İBRAHİM BƏYİN
SƏYAHƏTNAMƏSİ
BİRİNCİ CİLD
İLK SÖZ
İşıq zehinli bilik sahiblәrinә
(mәnim sözüm dә onlaradır) mәlumdur ki, bu
gün yer üzündә millәtlәrin
tәrәqqisi, mәdәniyyәti, sәadәti
vә xoşbәxtliyinin ilk sәbәblәrindәn
biri mәtbuatdır. Bәli, mәtbuat sahiblәri
qәrәzsiz olub, әyri yolla mәnfәәt
әldә etmәkdәn çәkinsәlәr,
özlәrini mәsxәrәbazlıq vә
yaltaqlıqla
lәkәlәmәyәrәk
mәnliklәrini qorusalar, vәtәn
mәhәbbәtini vә
hәmvәtәnlәrinә sevgini öz
şüarlarına çevirsәlәr,
dövlәtә xidmәti qarşılarına mәqsәd
qoyub, fikirlәrini hәmişә ölkәnin vә
millәtin hәqiqi tәrәqqisi vә inkişafı
yollarını axtarıb
tapmağa yönәltsәlәr, özlәrinin
heç bir mehriban dostunu yersiz tәriflәmәsәlәr,
heç bir düşmәninә dә qәrәz
üzündәn iftira söylәmәsәlәr,
insanlıq şivәsinә zidd sayılan böhtanı
böyük günah hesab etsәlәr,
әlbәttә, onların sözlәri
böyükdәn tutmuş kiçiyә qәdәr
hәr bir hәmvәtәnә tәsir göstәrib, işlәrimizdәki
nöqsanların aradan qaldırılmasına sәbәb
olacaqdır. Xüsusilә tarixçilәr vә
sәyahәtnamә yazanlar öz gözlәri ilә gördüklәri
vә ya inanılmış
adamlardan eşitdiklәrindәn başqa bir söz
yazmamalı vә bu mәsәlәlәrә hәr
şeydәn çox fikir verib diqqәt
yetirmәlidirlәr.
Bu gün hamıya aydındır ki, Qәrb
millәtlәrinin tәrәqqisinin әsas
sәbәbi o xoşbәxt ölkәlәrin
mәtbuatının bәrәkәtindәndir. Onlar
vәtәnlәrindәki bütün nöqsanları,
millәtin hәr hansı sinfinә vә
mәmlәkәtin hәr hansı bir sahәsinә aid
olmasından asılı olmayaraq, gördüklәri kimi
yazırlar. Әgәr eşitmiş olsalar,
doğruluğunu yoxlayıb tam arxayınlıq әldә
etdikdәn sonra eşitdiklәrini heç bir şәxsi
mülahizә vә qәrәzә yol vermәdәn
mәtbuat sәhifәlәrindә әfkari-ümumin
qarşısına çıxarıb, sәlahiyyәtli
dairәlәri bu nöqsanları aradan qaldırmağa
çağırırlar. Mәsul mәqamlar da
mәtbuatın xәbәrdarlığını
eşidәn kimi bircә dәqiqәni belә
fövtә vermәdәn әvvәlcә o
mәtlәbin doğruluğunu yoxlayır, sonra nöqsanı
islah etmәk vasitәlәrini tәşkil
etmәklә bәrabәr onu yazıb
göstәrәnә tәşәkkürünü
bildirir, әgәr bir yanlışlıq baş vermiş
olsa, bunu xoş dillә qeyd edәrәk mәtbuatın
sәhvini düzәltmәyә
çalışırlar. Belәliklә demәk olar ki, o
ölkәlәrin xoşbәxt әhalisinin hәm
danışan dili, hәm görәn gözü, hәm
dә eşidәn qulağı var.
Tәәssüflәr olsun ki, bәdbәxtlik
üzündәn biz bu nemәtlərin
üçündәn dә mәhrumuq.
Bu müqәddimәni
söylәmәkdәn mәqsәdimiz odur ki, hәr
cür qәrәz vә mübaliğә
lәkәsindәn tәmiz olan vә әziz
vәtәnimizin bir sıra nöqsanlarından
danışan bu sәyahәtnamәnin üzü bir
yerdәn bizim әlimizә düşdü.
Vәtәnpәrvәrlik alәmindә rәva
görmәdik ki, bu xәzinә torpaq altında qalsın.
Buna görә dә mәhz vәtәn
mәhәbbәtini vә hәmvәtәnlәri
nәzәrә alaraq bu әsәrin çap olunması
vә nәşrinin xәrcini öz üzәrimizә
götürdük. Bunu da yәqin bilirik ki, bilikli vә
insaflı hәmvәtәnlәrimizdәn heç birisi
onun bir kәlmәsinin belә üstünә barmaq qoyub
etiraz etmәyәcәkdir. Çünki qeyrәtli
sәyyahımızın görüb, öz
sәyahәtnamәsindә qeyd etdiklәrinә hәr
kәs azca diqqәt yetirәrsә, vәtәnimizin o
yerlәrindә bu hadisәlәrin hәr gün vә
hәr saat artıq-әskiksiz şahidi ola bilәr.
Demәli, burada heç bir
qәrәz-mәrәz ola bilmәz. Bu, yalnız onun
üçündür ki, hәrgah vәtәnimizin
başçıları bu sәyahәtnamәdә
yazılanlara insaf gözü ilә baxıb,
әcnәbilәrin nәzәrindә dövlәt
vә millәtin
başıaşağılığına,
xarlığına vә xәcalәtinә
sәbәb olan bu nöqsanları aradan qaldırmaq
üçün mәrdliklә ayağa qalxsınlar.
Bәlkә belәliklә axıb getmiş olan su bir daha
arxa qayıda, İran abad ola, iranlılar keçmişdә
olduğu kimi, öz tay-tuşları arasında başıuca
olalar. Belә etsәlәr onlar öz adlarını da
әbәdilәşdirmiş olarlar. Çünki bu kimi
fәdakarlıqdan sonra millәtin tarixi onların
adını heç vaxt unutmaz.
Әbәdi yaşayar yaxşı adamlar,
Ölsә dә şöhrәti dillәrdә
qalar.
Hörmәtli oxuculardan tәkidlә
xahiş edirik ki, bu "Sәyahәtnamә"ni
sonadәk oxumayınca
müәllifi lәnәt vә nifrәtlә yad
etmәsinlәr. Әsәri oxuyub başa vurduqdan sonra onun
rәhmәt vә ya lәnәtә layiq
görülәcәyini oxucuların öz insafına
tapşırırıq. Allah-taaladan ricamız ancaq budur ki,
bütün hәmvәtәnlәrimizin vә
dindarlarımızın vicdanını vәtәn sevgisi
duyğuları ilә süslәsin.
Әlqәrәz, bu kimi
mәtlәblәri demәk vә yazmaq borcumuzdur.
İBRAHİM BӘYİN
SӘYAHӘTNAMӘSİ
İbrahim bәyin sәyahәtnamәsini
qәlәmә almadan әvvәl onun
tәrcümeyi-halı haqqında müxtәsәr dә
olsa mәlumat vermәk lazımdır ki, oxucular onun
sәyahәti sәbәblәri ilә layiqincә
tanış olsunlar.
İbrahim bәy Azәrbaycanın
böyük tacirlәrindәn birinin oğludur. Atası
әlli il bundan әvvәl ticarәt mәqsәdi
ilә Misirә gedib, ticarәtindә baş verәn
rövnәqә görә, bir çox müsәlman
ölkәlәrinin qibtәsinә sәbәb olan bu
böyük şәhәri özünә
mәskәn seçәrәk, orada qalır.
Hәmin möhtәrәm tacir yaxşı
ad qazanmağın, ticarәt tәrәqqisinin ilk
şәrti olan әminliyinә vә
dәyanәtinә görә az bir müddәt
içәrisindә çoxlu sәrvәt toplayıb,
xoşniyyәtliliyi vә millәtә xeyirxah olduğuna
görә hamının hörmәtini qazanır.
Bu sәdaqәtli vә tәmiz vicdanlı
tacir Misirdә sakin olduğu uzun illәr boyu öz
gözәl milli adәt-әnәnәlәrini
zәrrәcә dә olsun dәyişmәmiş,
yemәk-içmәkdә, geyimindә, adamlarla
rәftarında, bir sözlә, mәişәtindә
öz babalarının yolu ilә getmişdir. Daim
vәtәn tәranәsini zümzümә edәrdi.
Hәr kәsi görsәydi, vәtәninin vә
hәmvәtәnlәrinin әhvalını soruşardı.
Özü Misirdә olsa da, ürәyi hәmişә
İranda idi. Qış gecәlәrindә
tanınmış hәmvәtәnlәrindәn bir
neçәsini qonaq çağırardı. Qonaqlıq
mәclislәrindә isә onların
mәşğәlәsi İranın tarix
kitablarını vә keçmiş şahların
әhvalatını oxumaqdan ibarәt olardı. Uzun illәrdәn
bәri onun oğlunun tәrbiyәçisi vә
müәllimi olan Mirzә Yusif adlı bir şәxs
"Nasixüt-tәvarix" kitabından Keyxosrov,
Cәmşid, Bәhmәn, Şapur, Әnuşirәvan
vә bunlar kimi böyük padşahların
dastanlarını oxuyar, o isә qulaq asdıqca
fәrәhlәnәr, ürәyi qürur hissi ilә
dolardı.
Onun "Tarixi-Nadiri"ni oxumağa
qәribә bir meyli vә hәvәsi var idi. Hәmin
kitabı o qәdәr oxumuşdu ki, әvvәldәn
axıradәk әzbәrlәmişdi.
Bu vәtәnpәrvәr vә
qeyrәtli şәxs vәfat edәndәn sonra onun
İbrahim adlı bir oğlu qaldı. Hәmin
sәyahәtnamә dә onun adınadır. Mәn
atanın vәfatından sonra onun oğlu ilә dә
tanış olmuşdum. Günlәrin bir günündә
Misirә güzarım düşdü. Köhnә dostluq
münasibәtlәrinә görә birbaşa
İbrahim bәyin evinә gedib, orada qaldım. Bir gün
onun kitabxanasına baxırdım. Müxtәlif
xәtlәrdә vә çaplarda olan altı-yeddi cild
"Tarixi-Nadiri" gördüm. Çox
tәәccüblәndim. Öz-özümә
düşündüm: "Bir kitabxanada eyni kitabdan Tehran,
Tәbriz, Bombey vә başqa yerlәrdә çap
olunmuş müxtәlif nüsxәlәrin
toplanmasının nә mәnası var?"
Nәhayәt, bunun sәbәbini İbrahim bәyin
özündәn soruşmaq qәrarına gәldim vә
dedim:
“Bu qәdәr "Tarixi-Nadiri"ni nә
üçün buraya toplamısınız?”
O dedi:
“Atamdan yadigardır. O rәhmәtlik bu
kitabı hәdsiz dәrәcәdә sevirdi. Bunu
hamı bilirdi. Ona görә dә hәmin kitabdan harada
әlyazması vә ya yaxşı çap olunmuş
nüsxә tapsaydılar, mәrhum atamın yanına
gәtirәr vә yaxşı qiymətә
satardılar. Hәlә atam bu kitabın bir neçә
cildini vәqf etdiyi üçün vәfatından sonra
gәlib apardılar.”
Xülasә, onun iranlılıq
tәәssübü o dәrәcәdә idi ki,
qәlәm onu şәrh etmәkdә acizdir. Misal
üçün, әgәr bir nәfәr
bilә-bilә vә ya bilmәdәn onun yanında
İranı pislәsәydi, İbrahim bәy onu dinsiz vә
qeyrәtsiz adlandırıb, ömrünün
axırınadәk onunla danışmazdı. Misirdә bir
neçә nәfәr dә İranın
mötәbәr taciri vardı. Hәr birinin sәrvәti
әlli min tümәnә çatardı.
Hamısının dövlәti
aşıb-daşırdı. Ancaq İranın dövlәt
mәmurlarının özbaşınalığı,
zülm vә tәcavüzündәn cana gәlib,
tәbәәliyini tәrk etmiş, hәr birisi
özünü İngiltәrә, Fransa, Rusiya vә bu
kimi böyük dövlәtlәrdәn birinә
bağlamışdır ki, mәmurların
şәrindәn asudә olsun. Bu tacirlәr hәmin
qeyrәtli şәxsә dә xeyirxahlıq
üzündәn dәfәlәrlә nәsihәt
edib deyirdilәr ki, sәn dә İran
tәbәәliyini tәrk etmәsәn öz
vәrәsәlәrinә vә övladına
açıq zülm vә xәyanәt etmiş olarsan.
Çünki Osmanlı ölkәsindә vә Qafqazda
olan İran sәfirlәri vә mәmurları
özlәrini ölmüş iranlıların hәqiqi
varisi vә hamisi, dirilәrinin isә qәyyumu hesab edirdilәr.
Bunun üçün dә sәn ölәndәn sonra
irsindәn övladlarına bir şey
vermәyәcәklәr. Mәgәr hәr gün
buna oxşar hadisәlәri görmür vә ya
eşitmirsәn? Ancaq bu qeyrәtli şәxs onların
nәsihәtinә qulaq asmır, hәtta sözlәrini
belә eşitmәk istәmirdi. Konsullar neçә
dәfә bәhanә tapıb onu hәbs vә
cәrimә etdirmişdilәrsә dә, o yenә
dә tәmkinini pozmayıb, tәbәәliyini
dәyişdirmәyi qeyrәtinә sığışdırmamışdı.
Öz zülmü vә alçaq bidәtlәri ilә
indi dә İstambulda vә sair Osmanlı
vilayәtlәrindә iranlıların var-yoxuna od vuran
vә hamının nifrәtini vә lәnәtini
qazanan Hacı Mirzә Nәcәfәli xan bu
xoşxasiyyәtli insanın vәfatından sonra, onun
mötәbәr şәri vәsiyyәtnamә qoyub
getmәsinә baxmayaraq, vәrәsәsindәn min
ingilis lirәsi almayınca onların yaxasından әl
çәkmәdi. Әgәr vәsiyyәtnamәdә
kiçik bir barmaq yeri tapsaydı, onda allaha pәnah,
bütün var-dövlәti içәri salmayanadәk
yaxalarından әl çәkәn deyildi.
Sözün qısası, İbrahim
tәzәcә iyirmi yaşına qәdәm
qoymuşdu ki, atası vәfat etdi. Son nәfәsindә
atası öz oğlunu yanına çağırdı.
Belә bir ataya layiq olan tәrzdә vәsiyyәtini
elәyib dedi:
"Mәnim gözümün
işığı! Mәn atalıq vәzifәsini
sәnin haqqında yerinә yetirdim, ana dili vә milli
dilindәn әlavә, sәnin kimilәrin dadına
çatan vә kişi üçün bir hünәr
sayılan xarici dillәrdәn vә fәnlәrdәn
dә sәnә öyrәtdim. Sәn bunların
hamısını öz fәrasәtinlә, fitri
zәkanla gözәlcә qavradın. Allaha
şükür, sәnin pak әxlaqına, abrına vә
dәyanәtinә söz ola bilmәz. Bu
cәhәtdәn mәn sәndәn razıyam. Lakin
indi mәnim hәyatımın şamı
sönәrkәn sәnә bir neçә
vәsiyyәtim var. Yaxşı qulaq as, hәr iki
dünyada xoşbәxt olmaq üçün onları
yadından çıxarma!
Birincisi
budur ki, ananı sәnә
tapşırıram. Sәn özün bundan sonra bilәcәksәn ki, o vә mәn sәnin boya-başa çatmağın vә tәrbiyәn üçün nә kimi zәhmәtlәrә qatlaşmışıq.
İkincisi,
sәnin mürәbbin vә müәllimin olan Mirzә Yusif әmidәn muğayat ol; ona görә ki, ata-anadan sonra müәllimin hörmәti hәr bir kәsin borcudur. Әlәlxüsus ki, Yusif әminin hörmәti. O, sәdaqәtli, dәyanәtli, vәfalı bir adamdır;
ömrünün әvvәlindәn bizimlә bir yerdә olub. İndi onu ailәmizin bir üzvü hesab etmәk lazımdır.
Üçüncüsü,
heç vaxt gözәl milli adәt-әnәnәni tәrk elәmә. Bәzi biqeyrәt nanәciblәr İranı pislәyirlәr, sәn onlara uyma; yalan deyirlәr. Hәtta, misal üçün, onların
sözlәri
düz olsa da, sәn onlara qoşulma, vәtәni pislәmәkdә onlarla hәmavaz olma.
Dördüncüsü,
öz sirrini hәr
bir adamdan gizli saxla. Yalnız sınaqdan çıxmış
tәmiz
vicdanlı dostuna ürәyini aç. Ancaq, heyhat, belә dost az tapılar; o, kimya
hökmündәndir.
Beşincisi,
yaltaq adamlardan bacardıqca kәnar gәz. Sәni üzdә tәriflәyәndәn mümkün qәdәr uzaqlaş. O, sәni tәriflәmәklә öz istәdiyini әlә keçirmәkdәn әlavә, sәni insan üçün әn pis sifәt sayılan
lovğalığa vә xudbinliyә
düçar edәr. Bu isә
hәr bir dәrddәn betәrdir.
Altıncısı,
az qonaq get, qoy sәnin yanına çox qonaq gәlsinlәr. Yәni qonaq getmәyә yox, qonaq çağırmağa
daha artıq rәğbәtin olsun. Әliaçıqlıqda ifrata
varma. Nә o qәdәr bağışla ki, mәşhurlaşasan, nә dә o qәdәr sıx ki, ad çıxarasan. Yәni әgәr mәşhursansa, hәr tәrәfdәn dilәnçilәr sәnin üstünә tökülәcәklәr; xәsislik göstәrsәn -- sәninlә düşmәn olarlar. Bu, әlbәttә, ehtiyacı olan yoxsullar haqqında
deyil, yaltaq borc istәyәnlәr xüsusundadır.
Adamların
sәnә dediyi sözә inanmadıqda onlarla
mübahisәyә vә münaqişәyә girişmә, sakit әylәş, heç bir söz demә.
Sәnә bәrk-bәrk tapşırıram ki, altı-yeddi
ilәdәk ticarәtlә mәşğul olma. Allaha
şükür, dolanmaq üçün hәr cür imkanın var. Otuz
yaşına çatanadәk otur ye. Bu müddәt әrzindә dünyanın harasına
könlün istәyirsә, sәyahәtә çıx. Bu sәyahәt üçün min lirә ayrıca sәnin adına yazmışam,
onun başqa vәrәsәlәrә heç bir dәxli yoxdur. Lakin sәyahәtini yalnız şәhәrlәrin abadlığı vә ya xarabalığını
seyr etmәyә hәsr etmә. Hәr yerdә bir neçә gün qal. O yerin bütün sakinlәrinin mәişәt tәrzi vә yaşayışını diqqәtlә öyrәn, o ölkәnin illik ticarәt statistikasını dәrindәn mütaliә elә, bununla sәn başqa xarici ölkәlәrdәn oraya hansı malların vә mәhsulların idxal edildiyini öyrәnәrsәn, hәm dә bilәrsәn ki, ildә müәyyәn şeydәn orada nә qәdәr satıla bilәr. Bununla birlikdә o ölkәdәn hәr il hansı maldan nә miqdarda ixrac edildiyini dә bilmәlisәn. Çatdığın hәr bir şәhәrdә özün üçün
oranın mötәbәr
adamlarından bir neçә nәfәr dost tap, onlarla mәktublaş.
Bu sәyahәtindә, Yusif әmi diri olarsa, onu da özünlә apar, qoy ağır
vaxtlarında sәnin
qayğına qalan bir adam olsun.
Sәn bu şәhәrdә mәnim dostlarımı tanıyırsan,
onların hörmәtini mәndәn daha artıq saxla. Mәnimlә dost olmayanlardan uzaq gәz; çünki mәn dost seçmәkdә çoxlu әziyyәtlәrә qatlaşmışam. Adamları
tanımaq, onları sınamaq çox zәhmәt tәlәb edir. Bu iş üçün
bacarıq vә
hünәr
lazımdır.
Sәyahәt zamanı hansı şәhәrә çatdın, oraya daxil olduğun vә çıxdığın
günün tarixini vә bütün müşahidәlәrini qeyd dәftәrindә yaz, bir gün çatar ki, sәnin karına gәlәr.
Qalan
şәri vәsiyyәtlәrimi bircә-bircә vәsiyyәtnamәdә yazmışam...."
Atasının
vәfatından
sonra, gözәl
әxlaqı,
doğru-düzgünlüyü, xeyirxahlığı vә tәmiz dolanmasına görә İbrahim bәyi dost-düşmәn barmaqla nişan verirdi. Bütün
işlәri
ölçülüb-biçilmiş, adamlarla rәftarı olduqca mülayim vә gözәl idi. Milli tәәssübdә dә İbrahim bәy atasını ötüb keçdi.
Belә ki, bir para
zarafatçı hәmvәtәnlәri onu pәrt etmәk istәyәndә İranın bәzi eyblәrindәn onun yanında danışmağa
başlardılar. Mәsәlәn, deyәrdilәr: İranda nizam-intizam, qanun yoxdur, әsgәrlәr ayaqyalındır, dövlәt müәyyәn mәblәğ rüşvәt alıb vilayәtlәri hakimlәrә satır; hakim, bәylәrbәyi, kәtxuda, darğa, fәrraşbaşı -- hәrәsi bir badalaq qurub, günahsız
adamlara işgәncә verir, hәbs vә cәrimә edirlәr. Bir şәhәrdә on beş yerdә kündәzәncirli hәbsxana var. Bir şәhәrdә on-on iki bәst yeri var. Ülәmanın evlәri, hakim vә ya filan sәrtibin sәrtövlәsi müqәssirlәrin bәsti hesab olunur. Şәhәrlәr çirklidir, mәscidlәr rövnәqsizdir. Onlar ilin on bir ayı
bağlı qalır. Payızda bir para anlaqsız adamlar mәscidlәri qovun-qarpız anbarı elәyirlәr. Hamamların vәziyyәti bәrbaddır, xәznәlәrdә su qoxuyur, hәr cür yoluxucu xәstәliyә tutulmuş adamlar bu xәznәlәrdә çimir, minlәrlә insanı xәstәlәndirirlәr. Xәznәnin murdar suyunu o qәdәr dәyişdirmirlәr ki, onun rәngi bataqlıqda qalan suyun rәnginә oxşayır. Ruhanilәr bir-biri ilә düşmәnlik edib rәqabәt aparırlar. Onların hәr biri seyid adı ilә on-on beş nәfәr lotu saxlayır, lazım olan vaxtlarda
onların vasitәsilә әhalini hakimlәrin evlәrini talamağa vә qarәt etmәyә yönәldirlәr. Özlәri isә suyu bulandırdıqdan sonra mәqsәdlәrinә nail olurlar.
Bәzәn dә bu zarafatçı adamlar hakimlәrin qәddarlığından, әhalini istәdiklәri zülmә, işgәncәyә vә talana mәruz qoymalarından, onların hәdsiz-hüdudsuz zülmündәn xalqın baş
götürüb cәlayi-vәtәn etmәsindәn söhbәt açır, özü dә bütün bu ürәyәdәyәn sözlәri İbrahim bәyә eşitdirirdilәr. Biçarә İbrahim bәy bu sözlәri eşitdikcә hirslәnir, onların bәzisini dinsiz, bir
parasını qeyrәtsiz adlandırırdı. Elә vaxtlar da olurdu ki, iş yaman-yovuzdan
yumruğa, çomaq davasına, hәtta bir-birinin saqqalını
yolmağa vә әlbәyaxa olmağa da çәkirdi. Dostları İbrahim bәyin xasiyyәtinә bәlәd olduqları üçün onun
söyüşlәrinә,
ağır sözlәrinә
dözürdülәr.
Bәzәn dә әksinә olurdu, İbrahim bәyin dostları onu sevindirmәk istәyirdilәr. Çayxanada oturub, yolunu gözlәyirdilәr. İbrahim bәyi uzaqdan görәn kimi İranın әzәmәtindәn, şövkәtindәn söhbәt açırdılar. Yazıq
İbrahim bәy
ürәyinә yatan sözlәri eşidib, könül
xoşluğu ilә әylәşir, vәcdlә onlara qulaq asırdı. Onun sevincinin
birinci әlamәti bu idi ki, papiros qutusunu
cibindәn
çıxarıb mizin üstünә qoyar, bütün çayxanada
oturanlara müraciәt edib deyәrdi:
"Bismillah, buyurun papiros çәkin!"
İrandan
söhbәt
açanlar da şahın әmrlәrindәn danışar -- hәr bir şәhәrdә bir neçә rüşdiyyә mәktәblәrinin açılması haqqında
şahın qәti
әmr vermәsini, vilayәt hakimlәrinә xalqla әdalәtlә rәftar etmәlәri xüsusunda ciddi tapşırıq
vermәsini vә bunun üçün nazirlәr Darüşşurasında
"hakimlәrin
iş üsulu" adlı bir kitabça tәnzim olunub göndәrilmәsini söylәyirdilәr. Bir başqası deyirdi ki,
Zilli-Sultan yüz min atlı vә piyada qoşunu bütün yeni silah,
hәrbi lәvazimat vә sursatla hazır vәziyyәtdә saxlayıbdır.
Bu kimi
söhbәtlәri eşitdikdә yazıq İbrahim bәy elә sevinirdi ki, bilmirdi nә elәsin. Hey çayçıya deyirdi ki:
"Ağalara çay, qәlyan ver!" Özü isә yanında oturanlara tez-tez papiros
tәklif edirdi. Söhbәt getdikcә qızışırdı.
Bir başqası deyirdi: "Mәn arxayın bilirәm ki, şahın bircә işarәsi vә hökmü ilә iki hәftә әrzindә Şahsevәn vә Talış ellәrindәn әlli min atlı qoşun hәrbә hazır vәziyyәtdә toplanar, hamısı da bütün
xәrclәri öz öhdәsinә götürәr". O birisi deyirdi: "Hәlә sәnin Bәxtiyari atlılarından xәbәrin yoxdur. Onlar iki hәftә әrzindә yüz min atlı qoşun hәrbә tam hazır vәziyyәtdә çıxara bilәrlәr". Üçüncüsü
onun sözünü yarımçıq qoyub, Marağa vә Әfşar qoşunlarının rәşadәtindәn vә qәhrәmanlığından söz
açırdı. Bu kimi mәclislәrin söhbәti sona çatdıqda İbrahim bәy könül
açıqlığı vә mәmnuniyyәtlә bütün çayxanada
oturanların çay, qәlyan pulunu verәr, hәtta bәzi vaxt onları nahara vә faytonla gәzmәyә dә qonaq edәrdi.
Bu haqda
Misirdә sakin
olan Hacı Kәrim
adlı bir isfahanlı qәribә bir әhvalat nәql edirdi. Hacı deyirdi ki:
"Bir vaxt Misirdә vәziyyәtim lap
ağırlaşmışdı, taleyim әsla üzümә gülmürdü. Bütün
dost-aşnadan borc almışdım, daha bir adama
gümanım getmirdi ki, hәtta bircә şahı ilә әlimdәn tutsun. Әlim hәr yerdәn üzülüb, gecәnin yavan çörәyinә möhtac qalmışdım.
Hamıdan betәri
bu idi ki, altı ay idi mәnzil kirәsini
vermәmişdim.
Evin sahibi olan әrәb mәnim boş vәdlәrimdәn, bu gün-sabaha salmağımdan tәngә gәlib mәhkәmәyә şikayәt elәmişdi. Mәhkәmә onun әlinә hökm vermişdi ki, mәnzil kirәsinә on iki lirә alandan sonra mәni evdәn qovsun. Min xahiş-iltimasla ondan on
gün möhlәt
almışdım. Öz-özümә deyirdim: "Xudaya, nә elәyim?" Elә bil mәnim ürәyimә damdı ki, bu işin çarәsi İbrahim bәydәdir. Oturub düşündüm,
ölçüb-biçdim, bu müşkül
üçün tәdbir aradım, bir mәktub yazıb hazırladım. Guya mәnim qohumlarımdan biri bu mәktubu Tehrandan göndәrmişdir. Sonra isfahanlı
tacir Hacı Mirzә Rәfinin
yanına gedib, ondan İran poçtu markası olan köhnә bir zәrf aldım. Yazdığım
mәktubu zәrfin içinә qoyub İbrahim bәyin yolu üstündә dayandım. Bilirdim ki, o, hәr gün bu yolla get-gәl edir. Uzaqdan İbrahim bәyi görәn kimi mәktubu cibimdәn çıxarıb
oxumağa başladım. Özümü görmәmәzliyә vurmuşdum. İbrahim bәy yanıma çatan kimi
başımı qaldırıb salam verdim. O, ucadan "әleykәssәlam" deyib, soruşdu:
“Hacı
Kәrim ağa,
haradan tәşrif
gәtirirsiniz?”
“Poçtdan
gәlirәm, -- dedim. Tehrandan mәktub almışam.”
Dedi:
“Tehrandan?”
Dedim:
“Bәli, Tehrandan.”
“Çox
gözәl, tәzә nә xәbәr var?”
Dedim:
“Hәlә mәktubu axıra qәdәr oxumamışam, amma şahın vә başqalarının
adı görünür.”
İbrahim
bәy әl-ayağa düşüb
hövlnak dedi:
“Gedәk bu çayxanada bir stәkan çay içәk, siz dә mәktubu arxayın oxuyun görәk nә yazıblar.”
Cavabında
dedim:
“Hәrçәnd ki, başım yaman
qarışıqdır, ancaq bilirәm ki, sizin Tehran xәbәrlәrini eşitmәyә böyük hәvәsiniz var, müzayiqә etmirәm, buyurun gedәk.”
Çayxanaya
getdik. Oturan kimi çay, qәlyan sifariş elәdi. Sonra dedi:
“İndi
oxu görәk nә xәbәr var.”
Mәn dә mәktubun әvvәlindәn oxumağa başladım.
MӘKTUBUN MӘZMUNU:
"Mәnim әziz qardaşım! Mәktubunuzu aldım,
salamatlığınızdan xәbәrdar olub, çox-çox sevindim. Üsgülü
tacir Hacı Әbdürrәzaq ağa vasitәsilә hәvalә etdiyiniz iyirmi beş lirә çatdı. Sizin,
tapşırdığınız kimi, hәmin mәblәği İsfahana Mәşәdi Mәmmәdrzanın üstünә göndәrdim ki, o, on lirәsini sizin evinizә versin, qalan on beş lirәsini dә borcunuz hesabına Ağa Hәsәnә çatdırsın. Әlbәttә, özlәri dә bu haqda sizә yazacaqlar. Yazılmalı başqa
mühüm mәtlәb yoxdur. Ancaq neçә gün bundan qabaq
böyük bir hadisә üz verdi. Az qalmışdı ki, şәni yüksәk İran dövlәti İngiltәrә hökumәtinә müharibә elan etsin. Ola bilsin ki, elәyibdir dә. Lakin neçә gündür ki,
münaqişәlәr ortalıqdan qaldırılmış,
ara bir qәdәr sakitlәşmişdir. Deyildiyinә görә, münaqişәnin sәbәbi bundan ibarәt idi ki, İngiltәrәnin sәlahiyyәtli naziri bizә mәlum olmayan bir siyasi mәsәlә üstündә Sәdr-әzәm cәnablarına hörmәtsizliklә cavab qaytarmışdı. O
cәnab da mәtlәbi şah әlahәzrәtlәrinin nәzәrinә çatdırmış, şah
haman saat qәti
hökm vermiş ki, xarici işlәr naziri teleqrafla Londona xәbәr versin ki, İngiltәrә hökumәti öz sәfirini bir hәftәdәn gec olmayaraq Tehrandan geri
çağırsın vә cәzalandırsın. Әks tәqdirdә İran qoşunu iki hәftәyәdәk Herata doğru yürüş
aparmaq vә
bütün Hindistanı işğal etmәk әzmindә olacaqdır. Haman gün әlahәzrәt Zilli-Sultan cәnablarına teleqrafla hökm olundu ki,
dördüncü ordu iki hәftәyәdәk bütün sürsatla Әbişәhr bәndәlәrinә doğru hәrәkәt etmәyә hazır olsun.
Bunlardan
başqa, rәbiül-әvvәl[1] ayının iyirmi dördündә paytaxtda qoşunun ümumi
sanı tәşkil
edildi.
[1] Әrәb ilinin üçüncü ayı.
Bu san
olduqca tamaşalı idi. Mәşq meydanında şahın
xüsusi ordusu vә paytaxtda olan әlli minә
yaxın atlı, piyada vә topçu qoşunları manevr vaxtı elә bir cәldlik vә çeviklik göstәrdilәr ki, dost-düşmәni heyran qoydular. Qibleyi-alәmin özü qoşuna şәxsәn başçılıq edib fәrman verirdi. Sözün
qısası, böyük mәrәkә var idi. Naibüssәltәnә hәrbi nazir olduğu halda bir sәrhәng kimi o tәrәf-bu tәrәfә qaçırdı. O qәdәr üz-gözünә toz qonmuşdu ki, heç kәs onu tanıya bilmirdi. Nәhәng topların tüstüsündәn hava elә tutulmuşdu ki, günәşin şüası yerә düşmürdü. Bәli, haman gün teleqramın
cavabı Londondan gәlib çatdı. Mәzmunundan xәbәrim yoxdur. Ancaq bu qәdәr bilirәm ki, Almaniyanın sәlahiyyәtli naziri vasitәçi oldu. Almaniya
imperatorundan da qibleyi-alәmә
xüsusi teleqram çatdı. Orada yazılmışdı
ki, aramızda olan dostluq vә sәmimiyyәt naminә xahiş edirәm o zati-ali sülhü qorumaq vә ümumi mәslәhәt naminә şahanә mәrhәmәtini әsirgәmәsin. Ona görә ki, o zati-aliyә mәlumdür ki, bu gün dünyanın
hәr hansı tәrәfindә bir top sәsi eşidilsә, ümumi hәrb bütün alәmi bürüyәcәkdir. Çünki dövlәtlәrin siyasәti bir-birinә bağlıdır. Belә olduqda, böyük bir hәrc-mәrclik yaranacaq, allah bәndәlәrinin mәişәtinә sәbәb olan ticarәt işi ölkәlәr arasında pozulacaq. Mәn o müdrik padşahla
aramızda olan şәxsi dostluq naminә istәmirәm ki, şәni yüksәk İran dövlәti belә bir müharibәnin başlanmasına sәbәb olsun. Tәvәqqe edirәm o ağılsız sәfirin tәqsirindәn keçәsiniz.
Bu minvalla
mәlum olur ki,
müharibә
olmayacaqdır. Amma qәrar olub ki, İngiltәrәnin sәlahiyyәtli naziri üzr istәmәklә bәrabәr cәnab Sәdr-әzәmin evinә getsin vә açıq şәkildә onun könlünü әlә almağa çalışsın,
öz dediklәrindәn peşman olduğunu
bildirsin. Deyirlәr
hәmin sәlahiyyәtli nazir bir aydan sonra işdәn çıxarılıb
Tehrandan geri çağırılacaq. İran dövlәti daha heç vaxt onun sәfirliyini qәbul etmәyәcәk, başqa birisi onun yerinә gәlәcәkdir".
Yazıq
İbrahim bәy
bu xәbәrdәn elә fәrәhlәnib sevincә qәrq olmuşdu ki, onu vәsf etmәk mümkün deyil. İsfahanlı
Hacı Kәrim mәktubu әvvәldәn axıradәk oxuduqdan sonra deyir:
“Daha mәni bağışlayın,
işim var, gәrәk mürәxxәs buyurasınız.”
İbrahim
bәy tam
könül açıqlığı ilә deyir:
“Hacı
Kәrim ağa, hara gedirsiniz, nahar vaxtıdır, gedәk çörәk yeyәk, acmışıq.”
Hacı Kәrim deyir:
“Xeyr,
iltifatınız artıq olsun, gәrәk gedәm, işim çoxdur, inşallah
başqa bir vaxt. Xudahafiz, allah amanında!”
