtdan burada mәkan salıb yaşayırsınız?”

 

Dedi:

 

“Ay allah bәndәsi, mәn heç bir yerli deyilәm. Bu qәsrin sahibi belә paltarı xoşladığına görә mәnә buyurmuşdur ki, onun qulluğunda bu görkәmdә hazır olum. Bu cәnnәt bağının vә onun bütün huri vә qılmanlarının başçılığı mәnә mәxsusdur.”

 

Bu әsnada xәbәrdarlıq şeypuru çalındı. Bütün günәş üzlülәr, pәri-peykәrlәr qaçıb qәsrin pillәkanlarının yanında sağ vә sol tәrәfdә sıraya düzülüb hörmәt mәrasimini yerinә yetirmәk üçün dayandılar. Hamısı әllәrini döşünә qoyaraq, sәssiz-sәmirsiz kamali-әdәb vә vüqarla ruhsuz heykәllәr kimi dayanıb yerә baxırdı. Onların camalının nuru yeri, göyü işıqlandırırdı. Öz ağalarının intizarında zәlil bәndә kimi bir yerdә quruyub qalmışdılar.

 

Qәribәsi bu idi ki, bu dәstәdәn olan hurilәrin heç birisi geyim vә görkәm etibarilә bir-birinә oxşamırdılar. Әgәr Mani dә burada olsaydı, onların gül camalını, rәna qәddü-qamәtini görcәk heyran qalıb barmağını dişlәrdi. Heç kәs belә gözәl şәmayil çәkmәyә qadir deyil.

 

Xülasә, bir az keçmәmiş, İranda olan tәxti-rәvanlar kimi bir tәxt hazır oldu. Pillәkanların yanında yerә qoyuldu. Gül üzlü, pәrişan zülflәri çiyinlәrinә tökülmüş, sәrv boylu bir nazәninlә qılman kimi gözәl bir oğlan qollarını bir-birinin boynuna saldıqları halda taxta tәrәf gәldilәr. Camallarının şövqü aya vә günәşә işıq saçırdı. Onları huri vә qılmana belә oxşada bilmәrәm. Huri dә, qılman da onlardan nur alırdılar. Onlara mәlәk desәm dә yanılmış olaram; çünki mәlәklәr dә gözәllikdә onlara tay ola bilmәzdilәr. Dağ kәkliyi onlardan yeriş öyrәnir, Xәta ahusu isә onların baxışından dәrs alırdı. Tavusun çәtri o rәna pәrinin әtәyindәn bir nişanә idi; arxadan iki arşın uzanmış olan әtәyi yeri bәzәyirdi.

 

Xülasә, onların heç bir tәşbih vә tövsifә ehtiyacı yox idi. Mәn hәr nә desәm ondan yaxşı idilәr. Xәyal qüvvәsi onları tәsvir etmәkdәn acizdir, tәfәkkür isә onları düşünmәyә qadir deyil. O huri başdan ayağa işvә vә nazdan yaranmışdı. Nazәnin bәdәnini xalis ipәk parça ilә örtmüşdü. Qolları dirsәyә qәdәr görünürdü. Bәdәni xam gümüş kimi idi. Taxtın xadimlәri misilsiz cәvahirlәrlә bәzәnmiş pәrdәni yuxarı qaldırdılar. Sanki ay günәşin qolundan tutdu. O nazlı dilbәr min işvә-naz ilә taxta әylәşdi. Sonra sevgili öz mәhbubәsinin solunda oturdu. Guya onu qorumaq üçün nәzakәtlә әlini onun belinә salıb saxladı.

 

Qol-boyun olmuşlar hәvәslә onlar,

Könüldә mәhәbbәt, başqa sevgi var.

 

Taxt yuxarı qaldırıldı. Bunlar isә başlarını pәncәrәdәn çıxarıb, hörmәt üçün sıraya düzülmüşlәrә dәsmal silkәlәyib vidalaşdılar.

 

Sırada dayananlar kәmali-әdәb vә tavazö ilә tәzim edib onlara cavab verdilәr. Mәn bu gözlәnilmәz mәnzәrәyә valeh olub heyran qalmışdım. Çünki heç bir paytaxtda heç bir sultanın belә cәlal vә şövkәti nә görünüb, nә dә eşidilibdir. Bunları vәsf etmәk üçün yeganә çarә öz iczimi etiraf etmәkdir. Onların haqqında mәdh söylәmәk hәcv demәk kimidir. Doğrudan da, tәrif üçün nә söylәsәm onları tәrif etmәk deyil, hәcv etmiş olaram.

 

Min qәrinә onun vәsfini etsәm,

Yüz mindәn birini söylәyә bilmәm.

 

Bilmirәm öz heyrәt vә tәәccübümü vәsf elәyim, ya onların qәribә әhvalını vә işlәrini.

 

Çiyninә tökülmüş qulac hörüklәr,

Görәn hәsrәt ilә barmağın dişlәr.

Salmış saçlarının hәr bir hәlqәsi

Qılman qulağına qulluq hәlqәsi.

Bәnövşә vurulmuş gül yanağına.

Nәsrin qibtә edәr ağ buxağına.

Mişktәr, tökülmüş sanki kafura,

Qaranlıq sarılmış elә bil nura.

 

Dedim:

 

“Ey bu yolun qoca Xızrı, lütf elәyib buyur görüm, onlar nә vaxt qayıdacaqlar? Onları görmәk şövqü mәnim tabü tәvanımı kәsdi, daha intizar taqәti mәndә yoxdur. Amanın günüdür, әlim әtәyindәdir.”

 

Eşqinin oduna oldum giriftar,

Sevgisinә qәlbәn oldum xәridar.

İztirab dalğası başımdan aşdı,

Şövqünün oduyla ruhum alışdı.

 

De görüm, bu әzizlәr kimlәrdir?

 

Cavabında dedi:

 

“Bir-birinin hәqiqi aşiqlәri, öz möhtәrәm vәtәnlәrinin әsl vәtәnpәrvәrlәri. Bütün bu xidmәtçilәr, bu bağ, әzәmәtli imarәt onlara mәxsusdur. Onlar qayıdanadәk döz, sәni onların hüzuruna apararam.”

 

Dedim:

 

“Gecdir, qәlbi işıqlı qoca, birdәn bu gecә qayıtmasalar mәn nә edәrәm? Mәndә dözmәyә taqәt yoxdur.”

 

Soruşdu:

 

“Gecә nә demәkdir?”

 

Dedim:

 

“Gecә dә, yәni günәş batandan sonra.”

 

Dedi:

 

“Nә günәş, hansı günәş?”

 

Dedim:

 

“Alәmi öz nuruna qәrq elәyib işıqlandıran günәş.”

 

Dedi:

 

“Sәnin sözlәrindәn bir şey başa düşә bilmirәm.”

 

Dedim:

 

“Ay canım, bizim dildә zülmәtә gecә, işığa gündüz deyirlәr.”

 

Qoca dedi:

 

“Yenә dә bir şey anlamadım. Zülmәt nә demәkdir? Burada zülmәt yoxdur. Hәr şey nurdur. Biz işıq xüsusi bir mәnbәdәn almırıq. Kim ki, buraya yol tapdı, zülmәtdәn bir dәfәlik qurtuldu, fikir-xәyal, qәm-qüssәdәn bir dәfәlik rahat oldu. Bura eyş-işrәt, ayın-şayınlıq vә әbәdiyyәt mәkanıdır.”

 

Gördüm gecә-gündüzü ona başa salmaq üçün dәlil-sübut gәtirsәm, öz cәhalәt vә nadanlığımı bildirmiş olacağam. Dedim, elә yaxşısı budur ki, ağzımı yumub, sakit dayanım. Ona görә ki, bu yerә daxil olandan sonra mәn nә günәş gördüm, nә dә ay işığı, isti-soyuq, bulud, toz, duman da görmәdim. "Hәr şeyi onun ziddinә olan bir şeylә tanımaq olar" -- demişlәr. Mәn ki, burada nurun ziddini, yәni qaranlığı görmürdüm. Daha ona necә başa sala bilәydim. Öz-özümә dedim: "Burada ziddiyyәtlәr gözә çarpmır, belә bir işıq içәrisindә heç bir kölgәyә rast gәlmәmişәm".

 

Fikir, xәyal mәndәn әl çәkmirdi. Düşünürdüm ki, birdәn bunlar qayıtmazlar. Bu düşüncә mәnim әhvalımı tamamilә pozdu. Ahәstә-ahәstә bu şeri oxudum:

 

Sevgisi könlümә hakim kәsildi,

Fәryadım ürәkdәn әrşә çәkildi,

Kәdәr dırnağilә cızdı ruhumu,

Yaram üstә sәpdi o almaz unu.

Sәbrü qәrarımla tabü tәvanım,

Dördü dә kәsildi, incәldi canım.

Canımda olmadı bu dәrdә dözüm,

Yuxuda da yuxu görmәdi gözüm.

Әl çәkmәz canımdan qәm-qüssә bir an,

Kәdәrim artırdı hey zaman-zaman.

Dәrdimi göstәrir açıq sifәtim,

Qәm-qüssә olubdur mәnim ülfәtim.

Saman çöpü kimi saralmış sifәt

Gizli әlәmimә verir şәhadәt.

 

Qoca mәnim bikef olduğumu, ümidsizliyә vә mәyusluğa qapıldığımı görәn kimi әlimdәn tutub dedi: "Gәl!"

 

Mәn onunla getdim. Lakin ürәyim başqa yerdә idi. Bir qәdәr hovuzun vә arxların әtrafında gәzişdik. Hәr bir gülün, ağacın vә meyvәlәrin keyfiyyәtini ondan soruşdum. O da tam mehribanlıqla cavab verirdi. Ancaq qocanın mәnim haqqımda göstәrdiyi bütün mehribanlıq vә mәhәbbәtinә baxmayaraq yenә dә onu ilk dәfә görәrkәn ürәyimә dammış şübhәlәr mәndәn әl çәkmirdi. Onun şeytan olduğunu zәnn edirdim. Qorxurdum mәnә meyvә tәklif elәsin. Hәr halda qәti qәrara gәlmişdim ki, onun xahişini rәdd elәyim, bir bәhanә ilә meyvә yemәkdәn imtina edim. Elә bu vaxt qoca dedi:

 

“Әgәr bu rәngarәng meyvәlәrdәn könlün istәsә, heç bir maneә yoxdur, dәr, ye!”

 

Dedim:

 

“Ey azmışlara yol göstәrәn, mәndә nә yemәk, nә içmәk, nә dincәlmәk, nә dә asudә olmaq meyli var.”

 

Yavaş-yavaş gәldiyimiz yollarla qayıdırdıq. Birdәn taxtın yerә oturduğunu gördüm. Yenә dә xәbәrdarlıq sәsi eşidildi. Ulduzlar kimi pәrakәndә olan bütün mәlәksimalar, gülüzlülәr әvvәlki qayda üzrә halә kimi bir yerә toplaşdılar, pillәkanın sağında vә solunda sәf bağlayıb, vüqar vә tәmkinlә әllәri döşlәrindә dayanıb durdular. Taxt göyә qalxdığı nöqtәdә yerә oturdu.

 

Torpağa oturdu o tәxti-rәvan,

Torpaq әrşә qalxdı şәrәflә  ondan.

 

Xidmәtçilәrin böyüklәrindәn iki nәfәr irәli keçib, taxtın pәrdәsini qaldırdılar. Taxtın şәrqindәn birdәn ay-günәş doğdu. Aşiq öz mәşuqәsinin belindәn tutduğu halda nәzakәt vә vüqarla taxtdan aşağı düşdü.

 

Birlәşdi o nurdan doğulmuş canlar,

Vәhdәt mәqamına yüksәldi onlar.