Hacı Kәrim gedir. İbrahim bәy çay pulunu verib
çayxanadan çıxır. Lakin sevincindәn bilmir haraya getsin, nә elәsin. İxtiyarsız fayton
çağırır. Fayton gәlәn kimi oturub, haraya getmәli olduğunu bildirmәdәn faytonçuya deyir:
"Sür!" O, özündә deyil. Faytonçu o qәdәr sürür ki, şәhәrdәn kәnara çıxır. Yalnız bu
vaxt dönüb İbrahim bәyә deyir: "Bәy әfәndim, haraya tәşrif buyuracaqsınız?" İbrahim
bәy cavab verir:
"Gәzmәk, gәzmәk istәyirәm".
İbrahim
bәy xeyli gәzdikdәn sonra gün batana yaxın, nahar yemәmiş, ac-susuz, haman nәşә ilә evә qayıdır vә bir baş kitabxanaya gedir,
"Tarixi-Nadiri"-ni götürüb, Nadirin Hindistan sәfәri әhvalatını oxuyur. Bu mütaliәdәn onun sevincinә yeni bir nәşә dә әlavә olunur.
Bu vaxt
İbrahim bәyin
anası gәlib
deyir:
“Oğlum,
bu gün harada nahar elәdin? Bizi lap nigaran qoydun.”
“Anacan,
heç yerdә
bir şey yemәmişәm, ancaq könlüm elә toxdur ki, on gün dә bir şey yemәsәm, acmaram,” -- deyә İbrahim bәy cavab verir.
Sözün
qısası, o gecә İbrahim bәyin sevincinin dәrәcәsini ancaq özü bilirdi. Sabahı
günü dostlarından bir-ikisinә rast gәlmәk ümidi ilә evdәn bir qәdәr dә tez çıxdı. O istәyirdi Hacı Kәrimin dünәnki mәktubu haqqında onlara söhbәt elәsin. Şәnliyin tәsviri fәrәh gәtirәr, -- demişlәr. İbrahim bәy istәyirdi dünәnki şad xәbәri dostlarına söylәmәklә bir daha zövq alsın. Fәqәt o, dostlarından heç birinә rast gәlmәdi. Yenә dә İsfahanlı Hacı Kәrimin sorağını tutmaq
üçün o çayxanadan bu çayxanaya getdi. Qәzadan onu da tapa bilmәdi.
Hacı Kәrim isә kәlәyinin baş tutduğunu vә İbrahim bәyin onun dalınca gәlәcәyini bilirdi. Ancaq mәqsәdә tez çatmaq üçün o
günü evdәn
çıxmadı. Yazıq İbrahim bәy öz hәdsiz sevincini
bölüşdürmәk mәqsәdilә o gün bir adam tapa bilmir, axşamadәk gәzdikdәn sonra evә qayıdır. Namazını
qılıb, şam yedikdәn sonra kitab oxumaqla vaxtını
keçirir. Sabahı günü yenә dә hәmişәkindәn daha tez evdәn çıxır. Bir başa Mәhәmmәdәli Paşa meydanında olan
böyük çayxanaya gedir. Fürsәt dalınca gәzәn Hacı Kәrim nahara yaxın gәlib çıxır. İbrahim
bәyin tәk oturduğunu gördükdә saymazyana ötüb
keçmәk istәyir. Lakin İbrahim bәy Hacını görcәk tәlәsik halda ucadan onu sәslәyir. Belә bir fürsәti axtaran Hacı Kәrim geri dönüb,
İbrahim bәyi
ilk dәfә görürmüş kimi,
ona salam verir. İbrahim bәy salamın cavabını
verәndәn sonra deyir:
“Ay Hacı, qurbanın olum, hara belә tәlәsirsәn?”
“Bu tәrәfdә bir az işim var,” -- deyә Hacı cavab verir.
“Hacı,
sәn allah, әylәş bir stәkan çay iç.”
“Çox
sağ ol, otura bilmәrәm, getmәliyәm.”
“Canım,
niyә belә tәlәsirsәn, әylәş görәk.”
“Üzr
istәyirәm, elәyә bilmәyәcәyәm.” -- İbrahim bәy bir daha tәkid edir:
“Ay
Hacı, qurbanın olum, mәn bilirәm ki, sәnin mağazan yoxdur, bir yerdә qulluq da ki elәmirsәn, daha bu qәdәr naz nәyә gәrәkdir?”
Hacı Kәrim yenә dә yumşalmır:
“Doğru
buyurursunuz, heç bir tәlәsik
işim yoxdur, amma elә bir üzrüm vardır ki, sizin
saydıqlarınızın hamısından
üstündür.”
İbrahim
bәy
Hacının әtәyindәn tutub deyir:
“Di otur
görüm üzürün nәdir.”
Hacı
deyir:
“Doğrusu
budur ki, bir nanәcib
Misir әrәbinә azca borcum var. Onun müqabilindә mәnim dә birindәn tәlәbim var. Vәdә verib ki, gәlәn ayın әvvәlindә ödәsin. Amma mәn әrәbә gәrәk bu gün pul verәm, ancaq yoxumdur. Burada ki,
çayxananın qabağıdır, qorxuram o köpәk oğlu mәni burada görüb
yaxalasın, tәlәbini istәsin, hay-küy
qaldırsın, hәm siz xәcalәt çәkәsiniz, hәm dә mәn rüsvay olam. Әgәr çayxananın içәrisindә әylәşsәydiniz, bәlkә dә camaat arasında gözündәn yayına bilәrdik. Amma burada otura bilmәrәm; çünki yolu bu tәrәfdәn düşsә, uzaqdan görәn kimi tanıyacaq.”
Onda da
eşşәk gәtir, mәrәkә yüklә.
İbrahim
bәy soruşur:
“Mәgәr neçә borcun var?”
“Elә bir şey deyil, cәmi on beş lirә.”
İbrahim
bәy tәmkinlә deyir:
“Bunun
heç bir әhәmiyyәti yoxdur, allah kәrimdir, әylәş görәk.”
Hacı
naz-qәmzә ilә oturur. İbrahim bәy qәhvәçini çağırıb ondan
qәlәm-davat istәyir. Çek dәftәrini cibindәn çıxarıb bir şey
yazır, sonra Hacıya tәrәf
uzadıb deyir:
“Buyur,
Hacı, bu sәnin
on beş lirәnin
hәvalәsi. Nә vaxt könlün istәsә gedib bankdan ala bilәrsәn. İndi arxayınlıqla qәhvә iç. Ancaq tәlәbini alan kimi mәnim pulumu gәtir qaytar.”
Hacı
deyir:
“Sizә artıq dәrәcәdә tәşәkkür edirәm. Doğrudan da mәnim yaxamı bu mürvәtsiz әrәbin әlindәn qurtardınız. Onda mәn dә sizә bir sәnәd yazıb verim. İnşallah iyirmi
günün әrzindә sizin pulunuzu qaytararam. Әgәr bir yerdә verә bilmәsәm dә üç vәdәdә beş lirә-beş lirә borcumu üzәrәm.”
“Sәnәd-zad lazım deyil. Sizin
sözünüz mәnim üçün sәnәddir.”
Bir qәdәr söhbәtdәn sonra İbrahim bәy soruşur:
“Hacı,
srağagünkü mәktub yanınızdadırmı?”
“Bәli, necә bәyәm?”
“Mümkünsә onu ver mәnә, istәyirәm özüm oxuyam. Nә yaxşı mәktubdur! Biqeyrәt köpәk uşaqları hey
yalandı ki, özlәrindәn
toxuyurlar. Hәya
elәmәyib deyirlәr ki, İranda xarici sәfirlәr, konsullar, hәtta xarici tәbәәlәr istәdiklәrini elәyirlәr; bir adam onlara deyә bilmir ki, gözünün
üstündә
qaşın var. İndi, gәlin Tehrandan bir müsәlmanın başqa bir müsәlmana yazdığı bu mәktubu öz kor gözlәrinizlә görün.
Bu vaxt
Hacı mәktubu
qoltuq cibindәn
çıxarıb İbrahim bәyә verir. İbrahim bәy mәktubu açmaq istәrkәn Hacıdan soruşur:
“Hacı әmi, başqa bir mәtlәb yoxdur ki?”
“Xeyr,
başqa mәtlәb olarsa da sizdәn gizlin ola bilmәz,” -- deyә Hacı Kәrim cavab verir.
İbrahim
bәy mәktubu oxumağa
başlayır. Oxuduqca bir ucdan "qurbanın olum",
"canım sәnә fәda", "allah
qılıncını daha da kәskin elәsin" deyir vә hәdsiz sevinclә mәktubu bir neçә dәfә başdan-ayaqa oxuyur. Ancaq oxumaqdan
doymur, üzünü Hacı Kәrimә tutub deyir:
“Hacı
Kәrim ağa,
qoy bu mәktub bir
neçә
gün mәnim
yanımda әmanәt qalsın.”
Hacı kәlәyinin üstünün
açılmasından ehtiyat edib deyir:
“Vallah, әgәr mәktubda arvad-uşağın adı olmasaydı,
heç bir müzayiqәm yox idi, mәktubun sizin yanınızda qalmasına etiraz etmәzdim. Amma özünüz
yaxşı bilirsiniz ki, belә bir mәktubun sizin yanınızda qalması
münasib deyil.”
Hacı mәktubu alıb tәlәsik cibinә qoyur, İbrahim bәylә vidalaşıb gedir, evin kirәsini әrәbә verib rahatlaşır.
İbrahim
bәyin milli tәәssübünün dәrәcәsini bu hadisәdәn ölçmәk çәtin deyildir. Bu qeyrәtli cavan özünü
tanıyan gündәn etibarәn
İskәndәrin İrana qoşun yeridib,
oranın bir çox şәhәrlәrini xaraba qoyması vә qәdim İranın paytaxtı olan
İstәxr
şәhәrinә od vurması, Daranın
öldürülmәsi üzündәn İskәndәr adını dilinә gәtirmәk istәmәzdi. Әgәr İskәndәriyyә şәhәrindәn ad çәkmәk mәcburiyyәtindә qalsaydı da, onu "Misir
torpağının limanı" adlandırardı.
Bütün
bunlar İbrahim bәyin tükәnmәz qeyrәt vә tәәssübündәn vә onun şәrhi-halından qısaca bir nümunәdir. Lakin ola bilsin ki, bir para
dar düşüncәli adamlar onun bu qeyrәtini vә tәәssübünü yersiz cәhalәt vә fanatizmә yozsunlar. Ancaq hәqiqәtdә belә deyil. Bu әziz hәmvәtәnimiz cavan olsa da, öz
dövrünün yetişdirmәsi olan tәcrübәli, ağıllı, fәrasәtli, kamil adamlardan biridir. Ancaq
burası var ki, İran adını eşidәn kimi ixtiyarı әlindәn gedirdi. Vәtәn eşqi onun bütün
varlığına hakim kәsilmişdi. Öz mәşuqәsi haqqında heç kәsdәn pis bir söz eşitmәk istәmirdi. Bu da o cavanın gözәl xasiyyәtlәrindәn biri sayılmalıdır.
Bir dәfә mәn İstambuldan xaricә getmişdim. İki aydan
sonra qayıtdıqda oğlum dedi ki: "Ata, Misirdәn bizә iki nәfәr qonaq gәlib, üç gün qaldıqdan
sonra İrana getdilәr". Dedim: "Adları nә idi?" Dedi: "Sizә bir mәktub yazıb kitabxanada mizin
üstünә
qoyublar". Mәktubu
tez götürüb oxudum. Mәzmunu budur:
"Qurbanın
olum, müqәddәs Mәşhәdi ziyarәt etmәk niyyәti ilә Yusif әmi ilә birlikdә Misirdәn İstambula gәlib, mәnim ümidgahım olan evinizdә qaldıq. Çox tәәssüf ki, sizi görmәk şәrәfi bizә qismәt olmadı. Ancaq üç gün
sizin ev adamlarına zәhmәt
verib, dördüncü gün Batum yolu ilә Xorasana tәrәf hәrәkәt etdik. Sağ-salamat mәqsәdә çatsaq, sizin әvәzinizdәn dә ziyarәt edәcәyik. İşdir, ölüm-itim olsa,
onda gәrәk boynumda olan dostluq borcunu
halal edәsiniz. Sizin
kitabların arasında bir cild "Kitabi-Әhmәd" görüb,
götürdüm, yolda onu oxumaqla vaxtımı keçirmәk istәdim. Hәrçәnd ki, onun müәllifi bir sıra mühüm
mәtlәblәrә toxunub, hәm dә alim vә kamil adama oxşayır, amma
İranın vәziyyәti barәsindә eyham vә işarә ilә bir para şeylәr yazıbdır. Görünür,
ya İrandan xәbәrsizdir, ya da
yanılıbdır. Әgәr belә deyilsә, onda bizlәrdәn deyil. Mәnim haqqımda sizin xeyir-duanızı
arzulayıram. Yusif әminin dә
sizә
salam-duası var. İmza: İbrahim".
Mәlum oldu ki, mәktubu yazan mәnim dostum İbrahim bәy imiş. Çox heyfsilәndim ki, onun gәldiyi vaxt mәn İstambulda olmamışam. Onu
görsәydim,
bütün İranı sәyahәt etmәk fikrini başından
çıxarar, nәsihәt edib
tapşırardım ki, yalnız Mәşhәdi ziyarәt etmәklә kifayәtlәnsin, Batum vә Aşqabad yolu ilә getsin vә ziyarәtdәn sonra hәmin yolla da qayıtsın. Çünki
bilirdim, İranın daxilinә sәfәr etsә, vәtәnin pәrişan vәziyyәtini görüb qüssә-kәdәrdәn xәstәlәnәcәkdir. Bundan әlavә, qorxurdum ki, o xoşagәlmәyәn vәziyyәti görәndәn sonra bir para başçılar
haqqında artıq-әksik danışsın vә başına bir bәla gәlsin. Mәn onun әhvali-ruhiyyәsinә yaxşı bәlәdәm. Axı o özü mәnә qәribә bir hadisә nәql etmişdi. Deyirdi ki: "Bir gün
Misirdә şәhәr parkında üç-dörd nәfәr iranlıya rast gәldim. Gәzmәyә çıxmışdılar.
Onların arasında altmış yaşlı bir kişi dә vüqarla
addımlayırdı. Saqqalına qoyduğu basmanın rәngi getmiş, paltarı
cırım-cındır,
ayaqqabıları köhnә qartmaqlı, çatdaq dabanı,
yırtıq, rәngbәrәng corabı
ayaqqabısından bayıra çıxmışdı. Hәr neçә addımdan bir dә ayaqqabısının bir
tayı özündәn tәxminәn üç addım
qabağa tullanırdı. Başında köhnәlikdәn qara rәngi yaşıla çalan mahud
papağı var idi. Gördüm, bir şir-xurşid
nişanını da papağına vurub, hәlә üstәlik yüz yerdәn cırılmış olan
geymәsinin yaxasından
da üçüncü dәrәcәli şir-xurşid nişanı ilә üç-dörd
gümüş medal asıbdır. Mәlum oldu ki, bunlar sәyahәt üçün Misirә gәlmiş İran
hacılarındandırlar. Yaxınlaşıb salam verdim vә dedim:
“Allah
ziyarәtinizi qәbul elәsin, deyәsәn allahın evinin ziyarәtindәn gәlirsiniz.”
Dedi:
“Bәli, allah sizә dә qismәt elәsin.” -- Sonra soruşdu:
“Siz fars
dilini harada öyrәnmisiniz?”
Dedim:
“Mәn dә iranlıyam.”
Dedi:
“Harasındansınız?”
Dedim:
“Azәrbaycandanam.”
Soruşdum:
“Bәs siz haralısınız?”
Dedi:
“Xәmsә әhliyәm.”
Adını
soruşdum. Dedi:
“Adım
Hacı Yavәrdir.”
Dedim:
“Siz tәzә Hacı olubsunuz, "yavәrlik" dә ki, rütbәdir, bәs әsil adınız nәdir?”
Dedi:
“Rüstәm Yavәr.”
Dedim:
“Çox
pakizә,
böyük adınız vardır. Mәnim sizdәn bircә tәvәqqәm var.”
Dedi:
“Buyur
görәk.”
Dedim:
“Bura
Misirdir, hәr
millәtdәn burada vardır, hәr addımbaşı
neçә nәfәr әsgәr, sәrhәng vә yavәr görmәk olar. Baxın görün nә gözәl, müntәzәm vә qaydası ilә tәr-tәmiz geyiniblәr. Siz dә gәrәk heç olmasa
papağınızın üstünә taxdığınız
şir-xurşid әlamәtinin
hörmәtini
saxlamaq, dövlәt vә millәtin heysiyyәtini qorumaq xatirinә hәrbi dәrәcәnizin şәninә uyğun bir paltar geyәsiniz ki, biz dә onu görәndә fәxr edәk. Sizin pәrişan görkәminizdәn adam xәcalәt çәkir.”
Dedi:
“Biz ziyarәtçiyik, paltarımız vilayәtimizdә qalıbdır.”
Dedim:
“İndi
ki, paltarını orada qoyub gәlmisәn, onda gәrәk papağına vurduğun әlamәti, döşündә gәdirdiyin nişan vә medalları da orada
qoyaydın, özünlә gәzdirmәyәydin. Gәtirmisәn dә, eybi yoxdur, aç qoy cibinә, vilayәtinә çatandan sonra yenә dә işlәdәrsәn.”
Dedi:
“Füzulun
biri! Sәnә nә, mәgәr bu vilayәtin hakimisәn?”
“Yox, nә füzulam, nә dә vilayәt hakimiyәm; milli tәәssüb mәni vadar edir ki, sizә bu yaramaz әmәlin qәbahәtini başa salım.”
Birdәn gördüm Hacı Yavәrin halı dәyişdi. Dedi:
“Köpәk oğlu, qәlәt elәyirsәn mәni başa salmaq istәyirsәn. İranda olsaydın ... verәrdim ... ağac....”
Bu
söyüşlәri eşitdikdә başım gicәldi. Heç nәdәn
çәkinmәdәn iki-üç karlı sillә qulağının dibinә yamadım, yaxasından tutub
silkәlәdim. Papağı
başından düşdü. Bu vaxt bir neçә nәfәr gәlib bizi araladı. Yoldaşlarından
biri irәli gәlib dedi:
“Hәmyerli, bilirsәn kimә әl qaldırırsan? Bu Hacı Yavәrdir ha!... Vilayәtdә onun yeddi para şeşdank kәndi var. Hәlә bağ-bağatı, dәyirmanlarını demirәm, bir alay sәrbazı var ... vә sairә vә sairә....”
Xülasә, hirsimdәn әsirdim. Şeytana lәnәt oxuyub evә getdim".
İndi tәsәvvür etmәk çәtin deyil ki, İranda belә bir adamın başına
öz dili ucundan nә kimi oyunlar gәlә bilәrdi. Bu mülahizәlәrә görә mәn onun İranı sәyahәt etmәsini mәslәhәt görmәzdim. Hәqiqәti gizlәdә bilmәrәm, İbrahim bәy sarıdan nigaran
qalmışdım. Nәhayәt, sәkkiz aydan sonra günlәrin birindә evin nökәri xәbәr gәtirdi ki, İrana gedәn o iki qonaq qayıdıb gәlmişdir. Qaça-qaça
qapıya tәrәf getdim. İbrahim bәy vә Yusif әmi ilә görüşüb
öpüşdükdәn vә
xoş-beş elәdikdәn
sonra otağa gәldik.
Dedim:
“Qardaşım,
sizdәn çox
nigaran idim. Qaldığınız yerin ünvanını bilsәydim, teleqram vasitәsilә әhvalınızı soruşardım. Allaha
şükür, sağ-salamat qayıdıbsınız.
Ümid edirәm
yollarda vә gәmidә әziyyәtә düşmәmisiniz?”
Dedi:
“Xeyr,
Trabzon yaxınlığında bir az külәk qalxıb dәnizi tәlatümә gәtirdi, ancaq tez qurtardı.”
“Hansı
gәmi ilә gәldiniz,” -- deyә soruşdum.
“Rus gәmisi ilә.”
“Yaxşı,
indi kefin necәdir?”
“Sizin
duanızın xeyir-bәrәkәtindәn yaxşıdır.”
“Bәs bu uzun sәfәri atınan, qatırnan necә başa vurdunuz?”
“Bir tәhәr başa vurduq.”
“Sәfәrә çıxmaqdan qabaq öz niyyәtini nә üçün mәnә bildirmәdin?”
“Vallah, әslinә baxsan, әvvәl heç belә bir sәfәrin әzmindә deyildim. Yola çıxmaqdan
iki-üç gün әvvәl belә bir sәyahәt fikrinә düşdüm. Buna da sәbәbkar şirazlı Ağa Әhmәd oldu. Gәrәk ki, siz dә Ağa Әhmәdi tanıyasınız. Siz Misirә tәşrif gәtirәn vaxt hәrdәnbir bizim evә gәlәrdi.
“Bәli, bәli, yadımdadır,” -- dedim.
İbrahim
bәy
sözünü davam etdirdi:
“Haman
şәxs
atasının illik sәdaqәtli
xidmәtlәri müqabilindә ildә Tehrandan yüz iyirmi
tümәn
tәqaüd
alardı. Lakin on ilә yaxın idi ki, әlinә bir
şey çatmırdı. Yazıq kişi mәsәlәni ayırd etmәk üçün Tehrana getmәli olur. Orada mәlum olur ki, tәqaüd hәr il öz qaydası ilә göndәrilir. Ancaq özünü
iranlıların ölüsü vә dirisinin qәyyumu hesab edәn İstambul sәfiri onu bütünlüklә içәri salır. Özü dә nә sorğu-sualdan qorxur, nә dә bir adamdan xәcalәt çәkir. Hәmin sәfir yalnız onu deyil, İstambulda vә onun әtrafında olan bütün
iranlıların malını hәr gün әlә keçirib, heç nәdәn vahimә etmәdәn yiyәlәnir. Әlqәrәz, o biçarә uzun-uzadı yolun zәhmәt-әziyyәtini, sәfәr mәşәqqәtini çәkdikdәn sonra tәzәdәn Misirә qayıdır. Siz ki, mәnim xasiyyәtimә bәlәdsiniz. Bu kişinin İrandan gәlmәsini eşidәn kimi görüşünә getdim. Tehranın vә İranın vәziyyәtini soruşdum. Nә kimi xoş xәbәrlәr varındır?” -- dedim.
“Heç
nә yoxdur,” --
dedi.
Dedim:
“Padşahlığın
vәziyyәtini, nazirlәrin ölkәni necә idarә etdiklәrini soruşuram.”
"Heç
nә yoxdur,” --
deyә yenә dә cavab verdi.
Ölkәnin idarә olunması vәziyyәtini, qoşunun nizam-intizamını
soruşdum. Yenә
dә әvvәlki kimi dedi:
“Әrz elәdim ki, heç bir şey yoxdur.”
“Qәribә adamsan,” -- dedim. -- “Mәgәr bu ölkәdә hәrbi nazir, daxili işlәr nazirliyi, xarici işlәr nazirliyi, maarif, maliyyә, milli gәlir, kәnd tәsәrrüfatı, ticarәt nazirliklәri yoxdur?”
“Bunların
hamısının adı var,” -- dedi. -- “Qulluqçuları vә katiblәri dә vardır. Hәtta suda çürümüş iki
hәrb gәmisi üçün hәrbi dәniz donanması naziri vә nazirliyi dә düzәldiblәr! Elә yalnız bununla ölçә bilәrsәn ki, başqa nazirliklәrin vәziyyәti necәdir.”
Doğrusu,
bu kişinin yava-yava sözlәri vә hәdyanları mәni lap pәrt elәdi. Evә qayıtdım. Bütün gecәni
düşünürdüm: "Nә etmәk lazımdır? Vәtәn haqqında deyilәn bu sözlәrin gәrәk hәqiqәti olmasın. İndi ki, mәrhum atam sәyahәt etmәk icazәsi veribdir, insafdan uzaqdır ki,
iki-üç dәfә Avropa
ölkәlәrini gәzdiyim halda bircә dәfә dә vәtәni ziyarәt etmәyim. Yaxşısı budur ki, müqәddәs Mәşhәdi ziyarәt etmәk niyyәti ilә sәfәrә çıxım. Belә olduqda vәtәnin sair yerlәrini, әlәlxüsus paytaxtı da sәyahәt etmiş olaram. Әgәr qalmağım üçün
oranı münasib görsәm Misirә qayıdıb bütün әmlakımı sataram, ailәliklә oraya gedib, ticarәt vә ya ziyarәtlә keçinәrәk, ömrümün qalan hissәsini vәtәnin pak vә müqәddәs torpağında başa vuraram".
Buna görә dә haman gün Yusif әmiyә dedim ki, sәfәrә çıxmaq tәdarükünü gör,
biri gün müqәddәs Mәşhәdi ziyarәt etmәk vә İranı sәyahәt etmәk niyyәti ilә yola düşәcәyik. Buna görә dә sәkkiz ay bundan qabaq sizin evә gәlib, neçә gün qalandan sonra sәfәrimizi davam etdirdik. İndi artıq
qayıtmışıq, Misirә getmәk әzmindәyik.
Dedim:
“Çox
gözәl, nә gördünüz? Hökumәtin, mәmlәkәtin vәziyyәti necә idi?”
Dәrindәn bir ah çәkib dedi:
“Nә siz soruşun, nә dә mәn deyim. Kaş heç o tәrәflәrә getmәyәydim, bu qәdәr fәlakәti görmәyәydim, vәtәni yad edәrkәn aldığım o zövq әvvәlki kimi qalaydı, onun lәzzәtli xatirәsilә yaşayaydım!”
Dedim:
“Mәn bilirdim ki, sәn bu sәfәrdәn razı qayıtmayacaqsan. İndi
olan olub, keçәn keçib, zәrәr
yoxdur, gördüklәrini mәnә desәn dәrdinә şәrik olaram.”
“Hәr nә görmüşәm, başıma nә gәlibdirsә, hamısını yazmışam. Sabah
öz sәyahәtnamәmi sizә tәqdim edәrәm. Özünüzün
oxumağınız yaxşıdır; çünki mәndә onları söylәmәk iqtidarı yoxdur. Hәrçәnd ki, şahidi olduğum әzab-әziyyәtlәri, fәlakәt vә bәdbәxtliklәri qәlәmә almaq istәmirdim, lakin mәrhum atam vәsiyyәt elәmişdi ki, hәr hansı ölkәyә qәdәm qoyduqda gördüklәrimi qeydә alım, ona görә ki, bir gün karıma gәlәr. Mәn dә atamın vәsiyyәtinә әmәl etdim.”
Gecәdәn xeyli keçmişdi. Çörәk yedik, sonra dedim:
“Qardaş,
yoldan gәlmisiniz,
yәqin ki,
yorğunsunuz, nә qәdәr tez dincәlsәniz bir o qәdәr yaxşıdır. Buyurun dincәlin, sizә yaxşı istirahәt etmәyi arzulayıram.”
Gedib
yatdım. Sәhәr durub namazdan sonra çay
içdik. İbrahim bәy üzünü Yusif әmiyә tutub dedi:
“Yusif әmi, dur tuman-köynәyimizi götürüb hamama
gedәk. Bilirsiniz,
yeddi aydır ki, hamam üzü görmәmişәm.”
Yusif әmi alt paltarı götürmәk üçün
çamadanı açdı. İbrahim bәy ona:
“Әvvәlcә mәnim yol qeydlәrimi ver,” -- dedi.
Ondan bir dәftәr alıb mәnә verdi vә әlavә etdi:
“Budur, mәnim sәyahәtnamәmdir. Hәr nә görmüşәm, artılıb-әksiltmәdәn burada qeydә almışam. Әgәr vaxtınız varsa, biz hamamdan
qayıdanadәk
oxuyun.”
Mәn İbrahim bәyin sәyahәtnamәsini aldım. Bilirәm ki, oxucular sәyahәtnamәnin mәzmunu ilә tanış olmaq intizarındadırlar,
buna görә dә onun üzünü
aşağıda yazıram.
SӘYAHӘTNAMӘNİN MӘTNİ.
Filan
ayın on sәkkizindә müqәddәs Mәşhәd şәhәrini ziyarәt vә İranı sәyahәt etmәk әzmi ilә hәqiqәtdә mәnim әmim vә hәtta atam hesab olunan müәllimim Yusif әmi ilә gün doğandan iki saat
keçmiş dәmiryol qatarının birinci dәrәcәli vaqonunda Qahirәdәn "Misir torpağının
limanına"[2] doğru yola düşdük. Hәmin günün batmasına
iki saat qalmış oraya çatdıq. O gecәni hәmin şәhәrdә qaldıq. Sabahı gün
günortadan dörd saat keçmiş "Prins Abbas"
adlı gәmiyә birinci dәrәcәli yerә bilet alıb İstambula tәrәf hәrәkәt etdik.
[2]
İskәndәriyyә limanıdır.
Hava
olduqca gözәl
idi. Bütün günü gәminin göyәrtisindә seyrә daldım. Lakin heç bir
müsahibim yox idi, öz xәyallarıma dalmışdım.
İki gecә-gündüz
әrzindә İstambula çatdıq. Yolda
İstambul boğazının girәcәyindә vaqe olmuş Sultaniyyә qalasından başqa
heç bir yerdә dayanmadıq. Sultaniyyә qalasının hәrbi fәnnә uyğun şәkildә qayrılmış çox
böyük istehkamı vardır. Deyildiyinә görә, onun müxtәlif yerlәrindә minә qәdәr top qoyulubdur. Qarovulçuların
izni olmadan heç bir gәmi oradan keçә bilmәz. Oranı
görәn
adamlar mәnim bu
sözlәrimi tәsdiq edәrlәr. Bizim gәmimiz dә izin aldıqdan sonra yolunu davam etdirdi,
İstambula daxil olduq.
Gәmi körpüdәn uzaqda dayandığına
görә hәmişә limana tәzә daxil olmuş gәmilәrin әtrafında fırlanan
saysız-hesabsız qayıqlardan biri bizi şeylәrimizlә bәrabәr gömrükxanaya gәtirdi. Şeylәrimizi yoxladıqdan sonra oradan
birbaşa filankәsin (yәni
bu sәyahәtnamәnin üzünü köçürәnin) evinә gedib orada qaldıq. Mәnim әziz dostum olan ev sahibinin İstambulda
olmamasına baxmayaraq, onun nökәr-külfәti bizi hörmәtlә qarşıladılar, qonaqpәrvәrlik rәsmini lazımınca yerinә yetirdilәr. Bizә o dәrәcәdә hörmәt elәdilәr ki, lap xәcalәt çәkdik. Hәrçәnd ki, dostumun evini öz evim kimi bilirәm, lakin ev sahibinin olmaması
bizim daha çox xәcalәt
çәkmәmizә sәbәb oldu.
Dördüncü
gün öz vәsiqәlәrimizә İran vә rus konsulxanalarında qol çәkdirib, alman gәmisi ilә birinci dәrәcәli yerdә Batuma tәrәf yola düşdük vә beşinci gün oraya
çatdıq.
Rus
gömrükxanası mәmurları gәlib şeylәrimizi yoxladılar. Vәsiqәlәrimizә isә gәminin içindә qol çәkdilәr. Gәmidәn çıxdıq. Körpü
üstündә
böyük bir dәstә
iranlıya rast gәldim. Onların pәrişan halı mәnә
çox pis tәsir
etdi. Hamısının sifәti saralıb-solmuş, bir dәri, bir sümükdәn ibarәt olan bәdәnlәrini örtәn paltarları
cırım-cındır idi. Mәn yerimdәcә quruyub qaldım.
Bu әsnada onlardan bir dәstәsi bizim dәstәmizә toplaşdı. Әtәyimizdәn tutub hәr kәs bir tәrәfә çәkir: "Ağa, sizi yaxşı bir qәhvәxanaya aparım, orada mәnzil dә var" -- deyirdi. İstәdilәr bizim şeylәrimizi götürsünlәr. Onların içәrisindә olanlardan biri bizә işarә edib dedi:
“Getmәyin!”
Sonra Yusif
әmini bir kәnara çәkib pıçıldadı:
“Mәbadә bunların qәhvәxanalarına gedәsiniz. Hamısı
şarlatan, oğru vә lotudur. Yaxşısı budur ki, "İmperial"
mehmanxanasına gedәsiniz. Bu yaxınlıqdadır. Orada qalmağınız
mәslәhәtdir. Doğrudur, gecәdә bir-iki manat artıq vermәlisiniz, ancaq hәr bir tәhlükәdәn asudә olarsınız.”
Yusif әmi hambala dedi ki,
"İmperial" mehmanxanasına gedәcәyik. Orada gecәsi iki manata bir otaq tutduq. Gecәni yatıb istirahәt etdik. Sәhәr tezdәn mehmanxanadan çıxıb, hәmvәtәnlәrimizdәn birinә rast gәlib, Tiflis maşınının nә vaxt hәrәkәt edәcәyini ondan soruşduq. O dedi ki, biri indi
hәrәkәt edәcәk, biri dә axşam. Gördük ki, indikinә çatmarıq. Ona görә dә qәrara gәldik ki, axşam
maşınını gözlәyәk, hәm dә şәhәri yaxşı-yaxşı gәzәk. O hәmvәtәnimizin adını vә vilayәtini soruşdum.
“Dedi
adım Әlidir,
özüm dә
lәnkәranlıyam.”
O da
öz növbәsindә mәndәn soruşdu:
“Bәs siz haradan tәşrif gәtirirsiniz?”
“Misirdәn gәlirik,” -- dedim.
“Mәn dә bir müddәt Misirdә olmuşam,” -- dedi.
Hәtta bәzi adamların әhvalından xәbәr tutdu.
Dedim:
“Qәribәdir, burada hara baxırsan
iranlıdır. Özü dә hamısı pәrişan, hamısı fәlakәtlә әlbәyaxa! Mәlum olur ki, hamısı
yoxsuldur.”
“Bәli,” -- dedi. -- “Burada iranlı
çoxdur. Bu gün bazar günü olduğuna görә hәr yerdә tәtildir. Buraya toplaşanların
çoxu sabah işdә olar.”
“Nә iş görürlәr,” -- deyә soruşdum.
Cavab
verdi:
“Hamısı
fәhlә vә hambaldır. Qırx-әlli nәfәri dә tabaqçı, aşpaz vә alverçidir. Qalanı
avara-sәrgәrdan, gündәlik çörәyinә möhtac bәndәlәrdir.”
“Bәyәm nә qәdәrdilәr?”
“Dörd-beş
min nәfәr olar,” -- dedi.
Öz-özümә dedim: "İlahi, cәlalına çox
şükür. Bu kiçik şәhәrdә dörd-beş min nәfәr iranlı var. Hamısının da
vәziyyәti pәrişan".
Müsahibim
dedi:
“Ağayi-mәn, bu nә fәrmayişdir? Qafqazın bütün
şәhәrlәri, qәsәbәlәri, hәtta kәndlәri bu kimi iranlılarla doludur. Hәlә burada başqa yerlәrә nisbәtәn azdır.”
“Bәs İran dövlәti bunlara niyә icazə verir ki, vәtәnlәrini tәrk etsinlәr?”