 

İşvә-naz ilә taxtdan çıxıb cilvәlәndilәr, pillәlәrlә yuxarı çıxmağa başladılar: Mәnim qәlәmim o aşiq-mәşuqәnin halәtini vә vәziyyәtini tәsvir etmәkdәn acizdir. Kaş mәşhur, bacarıqlı әdiblәr vә şairlәr burada olub, hәmin mәnzәrәni görәydilәr, bunların cilvәsinin şahidi olaydılar, onların әhvalını nәzm vә nәsrlә qәlәmә alaydılar, bununla da "Vamiq vә Әzra", "Leyli vә Mәcnun", "Xosrov vә Şirin" eşqi unudulaydı, Mahmudun vә Ayazın da yaxasından әl çәkә idilәr. İnsaf üzündәn bu hәqiqәti etiraf edә idilәr ki, qәm-qüssә kürәsindә yanan, lakin sәmәndәr kimi daim vәtәn eşqi ilә yaşayan vәtәn vurğunları hәr cür dünyәvi nemәt vә lәzzәtdәn göz örtür, vәtәnin tәrәqqisi vә sevgisindәn başqa bir şey haqda düşünmür, dünyanın hәr bir sәadәt vә gözәlliyini vәtәn evladı üçün istәyirlәr. Belә aşiq vә mәşuqu hәva vә hәvәs ardınca gәzәn, cәhalәt vә nadanlıqdan nәşәt edәn heyvani eşq vә şәhvәtlә yaşayan aşiqlәrlә necә müqayisә etmәk olar? Vәtәn aşiqinin mәşuqәsi nә qәdәr qocalsa da, onun eşqinin alovu, mәşuqәsinin cilvәsi daha da artar. Bunun әksinә olaraq, gülüzlülәrә vә qәddi rәnalara olan mәhәbbәt      onların sifәtinin rәngi solunca, sәrv boyları bükülüncә soyuyub gedәr, aşiq mәşuqdan uzaqlaşar, ondan bir növ iyrәnәr. Elәcә dә aşiqin heyvani qüvvәlәri zәiflәyәn kimi öz mәşuqәsindәn qaçar. Әlbәttә, hәr halda qalıb yaşayan, solub mәhv olandan üstündür. Gәrәk mәddahlar әbәdi yaşamaq hüququ qazanmışların tәrifinә nәğmә qoşsunlar. Belәliklә onların sözü dünya durduqca yaşayar. Daha yazmasınlar ki, pәrvanә eşqdәn özünü oda vurub yandırdı. O yazıq şüursuz bir heyvandır, eşqin nә olduğunü haradan bilir?

 

Bәli, fәqәt tikanın bülbüllә rәqabәti vәtәnpәrvәrlәrin vәtәn düşmәnlәrinin vә xainlәrinin әlindәn çәkdiklәri cәfalar vә әziyyәtlәrә çox oxşayır, hәtta bunların cәfası bülbülün tikandan çәkdiyi cәfadan artıqdır.

 

Xülasә, vәtәndәn başqa bir şeyә sevgi bәslәmәk şәhvәtpәrәstlik vә heyvani hisslәri sakitlәşdirmәkdәn başqa bir şey deyildir. Belә bir eşqi mәdh etmәk hәqiqәtdә onu tәkdir etmәk demәkdir. Çünki bununla yalnız onların şәhvәtpәrәstliyi bir növ ifşa olunur.

 

Әlqәrәz, onlar yuxarı çıxdılar. Mәn qocanın әtәyindәn tutub dedim:

 

“Amandır, әhdә vәfa etmәk imandandır. Allah rizasına, fürsәti әldәn vermә, mәnim müşkülümü hәll elә, daha taqәtim üzüldü, dözә bilmirәm.”

 

Qoca dedi:

 

“Adını, vilayәtini söylә.”

 

Dedim:

 

“Adım Yusifdir, atamın adı Abdulladır, doğulduğum yer İrandır, Misirdә yaşayıram, burada kimsәsiz vә qәribәm.”

 

Qoca yuxarı çıxdı. Mәn tam vәcdlә onun qayıtmasını gözlәyirdim.

 

Az sonra sevgililәrin ikisi dә başlarını otağın kiçik qapısından çıxarıb mәni bir-birinә göstәrәrәk dedilәr: "Odur, özüdür". Sonra әllә, yaylıqla işarә edib, mәni yuxarı çağırdılar.

 

Bu әsnada qoca cәld aşağı düşdü. Hәlә pillәkanların başından әl ilә işarә edib dedi: "Yuxarı gәl". Getdim. Qoca dedi:

 

“Bәxtin sәnә yar oldu, tale üzünә güldü, arzuna çatdın. Onlar sәni tanıyırlar, sәndәn daha çox bir şövqlә sәninlә görüşmәk istәyirlәr.”

 

Mәn yuxarı çıxıb, otağa daxil oldum. İkisi dә әllәrini boynuma salıb, mәni qucaqladılar. Mәn onların bu işinә lap tәәccüb elәdim, mәnә elә gәldi ki, bir para mәzәli böyük adamlar kimi zarafatı xoşlayırlar, mәni әlә salırlar, özlәri üçün mәni gülmәk vasitәsinә çevirmәk istәyirlәr. Bizim bir çox böyük adamlarımız vә әsilzadәlәrimiz qoca, qәrib vә ya yoxsul bir adam gördükdә bu kimi zarafatlardan elәyir, onu bir növ әlә salırlar. Mәn dә onların bu hәrәkәtini әlә salmaq kimi zәnn etdim. Utanıb geri çәkildim vә dedim:

 

“Әstәğfurullah, mәn sizin xәyal etdiyiniz adam deyilәm. Mәndә nә qabiliyyәt   var ki, sizin bu sonsuz lütfünüzә şamil olam?”

 

Dedilәr:

 

“Olmaya bizi tanımadın?”

 

Dedim:

 

“Xeyr.”

 

Cavan barmağı ilә döşünә işarә edib dedi:

 

“Yusif әmican, mәn İbrahimәm!”

 

Qız da öz müәllimәsindәn öyrәndiyi kimi, incә vә sevimli bir tәrzdә sol ayağını bir qәdәr arxaya, sağ ayağını isә azca irәliyә qoyub, tәzim vә hörmәt әlamәti olaraq başını әydi, әlini qoşa nar kimi olan döşünә aparıb dedi:

 

“Әmican, kiçik kәnizin Mәhbubә!”

 

Bu sözlәri eşidәn kimi "oğlum", "gözümün işığı" -- deyib özümü onların ayaqlarına atdım. Neysan yağışı kimi göz yaşları axıtdım. İbrahim bәy әlimdәn tutub qaldırdı, sonra dedi:

 

“Әmican, burada ağlamaq olmaz.”

 

Durub dedim:

 

“Qarşımda sәnsәnmi, ya ki, xәyalım,

Taleyimdәn mәnim yox bu gümanım.

 

Sizә qurban olum, mәnim ağlamağım qәm-qüssәdәn deyil, әksinә, sevincdәn, şadlıqdan vә fәrәhdәndir. Bununla belә ağlamaram.”

 

Mәni yuxarı mәrtәbәyә apardılar. İkisi dә qarşımda әylәşmişdi. Mәn fikrә dalmışdım, düşünürdüm ki, görәsәn bunlar yuxudur, ya ayıqlıq?

 

Görәsәn yuxudur, ya ki, hәqiqәt,

O әzabdan sonra belә bir nemәt.

 

Dәrin hәsrәtlә gözlәrimi ovxalayıb bir daha baxdım, sonra dedim:

 

“Sizә qurban olum, bilmirәm mәnim qarşımda doğrudan da sizsiniz, ya sizin xәyalınızdır.”

 

İbrahim bәy dedi:

 

Әmican, bizik.”

 

Dedim:

 

“Sizә vә sizin cәlalınıza qurban olum, bu nә böyük sәadәt vә xoşbәxtlikdir!”

 

Qollarımı açıb ikisini dә qucaqladım, öpdüm vә iylәdim. Dedim:

 

“Bu qoca canım sizә fәda olsun, bura hansı alәmdir, bu sәfalı işrәt yeri haradır?”

 

Mәhbubә әtirli dәsmalla gözlәrimin yaşını silir, gülә-gülә mәnә tәsәlli verirdi. İbrahim dedi:

 

“Әmican, sizin mәhәbbәt vә mehribanlığınızdan çox razıyam, bizi unutmadınız. Amma bilmirәm nә üçün sifәtiniz hislidir, dәmirçi olmamısınız ki?...”

 

Dedim:

 

“Qurbanın olum, mәnim başımın qәzavü qәdәri uzundur. Amma, allaha min şükür ki, o müsibәtdәn sonra bu zәif qocanın üzünә nicat qapısı açdı.

 

Şükr olsun allaha, ölmәdik qaldıq,

Әzizlәri görüb mәtlәbә çatdıq.

İndi can bәxş edir sәnin vüsalın,

Canımı almışdı sәnin fәraqın.

 

Kor Şeyx Qәdirin mәnә rast gәlib cәhәnnәmi gәzdirmәsini, cәhәnnәmdә gördüklәrimi vә eşitdiklәrimi әvvәldәn axıradәk danışdım. Dedi:

 

“Yaxşı, de görüm, yazıq anamın kefi necәdir, güzәranı nә vәziyyәtdәdir?”

 

Dedim:

 

“Sәn gәl bizim halımızı soruşma,

İraq düşdün, dәrdә saldın, danışma.

 

Biz iki aşiqin iş-peşәsi ağlamaqdır. Hәr gün sәhәr anan Sәkinә ilә qәbristanlığa gedir, axşamadәk ağlayırlar. Axşam isә bu qәmli, kәdәrli, hicran bәlasına giriftar olmuş qocanın növbәsi çatır. Qәbrinizin üstünә gedib, gözümdәn hәsrәt yaşı tökürәm, o pak türbәnin torpağını başıma sovururam, yorulub әldәn düşәndәn sonra ürәyim yana-yana, gözlәrimdәn yaş axa-axa sәrsәri kimi evә gәlirәm, dizlәrimi qucaqlayıb tәnha әylәşirәm. Nә bir munisim var ki, ürәyimi ona boşaldım, nә dә bir hәmdәrdim var ki, mәnә tәsәlli versin. Uzun gecәlәr qüssә, kәdәr mәnim hәmdәmimdir. Qoca anan Züleyxa kimi Misir Yusifinin hicran dәrdindәn o qәdәr ağlamışdır ki, gözlәri tutulmuşdur. Hәyatda onun üçün ahu nalә vә dәrdli könüldәn başqa bir şey qalmamışdır. İndi ki, siz bu cәlal vә әzәmәtlә rahat yaşayır, şәn hәyat sürürsünüz, bәs nә üçün bizi öz yanınıza çağırmırsınız? Biz dә sizi görmәklә tәsәlli tapardıq, hәm dә sizin şad günlәrinizdә iştirak edәrdik.

 

Yox mәnim sәbrim, mәni öz yanına dәvәt elә,

Ya ki, allahdan mәnә, paksan, bir az taqәt dilә.”

 

Dedi:

 

Әmican, hәr bir işin öz vaxtı var. Әlbәttә, siz dә gәlәcәksiniz, lakin sizin öhdәnizdә bir neçә vәzifә var, gәrәk onları yerinә yetirәndәn sonra gәlәsiniz.”

 

Dedim:

 

“Qurbanın olum, o vәzifәlәr nәdir, buyur, yerinә yetirim.”

 

Dedi:

 

“Әvvәlcә, gәrәk Sәkinәni әrә verәsiniz ki, bizim nәslimiz kәsilmәsin; ikincisi, atamın irsindәn qalan hissәdәn Sәkinә hәr nә istәsә müzayiqә etmәyәsiniz. Hәtta hamısını belә istәsә, ona verәsiniz. Yox, әgәr öz hissәsilә kifayәtlәnsә, malın üçdә biri onundur, mәnim payım olan iki hissәni mötәbәr bir banka tapşırasınız, orada qalsın. Elә ki, İranda qanun vә şәhәr idarәsi tәsis olundu, onda әvvәlcә vәtәnimin qәrib vә adamsız xәstәlәri üçün altmış çarpayılıq bir xәstәxana tikdirәsiniz, onun illik xәrcini hesab edib, gәliri ilә hәmin xәrci ödәyә bilәcәk mülklәr alasınız vә o xәstәxanaya vәqf edәsiniz. Millәtin yetim balaları üçün yüz әlli nәfәrlik bir mәktәb binası da tikdirәsiniz. Uşaqların paltar, yemәk, hәtta müәllimlәrinin asayişi vә dolanacağı üçün lazım olan vәsaiti hesablayasınız vә vәsait ayırasınız. Bu vәsaiti ödәyә bilәn bir mülk alıb, hәmin mәktәbә vәqf edәsiniz. Üçüncüsü, mәnim "Sәyahәtnamә"mi әvvәldәn axıradәk çap edin. Mәndәn bir evlad qalmadı ki, adım yada düşsün, qoy bu kitab mәnim evladımı әvәz etsin, vәtәndaşlarım mәnim adımı unutmasınlar.