“Allah
atana rәhmәt elәsin,” -- dedi. -- “Elә bil o dünyadan gәlmisәn. Nә qoymusan, nә axtarırsan? Әvvәla İranda әmin-amanlıq yoxdur, iş yoxdur,
çörәk
yoxdur. Daha bu yazıqlar nә elәsinlәr. Bәzisi hakimlәrin
özbaşınalığından, bir parası bәylәrbәyi, darğa vә kәtxudanın zülmündәn baş götürüb
qaçıblar. Bu alçaqlar birindә beş şahı pul görәn kimi o saat min hiylә vә bәhanә ilә ona papuş tikirlәr. Birinә deyirlәr: sәnin qardaşın sәrbaz idi, qoşundan
qaçıbdır. O birinә bәnd olurlar ki, әmioğlun neçә vaxt qabaq çaxır
içib vә ya
qohumlarından biri qumar oynayıbdır. Hәtta qonşunu tutub qonşusunun etmәdiyi günah üstündә cәrimә edirlәr. Әgәr bu bәhanәlәr onların mәqsәdini tәmin etmәsә, onda özünә mnn cür töhmәt vә iftira atacaqlar. Buna görә dә xalq cәlayi-vәtәn edib, Osmanlı ölkәsinә, Rusiyaya, Hindistana gedir. Bu ölkәlәrdә dә sәfirlәrin, konsulların, onların haramxor
adamlarının әlindәn
asudә deyillәr. Burada gördüyün o
yazıq ayaqyalınlar hәr gün sәhәrdәn axşamadәk günün istisi
altında palçıq daşıyır, fәhlәlik elәyirlәr. Kafәrin dә onlara rәhmi gәlir. Ancaq bu sәfirlәr, konsullar vә onların maaşsız-donluqsuz
nökәrlәri biçarә iranlıları rәhmsizliklә soyur, hәrәsindәn ildә dörd min manat tәzkirә pulu alırlar. Eşitdiyimә görә, İstambulda vә Osmanlı ölkәsinin sair yerlәrindә iranlılara bundan da çox zülm
olunur. Konsullar iranlılardan aldıqları pulun hesabına sәfirliyin bütün xәrclәrini ödәyirlәr. Әslindә konsulların İran tәbәәlәrini soymaqdan başqa bir vәzifәsi yoxdur. Sәfirlәr konsulluq rütbәsini bir növ icarәyә verirlәr.”
Bu fәhlәlәrdәn biri öldükdә, azdan-çoxdan bir şeyi
olarsa, cәnazәsinin başında hamıdan
әvvәl konsulxana mәmurları hazır olur. Onlar
özlәrini
ölünün hәqiqi varisi hesab edirlәr. Әgәr ölәn yoxsul olsa, cәnazәsi üç günlәrlә yerdә qalsa da, o tәrәfә dolanan olmaz. Gәrәk bu bәdbәxt muzdur fәhlәlәrin özlәri pul toplayıb, meyidi dәfn etsinlәr.
Hal-hazırda
hәmin Batum
şәhәrindә qırx-әlli nәfәr günahsız iranlı zindanda
yatır. Konsul bu haqda heç bir mәqamdan sorğu-sual etmir, etsә dә ruslar onun sözünә etina etmәyәcәk, deyәcәklәr ki, rüşvәt aldığın
üçün onu buraxdırmaq istәyirsәn. Ruslar konsulların öz tәbәәlәri ilә necә rәftar etmәlәrindәn baxәbәrdirlәr. Hәm dә bilirlәr ki, konsulun, hәtta ondan yuxarıda
oturanların güzәranı bu bir ovuc әlsiz-ayaqsız rәiyyәtdәndir. Rәiyyәtin hüququnu qorumalı olan bu cәnablar özlәri onları çapırlar.
Daha belә olduqda
әcnәbidәn nә gözlәmәk olar?
Dedim:
“Görünür,
İran dövlәtinin bunların rәftarından xәbәri
yoxdur. Gәrәk tәbәәlәr özlәri әrizә yazıb, zalimlәrdәn şikayәt elәsinlәr.”
Dedi:
“Vallah,
dövlәt mәndәn dә yaxşı bilir, necә yәni bilmir? Bir halda ki, dövlәt öz xarici mәmurlarına maaş vermәyә, әksinә, külli mәblәğ dә әlindәn ala, әlbәttә, onu heç vaxt sorğu-suala çәkib deyә bilmәz ki, nә üçün bunu belә elәdin, onu elә elәdin.”
Osmanlı
ölkәsi vә Rusiyada gördüyün
konsulların hәr
birindәn
iki-üç min alıb, bu yerlәrә göndәriblәr. Bunlar da gәrәk bircә ilin әrzindә verdiklәrinin beş-altı bәrabәrini biçarә rәiyyәtin dәrisindәn çıxarsınlar.
Bәli, bu, ilk kәdәrli hadisә idi ki, Batumda sәyahәt zamanı onun şahidi oldum. Ürәyim qәmdәn sıxıldı. Hey ah idi ki,
bilaixtiyar ürәyimin tәkindәn çıxırdı. Pәrişanlıq üzündәn Batumda nә qәdәr gәzdiyimizi hiss etmәdim. Kefim yaman pozulmuşdu. Nәhayәt, günü başa
çatdırdıq. Qatarın hәrәkәt vaxtına az qalırdı. Tiflisә getmәk üçün iki dәnә birinci dәrәcәli bilet aldıq. Hәr biletin qiymәti on dörd manat oldu. Bir
manat da Әliyә әnam verib, onunla vidalaşdıq.
Yolun
yarısını gecә ikәn
keçdik. Sәhәrә yaxın bir neçә tunelә rast gәldik. Burada uca dağların
qәlbini cәsarәtlә deşib yol açmışlar.
Qatar yerin altından keçirdi. Öz-özümә düşündüm ki, bu
bәşәr övladı nә böyük qüdrәtә malikdir. Bir tәrәfdәn belә nәhәng dağların bağrını on
kilometrlәrlә yarır, o biri tәrәfdәn bir şәhәri bir parça dәmirә bağlayıb, neçә dәqiqәnin içindә dağın bu tәrәfindәn o biri tәrәfinә keçirir. Bu kimi fikirlәrә dalmışdım. Özümә gәldikdә ixtiyarsız olaraq dedim:
"İnsanların hümmәti dağı yerindәn qoparar".
Vaqonumuzda
bir ermәni dә var idi. Ona dedim:
“Hәndәsә elmi qәribә möcüzәlәr elәyir. Bu uca dağların
bağrını yarmaq, bu böyüklükdә maşını oradan
keçirmәk
üçün böyük hünәr, hәdsiz-hesabsız mәxaric lazımdır.”
“Bәli, böyük hünәrdir,” -- dedi. -- “Çoxlu vәsait dә xәrc olunubdur. Ancaq keçәn il hökumәt hәmin dәmiryoldan, mәxaricindәn әlavә, on altı milyon manat mәnfәәt dә götürdü. Bunlardan әlavә, bu gördüyün yerlәrin hamısı bir müddәt әvvәl әkinsiz çöllәr idi, yaşayışdan xәbәr yox idi. Div dә buradan keçmәyә cәsarәt etmәzdi. İndi Bakının qara neftinin
bәrәkәtindәn hәr il xaricdәn bu ölkәyә neçә milyon manat pul axıb gәlir. Elә bunun üçün dә hәr neçә addımda abad bir qәsәbә vә kәnd görürsәn. Sizin İran
torpağında da bu kimi mәdәnlәr vә qazanc mәnbәlәri çoxdur. Amma dövlәtin xәbәrsizliyindәn, millәtin tәnbәlliyindәn ölkәnizin torpağında yatmış o
tükәnmәz xәzinәlәr әl dәyilmәmiş qalır. Elә buna görә dә sizin hәmvilayәtlilәr zәlil-sәrgәrdan vәziyyәtdә baş götürüb xarici
ölkәlәrә qaçır, orada fәhlәlik, hamballıq, palçıq
daşımaq kimi alçaq işlәrlә başlarını girlәyirlәr. Onların çoxu bir neçә vaxtdan sonra dilәnçi kökünә düşüb, ona-buna әl açmaq mәcburiyyәtindә qalır.”
Doğrusu,
bu mәzәmmәtli sözlәr ox kimi ürәyimә sancıldı. Nә elәyim, dava elәmәk yeri deyil. Әlacsızlıq üzündәn durub vaqonun bir guşәsinә çәkildim. Qüssәnin şiddәtindәn yaxamı qurtarmaq üçün
başımı yastığa atıb yatdım. Bir vaxt
gördüm ki, Yusif әmi mәni
yuxudan oyadır:
“Bәy, dur tamaşa elә, Tiflis görünür.”
Durdum. Bir
az sonra qatar dayandı. Mәlum oldu ki, mәqsәdә çatmışıq. Qatardan
düşdük. Çamadanlarımızı hambal
götürüb faytona qoydu. Faytonçuya dedim bizi
"London" mehmanxanasına aparsın. Ona görә ki, Batumda lәnkәranlı Әli tapşırmışdı ki, bu
mehmanxanaya düşәk.
Mehmanxanada
gecәsi dörd
manata bir otaq tutduq. Әl-üzümüzü yuyub tәmizlәdikdәn sonra Yusif әmiyә dedim ki, çıxaq bazara, bәlkә bir iranlı aşpazı tapıb,
bir şey yeyәk.
Şәhәrә çıxdıq. Mәşhur
"Şeytanbazar"da bir neçә yemәkxana gördük. Hamısı pinti
vә iyrәnc idi. Hamısının mis
qabları qaralmışdı, dükanlardan pis iy gәlirdi. Nәhayәt, bir çilovpәz dükanına
çatdıq. Әlacsızlıqdan dükana girib çilov-kabab istәdik. Gәtirdilәr. Әlimiznәn yedik. Tәmizlikdәn vә sәliqәdәn әsәr belә yox idi. Yemәkdәn sonra çıxıb şәhәri gәzmәyә başladıq. Buradakı
iranlıların vәziyyәtini
Batumdakılardan daha pәrişan gördüm. Demәk olar ki, hamısı inşaat
işlәrindә işlәyir, muzdurluq edir, ya da
küçәlәri daşla fәrş etmәklә mәşğuldurlar. Onların әlacsızlıq üzündәn ağır әmәk şәraitinә dözmәlәrini, pәrişan halını görmәkdәn ürәyim qan oldu. Sözün qısası,
bu ölkәlәrdә bütün ağır vә alçaq işlәr iranlıların öhdәsindәdir. Yolda rastlaşdığım bir
hәmvilayәtlidәn soruşdum:
“Bәs burada iranlı tacir yoxdur?”
“Nә üçün yoxdur,” --
dedi. -- “Xәlәtov, Baronbәyov vә sair karvansaralarda çoxlu iranlı
tacir var.”
O
karvansaraların yolunu soruşub, haman sәmtә getdik. Karvansaraya daxil olan kimi diqqәtlә hәr tәrәfi nәzәrdәn keçirmәyә başladım. Gördüm bir
parası mağazalarda öz әtrafına neçә top qanovuz, Hәmәdan, Brucird çiti, Yәzd qәdәyi, Nain bezi düzüb oturub. Bu vaxt
kimsә mәni adımla sәslәdi: "İbrahim bәy! İbrahim bәy!"
Ayaq
saxladım. Bir kişi mәnә tәrәf qaçıb gәldi vә salam verdi. Mәn onun salamının cavabını
verdim.
“Yәqin ki, mәni tanımırsan,” -- deyә soruşdu.
“Gözümә şirin gәlirsiniz. Ancaq yaxşı
xatırlaya bilmirәm ki, harada sizin qulluğunuzda olmuşam.”
“Misirdә,” -- dedi. -- “Neçә il bundan qabaq müqәddәs Mәkkәnin ziyarәtindәn qayıdan baş Qahirәyә gәlmişdim. Hacı Mirzә Mәmmәdrәfi Müşkinin ticarәtxanasında sizinlә görüşmәk şәrәfi mәnә nәsib oldu. Gecәni dә onun evindә qonaq qaldıq.”
“Ola bilәr,” -- dedim.
Bizi
öz dükanına apardı. Söhbәt әsnasında dedim:
“Deyәsәn, burada iranlı çoxdur. Maşallah,
hәr tәrәfә baxırsan bir iranlı görürsәn. Ancaq, tәәssüf ki, çoxunun
halı olduqca fәlakәtli vә pәrişandır.”
“Bәli, burada çox iranlı
var,” -- deyә
müsahibim cavab verdi.
“Nә qәdәr olarlar,” -- deyә soruşdum.
“Deyirlәr Qafqazda altmış min nәfәrә yaxın olar.”
“Bunların
cәlayi-vәtәn edib, qürbәtdә qalmalarının sәbәbi nәdir? Axı nә üçün bu qәdәr adam axışıb xarici ölkәlәrә gәlir, niyә bu әzab-әziyyәt, mәşәqqәt vә tәhqirә dözürlәr?”
“Sәbәbi aydındır,” -- dedi. -- “İran
mәmlәkәtinin gәliri azdır, xalq işsizdir. Güclülәr gücsüzlәrә zülm edirlәr. Rәiyyәt sahibsizdir. Bütün bunları
bircә tümәn
tәzkirә
pulu almaq tamahı ilә sualsız-cavabsız buraxıb xarici
ölkәlәrә axıdırlar. Bir adam yoxdur ki,
bunlardan soruşsun: haraya gedirsәn vә nә iş görcәksәn? Elә buna görә dә sәrhәddә yaxın qәsәbә vә kәndlәrdәki qәbristanlıqlarda baş daşında
kişi adına çox az rast gәlmәk olur. Hamısı qadın
adıdır. Sanki qadınlar ölkәsidir.”
“Bәs bunların içindә başqa peşә sahibi yoxdur? Elә deyәsәn hamısı fәhlәdir,” -- deyә soruşdum.
“Eh,
kaş hamısı fәhlә
olaydı. Çox vaxt oğurluq da elәyir, cibә dә girirlәr. Min cürә rüsvayçılıq törәdirlәr. Onların da xәcalәtini biz çәkirik.”
Tәәccüblә soruşdum:
“Bәs konsul nә karәdir. O nә üçün işә qarışmır?”
“Allah
atana rәhmәt elәsin! Konsulun dörd manat tәzkirә pulu, onun bir neçә bәrabәrini rüşvәt vә cәrimә adı ilә almaqdan başqa bir işi yoxdur. Biri
ölәndә dә әgәr bir şeyi olsa, o da konsulunkudur.”
“Bu
altmış min nәfәrin tәzkirә pulu böyük mәblәğ olur,” -- dedim. --
“Görünür, hamısı dövlәtә çatır.”
“Dövlәtin heç bir şeydәn xәbәri yoxdur. Heç o pulun bircә şahısı da dövlәtin cibinә girmir. Konsuldan ancaq işә tәyin olunduğu gün peşkәş ünvanı ilә müәyyәn mәblәğ alınır. O da vәzirlәrin vә sәfirlәrin malı olur. Dövlәtә çatan ancaq bütün bu işlәrin bolluca mәsuliyyәti vә lәnәtidir. Hәr konsul harada könlü istәsә öz bildiyi qәdәr tәzkirә çap edib satır. İndi daha
iranlılarla kifayәtlәnmәyib, xarici tәbәәlәrdәn olan hәr bir oğruya, quldura vә xәspuşa bir-iki manat artıq pulun
müqabilindә
tәzkirә verirlәr. O da gedib iranlı adı
ilә hәr cür xәyanәtә vә cinayәtә әl
qatır. Rus hökumәti tәrәfindәn yaxalananda da ilk axtarışda mәlum olur ki, onun pasportu
saxtadır. Onda gör әcnәbi dövlәtin yanında İran
hökumәtinin
heysiyyәti necә aşağı
düşür. Daha bundan sonra o konsulun әcnәbi yanında nә kimi qәdr-qiymәti olar?”
Söhbәtimiz buraya çatanda
gördüm ki, hamısı qәmli vә kәdәrlidir. Ürәyim sıxıldı. Söhbәtimizin mövzusunu dәyişdim, ticarәtdәn, alverdәn söz saldım:
“Sizin
ticarәt vәziyyәtiniz necәdir, vәtәndәn nә kimi әmtәәlәr vә mallar gәtirirsiniz?”
“Elә bu Hәmәdan, Brucird çiti, Milan, Tәbriz qanovuzunu gәtirib burada satırıq,” --
dedi. -- “Bu malların bazarı da әvvәlkilәrә nisbәtәn çox kasadlanıbdır. Bundan
qabaq ildә bu
mallardan neçә min yük gәtirib, bu tәrәflәrdә satırdıq. Ancaq indi
keçmiş zamanların heç yüzdә biri qәdәr dә satılmır. O qәdәr qәlp mal buraxdılar, cinsin rәngindәn, ipәyindәn o qәdәr oğurladılar ki, daha indi bir kәs rәğbәt elәyib, bu malların heç üzünә dә baxmır. Çox keçmәz daha bunların istehsalı
tamamilә
yığışdırılar. Onda gәrәk biz Moskvanın ipәk mallarını alıb
İrana göndәrәk.”
Mәn özüm ticarәtlә mәşğul olduğum bu az müddәt әrzindә bir çox rus tanıyıram ki,
cüzi sәrmayә ilә toxuculuqa başlayıb,
üç-dörd ilin içindә düzlük, doğruluq nәticәsindә hәr biri milyon sahibi olubdur. Bu gün әksinә, bir çox iranlı da
tanıyıram ki, hәrәsi
böyük bir sәrmayә ilә buraya gәlib, on-iyirmi il zәhmәtdәn sonra iflasa uğrayıbdı. Ona
görә ki, biz
milli vә
ümumi mәnfәәti heç vaxt mülahizә elәmirik. Ölkәnin әmtәәsini özümüzün beş
günlük, müvәqqәti
xeyrimiz üçün saxtalaşdırırıq.
Bunu birdәfәlik bilmirik ki, әyri yük mәnzilә çatmaz. Bir neçә vaxt keçdikdәn sonra o malın qәlp olduğu üzә çıxır,
hamının gözündәn düşür, istәr-istәmәz alıcısı
olmadığına görә istehsalı birdәfәlik
yığışdırılıb aradan gedir. Onda bu müvәqqәti mәnfәәtin zәrәrini bütün hәmvәtәnlәr çәkir. İndi, dediyim kimi, Tiflisdә İran malı, demәk olar ki, tamamilә gözdәn düşübdür. Elә buna görә dә bütün iranlıların
arasında on min tümәn sәrmayәsi olan tacir az tapılar. Hamı
Әlinin
börkünü Vәlinin başına, Vәlinin börkünü Әlinin başına qoymaqla mәşğuldur. Bu xoşagәlmәyәn vәziyyәtin dә ümdә sәbәbi yenә dә hökumәtin sәhlәnkarlığı, mәmurların rüşvәtxorluğudur. O böyük
ölkәni
xaraba qoyan bu iki mәnhus amilin bәrәkәtindәn heç bir qayda-qanun orada baş
tutmur.
Doğrusu,
gördüm artıq bu kimi sözlәri eşitmәyә taqәtim yoxdur. Söhbәti qurtarmaq üçün
soruşdum:
“Bakı
qatarı nә
vaxt hәrәkәt elәyir?”
“Axşam
çağı,” -- dedi. -- “Ancaq sizi getmәyә qoymayacağam. Bu gecәni bizә qonaq olmalısınız.”
Çox
üz vurdu. Qәbul
etmәdim, üzr
istәdim:
“İltifatınıza
görә tәşәkkür edirәm. Qala bilmәrik, getmәliyik,” -- dedim. Sonra
vidalaşıb, birbaşa mehmanxanaya getdik.
Hәrçәnd ki, Tiflis böyük,
tamaşalı şәhәrlәrdәn biridir. Ancaq bu söhbәtlәrdәn o dәrәcәdә kәdәrlәndim ki, bütün dünya
gözümdәn
düşdü, heç bir şeyi görmәk hәvәsi mәndә qalmadı. Bir az yatdım. Qatarın
hәrәkәtinә az qalmış durub mehmanxananın
hesabını verdim. Bir bәlәdçi götürüb yola
düşdük. Bütün yolu vәtәndәn avara düşüb qürbәtdә tam fәlakәt vә zildәtlә gün keçirәn millәtimin pәrişan halı haqqında
düşünürdüm. Hey papiros çәkir, köksümü
ötürürdüm. Nәhayәt, tәәssüratımın şiddәtindәn öz-özümә dedim: "Gәrәk bundan sonra vәtәnin vәziyyәtini soruşmaqdan, hәmvәtәnlәrimin әhvalını yazmaqdan vaz keçәm. Çünki
hamısı ancaq qәm-qüssә
gәtirir".
Sonra atamın vәsiyyәti
yadıma düşdü. Gördüm әlacım yoxdur, yazmalıyam.
Sabahısı
gün ikindi çağı çox gec Bakıya
çatdıq. Bir baş "Qafqaz" mehmanxanasına getdik.
Bu mehmanxanada mәnzil
kirayәsi ucuz
idi, hәr
günü bir manat idi. Ancaq çox çirkli idi. Xidmәtçilәri dә olduqca kobud idilәr. İki gecәdәn artıq qalmalı
olmadığımıza görә başqa yerә köçmәk istәmәdim. Mehmanxanadakıların әksәriyyәti müsәlman idi. Hәr kәs öz mәnzilindә xörәk hazırlayır, kabab bişirirdi. Bәzilәri tiryәk dә çәkirdilәr. Yusif әmiyә dedim:
“Gedәk bir az şәhәri gәzәk. Hәm dә bәlkә bu andıra qalmış tiryәkin zәhlәtökәn iyindәn canımız qurtarsın.”
Mehmanxanadan
çıxdıq. Qapıda xidmәtçilәrdәn biri bizim qabağımızı kәsib dedi:
“Mәşәdi, nәqd pul, qiymәtli şeydәn-zaddan varınızdırsa, burada
qoymayın. İşdi, oğurlansa biz cavabdeh deyilik.”
“Mәnzilin açarı cibimizdәdir,” -- dedim.
“Mәn açar-maçar bilmirәm. Sizә xәbәrdarlıq elәdim, vәssәlam.”
“Qorxma,”
-- dedim, -- “bizim bir neçә köynәk-tumandan savayı bir şeyimiz yoxdur.
Nә tacirik, nә dә sәrraf.”
Ancaq xidmәtçinin bu halәti mәni hәm tәәccüblәndirdi, hәm dә ona gülmәyim tutdu. Nә isә, mehmanxanadan
çıxıb dәniz kәnarına
getdik. Hәr tәrәfә baxdım, yenә dә Batumda olduğu kimi, hәmvilayәtlәrimizi gördüm. Dәstә-dәstә özlәrini günә verib
bitlәnirdilәr. Bizdәn bir qәdәr aralı bir dәstә adam toplaşdı. Sәs-küy ucaldı. Birini
döyüb ucadan deyirdilәr: "Bu köpәkoğlu hәmşәrini
vurun!"[3]. Çatan o adamı döyürdü. Mәn camaatdan soruşdum ki, bunun
günahı nәdir,
nәçidir vә nә üçün döyülür? Dedilәr iranlıdır, özü
dә muzdurdur.
Sahibi Bakı әhalisindәn olan bir müsәlmanın gәmisindә işlәyir. Onu vuranlar da gәmi muzdurlarıdır. Özlәri dә bu şәhәrin әhalisindәndirlәr.
[3]
Bakıda iranlılara hәmşәri
deyirlәr.
Dedim:
“Bәs bu necә müsәlmançılıq oldu ki,
bir günahsız qәrib adamın üstünә әlli adam
tökülüb vurur?”
Yanımda
duran şәxs
dedi:
“İranlıların
haqqında çox rәhmsizdirlәr.”
İstәdim özümü
ortalığa atım. Tәmkinli adama oxşayan hәmin şәxs mәnim qolumdan tutub dedi:
“Yaxın
getmә, sәni dә onun kökünә salarlar. Görünür,
siz bu şәhәrә tәzә gәlmişsiniz. Biz hәr gün bu kimi hadisәlәrin şahidi oluruq. Ürәyimiz od tutub yanır. Bizim bu
cür zәlil,
xar vә sәrgәrdan olmağımıza bais
olanların cәzasını
qoy allah özü versin.”
Bu da
ürәynmin
köhnә
yaraları üstünә tәzә duz sәpdi. Öz-özümә deyinә-deyinә, allahın cәlalına şükür deyә-deyә limana tәrәf gedib, Uzunadaya gedәn gәminin nә vaxt yola düşәcәyini öyrәndim. Dedilәr bir gәmi sabah yola düşәcәk. Amma gәzәyәndir, birbaşa gedәn deyil, sahillәri dolaşıb yük, sәrnişin axtarandır. Başqa
bir gәmi dә var ki, buradan birbaşa
Uzunadaya üzür. Ancaq dörd gündәn sonra hәrәkәt elәyәcәk.
Düşündüm
ki, dörd gün dәnizin üzündә qalmaq bu şәhәrdә oturub rәhmsiz, acizә qәnim adamları görmәkdәn yaxşıdır. Oradan tez
qayıdıb mehmanxana xidmәtçisinә tapşırdım ki, bizim
üçün gәmiyә iki
bilet alsın. Sabah hәrәkәt etmәli idik. Tәzәdәn şәhәri gәzmәyә başladıq. Bu şәhәrdә bağ-bağça,
gül-çiçәk yoxdur. Lakin çox hündür vә әzәmәtli imarәtlәri, mötәbәr ticarәt müәssisәlәri vardır. Bunların çoxu
müsәlmanların
vә ermәnilәrindir. Yer üzündәki mәdәnlәrin әksәriyyәtindәn daha az tanınmış bu qara
neftin bәrәkәtindәn hәmin imarәtlәr göyә ucalmış, saysız-hesabsız sәrvәt toplanmışdır....
Deyildiyinә görә, Bakı müsәlmanlarından bir neçәsinin, o cümlәdәn Hacı Zeynalabdin Tağıyevin
neçә
milyon manatlıq var-dövlәti var. Onun müsәlmançılıq qeyrәti vә hәmiyyәti müsәlmanların iftixarına vә başının
ucalığına sәbәb
olubdur. Hamı onun adını hörmәtlә yad edir, haqqında tәriflә danışırlar. Deyirlәr tәbiәtәn xeyriyyә işlәrinә, müsәlmanların tәrәqqisinә vә maariflәnmәsinә böyük sәy vә hәvәs göstәrir. Özü dә müsәlmanların qeyrәtli vә hәmiyyәtli şәxsiyyәtlәrindәn biridir. Allah onun kimilәrin sayını müsәlmanlar içәrisindә daha da artırsın! Bakıda
bir neçә nәfәr mötәbәr İran taciri dә var.
Tanışlığım olmadığına görә onlarla
görüşümüz olmadı. Yusif әmiyә dedim ki, daha bundan sonra İran sәfәri başlanır. Gәrәk qәnd-çay, yağ-düyü alaq.
Bir pud sәdri
düyüsü aldıq. Amma çox baha idi. Sәbәbini soruşdum. Dedilәr quraqlıq olduğuna
görә
İran dövlәti düyünü xaricә ixrac etmәyi bәrk qadağan edibdir. Ona görә dә iki ay olar ki, düyü azalıb vә qiymәti çox qalxıbdır.
Şәhәri gәzә-gәzә günü başa
çatdırdıq. Mehmanxanaya gәlib bir qәdәr istirahәt etmәk istәdik. Ancaq taxtabiti, birәnin әlindәn gözümüzü yuma bilmәdik. Sәhәrәdәk ulduzları sayıb, oyaq qaldıq. Sübh
tezdәn vahid allahın
dәrgahına
iki rikәt namaz
qıldıqdan sonra özümüzü gәmiyә çatdırıb, çayı
orada içdik. Günortaya üç saat qalmış gәmi yola düşdü.
Sabahısı gün hәmin vaxt Әnzәli limanında lövbәr saldı. Hava olduqca gözәl idi. Gәmidәn çıxdıq. Bir tәrәfdәn gәminin yükünü boşaldır,
o biri tәrәfdәn onu yüklәyirdilәr. Gәtirilәn tayların hamısı düyü
idi. Sahildә
körpü üstündә dayanmış bir şirvanlıdan
soruşdum:
“Bakıda
deyirlәr ki,
İran dövlәti düyünü başqa ölkәlәrә ixrac etmәyi qәti qadağan edibdir. Bәs necә olub ki, bu qәdәr düyünü gәmiyә doldururlar?”
O cavab
verdi:
“Rәhmәtliyin oğlu, İran dövlәtinin hökmü nә vaxt vә harada yerinә yetirilibdir ki, indi bu
qadağan olunmaq hökmünә dә qulaq asan olsun. Doğrudur, Tehran tәkidlә qadağan edibdir. Ancaq vilayәtin hakimi dövlәtin әmrini qulağının ardına
vurub, düyünün hәr kisәsindәn Rәştdә bir qran, Әnzәlidә on şahı rüşvәt alır vә xaricә aparmağa icazә verir. Hәr gәmidә min, iki-min kisә düyü aparırlar.
Ancaq guya bunu görәn yoxdur.”
Gәmi bütün
yükünü tutduqdan sonra axşam üstü yola
düşdü. Sari, Mәşhәdsәr vә sair limanların hәr birindә dә neçә saatlarla mәәttәlçilik oldu. Bu limanlarda da bir
neçә kәdәrli hadisәnin şahidi olub, keçdik. Nәhayәt, dördüncü gün Uzunadaya,
oradan da Aşqabada çatdıq. Dayanmadan qırx beş
manata dördatlı bir kalyaska kirә elәyib, uzun illәrdәn bәri ürәyimdә arzusunu bәslәdiyim müqәddәs Mәşhәdin
ziyarәti әzmi ilә yola düşdük. Ancaq
Aşqabadda da hәmvәtәnlәrimi bundan әvvәl rast gәldiyim şәhәrlәrdә olduğu kimi gördüm. Gecә yolüstu karvansaralardan
birindә qaldıq.
Sәhәri yenә dә yolumuzu davam etdirdik. Uzun mәsafә keçdikdәn sonra Xorasan torpağının bir
hissәsi olan
İran-rus sәrhәddinә gәlib çatdıq. Aşqabad tәrәfindә ruslar uca vә әzәmәtli imarәtlәr tikib, hәr tәrәfә qarovul qoyublar. Yarım saata qәdәr bizi saxlayıb, pasportlarımıza
vә vәsiqәlәrimizә qol çәkdilәr. Sonra sәrhәddi keçmәyә izin verdilәr. Tәxminәn on dәqiqәlik bir mәsafәni keçdikdәn sonra bir sıra әlamәt vә nişanları olan nöqtәyә gәlib
çatdıq. Kalyaskaçımız әli ilә işarә edib dedi:
“Bu
nişanların o tәrәfi
İran torpağı, bu tәrәfi isә ruslarındır.”
Mәn kalyaskaçıya dedim:
“Bir qәdәr saxla, işim var.”
O, elә zәnn etdi ki, mәnim başqa işim var. Ona görә dә dedi:
“Bir az
gözlә, su
yaxındadır. Orada saxlaram.”
“Su
lazım deyil,” -- dedim, -- “torpağınan işim var.”
Sürücü
kalyaskanı әylәtdi. Mәn aşağı
düşüb yerdәn bir ovuc torpaq götürüb öpdüm, iylәyib gözümә sürtdüm. Dedim: ey mәnim ağlar gözlәrimin dәrmanı olan pak türbәt, allaha şükür ki, sәni görmәk mәnә nәsib oldu. Sәni görmәklә gözlәrim işıqlandı. Sәn bütün
möhtacların sığınacağı,
babalarımızın әbәdi
uyuduğu torpaqsan. Sәn öz nazlı qucağında bizlәri bәslәdin, bizi min mәhәbbәtlә boya-başa çatdırdım. Biz
isә sәnin o tükәnmәz qayğı vә mәhәbbәtinin müqabilindә heç bir şey deyә bilmәrik. Ona görә ki, boynumuzda sәnin böyük haqqın var.
Elә buna görә dә müqәddәs islam şәriәtinin banisi (ona vә onun övladına salam vә salavat göndәririk), sәni sevmәyi allaha inamla bәrabәr tutdu. Daha mәn sәnin tәrifindә nә deyim ki, yüksәk şәninә layiq olsun.
Qәhәrlәndim. Boğazım qovuşdu.
İxtiyarsız olaraq göz yaşlarım axıb, o pak
torpağın üzәrinә
töküldü. Dәrdli könlümün arzuladığı kimi bir qәdәr sevinclә ağladım. Belә düşünürәm ki, bu
ağlamağın lәzzәti son nәfәsimәdәk mәnim könlümün әn әziz bir guşәsindә yadigar qalacaq. Kalyaskaçı hәdsiz heyrәtlә mәnә baxırdı. O, dәrin tәәccüb vә heyrәtdәn sonra
dedi:
“Afәrin sәnә, Hacı oğlu! Mәn neçә ildir ki, bu yolda işlәyirәm, sәn birinci
adamsan ki, öz vәtәninin
torpağını әziz tutdun. Mәnim dә
ürәyim
dağlıdır, mәn dә sәnin kimi dәrdliyәm. Gәncәliyәm. Mәnim dә sәnin kimi vәtәnә deyәcәyim ürәk sözlәrim, nisgillәrim var. Bizim ölkәmiz babalarımızın
bacarıqsızlığından zәlil günә qaldı.... Nә etmәk olar? Әgәr İran dövlәti düz-әmәlli dövlәt olsaydı, ölkәsindә qanun, nizam-intizam vә hüquq bәrabәrliyi olsaydı, rәiyyәtini
hakimlәrә keçi qiymәtinә satmasaydı, biz heç vaxt әcnәbilәrin hökmünә boyun әymәzdik, hәr şeydәn әl çәkib, İrana köçәrdik.”
“Әmi, adın nәdir,” -- deyә soruşdum.
“Abbasdır,”
-- dedi.
Bu sadә kişinin vәtәnpәrvәrliyinә min afәrin söylәdim.
Yolumuza
davam etdik. On dәqiqәdәn sonra alçaq bir daxmaya
çatdıq. Divarının dibindә üç-dörd nәfәr özlәrini günә verib, qәlyan çәkirdilәr. Uzaqdan bizi görәn kimi biri ucadan
qışqırıb dedi:
“Ey, hәmşәri, biletlәrinizi gәtirin görәk!”
Kalyaskaçı
üzünü mәnә tutub
dedi:
“Bunlar
İran mәmurlarıdırlar,
tәzkirә pulu istәyirlәr.”
İrәli gedib salam verdim.
Salamımı almadılar. Ancaq biri soruşdu:
“Neçә nәfәrsiniz?”
Dedim:
“Görürsünüz
ki, iki nәfәrik. Daha buna sual-cavab nә lazım.”
“Onda iki
tümәn ver,”
-- dedi.
Bir
söz demәdim.
Cibimdәn iki
tümәn
çıxarıb verdim. Pulu alıb dedi:
“Yaxşı
yol!”
Daha nә tәzkirәni istәdi, nә dә alıb qol çәkdi. Onun bu rәftarına çox tәәccüb etdim. Ancaq heç
bir söz demәdim.
Kalyaskanı sürüb buradan da sürәtlә keçdik. Gün batana yaxın
kiçik bir kәndә çatdıq. Gecә yarısınadәk istirahәt etdik. Atlar da dincәldilәr. Gecә yarı yola düşdük. Sәhәr tezdәn hәlә gün çıxmamış Mәşhәd şәhәrinin iki ağaclığına
çatdıq. Yol üstә bir neçә nәfәr seyidin әylәşdiyini
gördük. Mәlum oldu ki, ağalar ziyarәtçilәrә bәlәdçilik etmәk vә bir qәdәr mәdaxil әlә keçirmәk üçün pişvaza
çıxıblar. Bizi görәn kimi әtrafımıza toplaşdılar. Hәr biri özünә mәxsus ifadә ilә bizә bәlәdçi olmalarını tәklif etdi. Onlardan birini
çağırıb yanımızda yer verdim. Bir az yol
getdikdәn sonra
bulaq başına çatdıq. Aşağı
düşüb çay içdik. Yusif әmi dә seyidin kömәyi ilә plov bişirdi. Çörәk yeyib yola düşdük. Әlbәttә, seyid dә bizim yanımızda әylәşmişdi.... Biz böyük hәvәs vә şövqlә şәhәrә daxil olub, bir baş bizi müşayiәt edәn seyidin evinә getdik. Bizim üçün bir otaq
ayırdılar. Yük-yapımızı qoyub bir az dincәldik. Nahar yemәyindәn sonra paltar-qәtifә götürüb Yusif әmi vә seyidlә hamama getdik. İmamın pak qәbrini ziyarәt etmәk üçün tәmizlәnib, yol paltarını dәyişmәli idik. Hamama girәn kimi gәndab qoxusundan az qaldı
boğulam. Çuxur bir yeri iylәnmiş su ilә doldurub, adını xәznә, yәni kür qoymuşdular. Suyu o qәdәr çirkli idi ki, tavus lәlәyi rәnginә çalırdı. Qoxusu az qala
adamın beynini partladırdı. Elә burada mәnә mәlum oldu ki, bütün yoluxuçu xәstәliklәrin mәnşәyi hәmin xәznәlәrdir. Bu üç aydan qalmış
iylәnmiş
suda bir şәhәrin kor-keçәli, yaralı-xoralısı,
arvadlı-kişili gecә-gündüz çimirlәr. Doğrudan da mәәttәl qaldım ki, nә üçün bu şәhәrin başçılarından vә ruhanilәrindәn biri hәmin gәndablardan törәnәn min fәsad vә xәstәlikdәn agah deyil. Elә bilirlәr ki, "kür" sözü
bütün bu eyiblәri yuyub aparır. Mәnim alәmimdә hәr kәs o suya kür desә, şәriәti tәhqir etmiş olar. Ona görә ki, müqәddәs şәriәt bizi hәmişә tәmizliyә çağırır. Bu qәdәr mәxluqun çirkinә vә kәsafәtinә bulanıb, rәngi vә qoxusu adamın zәhlәsini tökәn bir suya necә pak demәk olar? Misir vә Osmanlı kimi başqa müsәlman ölkәlәrindә qüsl suyu әl dәyilmәz yerdә saxlanılır. Ondan ancaq kranlarla
istifadә olunur.