 

Yaxşıdır kişidәn qala yadigar,

Getsә dә, yadigar onu yaşadar.”

 

Әvvәlcә bu sözlәri cәfәngiyyat hesab edib, mәnim adımı pisliklә yad etsәlәr dә, sonralar ölkә asayiş üzü görәr, xalq cәhalәtin zülmәti vә istibdadın boyunduruğundan xilas olar. Onda bu kitab mәnә gözәl ad qazandırar, hәr kәs onu oxusa, mәni xeyir-dua ilә yad edәr.”

 

Dedim:

 

“Qurbanın olum, bütün bu bağ vә imarәtlәr sizinkidirmi?”

 

Dedi:

 

“Bәli, hamısı bizimkidir.”

 

Dedim:

 

“Burada dost-aşna vә hәmsöhbәtiniz varmı? Bir adamla get-gәl elәyirsinizmi? Yoxsa yalqız yaşayırsınız?”

 

Dedi:

 

“Vardır.”

 

Dedim:

 

“Kimlәrdir, onları mәn tanıyıram, ya yox?”

 

Dedi:

 

“Bilmirәm tanıyırsan, ya yox, amma onlar mәni tanıyırlar. Bizim olduğumuz yerin yuxarı mәrtәbәsindә Mirzә Tәqixan Әmirnizam olur. Biz gәlәn kimi görüşümüzә gәldi.

 

O bәzәn vәtәndәn, xüsusilә Әrdәbil qalasından söhbәt düşәndә ağlayır.”

 

Dedi:

 

“Mümkün qәdәr vәtәn sevgisini ürәyindәn çıxartma, onun mәhәbbәtini gündәn-günә daha da dәrinlәşdir. Milli tәәssübdә möhkәm çalış, vәtәn sevgisi badәsini iç. Bu mәrtәbә vә mәqama heç kәs çata bilmәz, ancaq o adamlar nail ola bilәrlәr ki, bu gözәl xasiyyәtә vә әxlaqa malik olsunlar. Mәn cavanam, sizin şagirdinizәm, siz mәnim qocaman müәllimimsiniz. Ancaq mәndәn sizә vәsiyyәt -- gec gәlmәyin eybi yoxdur, gec gәl, amma yaxşı gәl. Vәtәn sevgisini ürәyindә möhkәmlәndir. Könlünü vәtәn sevgisi ilә tәmizlә, gözlәrini vәtәn mәhәbbәti ilә işıqlandır, gec gәlmәkdәn qorxma!”

 

Sәn bu murdar qabı yaxşıca bir yu,

Sonra o qәdәhә tök kövsәr suyu.

Çoxdur Loğman kimi haziq hәkimlәr,

Lakin hәr xәstәyә mәcun vermәzlәr.

Mümkündür mәtlәbin bir az gecikә,

Darıxma, sәlahın ondadır bәlkә.

Nakamlıq odunda yanmalısan sәn,

Hәr aşqardan tәmiz olmalısan sәn.

 

Bu vaxt bağa tәrәf baxıb, o vaxtadәk görmәdiyim meyvәlәrin, güllәrin, ağacların adını, tamını soruşmaq istәdim. Birdәn gördüm ki, bağda nim kimi valeh vә heyran olan üç nәfәr çiyinlәrindә әba, başlarında papaq gәlir vә tәәccüblә әtrafa baxırlar. Onları İbrahim bәyә göstәrib dedim:

 

“Bax, yenә dә bizim hәmvilayәtlәrimiz gәlirlәr. Bir adam göndәr, onları buraya gәtirsin. Görәsәn necә olub ki, gәlib buraya çıxmışlar.”

 

Dedi:

 

“Adam göndәrmәyә heç bir lüzum yoxdur, onlar özlәri gәlәcәklәr.”

 

Dedim:

 

“İzn vermәmisәn, onlar neçә gәlә bilәrlәr?”

 

Dedi:

 

Canı bir, dili bir olan iki yar,

Dodaq tәrpәnmәdәn deyәr, danışar.

 

“Kamil insan hәr nәyә meyl göstәrsә, onun istәyi yerinә yetәr, cazibә qüvvәsi onu öz tәrәfinә çәkәr. Mәn nәzәrimi onlara tәrәf yönәltdiyimә görә, onlara da qeybdәn ilham oldu ki, mәn onları istәyirәm.”

 

İmanda, hikmәtdә sәn kamil olsan,

Quşların da dilin bilәrsәn asan.

Quşlar, qarışqalar sәnlә danışar,

Necә ki, danışmış bir vaxt Süleyman.

 

Dedim:

 

“Qurbanın olum, bәs nә üçün nәzәrini mәnә tәrәf yönәltmәdin, mәni öz yanına çağırmadın?”

 

Dedi:

 

“Gәlmәyini bilmirdim ki, sәnә fikir verim. Diqqәt göstәrmәdiyi tәqdirdә heç bir kәs gizli sirrlәrә vaqif ola bilmәz. Sәnin gәlmәyindәn mәnim xәbәrim yox idi. İnsan sözün әsil mәnasında kamil, sözü doğru vә allaha itaәtkar olsa, Bәni-İsrail peyğәmbәrlәrinin göstәrdiyi hәr bir möcüzәni o da göstәrә bilәr.”