Adam bir tәrәfdәn qüsl etdiyi halda isti suyun
yanında olan soyuq su kranını açıb, son dәrәcәdә saf, tәmiz suyundan içә bilәr.
Sözün
qısası, hamama tәmiz gedib murdar qayıtdıq. Seyid hamamdan çıxan
kimi dedi:
“Qoyun
boxça hamamda qalsın, gedәk imamı ziyarәt eliyәk.”
“Yox,” --
dedim. -- “Gәrәk bu dәqiqә evә gedәk. Mәnim görmәli bir işim var. Ondan sonra ziyarәtә gedәrik.”
Evә çatan kimi dedim:
“Rica edirәm, buyur samovara od salıb gәtirsinlәr.”
“Çay
vaxtı deyil,” -- deyә Seyid cavab verdi.
“İstәyirәm hamamın kirindәn tәmizlәnmәk üçün tәzәdәn çimәm,” -- dedim.
“Baba,
boş yerә
özünә әziyyәt vermә, xәznә kür olduğuna görә pakdır,” -- dedi.
“Sözüm
yoxdur,” -- dedim. -- “Ancaq hәm çirkli idi, hәm dә
qoxumuş idi.”
Suyu
qızdırdıq, tәzәdәn yuyundum, paltarlarımı
da dәyişdim.
Özümә
söz verdim ki, bir daha İranda hamama getmәyim. Sonra böyük
şövqlә
arzusunda olduğum sәkkizinci imamın qәbrini ziyarәt
etmәk
üçün evdәn çıxdıq....
Ziyarәti başa
çatdırdıqdan sonra camaat namaz qılıb
çıxdı. Tam iyirmi iki gün sәhәr, günorta vә axşam dünyalarca qiymәti olan bu şәrәfә nail olduq. Hәr gün eyni zamanda şәhәrin bir guşәsi ilә tanış olurduq. Bir gün dә seyidlә hәzrәtin xәstәxanasına getdik. Ancaq nә xәstәxana! Hәr bir xәstә oraya getsә, vә qәdәr ki, oradadır, xәstә olacaq. Demirәm, xәstәnin özü oradan qaça vә başqa bir yerdә allahın kәrәmi ilә şәfa tapa. Nә hәkim var, nә dәrman. Xәstәxanada tәmizlikdәn vә sair lәvazimatdan da bir iz-әsәr yoxdur. İnsafsız mütәvәllilәr hәr il bir bәhanә ilә xәstәxana xәrci hesabına imamın xәzinәsindәn külli miqdarda pul yeyirlәr. Seyidin dediyinә görә, imamın ziyarәtgahına vәqf olunan әmlakdan hәr il iki yüz min tümәndәn artıq mәdaxil әlә gәlir. Bu böyük sәrvәti dinsiz vә dәyanәtsiz müftәxorlar hәr cür bәhanә ilә әlә keçirib,
bütünlüklә içәri
ötürürlәr. Halbuki heç onun bir noxudunda da haqları yoxdur. Misal
üçün, ziyarәtә gәlәnlәrә qonaqlıq vermәk bәhanәsi ilә hәr gecә iki xalvar düyünün hәr bir lәvazimatı ilә plovunu bişirirlәr. Onun hamısı
özünü müxtәlif bәhanәlәrlә imamın hәrәminә bağlamış varlıların vә onların
qohum-qardaşlarının evinә gedir. Ziyarәtә gәlәnlәr vә möhtac qәriblәr aşın, plovun üzünü
az-az görürlәr. Dövlәt başçılarının bir parası da bu talandan
müxtәsәr pay almaqla kifayәtlәnir, özlәrini kәnara çәkib otururlar. Bu hәdsiz-hesabsız pullar mütәvәllibaşı vә onunla әlbir olanların cibinә tökülür. Hakimlәr dә bәzәn bu yağlı tikәyә әl atırlar. Hәr halda arada heç bir hesab-kitab
yoxdur. Kim nә qәdәr istәyirsә o qәdәr oğurlayır. Nә sorğu-sual var, nә dә cәza.
Mәşhәdlilәr daşqәlblilikdә, demәk olar ki, misilsizdirlәr. Hәr söz başı da utanmaz-utanmaz
yalandan imamın qәbrinә and
içirlәr. Mәn özüm bazarda bir
şey almaq istәdim.
Әvvәlcә qiymәtini üç tümәn dedi. Hәm dә dörd dәfә and içib imamı yad etdi. Nәhayәt, haman şeyi yeddi qrana verdi.
Bunlardan
daha pis, o sәrhәddә yaxın yerlәrdә sәrbazların acınacaqlı vәziyyәtidir. Onların halına baxıb,
törәnәcәk nәticәni nәzәrә gәtirdikdә adamın bәdәnindә tüklәri biz-biz durur.
Günlәrin birindә seyidlә ziyarәtә gedirdik. Bir neçә nәfәr köhnә, rәngi qaçmış, kirli paltarla
bizim qabağımızdan keçdilәr. Hәrәsinin başında bir cür
yırtıq papaq var idi. Dabanları çirkdәn pinә bağlamışdı. Ancaq әllәrindә tüfәng var idi. Bәzisi әlli yaşlı qoca, bir parası da
iyirmi yaşında cavan idi. Seyiddәn soruşdum:
“Deyәsәn bunlar fәhlәdirlәr. Bәs әllәrindәki bu tüfәnglәr nәdir?”
Seyid dedi:
“Ağa,
bunlar dövlәt
sәrbazlarıdırlar.
Gecә Әrkdә qarovul durublar, indi әvәz olunub, bazara gәliblәr. Bu saat görәcәksәn ki, bunların hәrәsinin bir peşәsi var. Biri qәssabdır, o birisi pinәçidir, bәzisi sәrraf, bir parası da
baqqaldır. Hәr
birisi öz sәrhәnginә vә sәrtibinә müәyyәn mәblәğ rüşvәt verib, alver elәmәk üçün izin alır.”
Bu
sözlәri
eşidәndәn sonra bütün alәm gözlәrimin qarşısında
qaraldı. Dәrindәn bir ah çәkib, öz-özümә dedim:
"Ey
böyük yaradan, bunların hamısı Misirdә bu hәqiqәtlәri söylәyәn adamlarla nahaq yerә etdiyim davaların cәzasıdır ki, çәkirәm. O biçarәlәrin dediklәri bütünlüklә hәqiqәt olduğu halda mәn inanmırdım,
özümdәn
çıxırdım, acıqlanıb dalaşırdım,
hamısının qәlbini incidirdim...."
Seyid
sözünü davam etdirib dedi:
“Hәlә tәkcә belә olsaydı, dәrd yarı idi. Bu sәrbazlar kasıbkarlıqdan vә fәhlәlikdәn әlә gәtirdiklәri puldan rәislәrinin payını ayırdıqdan
sonra әllәrindә qalanı tiryәkә verib çәkirlәr.”
Başımdan
tüstü qalxdı:
“Bu sәrbazlar yerlidirlәr, ya İranın başqa
yerlәrindәn gәliblәr,” -- deyә soruşdum.
“Qәribdirlәr,” -- dedi. -- “Bunlar Xalxal vә Meşkin
qoşunlarındandır. Şәhәr kazarmasını qoruyurlar. Özlәri dә iki-üç ildәn bir dәyişilirlәr.”
Sonra Seyid
dedi:
“Ağa,
ziyarәtә gәlәnlәrin çoxu burada qaldıqları
müddәtdә mütә siğәsi elәyirlәr. Әgәr sizin dә meyliniz varsa, deyin, mәn tәdarük görüm.”
“Әgәr and içsәn ki, iddәsi başa çatıbdır, eybi
yoxdur, siğә
edәrәm,” -- dedim.
Seyid pәrt oldu:
“Sәn öz nәfsini sakitlәşdirmәk üçün siğә elәyirsәn, daha mәnә nә düşüb ki, burada bir and da
içim,” -- dedi.
“Demәli, mәlum olur ki, siz özünüz dә xatircәm deyilsiniz. Belә olduqda mәn Firәngistanda da xilafi-şәr bir iş görmәmişәm, bu müqәddәs yer vә pak torpaqda nә üçün günaha batım?”
Allaha pәnah! Mәn eşitmişdim ki, bir para
pis әmәl sahiblәri müqәddәs Mәşhәd şәhәrindә bu kimi haram işlәrlә mәşğul olurlar, amma
inanmırdım. Heyf!
Sözün
qısası, iyirmi iki gün müqәddәs Mәşhәd şәhәrindә qaldıqdan sonra Yusif әmiyә tapşırdım ki, Tehrana sәfәr etmәk üçün tәdarük görsün. Yusif әmi dedi:
“Bәy әfәndim, yola çıxandan bәri mәn sizdәn heç bir xahiş elәmәmişәm. Әvvәla, sizdәn artıq dәrәcәdә razıyam. Ona görә ki, sizin xidmәtinizdә iki dünyanın xoşbәxtliyinә sәbәb olan bu pak türbәtin ziyarәti feyzinә nail oldum. İndi sizdәn bircә tәmәnnam var. Rica edirәm onu nökәrinizdәn qәbul edәsiniz.”
“Buyur,” --
dedim.
“Gәl mәnim sözümә qulaq as, elә gәldiyimiz yolla Misirә qayıdaq,” -- dedi. -- “Mәn sizin xasiyyәtinizә yaxşı bәlәdәm. Bu ölkәdә hәr gün bir xoşagәlmәyәn hadisәyә rast gәlib, qüssә elәyirsәn. Qorxuram, allah elәmәmiş, xәstәlәnib elәyәsәn. Onda mәn sәnin anana nә cavab verәrәm? İranın bir hissәsini gördünüz. Tehran
da Xorasanın tayıdır. "Bir ovuc bir xalvarın
nümunәsidir"
demişlәr. "İlin
yaxşı-pisi yazından bәllәnәr". Tehranda sәnin könlünü
açan bir şey görmәyәcәksәn.”
Mәn Yusif әminin xahişini rәdd etdim:
“Yusif әmi, özün bilirsәn ki, hәr şeydәn keçәndәn sonra mәn indiyәdәk atamın vәsiyyәtinә görә sәnә hәmişә hörmәt elәmişәm, sәni atamla bәrabәr tutmuşam. Xahiş edirәm, bu barәdә mәnә әsla mane
olmayasan. Mәn
öz әzmimdәn dönmәyәcәyәm. Qorxuram atamın vәsiyyәti xilafına rәftar etmiş olam. Bu sәyahәt ancaq mәnә mәxsusdur. Özüm Tehrana getmәyincә, nazirlәrin vә dövlәt başçılarının xidmәtinә çatmayınca, onların
dünyadan xәbәrsizliyi, millәtin halının pәrişanlığı vә mәmlәkәtin viran qalmasının sәbәblәrini öyrәnmәyincә ürәyim sakitlәşmәz. Ya gәrәk bu yolda başımı qoyam, ya da hәmin xoşagәlmәyәn vәziyyәtin sәbәbini öyrәnәm, vәssәlam.”
Yazıq
Yusif әmi әlacsız qalıb, heç
bir söz demәdi,
sakit dayandı.
At kirә elәmәk üçün seyidlә birlikdә şәhәrin kәnarına getdik. Qәzvinli Hacı Hüseyn
çarvadardan iyirmi tümәnә üç at tutduq. İkisi minik
üçün, biri dә yük-yapımızı çatmaq üçün
idi. Bunlarla iki gündәn sonra Tehrana gedәcәydik.
Sabahı gün imamın pak hәrәminә gedib, vidalaşma ziyarәtnamәsi oxuduq. O hәqiqi behiştdәn tam hәsrәtlә çıxıb, ayaqqabı gözәtçisinә bir tümәn verdim. Seyidin evinә qayıtdıq. Şeylәrimizi
yığışdırdıq. Atları da çarvadar gәtirdi. Saat da xoş idi. Haman
gün şәhәrin kәnarında karvanın
toplaşdığı yerә getdik. Seyid dә bizi orayadәk yola
saldı. Şamı bizә qonaq oldu. Ona da üç qızıl verib,
vidalaşdıq. Bu sәfәrdә qanım elә qaraldı ki, atamın vәsiyyәti dә yadımdan çıxdı. O
demişdi ki, hәr
şәhәrdә bir-iki nәfәr yaxşı dost-aşna tap. Әslinә baxsan, bu
şәhәrin әhalisi arasından dost tapmaq asan iş
deyildi. Onlarda elә bir insaniyyәt görmәdim.
Elә bil insaniyyәt qanı damarlarında
donmuşdu.
Özlәrinin bir tümәn mәnfәәti üçün millәtin, hәmvәtәnlәrinin vә din qardaşlarının yüz
tümәn zәrәrinә can-dildәn razı idilәr. Әslәn ümumi mәnafe, vәtәnin şәrәfi,
dövlәtin
heysiyyәti
ölkәnin
abadlığı haqqında heç düşünmәk belә istәmirdilәr. Hakim
dә, mәhkum da, rәis dә, mәmur da, alim dә, cahil dә, tacir dә, dükançı da --
hamısı öz fikrindә idi. Qәribә vasitәlәr vә yollarla pul qazanmağa, sәrvәt toplamağa can atırdılar. Belә olduqda, onların
dostluğuna vә
sәdaqәtinә necә bel bağlamaq olardı? Hәr cür ticarәt üçün әlverişli olan müqәddәs Mәşhәd şәhәrindә bircә dәnә dә olsun kompaniya vә şirkәtә rast gәlmәdim. Halbuki sәrvәt sahiblәri az deyil. Yerli mәhsullardan isә xalı, tiryәk, pambıq vә sair әmtәәlәr,
maşallah olsun, çoxdur. Elә onların bir-biri ilә әl-әlә vermәmәsi aralarında olan nifaqa sübut
sayıla bilәr.
Amma, adamın allahı var, vәtәn әmtәәsi vә mәhsullarını saxtakarlıq edib
korlamaqda böyük hünәr sahibidirlәr. O ki, xalçadı, onları
qırmızı vә bәdәl rәnglәrlә
korlayıblar. Tiryәkә dә ki, un vә
çiriş qatırlar. Bunlara әl çatmasa, torpaq ki, hәr yerdә var! Hökumәt neçә dәfә bәdәl rәnglәri qadağan elәdi. Qәti şәkildә әmr etdi
ki, tiryәkә başqa şeylәr qatmasınlar. Yenә dә fayda vermәdi. Ona görә ki, dövlәt mәmurları rüşvәt alıb, qadağan
qaydasını pozdular. Hәr şeydәn
betәri bu
ölkәdә tiryәkliyin geniş yayılmasıdır.
Kişili-arvadlı, cavanlı-qocalı bu
öldürücü zәhәrә mübtәla olublar. Dükan-bazarda
ayın-şayın tiryәk çәkirlәr. Elә buna görә dә nә kişilәrindә kişilikdәn bir әlamәt qalıb, nә dә arvadlarında qadınlıq tәravәti vә lәtafәti görünür. Hökumәt dә bu kimi mәsәlәlәrә әsla
fikir vermir, çarәsi çox asan olan bu şiddәtli bәlanı aradan qaldırmağa әl qatmır. Tәәccüblüdür ki, mәmlәkәtin ruhanilәri dә bu qatil zәhәri keflәndirici maddәlәrdәn hesab etmirlәr. Halbuki tiryәk adamı başqa nәşәlәndirici maddәlәrdәn daha bәrk sәrxoş edir. Deyirlәr, hәtta hәmin ruhanilәrin evindә (bunlar ülәma cildinә girmiş oğrulardır) tiryәk çay kimi dәbdәdir, onu hamı çәkir.
Mәşhәddә qaldığım günlәrdә ali mәscidlәrdәn olan Gövhәrşad mәscidindә on vaizin moizә mәclisindә oturdum. Hamısı bir qayda olaraq tәharәt vә qüsldәn danışırdılar. Qüsl vә ya tәharәt vaxtında sağ ayağı necә qoymaq vә ya sol ayağı nә vәziyyәtdә saxlamaqdan söhbәt edirdilәr. Hamısı cüziyyatdan
bәhs edir, әsl mәsәlә tamamilә unudulmuşdur. Cahaddan, onun
faydalarından, cahadın sәbәblәrindәn, vәtәni müdafiәdәn vә onun necә olmasından bircә söz dә deyilmir. Halbuki din
düşmәni
gәlib lap
qapılarına çatmışdır. Xülasә, demәk olar ki, İrana Pişdadilәr zamanından bugünәdәk belә bir qәflәt, belә bir bәdbәxtlik üz vermәmişdir.
Sәhәr tezdәn yükümüzü
çatıb, şәhәrin kәnarından bir qәm-qüssә karvanı ilә birlikdә yola düşdük. Neçә gündәn sonra kiçik bir şәhәr olan Sәbzivara çatdıq. Onun ticarәt malı ancaq pambıqdan
ibarәtdir ki, o
da Qafqaz ermәnilәrinin әlindәdir. Bunlar bir neçә maşın gәtirib, Misirdә vә sair mәdәni ölkәlәrdә olduğu kimi, pambığı
taylara doldururlar. Sәbzivarda bircә gün qaldıq. Oranı da tәrk edib yola düşdük, bir
neçә
gündәn sonra
Nişabura gәlib
çatdıq. Şәhәrin girәcәyindә әzәmәtli bir mәscid var idi. Tamaşasına getdik. Mәscidin bu dünya kimi insandan
xali olduğunu gördüm. Amma ortalıqda böyük bir xalı
görünürdü: uzunluğu 14 arşın olardı.
Bir qәdәr dә irәli getdikdә gördüm ki, xalının bir
bucağında bir it yatıb. Dәrindәn tәәssüflәndim, ixtiyarsız olaraq mәni ağlamaq tutdu. İkiәlli başıma vurub dedim:
ilahi! bu nә
dözülmәz
vәziyyәtdir, bu nә әsәfli haldır. Axı bu ölkәnin әhalisi üçün dindәn, şәriәtdәn nә qalıbdır?
Belә musәlmanların vay gününә.
Bu
gündәn sonra
bir sabah olarsa.
Mәscidin vәziyyәtini soruşdum, mәlum oldu ki, nә vaizi var, nә dә azançısı, namaz
qılanlardan, camaatdan da bir xәbәr yox idi. Son dәrәcә dilxor vә naümid bir halda mәnzilә qayıtdım. Biçarә Yusif әmi mәni görәn kimi tәzә bir qüssә vә qanıqaralıq üz verdiyini duydu.
O, mәnim nәlәr çәkdiyimi dәrk edir, ancaq susurdu. Mәn dә nә qәdәr tәәssüflәnib mütәәssir olduğumu ondan gizlәdirdim. Ürәyim qәm-qüssәdәn az qalırdı partlasın. Әlqәrәz, oranı da tәrk etdik. Bir neçә mәnzillik yol getdikdәn sonra Damğan şәhәrinә çatdıq. Bazara girәn kimi qәribә bir izdiham gördüm. Bir nәfәr әlini ağzına soxub, başqa bir bәdheybәt kişi dә kәndirin ucundan tutmuşdu. O, kәndiri hәr tәrәfә dartırdısa әlini ağzına soxmuş
kişi dә
haman tәrәfә dönürdü. Bunu gördükdә mәnә elә gәldi ki, onlar bir növ oyun vә rәqs icra edirlәr. Cilovdar Hacı Hüseyndәn soruşdum:
“Bu nә hәngamәdir?”
O da
bazardakıların birindәn xәbәr aldı. Bir nәfәr dedi:
“Bu
kişi çörәkçidir, çörәyi tәyin olunan çәkidәn әskik bişirdiyinә görә
cilovlayıblar. Әlindә kәndiri dartan isә mirqәzәbdir. Çörәkçinin burnunu deşib kәndir keçiribdir.”
Dedim:
“Qәribә qanundur! Çox tәәccüblüdür!”
Dedi:
“Bir az da
irәli gedin,
bundan qәribәsini dә görәrsiniz. O tәrәfdә üç nәfәr qәssabın qulaqlarını siyiriblәr. Mirqәzәblәr qulaqları kәsilmiş qәssabları bazarda gәzdirir vә hәr dükançıdan bir şey
alırlar.”
Bu vaxt
bazarın o biri başından hay-küy ucaldı. Mirqәzәblәr o yazıqları çәkә-çәkә gәtirirdilәr. Özlәri dә әllәrindә qanlı bıçaq hәr bir dükanın
qabağında dayanıb pul yığırdılar. Yazıq
Yusif әmi
atın üstündәn hey qışqırırdı: "Bәy, baxma, baxma!"
Doğrudan
da, bu halәti
görәn kimi
ürәyim
bulandı. Atı mahmızlayıb keçdik. Şәhәrin kәnarında olan bir karvansarada mәnzil tutduq.
Xorasandan
Tehrana gedәn
yolun hәr mәnzilindә böyük su anbarları
olan mötәbәr karvansaralar vardır. Bunların
hәr birisindә min nәfәr ziyarәtçi-müsafir düşәrgә salsa belә istirahәt edib içmәli su da tapa bilәr. Bu karvansaraları kәrpic, gәc vә әhәnglә çox möhkәm düzәltmişlәr, hamısı da
böyük Sәfәvi padşahı Şah
Abbasın xeyriyyә binalarındandır. Enli, uzun şose yolları da o
böyük padşahın yadigarıdır.
Yaxşı
ad qalarsa insandan әgәr,
Min
zərli, naxışlı saraya dәyәr.
Xüsusilә mәmlәkәtin tәrәqqi vә mәdәniyyәtinin әn mühüm vasitәlәrindәn biri olan ticarәtin genişlәnmәsi vә milli sәrvәtin artması üçün zәruri heç bir mәsәlә onun nәzәrindәn yayınmamışdır. İran
vilayәtlәrinin bir çox yerlәrindә olan bu şose yolları bizim hәmin iddiamızın sübutu
üçün açıq bir dәlil sayıla bilәr. O, bütün bu
yolları nәqliyyat
vәsaitinin
gediş-gәlişini
asanlaşdırıb sürәtlәndirmәk üçün çәkdirmişdi. Demәk olar ki, o zaman xarici dövlәtlәrdәn heç birisi dövlәt qüdrәtinin güclәnmәsi amillәrindәn biri olan ticarәt dairәsinin genişlәnmәsi әhәmiyyәtini bu padşah qәdәr dәrk etmәmişdir.
Doğrudan
da, o qәdәr çәtin keçidli yolları
hamarlamaq, onlara daş döşәmәk, çayların üzәrindәn möhkәm körpülәr salmaq, lazımi yerlәrdә saysız-hesabsız karvansaralar
tikdirmәk, ticarәtin tәrәqqisi üçün xarici dövlәtlәrlә münasibәt yaratmaq, bütün dini tәәssüblәrә baxmayaraq әcnәbilәrlә dostluq әlaqәlәri vücuda gәtirmәk, xarici dövlәtlәrin sәfirlәrini hörmәtlә qarşılamaq haqqında kәskin әmrlәr vermәk, müxtәlif millәtlәrә mәnsub olan tacirlәrin mal vә canlarının
toxunulmazlığını tәmin etmәk, xarici dövlәtlәrә bilikli vә dәyanәtli elçilәr tәyin edib göndәrmәk, dövlәtә sәdaqәtli olmaq şәrtilә dini әqidәsindәn asılı olmayaraq bütün әhaliyә hüquq bәrabәrliyi vermәk kimi tәdbirlәr o Süleyman şövkәtli padşahın yüksәkliyinә dәlil sayıla bilәr....
Nә isә, yenә dә naümid olmamaq gәrәk. Keçmişdәn ibrәt dәrsi almalı, hal-hazırkı vәziyyәtimizi vә gәlәcәyimizi tәmin etmәk yolunda
çalışmalıyıq. Çünki
çalışmağın vә әmәlin hәmişә xeyirli sәmәrәsi vә nәticәsi olur....
Elә ki, qalmadı, belә
dә qalmaz.
Xülasә, Damğandan da
köçüb, neçә gündәn sonra Bәstamın Şahrud şәhәrinә çatdıq. Hacı Hüseyn
cilovdar dedi:
“İki
gün burada qalacağıq. Ancaq sizә gәrәk bağda çadır quram, orada
qalasınız; çünki bu şәhәrdә gәnә var, qәrib adamları sancanda bәrk azarlayırlar.”
“Bәs indi ki, burada qalmağın
bu qәdәr başağrısı var,
daha nә
üçün dayanırıq, keçәk gedәk, başqa mәnzildә düşәrik,” -- dedim.
“Atlar bәrk yorulublar daha bundan artıq
getmәyә taqәtlәri yoxdur.” -- dedi. -- “Hәm dә buradan
birbaşa Tehrana yorta bilmәrik.”
Әlacsızlıq
üzündәn
atlardan düşdük. Şәhәrin yaxınlığında olan bir
bağda bizim üçün çadır qurdular. Yay fәsli olduğuna görә çadırda qalmaq
mümkün idi. Şeylәri yerbәyer
elәyib bir qәdәr rahatlaşdıq. Yadıma
düşdü ki, mәrhum atam Şahrudda Hacı İsmayıl adlı bir tacirlә dost idi. Bir-biri ilә mәktublaşardılar. Ona görә ki, onun mәktublarını mәn özüm yazardım. Hәmin tacirin olduğu
karvansaranın adını da bilirdim. Fikirlәşdim ki, atamın dostudur,
gedib onunla görüşüm. Yusif әmiyә dedim:
“Yusif әmi, dur ayağa mәnimlә birlikdә bir yerә gedәk.”
Karvansaranın
vә
Hacının olduğu yeri soruşdum. Nişan verdilәr. Hacının evinә çatdıq, xoşbәxtlikdәn özü dә evdә idi. Salam verib әylәşdik. Xoş-beşdәn sonra dedim:
“Sizin
adınız gәrәk Hacı İsmayıl
ağa olsun?”
“Bәli,” -- dedi. -- “Lakin
bağışlayın, sizi tanımadım.”
“Mәn Misirdә olan filankәsin oğlu İbrahmmәm,” -- dedim.
O möhtәrәm şәxs atamın adını eşidәn kimi ayağa durub mәni qucaqladı,
üz-gözümdәn öpüb dedi:
“Xoş gәlibsiniz. Mәrhum atanızın vәfatı xәbәri mәni çox mütәәssir elәdi. Allah ona qәni-qәni rәhmәt elәsin. Yaxşı, indi de görüm
haradan gәlirsәn, haraya gedәcәksәn? İnşaallah, anan sәlamәtdir. Eşitmişәm bir bacın da var. Kefi necәdir?”
“Şükür
allaha, sәlamәtdirlәr, canınıza dua elәyirlәr. Müqәddәs Mәşhәd şәhәrindәn gәlirәm, Tehrana getmәk әzmindәyәm.”
“Çox
gözәl, sizin
gәlmәyinizdәn olduqca şadam. Siz mәnim әziz dostumun yadigarısınız.”
Sonra
nökәrinin
qulağına nә isә
pıçıldadı. Nökәr getdi, yarım saatdan sonra iki mәcmәyi çilov-kabab, şәrbәt vә tәzә yetişmiş novbar qovunla
qayıtdı. Hacı mehribancasına yemәyi göstәrib dedi:
“Bismillah,
buyurun bir tikә
çörәk
yeyәk.”
Süfrәnin başında oturduq, yemәk әsnasında Hacı üzünü mәnә tutub:
“Harada
düşmüsünüz,” -- deyә soruşdu.
“Filan
bağda çadır qurmuşuq,” -- dedim.
Hacı
nökәrә dedi ki, tez oraya gedib, bizim
yük-yapımızı evә gәtirsin. Mәn dedim:
“Cilovdarımız
deyir ki, şәhәrdә gәnә var. Ona görә dә qorxuram.”
Hacı
çox üz vurdu. Mәn razı olmadım. Nahar elәdikdәn sonra soruşdu:
“Gündüzlәr yatmağa adәt etmişsinizmi? Ya çay
içmәk
meyliniz var?”
“Gündüzlәr yatmaram,” -- dedim. --
“Çayı da axşamlar içirәm.”
Sonra bir
saata qәdәr dә söhbәt elәdik. Hacı üzünü oğluna
tәrәf tutub dedi:
“Rza, sәn qonaqları apar bir az şәhәri, çay kәnarını gәzdir. Axşam da buyurun evә tәşrif gәtirin. Şamdan sonra mәn sizi öz mәnzilinizә çatdıraram, orada
çadırda yatarsınız.”
Baxdım
gördüm üzrümü heç vәchlә qәbul elәmәyәcәk, çarәsiz qalıb razılıq verdim. Durub
yola düşdük. Mәn soruşdum:
“Hara gedәcәyik?”
Yusif әmi dedi:
“Mәncә, bu şәhәrin mәktәb vә ya mәdrәsәlәrindәn birinә gedib vәziyyәti ilә tanış olsaq pis olmaz.”
Ağa
Rzadan soruşdum:
“Bu şәhәrdә mәktәb varmı?”
“Bәli,” -- dedi. -- “Burada cәmi üç mәktәb var. Biri çox uzaqdır. Bizim
uşaqlar haman mәktәbdә oxuyurlar. Biri dә bu yaxınlıqda Nәccәrabazardadır. Amma fikirlәşirәm ki, oraya getsәk nә deyәk. O mәktәbdә mәni o qәdәr dә tanımırlar. Yaxşısı
budur ki, birimiz borclu olaq, o birimiz dә tәlәbkar. Sәnәd yazdırmaq üçün oraya
gedәk. Onda siz dә istәdiyiniz kimi mәktәblә tanış ola bilәrsiniz.”
Ağa
Rzanın bu tәdbiri
mәni çox
güldürdü. Dedim:
“Nә eybi var, siz deyәn kimi elәrik.”
Yusif әmi dedi:
“Mәn öz adımı demәyәcәyәm, başqa bir ad deyәcәyәm.”
Ağa
Rza dedi:
“Ürәyin necә istәyirsә elә dә elә.”
Mirzәnin mәqsәdi bir abbasını almaqdır. Hansı
adı istәyirsәnsә özünә bağla. Heç kәsin adını,
ünvanını aydınlaşdırmaqla bir işi yoxdur.
Bir az da
zarafatlaşdıq. Birdәn qarşımızdan "çәkil, çәkil!" nidaları
ucaldı. Hәr
tәrәfdәn bağırıb: "İrәli keç, dayan, әbanın qolunu gey!" demәyә başladılar. Mәn tәәccüblә sәs gәlәn tәrәfә baxdım.
Gördüm
atın üstündә bığıburma, ucaboy bir cavan gәlir. Arxasınca da
otuz-qırx nәfәr әllәrindә çomaq, onun hәr iki tәrәfindә cәrgә ilә irәlilәyirlәr, onların da önündә qırmızı paltarlı,
sifәti dәhşәtli bir adam, onun da arxasında
on-on beş atlı sıra ilә hәrәkәt edir. Ağa Rzadan soruşdum:
“Bu nә hәngamәdir?”
“Şәhәrin hakimidir, ova gedir,” -- dedi, sonra әlavә etdi:
“Yerinizdә düz dayanın, gәlib qabağınızdan
keçәndә ikiqat tәzim elәyin. Baxın, hamı necә elәyir, siz dә onlar kimi elәyin.”
Әtrafıma
göz gәzdirdim,
gördüm doğrudan da hәr dörd tәrәfdәn hey başdı ki, әyilir, hey sәcdәdәdir ki, olunur. Hakim cәnabları da heç onlara
etina elәmәdәn bir ucdan bığlarını
burur. Ağa Rzaya dedim:
“Әgәr baş әymәsәk nә olar?”
Dedi:
“Daha
orasını fәrraşlar bilir, bir dә onların әlindәki çomaqlar! Deyәsәn
canınızdan doymusunuz.”
“Yox, nә üçün doyuram,
ürәyimdә min arzum var,” -- dedim.
Kәmali-әdәblә dayandıq. Hakim bizә yaxınlaşanda ikiqat әyilib salam verdik. "Bir bәla çatmış idi, amma
ki, qurtardı, gözәl!"
İndiyәdәk belә bir vәziyyәtә heç bir yerdә rast gәlmәdiyimә görә çox tәәccüblәndim. Öz-özümә dedim: "Abad olsan İran,
yeddi milyon cәmiyyәti olan London kimi bir şәhәrin hakimi hәr yerә tәk gedir, bir nәfәr dә onun kim olduğunu bilmir vә bilsә dә fәrqi yoxdur, onun şәnini vә rütbәsini sayan olmaz. Amma,
maşallah olsun, bizim kiçik bir vilayәtin hakiminin bu qәdәr cah-cәlalı var. Bәli, hökumәt belә olmalıdır!"
“Ağa
Rza, hakim bu qәdәr adamın mәvacibini, donluğunu haradan
verir,” -- deyә
soruşdum.
“Bunların
donluğu yoxdur,” -- deyә Ağa Rza cavab verdi.
Mәn tәәccüblә soruşdum:
“Bәs nә yeyirlәr?”
Sәhәrdәn axşamadәk küçә-bazarı dolaşırlar,
harada iki nәfәr dava elәsә, tutub fәrraşbaşının yanına
aparırlar. Dava әhәmiyyәtsiz olarsa, iki tümәn fәrraşbaşı, beş qran naib,
iki-üç qran da bu fәrraşlar alıb onların yaxasından әl çәkirlәr. Yaxın kәndlәrdәn şikayәtçi gәlsә, bu atlılardan bir-ikisi
çapıb talamağa göndәrilir. Dava bir az böyük olarsa
pişxidmәtlәrdәn biri, ya mehtәrbaşı, ya әslәhәdarbaşı, ya abdar, ya qәhvәçi o işә baş çәkmәk üçün göndәrilir. Onlar da әllidәn-yüzdәn şahzadәyә, on-on beş tümәn dә özlәri üçün cәrimә, peşkәş alırlar.
Bu
sözlәri
eşitdikdә mәn yerimdәcә qurudum. Doğrusu, sәyahәtimdәn peşman oldum. Öz-özümә dedim: "Kaş kor
olaydım, bu vәziyyәti görmәyәydim, kar olaydım, bu sözlәri eşitmәyәydim. Min әzab-әziyyәt çәkdim, bu qәdәr pul xәrclәdim, özüm üçün qәribә bir bәlanı satın aldım!"
Mәktәbә gәlib çatdıq. Bu mәktәb Nәccәrabazardır. Tәxminәn otuz arşın boyu, on arşın
eni olan böyük bir otaqda yüzdәn artıq mәsum uşaq toplaşıb
oturmuşdu. Onlardan bәzisi quru torpaq üstә, bir parası keçә parçası, bir neçәsi hәsir vә ya kilim üstә oturub dәrs öyrәnirdilәr. Müәllimlәri әmmamәli qoca bir kişi idi. Mәktәbә daxil olub salam verdik, uşaqların sәs-küyü üzündәn müәllim bizim salamımızı
eşitmәdi. Biz
dә bir guşәdә oturduq. Axund soruşdu:
“Nә fәrmayişiniz var?”
Yusif әmi dedi:
“Mәn bu kişiyә yetmiş tümәn borcluyam. Xahiş edirәm mәnim tәrәfimdәn hәmin mәblәğә bu adamın adına bir höccәt yazasınız.”
“Çox
gözәl,” --
dedi. -- “Adınız nәdir?”
“Әbdülqafardır,” -- deyә Yusif әmi
cavab verdi.
“Bәs ağanın adı nәdir?”
“İbrahim
bәydir.”
“Müamilә üçün girov
vardırmı?”
“Bәli, evimi girov qoyuram.”
“Eviniz
haradadır,” -- deyә axund soruşdu.
“Әrdәbildәdir,” -- deyә yenә Yusif әmi cavab verdi.
“Pulun
müamilәsi nә qәdәr olacaq?”
“Ayda bir
tümәn,
özü dә
altı ay müddәtinә.”
Axund vәsiqәni yazdı. Qurtarandan sonra bizim
üçün oxudu. Çıxarıb on şahı verdim
vә vәsiqәni aldım. Axund bizdәn razı qaldı. Dedim:
“Maşallah,
şagirdiniz nә
çoxdur?!”
“Bәli,” -- dedi. -- “Hәlә bunlardan әlavә, bir neçә nәfәr dә vardır. Ancaq bu gün gәlmәyiblәr.”
“Uşaqlar
nә oxuyurlar,” --
deyә
soruşdum.
“Bәzisi әlifba, bir parası Cüzvi-әmmә, bir neçәsi Qurani-mәcid. Bu sırada oturan böyüklәr "Gülüstan",
"Bustan", Hafiz, xülasә, hәr şeydәn dәrs alırlar.”
Dedim:
“Axund
ağa, Hafizin dәrsә nә dәxli var?”
Axund heyrәtlә soruşdu:
“Necә bәyәm? Hafiz Şirazinin dәrsә dәxli yoxdurmu?”
Dedim:
“Aydındır
ki, Hafizin divanı tәsәvvüfә aid rәvan qәzәllәrdәn ibarәtdir. Oxuyanların әksәriyyәtinin onun mәnasını başa düşmәlәri çox çәtindir. Belә olduqda, başdan-ayağa zahirәn badә, saqi, mәhbub, aşiq, mәşuq vә eşqbazlıqdan bәhs edәn bir kitabdan uşaqlar nә xeyir görә bilәrlәr?”
Axund tәәccüblә soruşdu:
“Bәs sizin vilayәtiniz olan Әrdәbil şәhәrindә uşaqlara mәktәblәrdә nәdәn dәrs verirlәr?”
“Bizim
vilayәtimiz Әrdәbil deyil,” -- dedim.
“Bәs haradır,” -- deyә soruşdu.
“Yer
kürәsinin
tamamilә
başqa bir qitәsidir.”
Dedi:
“Onda sizin
sözünüzdәn belә mәlum olur ki, Şiraz vә ya Bağdad tәrәfindәnsiniz.”
“Heç
birisi deyil, Afrikadır,” -- dedim.
Axund dedi:
“Hesabla gәrәk Afrika Salmasın
yaxınlığında ola.”
Gördüm
müәllim
doğrudan da çox "axunddur".
Dedim:
“Bәli, siz buyurandır. Amma siz gәrәk uşaqlara çoğrafiya vә hәndәsәdәn dә dәrs verәsiniz.”
Dedi:
“Hәndәsә nәdir?”
Dedim:
“Hesabı
yaxşı bilirsinizmi? Bir yerin sahәsini tapa bilәrsinizmi?”
“Hesabı
yaxşı bilirәm,” -- dedi. -- “Uşaqlara sәyaq öyrәdirәm. Özüm dә hәndәsәni bilirәm. Ancaq uşaqlara öyrәtmirәm.”
“Hesabın
ilk mәrhәlәsi olan toplamanı vә bölmәni mәnә misalla göstәrin,” -- dedim.
“Nә yazım,” -- dedi.
Dedim:
“Yaz, min
iki yüz otuz dörd.”
Belә yazdı:
1000200304.
Dedim:
“Cәnab axund, bu rәqәmlәr milyarddan da çox oldu.”
İstәdim uşaqlardan da bir şey
soruşam. Daha artıq dilxorçuluğa sәbәb olacağımı
düşünüb vaz keçdim. Oradan çıxıb, gәzә-gәzә Hacının evinә getdik. Dәstәmazımızı tәzәlәyәndәn sonra Hacının yanına gәldik. Gördük
çayı hazırlayıb bizi gözlәyir.
“Yaxşı
gәzdinizmi?” --
deyә
soruşdu.
“Bәli!“ -- deyә cavab verdim.
Hacının
oğlu Ağa Rza gülmәyә başladı. Hacı soruşdu:
“Rza, nә üçün
gülürsәn?”
Rza dedi:
“Ağa,
möhtәrәm qonaqlar qәribә adamlardırlar. Vilayәtin hakimini, fәrraşları vә atlıları ilә görüb onların
"uzaqlaş, dayan, keç" demәlәrinә tәәccüb elәdilәr ki, görәsәn bu nә hәngamәdir. Daha bilmirlәr ki, o, şahzadәdir, hakimdir.”
Yazıq
Hacı dәrindәn bir ah çәkib dedi:
“Elәdir, oğlum.
Qonaqlarımız bu hәngamәlәrdәn görmәyiblәr. Bu bәdbәxtlik ancaq İrana vә iranlılara mәxsusdur. Yer üzünün
heç bir nöqtәsindә
hakimlәrin bu
cür hakimiyyәti
vә dәsgahı yoxdur. Hakimin
ixtiyaratı vә
mәhkumun vәzifәsi hәr yerdә müәyyәnlәşdirilmişdir. Tәkcә bizim İranda biz bәdbәxtlәr bir ovuc fironların vә nәmrudların hәvavü hәvәsinin әsiri olmuşuq. Onlar bizim
malımız, canımız vә namusumuz haqqında nә kimi hökmlәr versәlәr icra olunar. Heç kәs dә onlardan bu haqda bir söz soruşa
bilmәz vә onları heç bir mәqam mәsuliyyәtә cәlb edib
cәzalandıra bilmәz. Bizim
şikayәtimizә
qulaq asan yoxdur. Sәsimiz bir yana çatmaz. Bu
gün Hәbәş vә Sudan zәncilәri belә bu kimi zülmlәrdәn vә әsarәtdәn xilas olmuşlar. Onlar hәr cür bәşәri hüquqa malikdirlәr. Fәqәt biz biçarәlәrin boynunda olan әsarәt zәnciri gündәn-günә daha da möhkәmlәnir vә hüquqlarımızın
dairәsi getdikcә daha çox daralır.”
Gördüm
yazıq Hacının ürәyi mәndәn dә betәr doludur. Bir saat söhbәt etdik, yemәkdәn sonra Hacının nökәri fanar götürüb bizi
mәnzilimizә çatdırdı. Sabahı
gün Hacı bizim görüşümüzә gәldi. Çay içib, qәlyan çәkәndәn sonra qalxdı. Yenә dә bizi şama dәvәt elәdi, ancaq biz haman gecә yola düşmәli olduğumuza görә üzr istәdik. Hacı ilә vidalaşdıq. Gecәnin tәn yarısında oradan da hәrәkәt etdik. Bir neçә mәnzil gәldikdәn sonra Tehranın iki
ağaclığında olan Xatınavaya çatdıq. Hesab
elәdim
gördüm düz otuz altı gündür ki, Mәşhәddәn çıxmışıq. Bu mәsafәni dәmir yolu ilә üç sutkada tam rahatlıq vә az xәrclә getmәk olar. Hayıf ki, iranlılar bu
böyük nemәtdәn dә mәhrumdurlar. Allah özü onların
halını görüb rәhm elәsin!
Sәhәrә yaxın oradan da çıxdıq,
gәlib şәhәrә çatdıq. Hacı Hüseyn
cilovdardan soruşdum:
“Biz harada
mәnzil tutsaq
yaxşıdır?”
Dedi:
“Hacı
Mәhәmmәdhәsәn karvansarasının dalandarı mәnim dostumdur. Sizi oraya apararam.
Özü dә
yaxşı adamdır, tapşıraram sizә gözәl qulluq elәr.”
Biz
birbaşa haman karvansaraya getdik. Bizim üçün bir
hücrә
boşaltdı. Hacı Hüseyn cilovdar bizi oradakılara
tapşırıb getdi. Әl-üzümüzü yuyub, yolun toz-torpağından tәmizlәndik. Dalandar samovar gәtirdi, çay içdik.
Yusif әmi dedi:
“Hamama gedәk.”
Dedim:
“Mәşhәddәki hamamı görәndәn sonra mәn özümә söz vermişәm ki, bir daha İranda hamama getmәyim.”
Yüsif әmi dedi:
“Bura
Tehrandır, islamın böyük şәhәri vә paytaxtıdır. Ola bilsin ki,
hamamları Mәşhәd hamamları kimi olmasın.”
“Onda bu
gün sәn get,
suyu tәmiz bir
hamam olarsa sabah bәrabәr gedәrik,” -- dedim.
Yusif әmi fitә-qәtifә götürüb, dalandarın
göstәrdiyi
hamama getdi. Mәn
dә әbamı başıma çәkib yatdım. Bir vaxt
gördüm Yusif әmi mәni
oyadır.
Dedim:
“Hamam necә idi?”
“Buranın
da hamamlarının suyu qoxumuşdur. Ancaq kiçik bir xәznәsi var, onun içinә girmirlәr. Әgәr istәsәniz oradan tәmiz su gәtirib kisә çәkdirә bilәrsiniz.”
“Çox
gözәl, sabah
gedәrik,” --
dedim.
Dalandarı
çağırıb adını soruşdum. Dedi:
“Adım
Mәşәdi Abdulladır.”
“Bizә bir yaxşı çilovpәz dükanı göstәrin,” -- deyә ondan xahiş elәdim.
Dedi:
“Bu
bazardan düz gedin, bir az aşağıda üzbәüz iki dükan var. Sağ
әldәki yaxşı, tәmiz, qaydasında olan
dükandır.”
Baxıb
gördüm bu mәmlәkәtdә daima bir bәlәdçiyә vә yol göstәrәnә ehtiyacımız var. Ancaq nә elәyәsәn, belә bir adamı haradan tapasan? Bu fikir-xәyalla gedirdim. Birdәn yol üstündә avropalı bir adamın bir
iranlı ilә
rastlaşdığını gördüm. Onlar ingilislәrә mәxsus tәrzdә görüşdülәr. İranlı ingiliscә elә rәvan danışırdı ki, sanki
heç iranlı deyil, әsil ingilisdir. Lap mәәttәl qaldım. Mәnim orada olduğumu duymasınlar deyә, özümü bir tәrәfә verib guya bir işlә mәşğul kimi göstәrdim. Onların söhbәtinә qulaq asmağa başladım.
İranlı soruşdu:
“Necә oldu?”
İngilis
cavab verdi:
“Düzәldi. Otuz min tümәn sәdr-әzәmә....”
Şahın
özünә
verilәn mәblәği dә söylәdi, ancaq sözlәrini düzgün tuta bilmәdim. Sonra әlavә etdi:
“Sabah
qibleyi-alәm dә qol çәkәcәkdir.”
Onlar
aralandılar. İngilis getdi. Mәn diqqәtlә ona baxıb
düşünürdüm: "Әcәba, görәsәn bu iranlı ingilis dilini bu dәrәcәdә mükәmmәl şәkildә harada öyrәnibdir?" Sanki o da mәnim könlümdәn keçәn sualı duymuşdu. Mәnә tәrәf yönәlib soruşdu:
“Nә üçün mәnә belә heyran-heyran baxırsan?”
“Heyran
olmağımın sәbәbi sizin
ingilis dilindә
bu qәdәr gözәl
danışmağınızdır,” -- dedim. -- “Çox
xoşum gәldi.”
“Mәgәr siz dә fransız dilini bilirsiniz?” -- deyә soruşdu.
“Az-maz
bilirәm,” --
dedim.
İngiliscә suallar verdi. Cavab verdim. O da mәnim ingiliscә bildiyimә görә tәәccüblәndi.
“Hara
gedirsiniz?“ -- dedi. Dedim:
“Nahar elәmәk üçün bir çilovpәz dükanı axtarırıq.”
“Elәdә gәrәk mәnә qonaq olasınız.”
Mәn onun tәklifini qәbul elәmәdim:
“İltifatınız
artıq olsun,” -- dedim. -- “Siz lütfәn bizә bir yaxşı yemәkxana göstәrin, özünüz dә bu gün bizimlә bir yerdә nahar etsәniz bizi minnәtdar etmiş
olarsınız.”
Bizi bir
dükana apardı. Doğrudan da, olduqca tәmiz vә sәliqәli bir yemәkxana idi. Tiflisdәki yemәkxanaların әksinә, burada hәr şey öz qaydasında idi.
Söhbәt әsnasında soruşdum:
“O ingilis
nәçidir,
sizә nә deyirdi?”
Dedi:
“Bu adam
İngiltәrә kompaniyasının nümayәndәsidir. Tehrana gәlibdir ki, İran dövlәtindәn bir sıra imtiyazlar alsın vә mәdәnlәrin ixtiyaratını әlә keçirsin. Bayaq deyirdi ki, mәsәlә baş tutubdur, imtiyazları
almışam. Guya sәdr-әzәmә otuz min tümәn bığ-yağı
vermiş, şahın payına düşәn hissә hәlә mәlum deyil.”
“Siz
ingilis dilini harada öyrәnmişsiniz?” -- deyә soruşdum.
Cavab
verdi:
“Bir
müddәt
Bombeydә
olmuşam, orada öyrәnmişәm.”
Bir yerdә nahar elәdikdәn sonra dedim:
“Bizә qarşı göstәrdiyiniz iltifatınızı
tәkmillәşdirmәk üçün rica edirәm bir qәdәr dә söhbәt elәmәk üçün bizim mәnzilә tәşrif gәtirәsiniz.”
Qәbul elәdi. Birlikdә mәnzilә getdik. Söhbәt әsnasında bizim sәfәrimizin sәbәbini soruşdu. Mәnim
adımı-sanımı, әslimi-nәsәbimi öyrәnmәk istәdi. Dedim:
“Әslim İrandandır, Misirdә anadan olmuşam. Adım
İbrahimdir. Misirdәn müqәddәs Mәşhәdi ziyarәt etmәk әzmilә çıxıb oradan da
İranı sәyahәt etmәk mәqsәdilә bu şәhәrә gәlmişәm.”
Mәn dә onun adını vә harada anadan olduğunu soruşdum,
dedi:
“Adım
Mәşәdi Hәsәndir. Ancaq hamı mәni Hәsәn Kirmani deyә çağırır.”
Dedim:
“Sizdәn artıq dәrәcәdә tәvәqqe edirәm ki, bu şәhәrdә qalacağımız bu neçә gündә bizi unutmayıb, qәribnәvazlıq edәsiniz.”
“Gözüm
üstә,” --
dedi. -- “Ancaq buyurun görәk Tehrana gәlmәkdәn mәqsәdiniz nәdir?”
“Elә bir mәqsәdim yoxdur. Doğrusunu desәm, istәyirәm bu mәmlәkәtin vәzirlәrindәn bir neçәsi ilә görüşüm, bir para mәsәlәlәri onların hüzuruna
çatdırım. Ancaq bilmirәm bu bağlı qapının
açarı kimdәdir. Mәqsәdimә çatmaq üçün hansı
vasitәyә әl atmalı olduğumu da bilmirәm.”
“Olmaya әrizәdәn-zaddan vermәk istәyirsәn,” -- deyә soruşdu.
“Yox,” --
dedim. -- “Onların özünü görüb bir para deyilmәli mәtlәblәri onlara şәxsәn söylәmәk istәyirәm.”
“Doğrusu,
elә bir vasitәni mәn dә bilmirәm. Әgәr müәyyәn bir iş üçün vasitәçilik vә ya xahiş lazım olsa idi
düzәldә bilәrdim. Amma sәnin qolundan tutub vәzirlәrlә diz-dizә oturda bilәn bir adam tanıyıram.”
“Vasitәçi vә ya xahiş üçün
münasib bildiyin adam kimdir, adı nәdir?”
“Sәnin onun ad-sanı ilә işin olmasın. Mәnimlә çox yaxın dostluğu var. Bütün
vәzirlәr vә dövlәt adamları onun xatirini istәyirlәr. Mәmlәkәtin hәmәkarәsidir. Hal-hazırda Tehranda müәyyәn bir iş üçün hәr kәsә vasitәçi lazım olsa mәnә müraciәt edir. Mәn dә on-on iki tümәn alıb vasitәçini tapıram. O da o
işi yerbәyer
edir. Bu işdәn
әlә gәlәn mәdaxilin onda birini dә mәnә verir.”
Bu xәbәr mәni artıq dәrәcәdә sevindirdi.
“Dostum, mәn sәnә ikicә tümәn nәqd verәrәm,” -- dedim, -- “o adama da hәr neçә lazımdır verәrәm. Sәnin heç nәynәn işin olmasın, ancaq onu mәnә göstәr, vәssәlam.”
“Gözüm
üstә,” --
dedi. -- “Amma gәrәk әvvәlcә ona xәbәr verәm. Qәbul edәrsә, sabah gedәrik yanına. Onu da sәnә deyim ki, arxayın ol, qәbul edәcәk. Çünki özü
yaxşı adamdır, türkdür. Türklәrin xatirini dә çox istәyir. Zarafatçı, әhli-zövq, tәvazökar adamdır. Özünü
çәkmәk onun mәzhәbindә küfr hesab olunur.”
Әlqәrәz, ağa Mәşәdi Hәsәn Kirmani getdi. Sabahısı gün gәlib dedi:
“O vasitәçini görüb işlәri düzәltmişәm. Bismillah, buyurun gedәk yanına.”
Durub
getdik. Çoxlu yol gәldikdәn
sonra qaranlıq bir döngәyә çatdıq. Elә burada mәni vahimә basdı. Özümü mәzәmmәt elәdim ki, nә üçün tәk gәldim, Yusif әmini özümlә gәtirmәdim. Allaha tәvәkkül deyib, döngәyә daxil oldum. Lap sonunadәk getdim. Mәşәdi Hәsәn qapını taqqıldatdı. Qapını
açdılar. Altmış-yetmiş yaşlarında olan bir
qoca kişi gördüm. Başında dövrәsinә bir fitә sәrinmiş keçә papağı var idi,
saqqalı qırmızı, sifәti qara idi. Fәlәk başına qәm külü әlәmiş, bütün dişlәri
tökülmüşdü. Ölgün gözlәri, sönük
baxışları var idi. Paltarı
o qәdәr kirli idi ki,
parçasının әvvәlcә nә rәngdә olduğu mәlum deyildi. Mәşәdi Hәsәn qocadan soruşdu:
“Hacıxan
evdәdirmi?”
Qoca cavab
verdi:
“Bәli, buyurun, sizi gözlәyir.”
Otağa
çıxan pillәlәrә ayaq basan kimi arağın
qoxusundan az qaldı beynim partlasın. Evin dәhlizinә heç deyәsәn nuh әyyamından süpürgә dәymәmişdi. Zibilliyә oxşayırdı. Otağın
qapısına gәlib çatdıq. Qoca pәrdәni qaldırdı: kimi görsәm
yaxşıdır?--Gördüm mәşhur molla Hacı Mәmmәdәli yuxarı başda ağır-ağır
özünü çәkib әylәşibdir. O da, mәn dә bir-birimizi görcәk heyran qaldıq. İkimiz dә bir-birimizi tanıdıq. Heyrәtim o dәrәcәdә şiddәtli idi ki, salamı da unutdum. Dedim:
"Gәdә, molla, sәn hara, bura hara, lәvәndxan olmusan?!"
Onu da
böht aparmışdı. Lakin zirәkliyindәn tez özünü әlә alıb, ucadan dedi:
“Bah,
İbrahim bәy,
xoş gәlmisiniz,
sәfa gәtirmisiniz, buyurun, buyurun.”
Yerindәn dik qalxıb mәnә tәrәf әl uzatdı. Görüşdük,
qucaqlaşıb öpüşdük, ancaq mәn türkcә danışdıqca o
özünü farslığa vururdu. Mәn onu şeytan atından
salmaq istәyirdim,
o düşmәk
istәmirdi. Nәhayәt, saqqal tutub mәnә işarә ilә bildirdi ki, mәn ölüm, mәni zay elәmә, ovcumu açma.
Gördüm
Mәşәdi Hәsәndәn utanır, onun yanında qәdir-qiymәtdәn düşmәk istәmir. Mәn dә sözümü dәyişdim. "Әrz elәyirәm", "buyurursunuz",
"mübarәk
başınıza and olsun", "cәnabınız buyurun" demәyә başladım. Mollanın nәfәsi açıldı, bir qәdәr rahatlaşdı, tәzәdәn özünü tutdu, kef-әhval soruşdu, Misirdәn xәbәr aldı:
“Misrin
hakimi konsulla necә rәftar
edir? Şübhәsiz ki, İstambulda sәfiri gördünüz, necәdir? Tiflisdә hakim yenә qraf Şeremetyevdirmi?
Çox yaxın dostuq. Osmanlı konsulu Xәlil әfәndi yenә dә ordadırmı? Çox nәcib, alicәnab adamdır.
İranlıların ticarәti oralarda nә vәziyyәtdәdir?...”
Bütün
bu suallara әdәblә cavab verdim. Hәr nә deyirdisә tәsdiq elәyib deyirdim: "Bәli, cәnab Hacıxan, mübarәk başınıza and olsun,
belәdir ki,
var". Bu minvalla yarım saata yaxın söhbәt elәdik. İzin alıb getmәk istәdim. Әdәblә baş әyib yola düşdüm. Otaqdan
çıxandan sonra mәni sәslәdi. Mәn qayıtdım. Mәşәdi Hәsәn dayanıb mәni gözlәdi. Hacıxan ağzını
qulağıma tutub dedi:
“Sabah gecә gәlin bura, xudmani oturub mәhrәmanә söhbәt elәrik, razu-niyaz, dәrdi-dil edәrik. Şamı da bir
yerdə yeyәrik.”
“Gözüm
üstә, icazә versәniz Yusif әmini dә gәtirәrәm.”
“Daha
gözәl, onu
da gәtir,” --
dedi.
Bu dәfә: -- “allah amanında,” -- deyib
çıxdım.
Bazaradәk gәldik. Mәn Mәşәdi Hәsәnә dedim:
“Siz buyurun
tәşrif
aparın. Sabah da zәhmәt
çәkmәyin. Biz hamama-zada gedәcәyik.”
Mәn daha ona demәdim ki, Hacıxan bizim vәdәmizi alıb. Mәnzilә qayıtdım: gözlәyirdim ki, sabah şam vaxtı
tez gәlib
çatsın vә Hacıxanın evinә gedim, görüm o molla Hacı Mәmmәdәli haradan xan olub, nә vaxtdan camaatın müraciәt etdiyi adam olub.
Oxucuları
agah etmәk
üçün burada molla Hacı Mәmmәdәlinin sәrgüzәşti vә onunla ilk tanışlığım
haqqında, müxtәsәr dә olsa, mәlumat vermәliyәm. Qoy onlar da bilsinlәr ki, bu gün mәn bu evә gәlәndә kimә tәzim elәmişәm, oradan çıxanda kimә baş әyib getmәk üçün izin
almışam.
Günlәrin birindә mәrhum atamın xidmәtindә әylәşmişdim. Gördüm Misir
torpağının limanından, yәni İskәndәriyyәdәn atamın adına bu mәzmunda bir teleqram gәldi: "Sizin ziyarәtinizә gәlmәk istәyirik, Misirdә tәşrifiniz vardırsa vә bir maneә yoxdursa cavab verin. İmza: Cәfәr Tәbrizi".
Mәrhum atam dedi: Bu şәxs mәnim hörmәtli dostlarımdandır. Ola bilsin
allahın evini ziyarәt etmәyә gedir. Cavabda yazın ki, tәşrif gәtirin, gözlәyirәm. Yazdım. Axşamçağı
qonağı qarşılamaq üçün dәmiryol vağzalına getdim. Qatar
gәlib
çatdı. Mәlum oldu ki, qonaq tәk deyilmiş, dörd nәfәrdirlәr. Onlardan biri dә hәmin molla Mәhәmmәdәli idi. Hәzәrat yolda darıxmamaq vә sәfәri xoş keçirmәk üçün onun
bütün xәrcini
öhdәlәrinә götürüb, özlәri ilә yol yoldaşı elәmişdilәr. Guya onunla İstambulda
rastlaşmışdılar.
Doğrudan
da, molla Mәmmәdәli olduqca hazırcavab, xoşsöhbәt, gözәl xasiyyәtli vә zarafatçı bir adam idi. Bәzi әhvalatları o qәdәr yerli-yataqlı söylәyirdi ki, hamını valeh
edirdi. Günlәrin
birindә öz
başına gәlәn macәralardan birini nağıl elәdi. Hamı heyran qaldı. Deyirdi
ki, bir dәfә Azәrbaycan tacirlәrindәn biri mәnә altmış top qanovuz verdi ki,
aparıb Tiflisdә әridim. Mәn malı götürüb
Tiflisә
yollandım. Tiflisә çatmağımdan iki hәftә sonra tacirdәn mәktub gәldi. Yazmışdı ki, pula
ehtiyacım var. Mәktubu alan kimi yüz imperialın baratını alıb
göndәr. Baratın
harada satıldığını soruşdum. Dedilәr: filankәs baratçıdır. Onun
yanına getdim. Dedim: Hacı, yüz imperiallıq barat istәyirәm. O da dinməz-söylәmәz yazıb verdi. Ona görә ki, o vaxt Tiflisdә hamı bir-birinә inanır, etibar elәyirdi. Bir-iki hәftә üçün nisyә barat verirdilәr. Bir hәftә keçmәmiş gördüm yenә dә әrbabdan kağız gәldi. Bu dәfә dә yüz imperial barat istәyirdi. Yenә dә baratçı tacirin yanına gedib
yüz imperiallıq barat alıb göndәrdim. Bu hadisәdәn bir neçә gün keçdi. Birdәn gördüm Hacının
adamı gәlib
baratların pulunu tәlәb etdi. Mәn dedim: әlimdә nәqd pul yoxdur, gәrәk qanovuzları satam, sonra borcumu verәm. Tәlәbkar hirslәndi, çoxlu söz-söhbәtdәn sonra qanovuzları әlimdәn dartıb apardı. Neçә vaxtdan sonra mәni Tәbrizә çağırdılar. Getdim. Әrbab kef-әhval soruşandan sonra dedi:
“Hәr nә pul gәtirmisәn say bura.”
Dedim:
“Pul-mul
yoxdur.”
Nisyә barat almağımı,
baratçının adamlarının gәlib qanovuzları girov
götürmәsini
olduğu kimi nәql
elәdim. Kişi
dәli kimi
bağırdı, durub hakimin yanına qaçdı. Mәnim әlimdәn şikayәt elәdi. Hakim mәhkәmә qurdu. Neçә dәfә mәclis quruldu, mәndәn dәftәr istәdilәr. Dedim: baba, dәftәr harada idi. İki dәfә barat alıb buraya göndәrmişәm, mәnim apardığım da bir qәlәm mal idi. Onu da barat sahibi zorla әlimdәn alıb apardı. Bütün bu
haqq-hesab bir tikә
kağızda yazılmışdı. Heç bilmirәm bu keşmәkeşdә necә oldu.
Mәclisdә iştirak edәn xeyirxah
barışdırıcılar o saat yazıb hökm
çıxardılar: "Molla Mәmmәdәli ticarәt dәftәrini itirdiyini etiraf elәdi". Surәti-mәclisi hakimin yanına apardılar. Hakim
Tәbrizdә deyildi. Onun hәlә üzünün tükü
çıxmamış cavan oğlu "naibülökumә" ünvanı ilә atasının yerindә oturub hökmranlıq edirdi.
Mәni onun
hüzuruna apardılar. Pәncәrә qabağında hakimә baş әyib әrzimi çatdırmaq istәdim. Hakim dedi:
“Oğlan,
deyirlәr sәn dәftәr itirmisәn?”
Dedim:
“Qurbanın
olum, dәftәr-zad itirmәmişәm.”
Mәnә qulaq asmadı. Dedi:
“Aparın
saxlayın!”
Mәni çәkib apardılar. Fәrraşbaşı
qardaşımla tanış idi. Dedi:
“O qәdәr dә müqәssir deyil, otaqda saxlayın.”
Apardılar.
Zindanın qapısına çatdıq. Gördüm dustaqban
zәncir, kündә hazırlayır. Fәrraş dedi:
“Zәhmәt çәkmәyin, fәrraşbaşı buyurub otaqda
saxlayasınız. O qәdәr dә müqәssir deyil.”
Dustaqban
anladı ki, mәndәn ona heç bir yağ
düşmәyәcәk. Ona görә dә hirsindәn mәnә bir içim su da vermirdi. Qardaşım
hәr vaxt yemәk gәtirәndә ona deyirdim su da gәtirsin. Bu minvalla dörd
gün dustaq qaldım. Beşinci gün pәncәrәnin yanında әylәşmişdim. Gördüm mәnimlә tanış olan tacirlәrdәn biri şahzadә hakimin yanına gedir. Mәni görcәk dedi:
"Gәdә, molla, burada nә işin var?"
Dedim:
“Nә bilim, gәtirib buraya salıblar,
heç özüm dә bilmirәm
tәqsirim nәdir.”
Bir
söz demәdi,
ötüb getdi. Düşünürdüm ki, bu adam hakimin
dostudur, ola bilsin ki, mәnim haqqımda da bir xahiş elәr. Gördüm qayıtdı, pәncәrәnin yanından düz keçib getdi.
Mәnә heç bir söz demәdi. Sonra mәlum oldu ki, şahzadәyә deyibdir ki, dustaqların içindә bir nәfәr var, çox mәzәli adamdır, onun söhbәtindәn qafil olmayın, mәğbun olarsınız.
O
adamın qayıtmasından bir az keçmәmiş hakimin qulluqçusu gәlib mәni çağırdı. Hakimin
yanına apardı. Hakim mәni yuxarı başa
çağırdı. Gedib yanında baş әyib dayandım. Şahzadә dedi:
“Oğlan,
eşitmişәm
sәnin
yaxşı mәzәli söhbәtlәrin var.”
Dedim:
“Nә әrz elәyim?”
Dedi:
“Necә ki, nә әrz elәyim?”
Yenә dә dedim:
“Nә әrz elәyim?...”
Mәn başladım onun
üçün yekә-yekә әhvalatlardan
danışmağa. Avropadan girdim, Amerikadan çıxdım.
Dövlәtlәrin siyasәtindәn söhbәt açdım. Avropalıların tәzә elmi kәşflәrindәn, London, Paris şәhәrlәrinin әzәmәtindәn xәbәr verdim. Hey yalan idi ki, әtәk dolusu, xırman-xırman mәclisә daşıyırdım. Dövrәdә oturanlar da ağızlarını
açıb mat-mat mәhә
baxırdılar. Dörd gündә bizim işimiz yalan-palan demәk oldu. Nәhayәt, şahzadәyә dedim:
“Әgәr izin versәniz, gedib qardaşımı gәtirәrәm, öz yerimә dustaqda oturtduraram, özüm o
tacirin yanına gedib bir dil taparam.”
Şahzadә razı oldu.
Qardaşımı gәtirib orada qoydum. Özüm hәr yerә qaçdım, hәr bir qapını
döydüm. Nәhayәt,
işi bir tәhәr yoluna salıb,
özümü vә qardaşımı xilas etdim. Bir hәftәdәn sonra yenә dә Tiflisә getmәk havası başıma vurdu. Evdә olan-qalan mis qazan-kәfkiri satıb, yol pulu düzәltdim. Tәzkirә dә aldım. Axşamüstü
gördüm kәtxudanın
adamı gәlib
dedi:
“Sizi
ağa istәyir.”
Birgә getdik kәtxudanın yanına, salam
verdim. Gülәr
üzlә
salamımı alıb dedi:
“Ağa
molla Mәmmәdәli, xoş görmüşük,
buyur yuxarı!”
Oturmaq
icazәsi verib,
xoş-beşdәn
sonra dedi:
“Bu
gün eşitdim ki, sizi tutub aparıblar, ayrı mәhәllәdә dustaq oturdublar. Bәs sәni müqәssir qәlәmә veriblәr, nә üçün mәnә xәbәr vermәmisәn ki, onların atasının goruna od
vuraydım. Allah sәnin atana qәni-qәni rәhmәt elәsin. O kişi bizim mәhәllәmizin sütunu idi. Onun kimi
yaxşı adam az tapılar. Mәnim boynumda bir alәm haqqı var. Xeyr-xeyr,
ağa molla Mәmmәdәli, mәn necә razı ola bilәrәm ki, sәnә zülm elәsinlәr. Gәrәk indi özüm bu işә әvvәldәn yetişib sәrәncam verәm.”
Әrz
elәdim ki:
“Allah
sizin kölgәnizi
bizim başımızdan әskik elәmәsin. Daha bir iş idi olub-keçib.”
Kәtxuda tez sözümün
arasına girdi:
“Yox-yox,
ola bilmәz. Necә ki, mәnim mәhәllәmdәn sәnin kimi әsil-nәcabәtli bir adamı aparıb müqәssir qәlәmә versinlәr, başqa bir mәhәllәdә dama bassınlar?! Gәrәk atalarını yandırım. Mәn belә bir biabırçılığa
dözә bilmәrәm.”
Kәtxuda qırsaqqız olub
yapışdı canıma.
Dedim:
“Möhtәrәm kәtxuda, allah sizin ömrünüzü
uzun elәsin. Әrz elәdim ki, bir iş idi olub-keçib. Mәn dә artıq tәzkirә almışam, sabah Tiflisә yola düşürәm....”
Hәlә sözümü
qurtarmamışdım ki, kәtxuda son dәrәcә qәzәbli halda dikәlib, yerindәcә şax oturdu, sonra dedi:
“Necә, nә dedin? Tiflisә gedәcәksәn? Qәlәt elәycәksәn, anası ... köpәk oğlu, bütün şәhәri doyurdun, indi bizә çatanda әllәrini göyә qaldırıb dua oxuyursan?! Sәn mәni nә hesab elәyirsәn? Köpәk oğlu, mәn sәnin üçün bәyәm ölü at kәllәsiyәm ki, bostanda asasan?! Atanı elә yandırım ki,
özün әhsәn deyәsәn.”
Bәli, bizi sürüyә-sürüyә çәkib apardılar kәtxudanın dustağına. Yazıq
anam xәbәr tutan kimi evin әsasiyәsindәn bir neçә şey dәyәr-dәymәzinә satıb, kәtxudaya peşkәş verdi, mәni xilas elәdi. Zindandan çıxan
günün sabahı Tәbrizә әbәdi olaraq әlvida dedim. Tiflisә getdim. Bugünәdәk dә üzümü Tәbrizә tәrәf çevirmәmişәm.
Molla bu
kimi hekayә vә macәralardan çox bilirdi. Mәclislәrdә onları nәql etmәklә camaatı özünә cәlb edirdi. Elә mәhz bu "sәrmayә" ilә dә gününü onun-bunun mәclisindә keçirәr, başını bir tәhәr girlәyәr, yemәk-içmәyini müftә salardı. Onun başına hәtta süfrә başında da minbir oyun
açar, onunla cürbәcür zarafatlar elәyәrdilәr. Ancaq o, әsla incimәz, hamısına dözәr, mәclisi
qızışdırar vә gecә-gündüzünü bu minvalla
keçirәrdi.
Bir
neçә kәlmә dә bu möhtәrәm şәxsin görkәmi haqqında deyim: Әvvәla, başı lap qulaqlarının
dibinә kimi
keçәl idi.