 

Bu әsnada haman qoca üç nәfәri yuxarıya çıxartdı. İbrahim bәy vә Mәhbubә xanım әdәblә ayağa durub, mәhәbbәt vә mehribanlıqla onları qarşıladılar, yer göstәrib әylәşdirdilәr. Hal-әhval tutduqdan sonra İbrahim bәy soruşdu:

 

“Yoldaşlarınız vә hәmsәfәrlәriniz kimlәrdir?”

 

Dedi:

 

“Yüz nәfәrdәn artıq idik. Biz üç nәfәrdәn başqa heç bir kәsin buraya daxil olmasına icazә vermәdilәr. Hamısını qapıdan qaytardılar, dedilәr: sәhra yolu ilә gedin.”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Sizin ismi-şәrifiniz nәdir? Haralısınız, İranın hansı vilayәtindәnsiniz?”

 

Dedi:

 

“Mәn xorasanlıyam, bu Hacı azәrbaycanlıdır, marağalıdır, o da tehranlıdır, Mәsihülmülkün bacısı oğludur.”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Hacı, Hacı, tövbә elә, әstәğfurullah de! Tez de "tövbә!"”

 

Yazıq Hacı on dәfәdәn artıq dedi:

 

“Әstәğfurullah, tövbә!”

 

İbrahim bәy daha dinmәdi. Xorasanlı Hacı dedi:

 

“Möhtәrәm cәnab, mәn nә dedim ki, sizin acığınıza gәldi, hansı küfr sözü danışdığıma görә mәni tövbә demәyә mәcbur elәdiniz?”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Küfr danışmadın, lakin yalan söz dedin. Müqәddәs mәkanda yalan söz danışmaq olmaz. Adamı o saat bayıra çıxararlar.”

 

Hacı dedi:

 

“Mәn bir söz demәdim ki, onun yalan-doğruluğu mәlum olsun.”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Açıq yalan söylәdin. Çünki sәn dedin, "Mәsihülmülkün bacısı oğlu". Mәgәr hәzrәt Mәsihin bacısı var idi ki, oğlu da olsun? Bundan әlavә, Mәsihin vaxtından min doqquz yüz il keçmişdir. Onun bacısı indi necә yaşaya bilәr?”

 

Hacı dedi:

 

“Ağacan, mәn o Mәsihi demәdim, bu adamın dayısı hәkimdir, dövlәt tәrәfindәn ona lәqәb veriblәr.”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Açıq yalandır, demәk lazımdır; filan hәkimin bacısı oğlu.”

 

Sonra bәy dedi:

 

“Yaxşı, Tehranda nә xәbәr var?”

 

Xorasanlı Hacı dedi:

 

“Tehranın tәzә xәbәrlәrini Novruz xan hәkimin bacısı oğlundan soruşun, mәn heç nә bilmirәm.”

 

Novruz xan hәkimin bacısı oğlu dedi:

 

“Allaha şükür, sәlamәtlikdir.”

 

İbrahim bәy soruşdu:

 

“Sarayın işi-gücü necәdir?”

 

Dedi:

 

“Bir az şuluqdur. Saray hәkimi Mirzә Mahmud xanı işdәn çıxarıb hakim adı ilә Rәştә sürgün elәdilәr. Keçәn il oraya varid olandan üç ay sonra qәflәtәn vәfat elәdi. Camaat arasında onun ölümü haqqında müxtәlif sözlәr danışılır. Bәzilәri deyirlәr ki, onu zәhәrlәyiblәr, bir parası da qorxudan vә vahimәdәn bağrının çatladığını söylәyirlәr. Hәr kәs bir söz deyir, lakin sonuncu qәnaәtin doğru olması zәnn edilir.”

 

Sabiq sәdr-әzәm Mirzәli xan İrandan sürgün edilmiş, arvad-uşağı ilә Firәngistana   tәrәf yola düşmüşdür. Bu il sәdr-әzәm Mirzә Әlәsgәr xan iş başından götürüldü. Guya Mәkkәyә getmәk xәyalı var, Firәngistan yolu ilә gedәcәkdir. Nökәrlәrindәn biri mәnә dedi ki, Mәkkәdә görüşәcәyik.”

 

İbrahim bәy soruşdu:

 

“İndi sәdr-әzәm kimdir?”

 

Dedi:

 

“Mәlum deyil, işlәri hәlәlik şahzadә Әbdülmәcid Mirzә idarә edir.”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Tanımıram.”

 

Dedi:

 

“Sizin qorxunuzdan lәqәbini deyә bilmirәm, yoxsa tanıyardınız. Orada ona Eynüddövlә deyirlәr. Tehran hakimi idi.”

 

İbrahim bәy soruşdu:   

 

“Xalqla necә rәftar edir?”

 

Dedi:

 

“Hәlә işin әvvәlidir, bir söz demәk olmaz. Lakin elә indidәn bir qәdәr yaxşılaşma vә işlәrin sahmana düşmәsi duyulur. Deyirlәr bacarıqlı, tәdbirli adamdır, lakin müstәbil vә özbaşınadır. Deyәsәn, işlәr yaxşı olacaq. Kәlәfin ucu elә itibdir ki, bu tezlikdә onu tapmaq mümkün olmayacaq. Hәr kәs bu işlәrә bir sahman versә, çox böyük bir vәzifәnin öhdәsindәn gәlmiş olar. Onun gördüyü bircә iş bundan ibarәtdir ki, "Hәblülmәtin" qәzetini qapanmaqdan xilas edibdir. Onun bu әmәli camaat tәrәfindәn hüsn-rәğbәtlә qarşılanmışdır. Lakin ağıllı adamların çoxunun fikrincә, iş başında kim olur-olsun, fәrq elәmәz, bәrabәrlik qanunları olmasa, hәr kәsin vәzifәsi müәyyәnlәşdirilmәsә, daha sadә demiş olsaq, mәşrutiyyәt vә mәsuliyyәt ortalıqda olmasa, işlәr gündәn-günә xarablaşacaq. Bundan әlavә, bu şahzadәnin nә ölkәni idarә etmәk biliyi var, nә dә kifayәt qәdәr tәcrübәsi. İstәr-istәmәz ölkә hәrc-mәrcliyә vә işlәr xarablığa doğru gedәcәk.”

 

Sonra hacılar izn alıb ayağa durdular. İbrahim bәy onları yola salıb qayıtdı.

 

Mәn fikrә dalmışdım. Düşünürdüm ki, görәsәn İbrahim bәy Mәhbubәni bunlardan nә üçün yaşındırmadı, üzü açıq onların yanında әylәşdirdi. İbrahim bәy mәnim nә haqda düşündüyümü duyub dedi:

 

“Әmican, sәn bu fikirdәsәn ki, Mәhbubә nә üçün әcnәbilәrin yanında örtüksüz әylәşib üz tutmadı?”

 

“Bәli, elәdir,” -- dedim.

 

Dedi:

 

“Әmican, әgәr onların niyyәti xain olsaydı, buraya gәlә bilmәzdilәr. Eşitmәdinmi ki, dedilәr: biz yüz nәfәrdәn artıq idik, üçümüzdәn başqa buraya heç kәsi qoymadılar, Belәliklә, mәlum olur ki, bunlar hәr cür hiylә vә qәlplikdәn uzaq, tәmiz vә hәqiqi insanlardır. Bundan әlavә, Mәhbubәnin rütbәsi o qәdәr yüksәkdir ki, xain, namәhrәm baxışlar onun camalının işıltısını dәrk edә bilmәz. Sәn onun әmisi vә atası yerindәsәn, o, sәnin әlindә böyümüşdür, sәnin qızın, evladın kimidir. Sәdinin bu kәlamı yadında deyilmi? O, hәmin mәtlәbә işarә etmişdir:

 

Aç niqabı, sәni biganәlәr әsla görmәz,

Sәn böyüksәn, kiçik ayinә sәni göstörmәz.”

 

Dedim:

 

“Qurbanın olum, hәr gün bu tәxti-rәvanla gәzintiyә çıxırsınız?”

 

Dedi:

 

“Yox, bәzi vaxtlar çıxırıq. Bu gün bu tezlikdә gәlmәsini gözlәdiyim bir möhtәrәm şәxsin mәqamına getdim. Onun iqamәtgahını qeyri-adi bir vәziyyәtdә bәzәyir vә sәliqәyә salırlar. Hamı onu qarşılamağa hazırlaşır. Onun üçün getmişdik, yoxsa hәr gün getmirik.”

 

Mәn hәqiqәti görәn bir gözlә bu aşiq-mәşuqa baxır vә qәribә bir alәmdә seyr edirdim. Mәhbubә doğrudan da dünya gözәli, zәmanәmizin Züleyxası, hüsn vә mәlahәtdә, işvә vә nazda misilsiz olduğu kimi, hәya-namusda ona tay-bәrabәr yox idi. Onunla danışan adam camalına baxsaydı görәrdi ki, birdәn-birә qızarır, yanaqları qızıl gül kimi al rәng alır. İndi o, әvvәlkindәn dә mәlahәtli vә qәşәng olmuşdu. Mәn o, mәlahәt vә gözәllik heykәlinin tәrifini söylәmәkdәn acizәm.

 

İndi o İbrahim bәyin eşq vә mәhәbbәt badәsindәn elә sәrmәst vә sәrbәst olmuşdu ki, nә dosta, nә dә biganәyә fikir vermirdi, gözü vә bütün fikri-huşu İbrahim bәyin yanında idi, yalnız ona baxır vә tәkcә ona qulaq asırdı. Bir anlığa belә ondan diqqәtini yayındırmırdı. Sanki bunun ruhu onun nәfәsindә idi. Onu görmәk şövqü ilә kiprik belә çalmırdı. Elә İbrahim bәy dә onun kimi idi. Mәhbubә istәmәsәydi, o danışmazdı. Birinin dediyini o birisi tәsdiq edirdi. Bunlar sanki bir qabıqda olan iki badam içi idilәr. Mәhәbbәt ilahәsi eşqi yaradan gündәn zәmanә bu iki aşiqin arasında olan hәqiqi mәhәbbәt kimi bir sevgi görmәmişdir. Heç nәyi nәzәrә almadan vә heç kәsә etina etmәdәn bunun qolu onun gәrdәnindә, onun әli bunun belindә südlә şәkәr kimi bir-birindә hәll olunmuşdular. Mәn isә bu iki sevimli evladımın eşq vә sevgisindәn muradıma çatmışdım.

 

İbrahim bәyә dedim:

 

“Gözümün işığı, doğrusunu de görüm, sәn Mәhbubәni çox istәyirsәn, ya Mәhbubә sәni?”

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Mәhbubәdәn soruş.”

 

Dedim:

 

“Mәnim canım-ciyәrim, Mәhbubә, sәn әminin canı, de görüm hansınızın mәhәbbәti daha çoxdur.”

 

Dedi:

 

“Әmican, mәnim әlimdә mizan-tәrәzi yoxdur ki, hәr birimizin mәhәbbәtini    çәkib-ölçәm. Ancaq bunu deyә bilәrәm ki, mәnim canım onun nәfәsindә, onun da canı mәnim nәfәsimdәdir. Mәnim istәyim onun istәyidir, onun meyli mәnim meylimdir. Sanki iki bәdәndә bir ruh vә ya iki cismdә bir ünsürük.

 

Mәn canım tәk istәrәm cananım hәr nә istәsә.

 

Bir öpüş istәsәm ikisini verәr.”

 

Bunu deyib onun dodaqlarından iki dәfә lәzzәtlә öpdü vә dedi:

 

“Mәnim canım-ciyәrim, belә deyilmi?”

 

Mәhbubә bizi çox güldürdü vә sevindirdi. Söhbәtimiz zarafata keçdi, sonra o, bu beyti oxudu:

 

Oturarıq ürәyimizcә әlbәt,

Fürsәt olar yenә edәrik söhbәt.

 

Mәn Mәhbubәyә dedim:

 

“Әmi sәnә qurban olsun, hәlә dә şer demәyin qurtarmayıbdır?”