Xırdaca gözlәri görmә qabiliyyәti
cәhәtcә elә zәif idi ki, özündәn on addım uzağı
görә bilmәzdi. Kobud, iyrәnc dişlәri o qәdәr qabağa gәlmişdi ki, ağzında
görünürdü. Qalın dodaqları, şişman
qarnı var idi. Boyu gödәk idi. Bütün bunlarla birlikdә dili dә bir qәdәr pәltәk idi. Bәli, onun cismani tәsviri belә idi. Xüsusi xasiyyәtlәrinә gәldikdә demәliyik ki, hәmişә sәrxoş, etiqadı süst, nәmәkbәharam vә dәyanәtsiz bir adam idi. Әslindә özgәlәrin süfrәsi başında qarın otaran adamlar
ümumiyyәtlә yaltaq, ikiüzlü vә alçaq olurlar. Bәli, tәrifini qısaca şәrh etdiyim belә bir cәnab İranda
"Hacıxan" olub camaatın әrizәsinә baxır, işini düzәldir!
O gün
heç bir işim olmadığına görә bir üzdәn dәqiqәlәri sayırdım. Görüş
vaxtı nә
zaman gәlib
çatacaq ki, gedib onunla görüşüm; birdәn-birә necә xanlıq rütbәsi aldığını,
dövlәt vә millәt qarşısında nә kimi xidmәtlәr göstәrdiyi üçün belә böyük ada layiq
olduğunu öyrәnmәk istәyirdim.
Gecәni min cür fikir-xәyalla sәhәrә çatdırdım. Sәhәr tezdәn Yusif әmiyә dedim:
“Bu
gün Şah Әbdülәzimin ziyarәtinә gedәcәyik. Gecәni dә bir yerdә qonaq olacağıq.”
Yusif әmi soruşdu:
“Harada
qonağıq?”
“Bir nәfәr xanın evindә qonağıq,” -- dedim. -- “Sәn özün dә onu tanıyırsan. Amma
adını demәyәcәyәm, özün görüb
tanıyarsan.”
Yusif әmi nә qәdәr tәkid etdisә dә bizi dәvәt edәn şәxsin adını söylәmәdim. Mәnzildәn dәmir yol vağzalınadәk piyada getdik. Yeddi mildәn az olan Şah Әbdülәzim yolu bütün İran mәmlәkәtindә yeganә dәmir yoludur. Onu da bir Belçika
şirkәti
çәkmişdir.
Hәrçәnd ki, son dәrәcәdә nizamsızdır, amma yenә dә evi abad olsun ki, eşşәyә minib getmәkdәn min dәfә yaxşıdır. Bircә saatın әrzindә mәqsәdә çatıb, o müqәddәs mәkanın ziyarәtinә nail olduq. Namaz qılandan sonra o
müqәddәs türbәyә tamaşa etdik. Bu mәqbәrә mәnәvi ülviyyәtә malik olmaqdan әlavә әzәmәtli vә gözәl şәkildә tikilmişdir. Bu, memarlıq, aynabәndlik vә tәmizlik cәhәtdәn İranda ziyarәt edib qәlbәn şad olduğum ilk ibadәtgahdır. Bir qәdәr әylәşdik, vaxtımızı dua vә quran oxumaqla keçirdik.
Nahar çağı oradan bazara çıxıb, bir baqqal
dükanından bal-qaymaq alıb yedik. Axşamüstü yenә dә dәmir yol qatarı ilә şәhәrә qayıtdıq. Şәhәrdә bazarları vә karvansaraları gәzib seyr etdik. Çarsu vә bazarlar pis deyil.
Karvansaraların da binaları gözәl vә
abaddır. Amma heç bir yerdә bu kimi böyük şәhәrlәrin ticarәtinin tәrәqqisinә vә әzәmәtinә sәbәb olan kompanilәr, şirkәtlәr, banklar vә kontorlara rast gәlmәdik. Şәhәr ticarәt nöqteyi-nәzәrindәn elә bil matәmә batmışdı. Bir para sәrraf dükanları gözә dәyirdi. Ola bilsin ki, onların bәzisi varlı-karlı idi. Amma
hamıdan çox gördüyümüz kisә-kisә, xırman-xırman qara pul idi ki, ayaq
tutub bazarda yeriyirdi. Ancaq qızıl pul kimya hökmündә idi. Bütün şәhәrdә nümunә üçün dә olsa ondan iz-әsәr görmәdik. Görünür, ya әslәn yoxdur, olsa da sandıqların tәkindә vә ya torpağın altındadır.
Vәtәnin tәrәqqisi vә islahı haqqında heç kәs düşünmür. Kiçikdәn böyüyә, varlıdan kasıba, alimdәn cahilәdәk hamı öz fikrindәdir. Hәr kәs öz eşşәyini otarır. Heç kәs başqasının
hayına qalmır. Bir nәfәr belә vәtәn vә övladi-vәtәnin müştәrәk mәnafeyindәn danışmır. Sanki bu
onların heç vәtәni
deyil, ya da ki, onlar bir-birlәri ilә hәmvәtәn deyillәr.
Ancaq
ürәk
açan bir şey varsa o da Tehranın küçә-bazarında görünәn hәrbçilәrdir. Hәlә buraya gәlәnәdәk İranın heç bir yerindә hәrbi paltar geymiş adam görmәmişdik. Süvarilәr, topçular, hәtta teleqraf
qulluqçularının xüsusi hәrbi paltarları vardır. Xüsusilә kazaklar vә onların zabitlәri tamamilә rus kazakları kimi
geyinmişdilәr.
Amma deyildiyinә
görә bunlar
bircә
fövcdur.
Hava
tamamilә
qaranlıqlaşırdı. Yusif әmiyә dedim:
“Vәdә verdiyimiz yerә getmәk vaxtıdır.”
Hacıxanın
evinә
çatan kimi qapını döydük, Hacıxan özü
qapıya gәldi:
“Buyurun,”
-- dedi.
Mәn iki dәfә salam verdim. Hacıxan soruşdu:
“Bәs iki dәfә nә üçün salam verirsәn?”
“Biri
dünәnki
salamın qәzasıdır,”
-- dedim. -- “Çünki dünәn sizi görәn kimn özümü elә itirdim ki, salam yadımdan
çıxdı.”
Hacıxan
güldü. Yuxarı çıxdıq, amma Yusif әmi dünәn mәn özümü itirdiyim kimi
çaşbaş qalmış, dәrin xәyala dalmışdı. Nәhayәt, mәnim qulağıma dedi:
“Bu
kişi filan tarixdә Misirdә
qonağımız olan molla Mәmmәdәli deyilmi?”
“Bәli,” -- dedim, --
“özüdür ki, var. Eşşәk haman eşşәkdir, ancaq palanını dәyişmişdir.”
Bu
sözlәri
molla Mәmmәdәli özü dә eşitdi. Qarnını
tutub ucadan güldü. Dili pәltәk vura-vura Yusif әminin kefini soruşdu:
“U ... U
... Usuf ağa, maşallah heç dәyişilmәmişsiniz. Elә hә ... hә ... hәmәn o vaxt gördüyüm Usuf
ağasınız.”
Xoş-beşdәn sonra әylәşdik. Çay gәtirdilәr, içdik. Hacıxan dedi:
“Ya ... ya
... ya ... yaxşı, indi buyurun görәk, haradan gәlir, haraya gedirsiniz. Siz hara,
Tehran hara?”
Dedim:
“Mәn, әlbәttә, öz başımın qәzavü-qәdәrini söylәyәcәyәm, amma sәn allah, әvvәl sәn de görüm bu nә әhvalatdır, sәn hara, xanlıq hara?!”
“Mәnim sәrgüzәştim çox uzundur, ancaq qısaca
desәm budur ki, Mәkkәdәn qayıdandan sonra Tiflisә getdim. İki-üç il,
o vaxt gördüyünüz kimi, yersiz, yurdsuz,
lağlağılıqla başımı girlәdim. Amma özümü
oda-közә
vurub, iki-üç yuz manat pul yığa bildim. Hәmişә düşünürdüm
ki, özümü bir tәhәr
Tehrana sala bilsәm
işim yaxşı tutar. Çünki İranın bәzi dövlәt başçıları ilә gahdan bir olan
görüşlәrimdә mәnә yәqin hasil olmuşdu ki, söhbәtlәrimә böyük rәğbәt göstәrәcәklәr. Elә bu xәyalda idim ki, bәxtim üzümә gülümsәdi. Şahın hәrәmsәrası nәdimәlәrindәn birinin Avropada müalicә olunub İrana qayıdarkәn Tiflisә gәldiyini eşitdim. Mәn dә bir vasitә tapıb, onun xidmәtçilәri sırasına keçdim.
Rәşt şәhәrinә qәdәr onun bütün adamlarının
saqqızını oğurladım. Rәştdәn Tehranadәk camaata elә göstәrirdim ki, guya mәn onun müşayiәtçilәrinin lap mötәbәrlәrindәnәm. Yol üstündә o hörmәtli xanımın
pişvazına gәlәnlәr mәnim söhbәtlәrimә vurulurdular. Hәr birisi mәni öz yanına çәkirdi, qonaq dәvәt elәyirdi. Mәn dә özümü tutub, әvvәlcә qәbul elәmirdim, boynuna böyük bir minnәt qoyandan sonra söhbәtlәrimlә onların mәclislәrini rövnәqlәndirirdim. Nәhayәt, Tehrana çatdıq, az bir müddәt içәrisindә böyük-böyük
mötәbәr mәclislәrә yol tapdım. Söhbәtlәrimin pәrәstişkarları gündәn-günә artır, bazarım getdikcә qızışırdı.
Bilirsiniz ki, mәn
farsca yaxşı bilmirәm, ancaq bir tәhәr
qırıldadıram. İnanın ki, bunun özü dә mәnә fayda verdi. Farsca bilmәmәyim onların xoşuna gәlirdi. Mәn dә qәsdәn onların xoşuna gәlmәk üçün özümü lap
bilmәmәzliyә vururdum ki, bunun özünün dә başqa bir mәzәsi var idi. İş oraya
çatdı ki, sәdr-әzәmin dә mәclisinә ayaq açdım. Mәnim söhbәtlәrimdәn o dәrәcәdә xoşu gәldi ki, sabahısı günü mәnә bir şir-xurşid nişanı ilә xanlıq lәqәbi mәrhәmәt buyurub, başımı göylәrә qaldırdı."
Molla Mammәdәli bunu deyib, şәhadәt barmağı ilә pencәyinin yaxasında olan nişanı
göstәrdi vә әlavә elәdi:
“Baxın,
bu mәnim
aldığım birinci nişandır. Sәdr-әzəmin xidmәtçisi nişanı vә fәrmanı gәtirib mәnә verәndә buranın adәti üzrә mәndәn dә әnam istәdi. Ona da әnam әvәzinә bir mәsәl söylәdim. Gördü ki, daş qayaya rast gәlib, bir söz demәdәn üzüsulu qayıdıb getdi. Bir
müddәt
keçmәdәn ikinci nişanı da
aldım. Bu dәfә sәrhәng rütbәsini dә ona әlavә etmişdilәr. Hәm dә yüz tümәn maaş tәyin elәmişdilәr."
Bu vaxt
molla Mәmmәdәli yenә dә barmağı ilә döşündәki ikinci nişanı göstәrib dedi:
“Hәrçәnd ki, maaş vüsul olmur, özüm
dә o qәdәr fikir vermirәm, çünki nәğdәn camaatın yeganә ümidi, pәnahı olmuşam. Vasitәçilik yolu ilә işim çox
yaxşı gedir. Gündә beş-altı tümәn, bәzәn daha artıq mәdaxilim olur. Keçәn il sәdr-әzәm cәnabları buyurdular ki, Simnan hakimi
işdәn
çıxarılıbdır, әgәr meylin varsa oranın hökumәtini sәnin adına yazdırım. Әrz elәdim: Allah hәzrәt-әşrәfin kölgәsini mәnim başımdan әskik elәmәsin. Nә maneә var, indi ki, mәslәhәt görürsünüz sizin
buyuruğunuzun müqabilindә mәnim nә hәddim var ki, başqa cür
düşünәm.
Gәlib evdә sizin qulbeçәnizin -- Qasımın
anasına dedim: Arvad, muştuluğumu ver, sәdr-әzәm mәnә Simnanın hökumәtini tәklif elәdi. Dedi: xәyalın nәdir? Dedim: heç nә, nә olacaq, bir şәhәrin hökumәtidir, әlbәttә, gedәrәm. Qasımın anası dedi: sәn türksәn, ağlın kәsmir. -- Mәn bu işә razı olmaram.
Bu
arvadın әsli
İsfahanlıdır. Şeytana papış tikәr. Ancaq mәn onun narazı qalmasına әhәmiyyәt vermәyib dedim: Ay arvad, xalq gedir altı-yeddi
min tümәn
rüşvәt
verib bir şәhәrin hökumәtini min minnәtlә әlә gәtirmәk istәyir, baş
tutmur. İndi sәnә
müftә verirlәr, istәmirsәn? Arvad dedi: bir işә başlayanda әvvәlcә onun aqibәtini düşünmәk lazımdır. Adam gәrәk uzaqgörәn olsun. Әvvәla, sәn türksәn, Simnan әhalisi isә tәәssübkeş farslardır. Elә buna görә dә sәnin tәdbirlәrinә qarşı min cür bәhanә düzәldib maneçilik törәdәcәk, nәhayәt, üsyan qaldırıb sәni oradan qovacaqlar. İkincisi, sәn olasan o allahın, axı, sәnin
canında -- cohәrindә
hökumәt lәyaqәti yoxdur. Әgәr qәbul etmirsәn, buyur, bu ayna, bu da sәn, bax gül camalına. Üçüncüsü,
Simnan öz iqliminin pisliyi ilә mәşhurdur. Sәnin dә ki, allaha şükür, saf bir
canın yoxdur. Uşaqlar da ki,
sısqadırlar, burunlarından tutsan canları
çıxar. Dördüncüsü, bunların
hamısı bir tәrәfә qalsın, ola bilsin ki,
altı-yeddi aydan sonra hәlә sәn öz yerini qızdırmamış
başqası yeddi-sәkkiz min tümәn rüşvәt vә ya
icarә adı ilә pul verib, hakimliyi sәnin әlindәn alsın. Onda de görüm nә elәyәcәksәn? Bu qәdәr get-gәl xәrcini haradan düzәldәcәksәn? Bu vәzir-mәzirlәrin sözlәrinә o qәdәr dә bel bağlamaq olmaz. Güclә özümüzә dirlik düzәltmişik. Hәr gün zәhmәtsiz-mәşәqqәtsiz bir neçә tümәn mәdaxilimiz var, ye, allahına
şükür elә. Bәlkә yavaş-yavaş bir az da mәdaxil arta. Ay kişi, sәn hara, Simnan hökumәti hara?
Gördüm,
insafәn, arvad mәndәn çox ağıllıdır. Belә işlәri, mәmlәkәtin vәziyyәtini mәndәn yaxşı bilir. Ürәyimdә afәrin dedim. Amma özümü
sındırmamaq üçün, hәm dә onu başıma çıxarmamaq mәqsәdilә dedim: Sәnin dә sözlәrin beynimә batır. Düz deyirsәn, oraya getsәk mәnә dә, uşaqlara da bәd keçәr. Mәnim dә, onların da mәzacına pis ab-hava
düşmәz.
Gedib boynumdan ataram.
Bu macәradan iki-üç gün
sonra sәdr-әzәmin yanına getdim. Buyurdu:
“Hacıxan,
sәnin Simnan sәfәrin necә oldu? Gәrәk yola düşmәyә hazır olasan.”
Әrz
elәdim:
“Qurbanın
olum, sizin yüksәk, müqәddәs vә şәrafәtli cәnabınıza bәllidir ki, nökәriniz xәstәdir. Qorxuram gedim, orada xәstәlәnib ölüm. Onda qürbәt vilayәtdә bu sәğir vә kimsәsiz uşaqlar başsız qalacaqlar. Hәrgah burada bir iş mәrhәmәt buyursanız canınıza daha
artıq dua edәcәyәm. Bir vәsilә salın ki, elә burada, sizin qulluğunuzda uca
hümmәtiniz vә yüksәk kölgәnizin altında
ömrümü asudәliklә
başa vurum.”
Buyurdu:
“Burada sәnin öhdәsindәn gәlә bilәcәyin elә bir münasib iş nәzәrimә gәlmir. Ay allahın bәndәsi, nә cavanlığın var, nә camalın, gözәl xәtt, kafi savaddan da mәhrumsan, şerdәn, şairlikdәn dә bir şey bilmirsәn. Hәkim dә ki, deyilsәn. Özün de görәk, mәn sәni hansı işә qoya bilәrәm?”
Әrz
elәdim:
“Xarici
ölkәlәrdә çox qalmışam. Tiflisdә gürcü dili öyrәnmişәm, bir az da rusca bilirәm. Әgәr xarici işlәr nazirliyindә bir qulluq
tapşırsanız çox yaxşı olar, canla-başla
yerinә yetirәrәm.”
Buyurdu:
“Onda gәrәk bir az gözlәyәsәn. Bir nәfәr var, mәnim ondan әsla xoşum gәlmir. Çoxdandı ki, istәyirәm onun ayağını oradan kәsәm. Ancaq arxası möhkәm yerә bağlıdır. Әlbәttә, mәqamı gәlib çatacaq. Bir az gözlәyin, görәk nә elәrik. İndi gözlәyirәm. Allaha şükür, arvad
almışam, bir oğlum, bir qızım var. Öz
arvadımdan da razıyam. Allah ondan razı olsun, ev tikәndir, ev yıxan deyil.Bu mәnim başıma gәlәn uzun әhvalatın qısasıdır. İndi
sizin növbәnizdir.
Bismillah, buyurun görәk.”
Mәn molla Mәmmәdәlidәn soruşdum:
“Lәqәbin-zadın yoxdur? Axı, İranda hәr bir xanın xüsusi, tәmtәraqlı lәqәbi dә olur.”
“Xeyr,” --
dedi. -- “Müşirüddövlә[4] cәnabları lәqәblәrin siyahısını mәnә göndәrdi. Budur, üzünü
saxlamışam.” -- Әlini atıb yanındakı sandıqdan bir tikә kağız
çıxarıb bizә göstәrdi
vә әlavә etdi: -- “Buyurdu ki, bu lәqәblәrdәn birini özüm üçün
seçim. Amma mәn istәmәdim.”
[4]
Hacı Mirzə Möhsün xan.
“Nә üçün?”
“Düşündüm
ki, birdәn
zamanın gәrdişi
mәni Tәbrizә aparıb çıxardar. Siz Tәbrizin lotularını
yaxşı tanımırsınız. Mәn bilirәm ki, onlar necә haramzadadırlar. Mәni dә ki, әvvәldәn tanıyırlar. Mәni lәqәb sahibi görәn kimi pәrt elәmәk üçün eşşәyi, iti vә ya pişiyi dә mәnim lәqәbimlә çağıracaqlar. Onda
eşşәk gәtir
rüsvayçılığımı yüklә.”
“Onda sizin
xanlıq lәqәbiniz üçün dә başınızә belә bir oyun aça bilәrlәr,” -- dedim.
Molla Mәmmәdәdi gülümsәyib dedi:
“Xeyr, elә deyil. İndi xanlıq lәqәbi ümumilәşibdir. Xüsusi lәqәb deyil ki.... Hәr bir baqqalın, çaqqalın, hәtta әlәk-qәlbir toxuyanların, mütrüflәrin dә xanlıq lәqәbi var. Bundan әlavә, indi "xan" sözünündә "x" hәrfi ilә-başlanan xurma, xiyar, xan, xәlәt vә başqa sözlәr kimi heç bir mәziyyәti vә hörmәti qalmamışdır.”
Molla Mәmmәdәli bunu deyib, lәqәblәr siyahısını mәnә tәrәf uzatdı, mәn alıb baxdım, gördüm әcәb hәngamәdir. Hәrçәnd ki, onun üzünü
köçürmәk mәnә zәhmәt vә bu sәyahәtnamәni oxuyanlar üçün әziyyәtdir, amma әlacım nәdir. Mәrhum atamın vәsiyyәtindәn kәnara çıxa bilmәrәm. Atam mәnә vәsiyyәt elәyibdir ki, hәr nә görsәm yazım. Mәn dә bunları yazmalıyam. Budur, lәqәblәr siyahısının üzü belәdir:
İzzüddövlә, Şәhabüddövlә, Nәsrüddövlә, Mötәmәnüssultan, Müizzüddövlә, Müstәşarüddövlә, Әminüssultan,
Şücaüddövlә, Sәniüddövlә, Tәbibüddövlә, Hәkimüddövlә, Katibüssәltәnә, Şüaüddövlә, Әzizüddövlә, Müşavirüssәltәnә,
İftixarüddövlә, Zәfәrüssәltәnә, Müzәffәrüddövlә, Zәfәrüddövlә, Heşmәtüddövlә, Şәrifüddәvlә, Zәhirüddövlә,
Hüsamüssәltәnә, Müinüddövlә, Müәzzәmüddövlә,
Mükәrrәmüddövlә, Naibüssaltәnә, Nüsrәtüddövlә, Hüsamüddövlә, Sәhamüddövlә, Dәbirüssәltәnә, Yәminüddövlә, Yәsarüddövlә, Asәfüddövlә, Sәrәncamüddövlә, Әrfәüddövlә, İqbalüddövlә, Müşirüddövlә,
Müdirüddövlә, Mücirüssәltәnә, Vәkilüddövlә, Әminüddövlә,
Әmünüssültan,
Şәhnәtüssәltәnә, Cәlalüddövlә, Cәmalüddövlә, Mәcdüddövlә, Nәcmüddövlә, Kokәbüddövlә, Müşkatüddövlә,
Misxbahüddövlә, Siracülmülk,Müәyyidüddövlә, Şücaüssәltәnә, Ziyaüddövlә,
Mühәndisüddövlә, Memarüddövlә, Zәrğamüddövlә, Hacibüddövlә, Dәrbanüddövlә, Nazimüddövlә, Mәntiqüddövlә, Nәqibüddövlә, Xәtibüddövlә,
Әdibüddövlә,
Şüaüssәltәnә, Etizadüssәltәnә, İftixarüssәltәnә, Rükiüddövlә, Mümtәhinüddövlә, Mötәmәdüddövlә, Bәhaüddövlә, Ehtişamüddövlә, Seyfüddövlә, Rәmhüddövlә, Zәkiyüddövlә, Rәziyüddövlә, Sarimüddövlә, Sәmsamüddövlә, Qәvamüddövlә, Әlaüssәltәnә, Vәqrüssәltәnә, Şәrәfülmülk, İzzülmülk,
İftixarülmülk,
Etimadülmülk, İntisarülmülk,
Ezazülmülk, Mübәşşirüssәltәnә, Müdәbbirülmülk,
Müizzülmülk, Sәdrüddövlә, Әzdülmülk,
Әzdüssәltәnә, Sәdnqüddövlә,
Xazinüddövlә, Qadirüddövlә, Müqtәdirüssaltәnә, Etisamüssәltәnә, Vәzirüddövlә, Nәyyirüddövlә, Şücaülmülk,
Zükaülmülk, Bәyanülmülk, Bәnanülmülk, Müinülmülk,
Ehtişamülmülk,
Müstәnsәrrüssәltәnә, Әrfәssәltәnә, Әdlülmülk, Müinüdәdalә, Müinülәyalә,
Nüsrәtülmülk,
İqbalülmülk, İqbalüssәltәnә, Hәkimülmülk, Tәbibülmülk, Filәsufülmülk, Mәsihülmülk, Sәhamülmülk, Qәvamülmülk,
Xazinülmülk, Әlanlmülk, Dәbirülmülk, Bәhaülmülk,
Ziyaülmülk, Nizamülmülk, Әzdülmülk, Zәhirülmülk,
Seyfülmülk, Şәmşirülmülk, Mötәmәdülmülk, Nazimülmülk,
Siracülmülk, Vәkilülmülk, Nәcmülmülk, Qәvamülmülk, Heşmәtülmülk,
Müşirülmülk, Müşkatülmülk, Әdibülmülk, Әdibülmәmalik, Әminülmülk, Mühәndisümәmalik, Muhәqqiqülmülk, Sәdülmülk, Sәniülmülk, Şәhabülmülk, Sәhabülmülk, Yәminülmülk,
Lisanülmülk, Sidqülmülk, Sidiqülmülk,
Nasirülmülk, Nasehülmülk, Әmidülmülk, İmadülmülk,
İmadüssәltәnә, Saidülmülk, Saidüddövlә, Saidüssәltәnә, Saidülvәzarә, Mühәqqiqüddövlә, Mühәqqiqüssultan, Әmin dәrbar, Әmin şura, Әmin xәlvәt, Әmin hәzrәt, Әmin hüzur, Әmin divan, Әmin nizam, Әmin lәşgәr, Әmin hәrәm, Әmin xaqan, Әmin hümayun, Әmir nizam, Müşir nizam, Vәzir nizam, Şüca nizam,
Müşrif nizam, Sәrriştәdar
nizam, Bәdayenigar,
Vәqayenigar, Әminülvizarә, Naibülvizarә, Müinülvizarә, Etizadülvizarә, Mötәmәdülvizarә....
“Qurtaran
deyil ki, keç görәk.”
“Baş
üstә Sәdrülülәma, Etimadülülәma, İftixarülülәma.”
“Bunlardan
da keç, bizә
lazım deyil.”
“Mәliküttüccar, Vәkilüttüccar, Әminüttüccar.”
“Bunlardan
da keçmәk
lazımdır. Biz ki, tacir silkinә mәnsub deyilik.”
“Fәxrüzzakirin,
Seyfüzzakirin....”
“Bunlar da
mәrsiyәxanlara mәxsusdur. Yenә dә bizә dәxli yoxdur. Bәli, bu kimi lәqәblәr nә qәdәr istәsәniz var.”
Üzümü
molla Mәmmәdәliyә çevirib dedim:
“Hacıxan,
bu lәqәblәrin bәzisinin üstündә qırmızı, bir
parasının da üstündә göy xәtlә әlamәt qoymuşlar, bunun nә hikmәti var?”
“Afәrin,” -- dedi, -- “yaxşı
mültәfit
olmusan. Onların ki, qırmızı әlamәti var, qoşun sәrkәrdәlәrinә mәxsusdur, hәr kәsin ki, mirpәnc vә sәrtiblikdәn aşağı rütbәsi olmasa ona verәrlәr. Әlbәttә, o da elә belә boş-boşuna olmaz. Çoxlu
peşkәş
müqabilindә
verilir. Sәnin-mәnim kimilәrin әli o lәqәblәrә çatmaz. O göy rәnglә әlamәti olanlar da sahiblәri yaşayan lәqәblәrdir. Nişansızlar isә boşdur, sahibi yoxdur. Mәn özüm
üçün onlardan hansını istәsәm ala bilәrәm. Ancaq әrz elәdiyim sәbәbә görә istәmәdim.”
Mәn öz başıma gәlәnlәri sizә söylәyib qurtardım. İndi siz buyurun
görәk hal-qәziyyә nәdir, necә olub ki, Misirdәn buraya gәlibsiniz?
Dedim:
“Doğrusu,
biz bu gün әmәlli-başlı nahar elәmәmişik, acıq. Buyurun şam gәtirsinlәr, çörәk yeyәndәn sonra mәn dә öz başıma gәlәnlәri nәql elәyәcәyәm.”
Şam gәtirdilәr. Dadlı küftә bişirmişdilәr. Yedik. Çaxır tәklif elәdi. And içdim ki, indiyәdәk dilimә dәymәyib vә bundan sonra da dәymәyәcәk. Sonra mәn sözә başlayıb dedim:
“Bizim sәrgüzәştimiz o qәdәr dә uzun deyil. Misirdәn müqәddәs Mәşhәdi ziyarәt etmәk niyyәtilә yola düşdük. O ülvi mәkanın ziyarәtindәn sonra gәzә-gәzә buraya gәlib çatdıq. Buradan da Azәrbaycana getmәk әzmindәyәm. İstәyirәm ürәyimәyatan bir yeri özümә daimi iqamәtgah edәm. Gedib Misirdәki әmlakımı satam, sonra gәlib hәr bir addımı mәnim üçün Misirdәn min dәfә әziz olan vәtәnimin bir guşәsindә sakin olam. Ancaq tәәssüflәr olsun ki, hәlә burayadәk elә bir münasib yer görmәmişәm. İndi bir vasitә tapıb nazirlәrdәn iki-üçü ilә görüşmәk istәyirәm. Bir para deyilmәli mәtlәblәr var, gәrәk onlara çatdıram. Әgәr mәnim üçün bu işi yerbәyer elәsәn onda mәn sәnә Hacıxan deyәrәm. Yoxsa elә haman әvvәlki "gәdә molla Mәmmәdәli" olaraq qalacaqsan.”
Molla Mәmmәdәli dedi:
“Әgәr bir mәsәlә üçün vasitәçi axtarırsansa, yaxud
yüksәk bir mәqama әrizә çatdırmaq olarsa, әlimdәn gәlәr. Amma sәni vәzirlәrin yanına aparmağı, onlarla hәmsöhbәt elәmәyi bacarmaram. Yәni bacarmaram deyәndә bir qәdәr yalan olar, bu tezlikdә bacarmaram. Әgәr beş-altı ay burada qalsanız, o
da mümkündür. Bilirsiniz, gәrәk belә iş üçün münasib
fürsәt әlә düşә.”
“Bu şәhәrdә uzun müddәt qalmaq mәnim üçün mümkün
deyil, getmәliyәm,” -- dedim.
Bir qәdәr fikrә daldıqdan sonra dedi:
“Vәzirlәrdәn hansını görmәk istәyirsәn?”
“Daxili
işlәr naziri
ilә, xarici
işlәr naziri
ilә, bir dә hәrbi nazir ilә görüşmәk istәyirәm.”
Yenә dә gözlәrini namәlum bir nöqtәyә dikib dayandı, az sonra
üzünü mәnә
çevirib dedi:
“Bir tәdbir nәzәrimә gәldi. Görәk nә nәticә verәr.”
Götürüb
bir-birinin ardınca üç mәktub yazdı. Hәr birisini ayrıca zәrfә qoyub, üstünü yazdıqdan
sonra mәnә tәrәf uzadıb dedi:
“Bu Mirzә Kazım bәyә yazdığım mәktubdur. O, xarici işlәr nazirinin
uşaqlarının müәllimidir. Özü dә әslәn әrәbdir. Әrәb dilindәn çox xoşu gәlir. Әrәbcә
danışdığınızı görәn kimi sizi rәğbәtlә qarşılayacaq, nә dәrdin olsa onun çarәsini elәyәcәkdir.”
İkinci
mәktub Rza
xanın adınadır. O da daxili işlәr nazirinin xidmәtçisidir. Bunu da ona
çatdırmalısan. Üçüncü mәktubu Әsәd bәy fәrraşbaşının ünvanına
yazmışam. O da hәrbi nazirin fәrraşbaşısıdır. Gәrәk ona verәsәn. Әgәr adamdır, işdir, birdәn gördün ki, Rza xan vә Әsәd bәy çәm-xәm elәyib rәdd cavabı verirlәr, ovuçlarına xәlvәtcә bir-iki tümәn pul bas. Onda yumşalarlar.
Amma ehtiyatlı ol, Mirzә Kazım bәy rüşvәtxor deyil ha.... O heç nә qәbul elәmәz. Mәşәdi Hәsәn Kirmani bu nazirliklәri tanıyır, sabah onu bәlәdçi götür. İnşaallah,
mәqsәdinә çatarsan.
Çox
sevinib dedim:
“Mersi,
Hacıxan, mersi, Hacıxan, mersi!”
Hacıxan
әlavә etdi:
“Qәm elәmә, onların hamısı düzәlәr. Әgәr nişandan-zaddan da istәsәn özüm әl-ayaq elәrәm.”
“Xeyr,
xeyr, mәnә nişan-mişan lazım
deyil,” -- dedim.
“Özünә lazım deyilsә, dost-aşnana lazım olar. Bunun
nә eybi var?
İstәyirsәn iki-üç müxtәlif dәrәcәli nişan üçün adsız
fәrmanlar әlә gәtirib, aparıb xaricdә kimә istәyirsәn ver.”
Dedim:
“Әzizim, bu vәziyyәti görmәkdәn mәnim ürәyim qanla dolub, indi dә sәn mәni nişan satmağa yönәltmә. Dövlәt nişanını bu dәrәcәdә ayaqlara salan adamı allah zәlil günә qoysun. Adam nә qәdәr alçaq vә şәrәfsiz olmalıdır ki, belә bir rәzalәti boynuna alsın. Nişan satmaq nә demәkdir? Adam öz irzini, namusunu satsa ondan
yaxşıdır. Çünki irz, namus adamın
özününküdür. Amma nişan ümumxalqın,
ölkәninkidir.
Biz gәrәk dövlәt nişanına qüdsi nәzәrlә baxaq, onun dәyәrini canımızla ödәyәk, onu әlә gәtirmәk üçün şirin
canımızdan keçәk. Onun şәrәfini hәr şeydәn yüksәk tutaq, çünki
nişan -- xaricdә dövlәtimizin
şanı vә
milli şәrәfimizin timsalıdır.”
Mәnim sözlәrim molla Mәmmәdәlini darıxdırdı.
“Baba,
bunlar nә
sözdür sәn
danışırsan? Xәbәrdәn xәbәrin yoxdur, canım. Hacı Mәmmәd Bağır kürk-yaraqlı
üç-dörd dәfә
Rusiyaya, Almaniyaya sәfәr elәyibdir. Hәr sәfәrindә otuz-qırx dәnә müxtәlif dәrәcәli nişan ağ fәrmanlarla apardı. Rusiyada
öz gözümlә gördüm ki, hәr birini min manatdan altı yüz manatacan satırdı. Әmәlli-başlı pul qazandı.”
“Mәgәr bütün bunları şah
bilmir?” -- deyә
soruşdum.
“O
yazığın nәdәn xәbәri var?” -- dedi. Onun başını elә qatmışlar ki,
başını qaşımağa macalı yoxdur. Bunları
xarici işlәr
naziri ilә sәdr-әzәm әlbir olub satırlar.”
Daha dayana
bilmәdim. Hönkür-hönkür
ağladım.
Burada millәtin qeyrәtli övladlarından birinin
vәtәn haqqında qoşduğu tәranәdәn iki beyt yadıma düşdü. Münasib
olduğu üçün yazdım:
Vәtәn, behişt dә sәnin tәk gözәl ola bilmәz,
Mәhәbbәtinlә vurur sinәdә bu odlu ürәk.
Tükәnmәz hörmәtinә kәc baxarsa hәr bir kәs,
Başında
olmaya heç bir zaman papağı gәrәk.
Bәli, tam qüdrәtlәri, bacarıqları olduğu halda
dövlәtin vә millәtin heysiyyәtini vә şәrәfini qorumayan adamları, vәtәnin, millәtin yüksәk qәdr-qiymәtini alçaldanları gәrәk allah özü zәlil elәsin!
Saata
baxdım, gördüm gecә yarıdan ötür, molla Mәmmәdәliyә dedim:
“Bizi
mürәxxәs buyur gedәk. Amma bәid deyil ki, yolda polislәr qabağımızı kәssinlәr.”
“Mәnim adamım sizi ötürәcәk,” -- dedi, -- “onu hamı
tanıyır.”
Ucadan
nökәrini sәslәdi:
“Qulamәli, fanar hazırla!”
Qulamәli bir qәdәr әvvәl vәsfindә yazdığımız haman pinti
qoca aşpazdır. Әlindә
fanar, belindә qәmә o dәqiqә hazır oldu. Baxdım ki,
cavanlaşıb, cәld oğlan kimi mәtin addımlarla qabağımızda gedirdi. Bizi
karvansaramızın qapısına qәdәr müşayiәt etdi. Qapını
döydük. Açdılar. Qulamәliyә iki qran әnam verdim:
“Allah xana
ömür versin,” -- dedi.
Dedim:
“Ay baba, mәn xan deyilәm.”
Dedi:
“Bah,
Tehran ola belә
ucuz qiymәtә çörәk satalar. Bәs indi xan olmasan nә vaxt olacaqsan?”
Güldüm.
O getdi, biz dә mәnzilә keçib yatdıq.
Sәhәr tezdәn durub namaz qıldıqdan, çay
içdikdәn
sonra bir para xәyallar
mәni
özünә mәşğul elәmәyә başladı. Gecә bәzi qarışıq yuxular
görmüşdüm. Dәstәdәn dörd saat keçmiş Mәşәdi Hәsәni uzaqdan gördüm. Pillәkanları çıxıb
mәnzilә gәlmәk istәyirdi.
Dedim:
“Zәhmәt çәkmәyin, bu saat geyinib özüm aşağı
düşәrәm. Sәninlә bir yerdә gedәcәyik.”
Әbamı
geyinib yola düşdük. Yolda Mәşәdi Hәsәnә dedim:
“Mәşәdi, mәni daxili işlәr nazirinin evinә aparmalısan. Oradan da xarici
işlәr naziri
vә hәrbi nazirin evinә getmәliyik.”
Mәşәdi Hәsәn dedi:
“Hacıxan
işlәri
düzәltdimi?”
“Bәli,” -- dedim.
Birlikdә gedib daxili işlәr nazirinin evinә çatdıq. Mәn әgәr onun evinin binasını tәsvir etsәm mәtlәb uzanar. Rza xanın
sorağını tutdum. Göstәrdilәr. Yanına gedib salam verdim.
Hacıxanın mәktubunu cibimdәn çıxarıb tәqdim elәdim.
O, oxuyub
üstümә
atdı:
“Bu
gün olmaz. Heç vәchlә
mümkün deyil,” -- dedi.
Bir qәdәr yaxına yeriyib, ovcuna bir imperial
qoydum.
Mәnim üzümә baxıb dedi:
“Zәhmәt olmasa bir az gözlәyin.”
Beş dәqiqәdәn sonra gәldi,
qapını göstәrib:
“Buyurun,” -- dedi.
Mәn otağa girәn kimi ikiqat әyilib
tәzim mәrasimini yerinә yetirdim. Gördüm
cәnab vәzir tirmә şaldan paltar geyib, tam
әzәmәtlә yuxarı başda әylәşibdir.
Mәn dayanıb durdum. Vәzir dedi:
“Hә, nә xәbәr var?”
“Qurban, bir әrzim var,” -- dedim.
“De görәk!”
“Nökәrinizin әrzi bir qәdәr
uzundur. Özüm dә bu diyarda qәribәm.
Әgәr lütf buyurub oturmaq icazәsini
mәrhәmәt elәsәniz, әylәşib,
öz әrzimi mübarәk qәdәmlәrinizin
torpağına yetirәrәm.”
Bir qәdәr düşünәndәn
sonra vәzir dedi:
“Yaxşı, otur, de görәk.”
Tәşәkkür elәdikdәn sonra
әylәşib dedim:
“Mәn uzaq bir yoldan gәlmişәm; bu
mәmlәkәtdә qәribәm. Mәzhәbim
şiәdir, özüm dә әslәn iranlıyam.
Sizin yüksәk mәqamınızdan acizanә
tәmәnnam budur ki, lütf buyurub әrzimә axıra
qәdәr qulaq asasınız. Ondan sonra mәni iltifata
vә ya cәzaya layiq görsәniz, әmr edәsiniz
yerinә yetirsinlәr.”
Vәzir buyurdu:
“De görәk!”
Dedim:
“Mәn xaricdә eşitmişdim, indi dә
öz gözümlә görürәm ki, İran yer
üzünün başqa ölkәlәrinә
nisbәtәn virandır. Siz cәnab vәzir o
yüksәk mәqamın tәqazasına görә
mәmlәkәtin bütün işlәrindәn
xәbәrdar olmalısınız. Gecә-gündüz
öz vaxtınızı vә hümmәtinizi
mәmlәkәtin abadlığına, ölkәnin
yüksәlişinә, әhalinin rifah halına sәrf
etmәlisiniz. İndi buyurun görәk, bu geniş
ölkәnin hansı bir şәhәrindә
xәstәxana var, yaxud harada bir әlillәr evi,
yetimlәr evi bina etmisiniz, millәtin başsız
uşaqlarının tәrbiyәsi üçün
hansı peşә, sәnәt ocağı tәsis
etmisiniz? Vәtәnin hansı qәsәbәsindә
nәqliyyatın hәrәkәtini tәmin etmәk üçün
şose yolları çәkmisiniz? Mәmlәkәtin
vә millәtin hәyatı vә bәqasının
әsası olan әkinçilik vә kәnd
tәsәrrüfatının tәrәqqisi vә
inkişafı üçün nә kimi
tәdbirlәriniz olubdur? Ölkәnin ticarәtinin
tәrәqqisi üçün nә etmisiniz? Bilirsiniz ki,
bu gün böyük dövlәtlәr bu işdәn bir
dәqiqә dә qafil deyillәr. Hәtta öz
ticarәtlәrinin genişlәnmәsi üçün
milyonlarla pul xәrclәyirlәr. Lazım gәlәndә
bu yolda qanlar axıtmaqdan da çәkinmәmişlәr.
Bәs sizin tәrәfinizdәn hansı bir ciddi iqdamat
әmәlә gәlmişdir? Heç bilirsiniz ki,
İran әmtәәsindәn hәr il xaricә
nә qәdәr sadir olunur? Yaxud xaricdәn İrana
nә qәdәr әmtәә idxal edilir?
Әcәba, heç mübarәk xatirinizә
gәlibdir ki, bir tәdbir görәsiniz
ölkәdәn sadir olunan әmtәәnin miqdarı
idxal edilәn әmtәәnin miqdarından artıq
olsun, belәliklә dә vәtәnin gәliri
xәrcindәn çox olsun? Heç bilirsiniz ki, bu yolla
әhalinin maddi qüdrәti artar, dövlәtin
xәzinәsi varlanar? Axı niyә İran әhalisi
yaşayışına lazım olan әn kiçik
şeylәr üçün xarici ölkәlәrә
möhtac olsun? Mum şamını allah yaradır, ya
bәşәr işidir? Mәgәr qәnd
göydәn yağır? Әcәba, İranın
torpağında qәnd çuğunduru, yaxud
şәkәr qamışı göyәrmәzmi?! Mәgәr
İran qoyunları vә inәklәrinin piyi xarici
millәtlәrin mal-qarasının piyi kimi
tәmizlәnә bilmәz? İranın sel kimi
xaricә axan pambığı onun әhalisinin paltarına
kifayәt etmәzmi? Cәnab vәzir, sizin heç
İranın әhalisi vә nüfuzunun sayından
xәbәriniz vardırmı? Bizim milliyyәt vә
qovmiyyәtimizin varlığının vә
yaşamasının zamin olan doğumun miqdarını
bilirsinizmi? İndiyәdәk Rusiyada, Osmanlı
torpağında, Hindistanda sәpәlәnmiş bu
qәdәr iranlının mühacirәt etmәsinin
sәbәblәrini öyrәnmişsinizmi? Bu
bәlanın qarşısını almaq üçün
nә kimi tәdbirlәr görmüşsünüz?
Millәtin zәruri ehtiyacını ödәmәk
üçün heç olmasa bir neçә münasib
vilayәtlәrdә cәnabınızın adını
daşıyan xırda fabriklәrin tәsis olunmasına
nәdәndir ki, tәşәbbüs
göstәrmirsiniz? Buyuracaqsınız ki, fabrik açmaq
vәzirin borcu vә vәzifәsi deyil. Doğrudur, amma
onu icad etmәk üçün tәdbir görmәk,
millәtdә bu işә rәğbәt oyatmaq,
rәiyyәtin bu sahәdәki hüququnu qorumağı
tәzmin etmәk bacarıqlı vә ağıllı
daxili işlәr nazirinin vәzifәsidir. Vәzir
millәtin xoşbәxtliyinә sәbәb olan bu kimi
tәdbirlәrin kәlәfinin ucunu tapıb
rәiyyәtin әlinә vermәlidir. Әgәr
etmәsә mәsuliyyәt daşıdığına
görә, hәr cür
mәzәmmәtә layiqdir. Nә üçün
millәtin halının pәrişanlığı vә
hәr tәrәfә dağılmasının
sәbәbini soruşmursunuz? Nә sәbәbә görә
hәr il İran әhalisindәn neçә min
nәfәr cәlayi-vәtәn edir, Osmanlı, rus
vә hind torpaqlarına dağılır, qürbәt
vilayәtlәrdә dost-düşmәn yanında
zәlil-sәrgәrdan olub, fəlakәt vә
pәrişanlıqla әlbәyaxa olurlar? Sizcә
artıq o gün gәlib çatmamışdırmı ki,
İran nazirlәri әhalini hakimlәrә, hakimlәr
peşkarlara, peşkarlar bәylәrbәyilәrә,
darğalara, onlar da kәtxudalara, kәtxudalar isә
fәrraşbaşı vә naiblәrә satmasınlar?!
Axı hansı ölkәdә görünübdür ki,
şәhәrin darğalığını icrayә
versinlәr, özü dә әn alçaq vә әn
şәrәfsiz adamlara? Axı insaf da yaxşı
şeydir. Mәdәni ölkәlәrdә bu,
şәrәfli vәzifә polis
tәşkilatının öhdәsindәdir. Rәvamıdır
ki, belә bir vәzifәnin başında savadsız,
abırsız-hәyasız bir adam dursun? Bütün
lәyaqәtsizliyi vә bacarıqsızlığı
ilә işi-gücü hörmәtli tacirlәrin
balalarına papış tikmәk, müxtәlif
bәhanәlәrlә onların mәsuliyyәtә
cәlb edib başlarına minbir oyun açmaq olsun. Beş
tümәm rüşvәt almaq üçün onların
üzәrinә hәr cür namünasib
töhmәtlәr vә iftiralar atsın, etibardan,
hörmәtdәn salsın, abırlı-hәyalı
adamlardan, atası vә qardaşından utanıb
çәkindiklәrinә görә heç bir
tәqsiri olmadan cәrimә adı ilә
әlli-altmış tümәn kәsib, yaxalarından
әl çәksin?!
Heç bilirsinizmi ki, sizin bu qanun-qaydasız
gömrükxanalarınızda eyni daxili vә ya xarici
әmtәәyә birindәn iki tümәn,
birindәn bir tümәn, başqasından guya atası
sәrbaz vә ya qardaşı topçu olduğuna
görә, beş qran gömrük haqqı alır vә
dost-düşmәnin şәmadәtinә bais olurlar?
Daha bir işi qaydaya salmaq üçün pula, adama vә ya
göydәn nazil olan bir tәqdirә ehtiyac yoxdur ki?!
Nә vaxtadәk zalim hakimlәrin әlindә xalqla
necә rәftar etmәyi, kimdәn nә qәdәr
verki almağı müәyyәnlәşdirәn bir
tәlimat kitabçası vә әmәl qaydası
olmayacaq?! Allahın әn dәyәrli әmanәti olan
bu rәiyyәt adlandırdığınız insanların
halına nә vaxtadәk etinasız qalacaqsınız?
Onları nә vaxtadәk mürüvvәtsiz
hakimlәrin hәvavü hәvәsinin ixtiyarına verib,
o alçaqların hәr cür rәzil
tәmәnnaları qarşısında mәhkum
edәcәksiniz? Әcәba, üç min illik İran
dövlәti özünün böyük
şәhәrlәrindә üç-dörd hәkimi
olan bir sәhiyyә idarәsi tәsis edә bilmir ki,
heç olmasa o şәhәrlәrin әhalisi
özünü hәkim qәlәmә verәn cahil,
savadsız şarlatanların әcәl mәllağısından
nicat versin?! Nә üçün gәrәk ilk
mәrhәlәdә müalicәsi çox asan olan
cüzam vә bәrәs xәstәliklәrinin
müalicәsi üçün xәstәxana olmasın?!
Niyә gәrәk hәr şәhәrin
girәcәyindә müsafirlәr bu
xәstәliyә düçar olmuş
bәdbәxtlәrin böyük bir dәstәsinә
rast gәlsinlәr? Bu murdar xәstәlikdәn
onların dodağı, burnu tökülüb,
ağzı-gözü әyilibdir. O biçarәlәr
özündәn-özgәdәn kimә rast
gәlirsә, әl açıb dilәnirlәr,
özlәri dә vәhşi heyvanlar kimi
çöllәrdә yaşamalıdırlar. Ona
görә ki, öz evindәn, әhli-әyalından,
yurdundan qovulmuşdur. Allaha and olsun, bir qeyrәtli
vәtәnpәrvәr adam üçün ölmәk
o bәdbәxtlәrin pәrişan halını
görmәkdәn min dәfә asandır. Mәn
ömrümdә onları bircә dәfә
görmüşәm. İndi dә o dәhşәtli
mәnzәrәni xatırlayanda ürәyim çırpınır.
Amma siz onları hәr gün görürsünüz, ancaq
üzünüzә heç toz da qondurmursunuz. Bәs onlar
sizin din qardaşlarınız, vәtәn övladları
deyillәrmi? Başqaları öz
hәmvәtәnlәrindәn bircәsinin hәyatını
qorumaq üçün min mәşәqqәtә
qatlaşır, saysız-hesabsız pullar axıdırlar.
Dost-düşmәn yanında dövlәtin vә
millәtin xar vә zәlil olmasına bais olanlar bu
nöqsanların aradan qaldırılmasına o qәdәr
dә böyük vәsait lazım deyil. Әlacı
çox asandır. Dövlәtә dua etmәk
babәtindәn ildә altmışca tümәn, o da bir
neçә nәfәrin vasitәçiliyi ilә,
gәliri olan bir ruhaninin uşaqları, biçarә
rәiyyәtdәn
cәrimә,
rüşvәt almaq nәticәsindә iyirmi-otuz
il әrzindә beş kürur sәrvәt sahibi ola
bilәr, amma vәtәnin cüzi nöqsanlarını
bәrtәrәf etmәk üçün ümumi
yardıma müraciәt etmәk olmazmı? Halbuki bu yolla
hәmin müqәddәs
tәdbirә sәrәncam vermәk mümkündür. Bu iş
üçün yalnız xeyirxahlıq, tәdbir,
düzgünlük vә tamahsızlıq lazımdır.
Әgәr millәt özünü dövlәtdәn,
dövlәt isә özünü millәtdәn
bilsә, bunların
zahirәn, ad etibarilә iki olub, hәqiqәtdә vahid
olduğunu anlasalar
bütün çәtin işlәr asanlaşar, tezliklә
icrası mümkün olar. Vәtәnin bu iki әziz
hissәsinin vәhdәti sayәsindә tәrәqqi
yolunda heç bir maneә müqavimәt
göstәrә bilmәz.
Birlikdәn törәyir hәmişә
dövlәt,
Ayrılıq gәtirir kasıblıq,
nikbәt.
Әdalәt vә hüqut
bәrabәrliyinin kömәyi ilә bütün
çәtinliklәrә qalib gәlmәk olar. Mәn
bu sәfәr әsnasında İranın kiçik bir
hissәsini görmәklә ürәyim qanla doldu.
Mәmlәkәt pәrişan, millәt pәrişan,
ticarәt pәrişan, xәyal pәrişan,
әqidәlәr pәrişan, şәhәr
pәrişan, şah pәrişan. İlahi, bu nә
pәrişanlıqdır?! Mәәttәl qalmışam
ki, belә bir pәrişanlıqla daha bu vәzirlәrin
toplanmasına nә ehtiyac var imiş? Nökәrinizin
sizdәn tәvәqqe vә ricası bundan ibarәtdir
ki, bütün bu pәrişanlığın
sәbәbini buyurasınız.
Әgәr allahın peyğәmbәri
sizdәn soruşsa ki, ey İran vәzirlәri, ey
millәt başçıları, hanı mәnim
şәriәtim, hanı sizin cahad etmә vәsaitiniz,
hanı sizin mücahidlәriniz, hanı sizin imanınız?
Axı mәn vәtәn mәhәbbәtini iman
ilә yanaşı tutmuşam. Onda siz nә cavab verәcәksiniz?
Bütün bunların yoxluğuna hansı sәbәbi
gәtirәcәksiniz? Hәrgah bir dost vә ya
düşmәn sizdәn soruşsa ki, bu
әlli-altmış illik dinc şahlıq
dövründә xaricdәn heç bir müdaxilә
olunmayıb, tam istiqlaliyyәtlә hökmranlıq etdiyiniz
halda, iyirmi beş kürur İran cәmiyyәtindәn
necә oldu ki, iyirmi beş nәfәr tәrbiyә
edә bilmәdiniz ki, mәmlәkәtin gömrük
işini idarә edә bilsin. Daha Avropadan, xarici
millәtlәrdәn ağır, yüksәk maaşla
adam kirә elәyib, kömrüklәrinizi onların
әlinә tapşırmaya idiniz. Onda siz nә cavab
verәrsiniz?
Әgәr bir әcnәbi sizdәn
soruşsa ki, bu altmış ilin әrzindә necә oldu
ki, bu genişlikdә münbit ölkәnin
maliyyәsinә bircә milyon tümәn artıra
bilmәdiniz ki, vәtәnin müdafiәsi
üçün mәsrәf oluna idi. Onda ona nә kimi
qaneedici cavab tapıb verәcәksiniz? Onu da qulluğunuza
әrz elәyim ki, bu altmış ilin müddәtindә
başqa yaxın vә uzaq ölkәlәrin maliyyәsi
bir neçә qat artmışdır. Onların
abadlığı vә cәmiyyәti dә haman
nisbәtlә tәrәqqi etmişdir.
Әgәr sizin öz vicdanınız
sizdәn soruşsa ki, nә üçün ölkәnin
bütün gәlirini rüşvәt, peşkәş
vә cәrimәyә hәsr edib, onun maliyyәsinin
artmasına, ticarәtinin, kәnd
tәsәrrüfatının inkişafına lazım olan
şәraiti yaratmadınız, onda nә cavab verәrsiniz
ki, başıaşağılığınıza
sәbәb olmasın? Әcәba, qorxurdunuz ki, vәtәnin
meşәlәrini islah etmәk, sahibsiz
mәdәnlәri çıxarmaq vә nәqliyyat
vәsaiti hazırlamaqdan әlә gәlәn
mәnfәәt biçarә rәiyyәti soyub
talamaqdan aldığınız sәrvәtdәn az
olsunmu? Bәs siz bilmirsiniz ki, rәiyyәt dövlәtin
әli, ayağı hesab olunur? Onların bugünkü fәlakәti
beş gündәn sonra sizin özünüzün
fәlakәt vә xarlığınız demәkdir.”
Vәzir dedi:
“Boşboğazlığın qurtardı, ya
yenә dә vardır? Daha mәndә taqәt
qalmadı, sәnin bu cәfәngiyatına qulaq asa
bilmirәm. Axmaq kişi, bu füzulluqları sәnә
hansı köpәk oğlu öyrәdibdir? Mәkәn
mәn axır-әzzaman peyğәmbәrәm ki,
ümmәtin fikrinә qalam?! Hәr kәsin özü
üçün min dәrdi, min qәmi var. Axmağın
biri, iki saatdır çәnә döyür, mәn
dә hey qulaq asıram görüm nә deyәcәk.
Dur ayağa, dәlinin biri dәli! Cәhәnnәm ol
get işinin dalınca! Qәribә axmaq adamsan! Dur itil, ya
allah, tez ol gözümdәn rәdd ol!”
Әlacsızlıq üzündәn durub,
gәldiyim yolla qayıtdım. Gördüm
Mәşәdi Hәsәn bağçada ağacın
altında tәk oturub mürgülәyir. Dedim:
“Qardaş, dur ayağa gedәk, yatmaq vaxtı
deyil. Başını qaldırıb mәni gördü,
tәәccüblә soruşdu:”
“Vәzirlә işini qurtardınmı?”
Cavab vermәdim, güldüm. Yolda
düşünürdüm ki, görәsәn xarici
işlәr naziri ilә hәrbi nazirin dә yanına
gedim, ya yox. Doğrusu, tәrәddüd elәyirdim.
Yenә dә öz-özümә dedim: "Adam
gәrәk iradәli olsun, hәrçәnd ki, bunlardan
vәtәnin dәrdlәrinә dәrman olmayacaq, amma
yenә dә görmәk yaxşıdır. Heç
olmasa deyilmәlilәri deyәrәm, ürәyimi
boşaldaram, müәyyәn qәdәr tәskinlik
taparam." Mәşәdi Hәsәnә dedim:
“Gedәk xarici işlәr nazirliyinә.”
“Nә eybi var, gedәk,” -- dedi.
Xarici işlәr nazirliyinә gәlib
çatdıq. Qapının qabağında neçә
fәrraş, bir nәfәr dә rus kazakı
dayanmışdı. Fәrraşlardan Mirzә Kazım
bәyin sorağını tutdum. Göstәrdilәr.
Xoş simalı bir kişi idi. Yaxınlaşıb salam verdim,
Hacıxanın mәktubunu tәqdim etdim. Alıb oxudu,
әrәbcә çox mehribanlıqla soruşdu:
“Әrәb dilini bilirsinizmi?”
“Bilirәm,” -- dedim.
Yer göstәrib әrәbcә dedi:
“Buyurun әylәşin.”
Әylәşdim. Xidmәtçisini
çağırıb çay istәdi. Çay
içәndәn sonra durub otaqdan çıxdı. Az
keçmәdәn qayıdıb gәldi. Sonra dedi:
“Bir az gözlәyin, rus sәfirliyinin birinci
müavini vәzirin yanındadır. Otağı
xәlvәt elәyiblәr.”
Mәn o saat anladım ki, Rusiya sәfirliyi
filan imtiyazın ingilislәrә verilmәsindәn
tәşvişә düşmüşdür.
Söhbәt vә xәlvәt dә hәmin
mәtlәb üçündür. İstәyirlәr o
müqavilә pozulsun, ya da özlәri ona oxşar bir
imtiyaz әlә keçirsinlәr. Tәsadüfәn,
sonar mәlum oldu ki, danışıqlar elә hәmin
mәtlәb üstündә imiş. Bir saatdan sonra
Mirzә Kazım bәy yenidәn otaqdan çıxdı.
Qayıdan baş vәzirin xidmәtçilәrindәn
biri ilә gәldi. Mәni ona göstәrib dedi:
“Vәzirin hüzuruna gedәcәk.”
Bir neçә qapıdan keçdikdәn
sonra xidmәtçi dayandı, pәrdәni yuxarı
qaldırdı. Otağa daxil oldum. Gördüm vәzir durub
otaqda gәzişir. Salam verib tәzim elәdim. Buyurdu:
“Nә var?”
Mәn daxili işlәr nazirinin
görüşündә söylәdiyim
müqәddimәni burada da işә salıb, oturmaq
icazәsi istәdim. Vәzir soruşdu:
“Sәn Misirdәn gәlmisәnmi?”
“Bәli,” -- dedim. Bildim ki, Mirzә Kazım
bәy mәnim haqqımda ona mәlumat vermişdir.
“Hansı dövlәtin
rәiyyәtisәn,” -- deyә vәzir soruşdu.
“İran rәiyyәtiyәm,” -- dedim.
“Eşitmişәm Misirdә İran
rәiyyәti olan bütün varlılar
tәbәәlikdәn çıxıblar, başqa
dövlәtlәrin tәbәәliyini qәbul
elәyiblәr.”
Mәn әlavә etdim:
“Bәli, mәndәn başqa.”
Vәzir gülümsünüb
әylәşdi. Mәnә dә oturmağı
tәklif etdi. Burada yenә dә xahiş etdim ki, әrz
edәcәyim mәtlәbә hövsәlә
ilә axıra qәdәr qulaq assın. Vәzir dedi:
“Arxayın ola bilәrsәn, bu
şәrtlә ki, sözlәrin mәnasız və
cәfәngiyat olmasın.”
“Mәn hәr nә desәm milli qeyrәt
üzündәn deyәcәyәm, sizdәn heç
bir şey tәvәqqe vә tәmәnna
etmәyәcәyәm,” -- dedim.
“Buyur görәk,” -- dedi.
Mәn sözә başladım:
“Cәnab vәzir, sizdәn İran
millәtinin qәrib vә qәyur bir fәrdi soruşur
ki, aya, sizin konsulların xarici ölkәlәrdә
törәtdiklәri alçaq işlәrdәn
xәbәriniz vardırmı? Әcnәbilәrin
yanında İran millәtinin tәbәәlik
vәsiqәsi hesab olunan bu tәzkirәlәr nә
vaxtadәk әttarların әdviyyә-istiot
bükdüyü mәsrәfsiz kağızlar kimi
qәdir-qiymәtsiz olacaq?! Bizim milli şәrәfimizin
bu mötәbәr sәnәdi haçanadәk qumar
vәrәqlәri kimi müxtәlif yerlәrdә
müxtәlif qiymәtlәrә, mәsәlәn,
Tehranda beş qrana, Tәbrizdә bir tümәnә, Araz
qırağında on beş qrana, Qafqazda dörd manat
yarıma, Osmanlı torpağında
yetmiş beş quruşa satılacaqdır?! Bundan
әlavә, sizin mәmurlarınız hәr yerdә bu
tәzkirәlәri xarici ölkәlәrin
tәbәәlәri olan xәspuşlara,
oğru-şarlatanlara satırlar. Bu xәspuşlar Osmanlı
ölkәlәrindә, Rusiyada, hәtta Avropada
özlәrini İran tәbәәsi adlandırır,
minbir fırıldağa әl atırlar. Bizi yetmiş iki
millәt yanında rüsvay edirlәr.... Belә bir
biabırçılıqdan sonra o konsulun hörmәti
vә ya üzәrindә bizim dövlәt vә
millәtin nişan vә әlamәti olan
tәzkirәnin zәrrәcә etibarı qalarmı?!
Heç rәvamıdır ki, sizin dә bir para
sәfirlәriniz bir neçә murdar lirәnin
müqabilindә öz yüksәk mәqamlarından
utanmayıb, bilә-bilә,
düşünә-düşünә belә bir
böyük rüsvayçılığa әl atırlar.
Bu lәnәtә gәlmiş rüşvәt nә
vaxtadәk sizin mәmurları mәsuliyyәtә
cәlb etmәyә, cәzalandırmağa mane olacaq?!
Әcәba, hәlә dә bu
rüsvayçılıqların qarşısını
almaq, dövlәti, millәti bu bәdnamçılıq
boyunduruğundan xilas etmәk vaxtı gәlib
çatmamışdırmı?!
Bu intizamsızlıqların
nәticәsindә әcnәbi dövlәtlәrin
konsulları nә vaxtadәk bizim vәtәnimizdә
әllәrindәn gәlәni edәcәklәr?
Bunların әksinә, haçanadәk sizin Osmanlı,
rus ölkәlәrindәki konsullarınız öz
tәqsirlәrini ört-basdır etmәk üçün
yerli hakimlәrin vә qubernatorların әlaltıları
kimi onlara yaltaqlanacaq vә alçalacaqlar?! Haçanadәk
әcnәbi konsullarının bu
özbaşınalığını İran
dövlәtinin bacarıqsızlığı vә
zәifliyi ilә izah edәcәklәr?! Siz isә
belә bir fikrin düzgün olmadığını
dәrk etmәyәcәksiniz?! Axı dünyada zәif
dövlәtlәr çoxdur. Hәrgah qәrar olsa ki, güclülәr
zәiflәri әzib pamal elәsinlәr, onda dünya
bir-birinә dәyәr, bәli, o dövlәtin ki,
yazılıb tәsdiq olunmuş müәyyәn bir qanunu
yoxdur, hәr nә istәsәlәr ona edәrlәr.
Başqası da bu işә mane olmaz. İndi
İngiltәrә, Fransa vә ya Rusiyanın general
konsulunun hünәrlәri varsa hökumәti
tәzә tәşkil tapmış, cәmiyyәti
isә üç milyondan artıq olmayan Bolqarıstanda bir
işә müdaxilә etsin vә ya bolqar tәbәәlәrindәn
birinә desin ki, buradan dur, orada otur. Haman gün onun
ayaqqabılarını cütlәyib qoyarlar qabağına.
Necә ki, indiyәdәk dәfәlәrlә bu
işi elәyiblәr.
Xarici sәfirlәr vә konsullar İranda
etdiklәri özbaşınalıqları bәlkә
dә İran sәfirlәri vә mәmurlarından
öyrәnmişlәr? Bu mәmurlar,
tәbәәlәrin hüququnu müdafiә
etmәyә borclu olduqları halda, onları açıqca
çalıb çapdıqları bir tәqdirdә xarici
mәmurlardan daha nә gözlәmәk olar?!
Özümüzün qanunumuz vә әdalәtimiz
olmadığı halda, onlara nә dil ilә demәk olar
ki, bizlә qanunla, әdalәtlә rәftar elәyin?
Bu acınacaqlı vәziyyәtdәn, cәnab vәzir,
allaha pәnah aparıram. Haraya ayaq basırsan ah-nalәlәrinin
tüstüsü ilә göylәri qaraldan, ürәyi
od tutub yanan iranlılara rast gәlirsәn. Onlar
ölkәnin daxilindә olan zülm, haqsızlıq
nәticәsindә baş götürüb
qaçır, xaricdә isә ondan daha betәr
cәfalara düçar olurlar. Osmanlı torpağında,
Rusiyada hәr hansı kәndә,
qәsәbәyә getsәn görәcәksәn
ki, bir ovuc arsız, işsiz avara fәrraş bir adamın
başına toplanıb onun adını
qoyublar konsul. Hamısı әlbir olub, dövlәt
dәftәrindә heç
bir ismi-rәsmilәri olmayan bu cәlayi-vәtәn
etmiş biçarәlәrin canına daraşıblar. Sağa keçirlәr, kәsirlәr,
sola keçirlәr, siyirirlәr. Әvvәla,
mәmlәkәtin daxilindә nә üçün
zülm qapıları bağlanılmır ki, bu yazıqlar da
vәtәnlәrini tәrk etmәyә mәcbur olmasınlar? İkincisi,
nә üçün konsullar bu fәqir-füqәranın
hәr birisindәn gәrәk tәzkirә pulu
ünvanı ilә beş manat alıb, öz cibinә
salsın?! Әgәr buyursanız ki, onlara bu pulu maaş әvәzinә
veririk, allah haqqı, aldanırsınız. Çünki bu
pulu dövlәt özü alıb hәmin utanmaz
mürüvvәtsizlәrә maaş versә, ildә
dövlәt xәzinәsinin gәliri xeyli artar, bu kimi
rüsvayçılıqlar da müәyyәn
dәrәcәdә azalar. Hal-hazırda Osmanlı
ölkәsindә vә Rusiyada bir iranlı
öldükdә, hansı tәbәqәyә
mәnsub olmasından asılı olmayaraq, onun birinci varisi
hәmin sәfirlәr vә konsullardır.
Ölünün vәrәsәlәri vә
tәlәbkarlarının gücü çatdıqda
onlara da müәyyәn pay düşәcәkdir.
Әks tәqdirdә, әllәrinә heç bir
şey çatmayacaq. Pasport mәsәlәsi dә
bunun tayıdır. Dәqiq şәkildә hesablanıb
mәlum olmuşdur ki,
hәr bir iranlı, hәr hansı sәrhәddәn
gedir-getsin, Mәkkәni ziyarәt elәyib
qayıdanadәk qırx beş tümәn tәzkirә
vә qolçәkmә pulu vermәlidir. Hәr il
azı dörd min nәfәr iranlı Mәkkәnin
ziyarәtinә gedir. Bunların tәzkirә pulu ildә
yüz altmış min tümәndәn artıq olur. Bu
pulla Rusiyanın vә Osmanlı ölkәsinin bütün
mühüm vә lazımi yerlәrindә müәyyәn
maaş vә tәlimatla konsul saxlamaq mümkündür.
Maaş verildikdә isә, konsullardan şikayәt olunarsa,
onları mәsuliyyәtә cәlb edib,
cәzalandırmaq da caizdir. Bizim vә bütün
müsәlmanların qiblәsinin darvazası hesab olunan
Cәddә limanında tәsәrrüfat
işlәrinә baxan mәmur nәcib, әdәbli,
dindar, şahnәrәst, bilikli, savadlı ailәyә
mәnsub bir adam olarsa, bunun nә eybi var? Oranın
tәsәrrüfat işinә baxan mәmurun vәzifәsi
hәrraca qoyulur. Bu vәzifә hәr il müzaidә
ilә bir-iki min lirә müqabilindә hәr bir
atasından xәbәrsiz, alçaq, savadsızın
әlinә tapşırılır ki, o da hörmәt
vә hüquqlarının qorunması dövlәtin
öhdәsindә olan hacıların canına, malına
hakim kәsilir. Hökumәt hәr bir
tәzkirәdәn bir tümәndәn artıq
almadığı halda o, utanmadan, çәkinmәdәn
yarım lirә alır ki, bu da iki tümәn yarım
elәyir. Hәlә bundan sonra da camaatın yaxasından
әl çәkmir, hamballar vә
dәvәçilәrlә әlbir olub, hacıları
çapır. Bir dәvәni vә ya ulağı
Cәddәdәn Mәkkәyә kirә
edәndә başqalarından, yәni Osmanlı, Misir,
Әlcәzair, Hollandiya, Hind vә Qafqaz müsәlmanlarından
otuz quruş aldıqları halda iranlıdan iki yüz
quruş, yәni altı dәfә artıq tәlәb
edirdilәr. Bu mәsәlәlәri hәr il
qәzetlәr yazır vә hacıların fәryadı
göylәrә yüksәlir. Amma bu fәryadları
eşidәn qulaq hanı?! Onlara zülm edәn
hәyasızlar heç bir cәza almırlar. Üç
aylıq müvәqqәti konsulların İran
hacılarından hәr il Cәddәdә
aldıqları pul bir sәfirin maaşına kifayәt
edәr. Cәnab vәzir, әgәr mәnim bu
dediklәrimdәn xәbәriniz vardır vә
bunların әhәmiyyәtsiz olduğunu zәnn
elәyirsinizsә, onda icazә verin әrz elәyim ki,
çox insafsız adamsınız. Xәbәriniz yoxdursa,
başqa sözlә, sizin öhdәnizdә olan
idarәlәrdә nәlәr olduğunu
bilmirsinizsә, onda hamının haqqı var ki, sizi
başısoyuq bir adam hesab elәsin vә bu yüksәk
mәqama layiq olmadığınızı söylәsin.
Vәssәlam.”
Vәzir gәrnәşәrәk
yerindәcә dik oturdu, mәni başdan-ayağa
süzüb dedi:
“Әrәbistanın tәrbiyәsi bundan
artıq olmaz ki!...
Axmaq kişi, sәn nә dili uzun, qafasız
adammışsan. Qanun adını eşidib dilinә
dolamısan. Bir ucdan qanundan dәm vurursan. Daha bunu qanmırsan
ki, başqa dövlәtlәrdә bircә qanun vardır
ki, ildә bir dәfә dә icra olunmur. Bizim
ölkәmizdә hәr bir nazirliyin özünün
ayrıca qanunu var. Onların hәr birinin hökmü dә
yarım saat әrzindә yerinә yetirilir. Sәnin
bircә işindәn xoşum gәldi ki, İran
tәbәәliyindәn çıxmamısan. Yoxsa
sәninlә başqa cür rәftar edәrdim. Dur
ayağa, cәhәnnәm ol, ya allah!...”
Gördüm oturmaq yeri deyil. Durub yola
düşdüm. Xәcalәtimdәn tәrlәyib,
cimcilaq su olmuşdum. Mirzә Kazım bәy sevincәk
gәlib soruşdu:
“Misir konsulundan şikayәt elәdinmi?”
“Yox,” -- dedim. -- “Mәsәlә
başqadır. Xudahafiz.”
Mәşәdi Hәsәn ilә oradan
çıxıb dedim:
“Hәrçәnd ki, daha gecdir. Amma bu
gün bu işi başa çatdırmaq lazımdır.
Gedәk hәrbi nazirliyә, görәk
başımıza nә gәlir.”
Hәrbi nazirliyә gәlib çatdıqda
qarovullardan hәr birinin tüfәnglәri baş-başa
çatıb bir tәrәfdә oturub çubuq
çәkdiklәrini gördüm. İçәri
girmәk istәdim. Soruşdular:
“Haraya?”