 

Dedi:

 

“Allaha şükür, nә baxtımdan şikayәtim var, nә dә rәqibdәn incikliyim, nә ruzigar mәnә әzab verir, nә dә yar. Şükür olsun, taleyim mәnә yar oldu, ruzigar muradımca dolandı, yarım vәfalıdır, rәqibim dә yoxdur. Daha nә üçün gәrәk şer demәyim? Bir bәyim var ki, mәnim nәzәrimdә gözәl, qәşәng vә әzizdir. O mәnim ayım, günәşim, şahım, tacım, eyşim, işrәtim, izzәtim, şövkәtim, Xosrovum, Şirinim, Şәkәrim, Leylim, Vamiqim, Әzram, gülüm, bülbülüm, sünbülümdür. Onu bütün dediklәrimә oxşatmaq olmaz, mәn kamili naqislә tәriflәdim, yoxsa bәyimin mәqamı bunlardan, şübhәsiz ki, çox-çox yüksәkdir.

 

İxtiyarım ola gәr ruz-qiyamәtdә mәnim,

İstәmәm rövzeyi-rizvan, mәnә bәsdir sәnәmim.”

 

İbrahim bәyin әlini tutub dodaqlarına apardı, öpdü, iylәdi.

 

Mәn dedim:

 

“Yadında varmı ki, hicrandan şikayәt elәyib ud çaldın, bu şerlәri oxudun:

 

Nә vәslinә mәndә taqәt, nә hicrinә mәndә tәvan,

Vәslin bәla, hicrin bәla, gәlsin mәnә sәnin qadan.”

 

Mәn bunu deyәn kimi Mәhbubәnin simasında utanmaq әlamәtlәri göründü, birdәn-birә yanaqları qızardı.

 

İbrahim bәy dedi:

 

“Nә ud, nә şer? Bunlar nә vaxt olubdur?”

 

Dedim:

 

“Bәli, bu xanım sizin xәstәlәndiyiniz vaxt özünü dә dәliliyә vurmuşdu. Biz istәdik sizi musiqi hikmәti ilә müalicә elәyәk. Xәbәrin yoxdur nәlәr elәyirdi. Dua yazan әrәbә pul verirdi, hәkimә cәvahir bağışlayırdı.”

 

Xülasә, Mәhbubәnin gördüyü bütün işlәri nağıl elәdim.

 

Bәy qolunu Mәhbubәnin boynuna salıb onu bәrk-bәrk qucaqladı vә dedi:

 

“Mәnim gözümün işığı, bәs bu әhvalatı indiyә kimi nә üçün mәnә demәmisәn?”

 

Mәhbubә dedi:

 

Dedim hicran qәmini söylәrәm әl versә hüzur,

Sәni görcәk bu könül dәrdini yeksәr unudur.

 

İkisi dә bir-birini ruh ilә bәdәn kimi qucaqlayıb, bir cüt göyәrçin tәk dodaq-dodağa verdilәr. Bu vaxt gördüm Hacı Mәsud qapını döyür vә deyir:

 

“Yusif әmi, çırağı nә üçün söndürmәmisәn?”

 

Gözlәrimi açıb dedim:

 

“Ay bәdbәxt, mәni niyә yuxudan oyatdın?”

 

Yenә dә gözlәrimi yumdum, dedim ola bilsin gördüklәrimi bir daha görә bilәm. Ancaq heyhat, heyhat!... Bu sәadәt bir daha mәnә nәsib olmadı.

 

Nә xoşdur ol gecә ki, ta qiyamәt,

Ona olmur hәqiqәtdә nәhayәt,

Nә xoşdur ol yuxu ki, bәxt olur yar,

O dәmdә üz verir dilbәrlә didar.

 

Ayılandan sonra mәni әvvәlkindәn daha bәrk ağlamaq tutdu. Sәhәr istәdim yuxumu Haciyә xanıma nağıl elәyim. Düşündüm ki, dәrdini bir daha tәzәlәrәm, yarasını qoparıb duz sәpmiş olaram. Çünki bu kimi sözlәr müsibәti yada salır, möhnәtin, qәmin, kәdәrin artmasına sәbәb olur.

 

Gün çıxandan sonra qәbiristanlığa tәrәf yola düşdüm. Gözlәrimdәn ürәk qanı axıdıb, mәzarın torpağını islatdım. Doyunca ağlayandan sonra Mirzә Abbasın evinә gedib yuxumu söylәmәk istәdim. Gördüm Hacı Tәbrizi, Rza xan mazandaranlı da oradadırlar. Dünәn Firәngistandan gәlmişdilәr. İstәyirdilәr Haciyә xanıma başsağlığı vermәk üçün bizә gәlsinlәr.

 

Rza xan mәni görәn kimi qollarını açıb bağrına basdı, üz-gözümdәn öpüb iylәdi, dedi:

 

“İbrahim bәyin iyini sәndәn alıram.”

 

Çox ağladı, heyfsilәndi. Bir qәdәr sakitlәşәndәn sonra mәn öz yuxumu әvvәlindәn axırınadәk gördüyüm kimi danışdım. Hamı doluxsundu. Rza xan dedi:

 

“Bu yuxunun tәbiri aydındır. Bir para hadisәlәrdәn duyulur, min ümidsizlik vә mәyusluqdan sonra artıq indi ümid doğulur.”

 

Keçdi hicran möhnәti, gәldi sәfayi-vәsli-yar,

Üz qoyur abadlığa viranә qalmış bu diyar.

 

Vәtәnpәrvәrlәrin duasının bәrәkәtindәn xoşbәxtlik, şәnlik vә sәadәtimizin әsası yarandı, dövlәtimiz mәdәniyyәt sahәsinә qәdәm qoydu, qurumuş arxa yenidәn su gәldi. Sizә qonaq olacağım bu neçә gündә fürsәt olsa vәtәnin sәadәtindәn xәbәr verәn bu yuxunu tәbir etmәyә vә şәrhini söylәmәyә çalışacağam. Әziz vәtәnimizin bütün bu mәşәqqәtlәrә vә viranlığa düçar olduqdan sonra istiqlaliyyәtә vә parlaq istiqbala nail olacağı müjdәsini eşidib şükranәsini yerinә yetirәrsiniz. Bәli, "Mumiyanın qәdrini sınıq qol bilәr".

 

Ta xarab olmasa abad olmaz.