Mәşәdi Hәsәn dedi:
“Әrizәçidir.”
Bilmirәm, nә işarә
elәdilәr. Mәşәdi Hәsәn dedi:
“Yaxşı, yaxşı, qayıdan baş.”
İçәri girdik. Әsәd bәy
fәrraşbaşının sorağını tutduq.
Otağını göstәrdilәr. Gördüm on yeddi
yaşında gözәl bir oğlandır. Әynindә
başdan ayağa gülәbәtinli sәrdarısı
var idi. Vüqarla yuxarı başda әylәşmişdi.
Salam verib, kәmali-әdәblә Hacıxanın
mәktubunu tәqdim elәdim. Oxuyub soruşdu:
“Kimdәndir?”
Dedim:
“Gәrәk möhürü vә
imzası olmuş ola.”
Dedi:
“Möhür vә imza
Mәmmәdәlidir. Amma tanımıram.”
Dedim:
“Hacıxandır.”
Kağızı mәnim üstümә
tullayıb:
“Bu gün olmaz,” -- dedi. Sonra üzünü
yana çevirdi. Yaxınlaşıb kağızı
yerdәn götürmәk bәhanәsi ilә
yavaşca bir imperial ovcuna qoyaraq dedim:
“Fәrraşbaşı, mәn
qәribәm, hәm dә müsafirәm,
tәvәqqe elәyirәm....”
Mәn sözümü qurtarmamış
imperialı görәn kimi dedi:
“Deyin qulluqçu Mirzağa gәlsin buraya.”
Gördüm üzü günәş kimi
şölә saçan, ondan da xoşgül bir oğlan
gәldi. Әsәd bәy soruşdu:
“Vәzir tәkdirmi?”
“Yox,” -- dedi, -- “sәrtib Gәrrusi
oradadır. Pul tәhvil verir, nazir dә oradadır.”
Әsәd bәy mәnә dedi:
“Bir az әylәş.” -- Sonra Mirzağaya
tapşırdı ki, vәzir tәk olan kimi ona
xәbәr versin.
Yarım saatdan sonra Mirzağa gәlib,
hamının getdiyini bildirdi. Fәrraşbaşı otaqdan
çıxdı. Az sonra qayıdıb mәni işarә
ilә çağırdı. Durub onun dalınca getdim.
Ağzını qulağıma yaxınlaşdırıb
dedi:
“Bu qulluqçuya bir zad ver.”
“Gözüm üstә,” -- dedim.
Üç dәnә beş
qranlığım var idi, çıxarıb
hamısını verdim. Pәrdәni qaldırdı.
Gördüm vәzir pul kisәlәrini iki fәrraşa
yüklәyib başqa qapıdan yola saldı.
Ortalıqda bir az qızıl
pul qalmışdı. Vәzir onları
bircә-bircә tәrәzidә
çәkirdi. Mәn baş әyib әllәrim
döşümdә dayanmışdım. Bu
vәziyyәt on dәqiqәdәn artıq davam
elәdi. Vәzir pulları çәkib tirmә
kisәyә qoyandan sonra üzünü mәnә
tәrәf çevirdi.
“Nә istәyirsәn?” -- dedi.
“Әrzim var,” -- dedim.
“De görәk!”
Daxili vә xarici işlәr nazirlәri
ilә görüşәn vaxt söylәdiyim ilk
sözlәri deyib әylәşmәk izni istәdim.
Tәәccüblә mәni başdan ayağa
qәdәr süzüb dedi:
“Ağa füzul, sözünü ayaq
üstә deyә bilmәzsәnmi? Xәstә-zad
deyilsәn ki?!”
“Әrzim bir qәdәr uzundur,” -- dedim.
“Nә qәdәr uzun olur-olsun, ayaq
üstә dayan, söylә,” -- dedi.
Gördüm oturmağa icazә
vermәyәcәk. Qanı da bәrk qara idi. Bir söz
desәydim yanından qova bilәrdi. Bununla belә dedim:
“Cәnab vәzir, sizi and verirәm
islampәnah padşahın cıqqasına, izin verin oturum, öz dәrdimi
söylәyim.”
İstәr-istәmәz dedi:
“Әylәş görәk.”
Mәn oturdum. Әrz elәdim:
“Mәn allahın bir sәyyah
bәndәsiyәm. Özüm dә
Cәfәrimәzhәb müsәlmanam. Bütün
Avropa ölkәlәrini gәzmişәm. Bir çox dövlәtlәrin
qoşunlarını görmüşәm. Onların
nizam-intizamından, hәrbi nazirlәrinin halından xәbәrdaram.
Müqәddәs Mәşhәd şәhәrindәn paytaxt
hesab olunan bu şәhәrә qәdәr mәn
sәrhәd qoşunlarının
kazarmasından, top-topxanadan, sursatdan, qaladan,
müdafiә xәttindәn, bürcdәn bir
iz-әsәr görmәdim. Tәkcә
Mәşhәd şәhәrindә bir neçә
nәfәr sәrbaz gördüm. Kaş ki, heç
onları da görmәyә idim. Hamısı
muzdurların, palçıq işindә
işlәyәn
fәhlәlәrin günündә idilәr.
İndi bu qәdim tarixә malik olan dövlәtin
hәrbi naziri olan cәnabınızdan soruşuram: İran
dövlәtinin vәziyyәti iki haldan kәnarda deyil. Ya
bütün qonşularla sülh ilә rәftar edib,
xatircәmsiniz ki, heç bir müharibә olmayacaqdır.
Belә olduqda daha bu qәdәr sәrtip, mirpәnc,
әmirtuman, sәrdar әkrәm, sәrdar әfxәm,
sәrdar әzәm, hәrbi nazirlik vә kağız
üzәrindә yazdığınız iki yüz min nәfәrlik
qoşun nәyә lazımdır? Mübarәk әrki
qorumaq üçün iki-üç fövc qoşun
kifayәt elәr. Hәr şәhәri dә bir
hakimә tapşırarsınız. O da otuz-qırx
nәfәr maaşsız türk vә iraqlı
fәrraşı ilә haman şәhәri qoruyar. Ona
görә ki, iranlı padşaha itaәt etmәyi
özünә borc bilir. Tutaq ki, belә olmadı, ikinci hal
üz verdi. Belә fәrz
edәk ki, İran dövlәtinin qarşısına bir
düşmәn çıxacaq. İran dövlәti
dә onunla müharibә etmәyә mәcbur olacaq.
Belә olduqda sizin müasir dövrün tәlәb etdiyi
sәviyyәdә tәlim görmüş qoşununuz
bәs hanı? Müharibә sursatı, düşmәnin
qarşısını ala bilәn silah, top-tüfәnginiz
haradadır? Silah anbarları, qoşun üçün
lazım olan geyim hanı? Sizin sәrhәd
qoşunlarınız neçә fövcdür? Onlar sәrhәddin hansı
mühüm nöqtәlәrindә
yerlәşdirilmişdir? Sizin hәrbi
xәstәxanalarınız hanı? Ordularınızın
hәkimlәri, cәrrahları kimlәrdir? Dava-dәrman
vә cәrrahlıq üçün lazım olan
avadanlığınızı harada yerlәşdirirsiniz?
Millәt vә vәtәn yolunda şәhid olanları
vә yaralananları hansı nәqliyyat vasitәsi ilә müharibә
meydanından arxaya daşıyacaqsınız? Vәtәni
vә dini müdafiә edәn mücahidlәr
üçün mәmlәkәtin hansı
yerlәrnidә saxlolar tikibsiniz? Düşmәnin hücumlarını dәf
etmәk üçün hansı yerlərdә zәruri
vaxtlarda işә yarayan möhkәm vә alınmaz qalalar
düzәltmisiniz? Dörd tәrәfdәn
vәtәnimizә göz dikәn saysız-hesabsız
düşmәnlәrin qarşısını iyirmi
yaşlı sәrtiplәrlә, altmış yaşlı
әsgәrlәrlә almaq olarmı? Bu qәdәr
iyirmi yaşlı sәrtiplәr dövlәtin vә
millәtin yolunda hansı parlaq xidmәtlәrinә
görә sәrtiplik
hәmayili vә qılıncına layiq hesab ediliblәr?”
Söz buraya çatanda vәzirin rәngi
ağappaq oldu. Qorxunc sәslә bağırdı:
“Әsәd, Әsәd, Әsәd!”
Әsәd bәy fәrraşbaşı
gәldi. Vәzir dedi:
“Bu füzul, ağzı yava köpәk
oğlunu hansı it oğlu buraya buraxıbdır?”
Әsәd bәy qorxa-qorxa dedi:
“Qurban, Hacıxan mәnә bir mәktub
yazmışdı.”
“....Yemişdi atasıynan,” -- dedi. -- “Vurun bu
köpәk oğlunu, vurun! Vurun! Çәkin atın
bayıra!”
Daha bilmәdim ki, nә oldu. Hey sillә,
tәpik idi ki, yağış kimi mәnim
üz-gözümә yağırdı. Bir vaxt
gördüm ki, nә çiynimdә әba qalıb, nә
dә başımda papaq. Beş-altı nәfәr
әl-ayağımdan, yaxamdan tutub sürüyür.
Pillәkanların başında belimdәn elә bir
tәpik ilişdirdilәr ki, axırıncı pillәdәn
düşüb yerә sәrildim, neçә
nәfәr dә aşağıdan hücum
çәkdilәr. Tutub zindana aparmaq istәdilәr.
Dedim:
“Baba, allah rizasına, әl çәkin
mәnim yaxamdan. Vәzir buyurdu ki, salın bayıra, daha
demәdi ki, dama basın.”
Dedilәr olmaz!
Mәşәdi Hәsәn
özünü yetirdi.
İngiliscә soruşdu:
“Aman, qardaşım, sәnә nә oldu?”
Cavab verdim:
“Olan oldu. Amma tutmaq hökmü vermәyibdir. Bir
tәhәr elә buradan başımızı
götürüb qaçaq.”
“Pulun var?” -- deyә Mәşәdi
Hәsәn soruşdu.
“Heç nә yoxumdur,” -- dedim.
“Saatını çıxart,” -- dedi.
Nә qәdәr istәdim saatımı
cibimdәn çıxaram, bacarmadım, әlim әsirdi.
Mәşәdi Hәsәn cibimi cırıb, saatı
çıxartdı. Zәnciri ilә fәrraşlara verdi.
Onlar bizim yaxamızdan әl çәkib, saata qiymәt
qoymaq, dәyәrini bölüşdürmәklә
mәşğul oldular. Biz aradan çıxdıq.
Küçәdә özümә gәlәndә
gördüm ki, başım açıqdır, әbam da
çiynimdә deyil. Mәşәdi Hәsәnә
dedim:
“Qardaş, tutalım ki, әbasız
getmәk olar, axı başıaçıq neylәyim?”
Mәşәdi Hәsәn
fәrraşlardan birinә bir qran vәd edib,
papağımın dalınca göndәrdi. Fәrraş
papağımı gәtirib bir qranı aldı. Bu
dәfә dә qarovulların girinә keçdik; onlar
da bizdәn çaypulu istәyirdilәr. Bilmirәm,
Mәşәdi Hәsәn onlara nә verdi. Oradan da bir
tәhәr keçdik. Әzilmiş, didilmiş
bәdәn, axsaq ayaq vә ağlar gözlәrlә bir
tәhәr evә tәrәf yollandıq. Yolda
Mәşәdi Hәsәnә yalvarıb iltimas
elәdim ki, mәnim başıma gәlәn hadisә
haqqında Yusif әmiyә bir kәlmә belә
demәsin.
Evә çatdıq, Yüsif әmi
mәni görәn kimi dәhşәt
içәrisindә özünü mәnә
çatdırıb dedi:
“Vay, vay, bәy ağa, sәnә nә
olub, rәngin niyә belә qaçıb, nә
üçün bәdәnin әsir?”
Dedim:
“Cavab vermәk halım yoxdur,
yorğan-döşәk gәtirin.”
Yusif әmi yorğan-döşәk
gәtirәn kimi mәn huşsuz düşdüm.
Özümә gәlәndә gördüm
çıraq yanır. Neçә nәfәr mәnim
әtrafıma toplaşmışdı. Onlardan biri
nәbzimi bir әli ilә tutmuş, o biri әlini
alnıma qoymuşdu. Bildim ki, hәkimdir. Mәn
gözlәrimi açan kimi hәkim soruşdu:
“Necәsәn, haran ağrıyır?”
“Heç yerim ağrımır,” -- dedim.
Hәkim üzünü Yusif әmiyә
tutub dedi:
“Qorxma, allah haqqı, heç bir qorxusu yoxdur.”
Gördüm Yusif әmi ağlaya-ağlaya
deyir:
“Ay hәkimbaşı, qurbanın olum, buna bir
şey olsa mәn daha anasının yanına gedә bilmәrәm. Gәrәk
özümü öldürüm.”
Hәkim yenә dә dedi:
“Allahın bәndәsi, and içirәm
ki, heç nәyi deyil. Bir az iztirab keçirib,
ürәyi narahatdır. Bu da ona qәflәtәn üz
verәn kәdәrli bir hadisәdәn ola bilәr.
Әhәmiyyәti yoxdur, keçib gedәr. Әgәr
içki içәndir, bir az konyak, ya da köhnә
çaxır verin içsin. Onda rahatlanar.”
Yusif әmi dedi:
“İndiyәcәn içmәyib,
әgәr lazım bilirsinizsә, çarә yoxdur,
vermәliyik içsin.”
Mәn bunu eşidәn kimi dedim:
“Allah elәmәsin, ölsәm dә
içmәrәm. Yusif әmi, mәn xәstә
deyilәm. Ürәyini sıxma.”
Dikәlib yerimdә oturdum. Hәkim dedi:
“Bir şeylә başını
mәşğul elәyin. Nәyә çox
hәvәsi varsa onu verin. Şer kitabı verin, ya da
çalan, oxuyan çağırın, bir az kefi
kökәlsin.”
Yusif әmi dedi:
“"Tarixi-Nadiri" kitabını daha
çox xoşlayır.”
Hәkim güldü, bunu Yusif әminin
sadәlövhlüyünә yozdu. Sonra dedi:
“Bir az nanә cövhәri alıb
gәtirin, çay qoyun, iki-üç damcı
çayına damızdırın verin içsin.”
Hәkim iki şüşәdә
içmәli dәrman üçün nüsxә
yazıb verdi. Hәm dә tapşırdı ki, hәr iki
saat yarımdan bir yarım fincan qәhvә içdirin.
“İnşaallah, daha bundan sonra hәkim-zad
lazım olmayacaq,” -- dedi. -- “Әgәr lazım olarsa
yenә dә mәnә xәbәr verin,
gәlәrәm, allah amanında.”
Mәşәdi Hәsәn beş qran
hәkimә verdi. Özü dә dәrmanları
almağa getdi. Az keçmәdәn dәrmanla
qayıtdı. Bu vurhayda mәn tez-tez Mәşәdi
Hәsәnә işarә ilә andırırdım
ki, mәtlәbi Yusif әmidәn gizlin saxlasın.
Birdәn yadıma düşdü ki, yazıq Mәşәdi
Hәsәn nahar da yemәyibdir. Üzr istәdim.
Dedi:
“Heç eybi yoxdur, canınız sağ olsun.”
Yusif әmi mәndәn soruşdu:
“Bәs sәn özün harada nahar
yemisәn?”
“Mәn başqa yerdә nahar yemişәm,”
-- dedim.
Mәşәdi Hәsәn güldü.
Xülasә, o hadisә zamanı
aldığım zәrbәlәr üzündәn
iki-üç gün bayıra çıxa bilmәdim.
Dördüncü gün Hacıxan mәni yoluxmağa
gәldi. Amma onun aşpazı Qulamәli o vaxt
gördüyümün әksinә olaraq tәmiz,
tәzә paltar geymişdi. Başına tәzә
yumurta qılıqlı papaq qoymuşdu. Belinә
xәncәr taxmışdı. Mahud әba örtüb
Hacıxanın arxasında dayanmışdı. Hacıxan
mәni zәif, solğun gördükdә soruşdu:
“Olmasın azar, nә xәbәrdir? Bu
gün Mәşәdi Hәsәn әhvalatı
mәnә söylәdi. Dedi ki....”
Mәn onun sözünün arasına girib,
mәtlәbi tamamlamağa qoymadım. Çünki qorxdum
Yusif әmi hal-qәziyyәdәn xәbәrdar olsun.
Üzümü Yusif әmiyә tutub dedim:
“Әmican, siz tez samovara od salın.”
Yusif әmi otaqdan çıxan kimi Hacıxan
dedi:
“Ay bәy, bu nә bәladır ki,
sәnin başına gәldi?”
“Daha olan olub, keçәn-keçibdir.”
“Axı necә oldu ki, sәni bu
qәdәr döydülәr?”
Әhvalatı tәfsilatı ilә
nәql etdim. Tәәccüblә dedi:
“Sәn dәli olmusan nәdir? Bu
ölkәdә mәgәr bü kimi sözlәri
qürur vә tәkәbbürdә özünü
firon vә Şәddaddan üstün hesab edәn
hәrbi nazirin yanında danışmaq olar? Bunların
әlindәn mәmlәkәti çapmaqdan,
dövlәtә, millәtә xәyanәt
etmәkdәn başqa bir iş gәlmәz.
Dövrün vәziyyәtindәn heç bir şey
başa düşmürlәr. Mәn özüm dә
aldığım bu xanlıq lәğәbindәn
utanıram. Ancaq neylәyәsәn, bütün xanlar ya
mәnim kimi, ya da mәndәn betәrdirlәr.
Hamısı eyni düşüncә vә fikrә
malikdirlәr. Görüş dairәsi hamısında
darısqaldır. Ancaq bircә şey haqqında
düşünürlәr. Mәn әvvәldәn
nә mәqsәdlә bu nanәciblәri
görmәk istәdiyini bilsәydim onların yanına
getmәyinә әsla razı olmazdım. Bunların
әvәzinә sәni möhtәrәm bir zatın
yanına aparardım. Görәrdin ki, o, insaniyyәt
vә mәrifәtin cövhәri, qeyrәtin, vәtәnpәrvәrliyin
canlı nümunәsidir. Onun pak zatı millәtә
mәhәbbәt palçığı ilә
yoğrulmuşdur. Öz könül lövhәsindә
Vәtәn adı, vәtәnә
mәhәbbәtdәn başqa bir söz
yazmamışdır. Vәtәnpәrvәrlәrin
qiblәgahı olan o möhtәrәm zat sәninlә
bir dәrddәdir. Vәtәnә mәhәbbәt uğrunda
başına gәlәn bu münasibәtin
müqabilindә sәni elә bir feyzә vә
nemәtә çatdıracağam ki, indiyәdәk
gördüyün bütün cövrü-cәfanı
unudasan. İndi möhtәrәm şәxsin yanına
gedib danışacağam, elә elәyәcәyәm
ki, o, sәni öz hüzuruna çağırsın.
Qeyrәt vә tәәssübün kövsәr
suyundan sәnә o qәdәr badә içirsin ki,
atәşin tamamilә sönsün.”
Hacıxan sonra soruşdu:
“Halın indi necәdir?”
“Zәrәr yoxdur,” -- dedim. -- “Bunların
hamısı keçәr. Hәlә eşqin
әvvәlidir.”
Çay hazırlandı. İçdik. Bir az
da söhbәt elәdik. Hacıxan Yusif әmi ilә bir
az zarafatlaşdı, sonra vidalaşıb getdi. Sabahı
gün gördüm bir nәfәr gәlib dalandardan
mәnim adımı vә mәnzilimi soruşur. Göstәrdilәr.
Çıxıb yuxarı gәldi. Әdәblә salam
verib dedi:
“Sizi bir yerdәn istәyiblәr. Xahiş
elәdilәr, әgәr vaxtınız varsa oraya
tәşrif gәtirәsiniz. Nişan bu ki, Hacıxan
sizә bir şey vәdә elәyibdir.”
O saat mәtlәbin nә yerdә
olduğunu anladım. Dedim:
“Siz bir qәdәr әylәşin,
mәn bu saat gәlәrәm.”
Tez bazara gedib, dörd tümәnә bir
әba alıb evә qayıtdım. Әlqәrәz,
yola düşdük. Bir az getdikdәn sonra mәni
müşayiәt edәn dedi:
“Meyliniz varsa tramvayla gedәk.”
“Xeyr,” -- dedim. -- “Gәzә-gәzә
getmәyimiz yaxşıdır.”
Nәhayәt, tәntәnәsi sahibinin
әzәmәtindәn xәbәr verәn
böyük bir imarәtin qapısına gәlib
çatdıq. İçәri girdik. Al-әlvan
gül-çiçәklә bәzәnmiş
gözәl, sәfalı bir bağ gördüm. Bir
dәstә xidmәtçi hәrәsi bir
tәrәfdә öz işi ilә mәşğul
idi. Heç kәsin o biri ilә işi yox idi.
Pillәlәri yuxarı qalxıb, imarәtin ikinci
mәrtәbәsinә çıxdıq. Böyük
bir zaldan keçdik. Otaqlardan birinin qapısı
qabağında bir xidmәtçi dayanmışdı.
Pәrdәni qaldırdı. Simasında nәcabәt
vә böyüklük әlamәtlәri aşkar
görünәn bir şәxs kürsü üstündә
әylәşmişdi. Elә bil insan paltarı geymiş
mәlәk idi. O möhtәrәm zatın
simasını, cazibәli, mәrd sifәtini görәn
kimi mәndә olan bütün qәm-kәdәr yox
oldu. Sәmim-qәlbdәn salam verdim. Mehriban,
gülәrüzlә salamımı alıb buyurdu:
“Bismillah, buyurun.”
Mәn xalçanın üstündә
әylәşdim.
“Yaxın gәlin, yaxın gәlin,” -- buyurdu
vә yanındakı kürsüyә işarә edib
orada әylәşmәyimi tәkidlә xahiş
elәdi. Mәn göstәrdiyi yerdә
әylәşdim. Kef-әhval soruşub, xoş-beş
mәrasimini yerinә yetirdikdәn sonra dedi:
“Sizin adınız İbrahim bәymidir?”
“Bәli,” -- dedim.
Buyurdu:
“Misirin havası çox istidir. Bu uzun
müddәtdә necә dözüb orada
yaşayırsınız? Eşitmişәm, uzun
illәrdәn bәri orada mәskәn salmısız.”
“Bütün çәtinliklәr adәt
vasitәsilә asanlaşır,” -- dedim. -- “Biz dә
oranın ab-havasına adәt elәmişik.”
Buyurdu:
“Doğrudur, hәr şey adәtdәn
asılıdır.” -- Azca sükutdan sonra әlavә
elәdi: -- “Böyüklәrdәn birinin sizin
haqqınızda hörmәtsizlik göstәrdiyini
eşitmişәm. Hәqiqәtәn çox
tәәssüf etdim, hәdsiz kәdәrlәndim.
Amma nә etmәli, yanmaq vә dözmәk
lazımdır. Tәәssüflәr olsun! Sizin
canınız sağ olsun, onlara da allah insaf versin. Doğrusu
budur ki, mәn istәdim sizinlә söhbәt
elәyәm, görәm bu danışıqlardan sizin
mәqsәdiniz nәdir. Nә istәyirsiniz, nә
üçün İrana gәlmisiniz? Sizcә, bizim
İranın nöqsanı nәdәn ibarәtdir?
Bәlkә elә siz dә yanılırsınız?”
Әrz elәdim:
“Bu sәfәrdәn mәnim yeganә
mәqsәdim vәtәnimin xaki-pakını ziyarәt
etmәk idi. Amma әvvәlcә bunu da әrz
elәmәliyәm ki, bizim ailәnin vәtәnpәrvәrlik
tәәssübü bütün Misirdә
zәrb-mәsәldir. Bәli, biz İranı
canımızdan da әziz tuturuq. Ona görә ki, o bizim
müqәddәs vәtәnimiz,
sәlәflәrimizin hәyat sürdüyü,
ata-babalarımızın dәfn olunub әbәdi
uyuduğu yerdir. Buradan çox uzaqlarda olan Misirdә
vәtәnimin pәrişanlığı,
intizamsızlığı, vәtәn övladının
nadürüstlüyü, iş başında olanların
qәflәti, etinasızlığı vә
gücsüzlәrә hәdsiz-hesabsız zülmü
haqqında xoşagәlmәyәn sözlәr
eşidirdim. Ancaq vәtәnә olan böyük
mәhәbbәt üzündәn inanmaq istәmirdim.
Nәhayәt, belә qәrara gәldim ki, gәlib
hәr şeyi öz gözümlә görüm. Cavanlığın
havası da başıma vurdu. Daha heç nәyә
baxmayıb, sәfәrә çıxdım.
Sәrhәddә qәdәm qoyandan bu paytaxt
şәhәrinәdәk hәr nә
gördümsә, çox tәәssüf ki, Misirdә
deyilәnlәrin hamısının doğru olduğunu
göstәrdi. Xoşagәlәn bir şey yoxdur. Ona
görә dә bu viranlığın, geriliyin,
qәflәtin vә rüsvayçılığın
sәbәbini mәmlәkәtin
vәzirlәrindәn soruşmaq qәrarına gәldim.
Dedim bәlkә bunların hamısının
üzürlü vә ağlabatan sәbәblәri
vardır. Min tәlәş vә vasitә ilә
vәzirlәrin görüşünә nail oldum. Suallarımın
cavabında sillә, yumruqdan başqa bir şey
görmәdim. Tәhqirli söyüşlәr,
istehzalı gülüşlәrdәn başqa bir şey
eşitmәdim. Necә deyәrlәr, allah müsәlmana da qismәt
elәmәsin, kafirә dә!”
Dedi:
“Әvvәlcә qanun barәsindә.
Qanun dedikdә sizin mәqsәdiniz nәdәn
ibarәtdir? Bunun üçün nә etmәk
lazımdır?”
Dedim:
“Qanunun mәnası vә izahı çox
genişdir. Lakin әn azı onun hüquq vә
vәzifәlәrinin nәdәn ibarәt olduğunu
bilmәk demәkdir.”
“De görüm, bu hüquqlar
hansılardır?”
Dedim:
“Qanun mövcud olduğu tәqdirdә
millәtin tәlәb etdiyi vә onu әlә
gәtirmәk uğrunda vuruşduğu hüquqlar dörd
hissәdәn ibarәtdir:
Birincisi -- vәtәnin özünә aid
hüquqlar;
İkincisi -- vәtәn övladına aid
hüquqlar;
Üçüncüsü -- vәtәni
idarәetmә işlәrinә aid hüquqlar;
Dördüncüsü -- vәtәnin
ümumi hüquqları.
Vәtәn orqanizminin dörd
ünsürü yerindә olan bu dörd hüquq
bütün bölgülәri vә
tәfәrrüatı ilә üzvi şәkildә
bir-birinә bağlıdır. Bunlara isә
ümumiyyәtlә milli hüquqlar deyilir. Onun
tәfsilatı vә tәrtibatı mәcmuuna da qanun
deyilir. Qanunun hökmlәri isә hәr kәsin
haqqında, istisnasız olaraq icra olunmalıdır.
V ә t ә n i n
ö z ü n ә a i
d h ü q u q l a r. Bunlar
vәtәnin azadlığı vә istiqlaliyyәtini
qorumaqdan, nizam-intizam yaratmaq, özümüz üçün
vәtәn hesab etdiyimiz vә İran
adlandırdığımız bu xaki-pakın sakinlәrinin
sәadәtini tәmin etmәkdәn ibarәtdir.
İcazәmiz vә razılığımız olmadan әcnәbilәrdәn
bir nәfәrinin belә onun sәrhәddindәn bir
addım bu tәrәfә keçmәsinә yol
vermәmәliyik. Hәlә onların bu torpağın
bir hissәsini istila etmәk vә ya bir
guşәsindә özünә yer elәyib ordu saxlamaq
bir tәrәfә dursun!
V ә t ә n
ö v l a d ı n a a i
d h ü q u q l a r. Bunlar
vәtәndә yaşayan hәr bir kәsin
hәyatı, namusu, malı vә şәrәfinin
öz hәmvәtәnlәri vә ya
әcnәbilәrdәn olan güclülәrin
tәcavüzündәn qorunmağı demәkdir. Bu da o
demәkdir ki, hal-hazırda olduğu kimi, filan xanın
fәrraşları abırlı bir şәxsin cavan oğlunu
günün günorta çağı kiçik bir
bәhanә üstündә tutub dama basmaqla
cәrimә etmәmәlidirlәr. Bu cavanın
tәqsiri isә atasının varlı vә abırlı
olmasından başqa bir şey
deyildir vә mәhz abırına
qısıldığına görә dә ondan istәdiklәrini
alırlar. Yaxud filan hakimin ata minib bazardan keçәn arvadını
müşayiәt edәn, 30-40 әliçomaqlı
fәrraş dükanında әylәşib öz işi
ilә mәşğul olan fağır bir alverçinin
başını zopa ilә
yara bilmәz. Hey qışqırıb
demәmәlidirlәr ki; "Gözlәrini yum!",
"Kor ol!", "Dur! Otur! Çıx yuxarıya!
Düş aşağıya!" Әgәr bu hüquqlar
mövcud olsa, elәyә bilmәzlәr ki, adamın
qohumlarından biri müqәssir olduqda onu vә ondan
әlavә onun beş-on nәfәr başqa qohumunu da
tutub, ayaqlarına kündә-zәncir vuraraq
hәbs etsinlәr, var-yoxlarını
әllәrindәn
çıxardıqdan sonra buraxsınlar; onlar da
çarәsiz qalıb öz evini, yurdunu tәrk
etmәyә, vәtәndә qalıb zәlil
olmaqdansa, qürbәt dәrdi çәkmәyә
mәcbur olsunlar, әcnәbi torpağında mәhv olub
aradan getsinlәr.
V ә t ә n i
i d a r ә e t m ә i
ş l ә r i n ә a i
d h ü q u q l a r.
Vәtәnin vә әhalinin sәadәtini tәmin
etmәk üçün bir-birindәn ayrı iki orqan --
qanunverici vә icraedici orqanlar olmalıdır. Bu iki
müstәqil orqanın başında duran yeganә
şәxs padşahın zati-alilәridir. O, irsәn
vә haqlı olaraq bu iki orqanı idarә etmәlidir.
İndi gәlin görәk vәtәnә aid bu
hüquqdan, yәni mәmlәkәtdә işlәrin
nizama salınmasından, vәtәndaşların sәadәtinin
tәmin olunmasından -- ümumiyyәtlә yerinә
yetirilmәsi üçün şahın mәsuliyyәt
daşıdığı bu hüquqlardan bir nişanә
vardırmı? Әgәr vardırsa, nә
şәkildәdir? Hәlә bunların da
üzәrindәn keçәk. Bәluçistan
mәmlәkәti İran dövlәtinin qüdrәti
vә şövkәtinin әsaslarından biridir.
İngilis dövlәti heç bir sәbәb olmadan ona
asanlıqla sahib çıxdı. Vәtәnimizin
böyük bir hissәsi hesab olunan Herat indi
әfqanlıların әlindәdir. Dünәn
torpağı yüz min iranlının qanı ilә al
rәngә boyanan Sәrәxs zahirәn İranın
olsa da, hәqiqәtdә özgәnin әlindәdir.
Başqa yerlәrә nisbәtәn köhnәlmiş
mәsәlә olsa da, Qafqaz ölkәlәrinin dә
vәziyyәti eynidir. Vәtәn övladının
mәhәbbәtinin nә dәrәcәdә
olduğunu isә bununla qiyas etmәk olar ki, hәr il
azı әlli min iranlı hakimlәrin vә qüdrәt
sahiblәrinin zülmündәn baş götürüb
xarici ölkәlәrә mühacirәt edir. Heç
kәs dә onların haraya getmәlәri,
vәtәni vә ailәlәrini nә
üçün tәrk etmәlәri qayğısına
qalmır.
V ә t ә n i n
ü m u m i h ü q u q l
a r ı. Bu, cәmiyyәtin hәr bir fәrdinin
hüququna şamil olan ayrı-ayrı
xoşbәxtliklәrin mәcmusundan ibarәtdir. Lakin
cәmiyyәtin ayrı-ayrı üzvlәri o
sәadәti әlә gәtirmәk istәsә
dә ona tәklikdә nail ola bilmәzlәr.
Fәqәt birlәşdikdә bu sәadәti
әhya edib, onun ümumi sәmәrәsindәn faydalana
bilәrlәr. Vәtәndaşlar vәtәn
torpağını öz övladlarından daha artıq
sevmәlidirlәr. Dini qorumağa borclu olduqları kimi,
vәtәni qorumağı da özlәrinә vacib
bilmәlidirlәr. Belәliklә dә
"vәtәnә mәhәbbәt -- dinә
mәhәbbәt demәkdir" kimi müqәddәs
vәzifәni yerinә yetirmiş olarlar.
İndi görürük ki, bu sәadәtin
davamı -- millәtin, vәtәnin, ümumi
sәrvәtin, şәriәt qanunlarının vә
hәyatın qorunması üçün qoşun, silah,
sursat, top-tüfәng, әdalәt vә nizam-intizam
lazımdır. Ancaq bәdbәxtlikdәn
görürük ki, hal-hazırda әziz
vәtәnimizdә düşmәni dәf etmәk
üçün millәtin qeyrәtli oğullarının
yanıqlı ahı vә göz yaşlarından başqa
bir şey yoxdur. Belә bir qәdim vә geniş ölkәdә
vәtәn övladının tәlim-tәrbiyәsi
üçün nә bir mәktәb var, nә dә
bir sәhiyyә idarәsi. Onun sakinlәrinin hüququnu müәyyәnlәşdirәn
bir qanun da yoxdur. Adi elm vә fәnlәrdәn dә bir
iz-әsәr görünmür.”
O möhtәrәm cәnab mәnim
sözlәrimi eşitdikcә
tәәssüratımın şiddәtindәn
titrәyir, gah tәәssüflә dizinә vurur,
bәzәn dә hәsrәtlә ürәyinin
dәrinliklәrindәn ah çәkirdi.
Dedim:
“Mәn günüqaranın tәqsiri nә
idi ki, bu dözülmәz vәziyyәtin sәbәbini
soruşmaq üstündә ömrümdә
eşitmәdiyim söyüşlәri mәnә
söylәmәkdәn әlavә o qәdәr
döydülәr ki, yorğan-döşәkdәn dura
bilmәdim.”
Söz buraya çatanda birdәn-birә
qәhәrlәndim, boğazım tıxandı,
ixtiyarsız olaraq hönkür-hönkür ağladım. O
möhtәrәm cәnab mәndәn dә bәrk
ağladı. Durub qollarını mәhәbbәtlә
boynuma doladı, mәni mehribancasına qucaqlayıb
üzümdәn, gözümdәn öpdü.
Ağlaya-ağlaya әlimdәn tutub dedi:
“Mәnimlә gәl.”
Otaqdan çıxanda xidmәtçi ilә
on-on iki yaşlı bir oğlanın qapının dalında
dayanıb bizim halımıza ağladıqlarını
gördüm, amma mәnә elә gәldi ki, onlar
mәtlәbdәn xәbәrsizdirlәr, bizim
ağlamağımızı görüb
köyrәlmişdilәr.
Bir-iki otaqdan keçdik. Möhtәrәm
cәnab üçüncü otağın qapısı
qabağında dayandı. Cibindәn bir açar
çıxarıb qapını açdı. Gördüm
kitabxanadır. Kitablar otağın dörd
dövrәsindә xüsusi sәliqә vә
gözәl tәrtiblә düzülmüşdü. Bir
kürsü ilә masa gәtirib:
“Әylәşin,” -- dedi. Sonra gedib altı
cild kitab gәtirdi vә әlavә etdi: --
“Kitabımız çoxdur, amma heç birisi bunlar
qәdәr sizin dәrdinizә yaramaz. Siz bunları
oxumaqla mәşğul olun, mәn gәrәk gedәm.
Bu gün salam günüdür. Ola bilsin ki, gec gәlәm.
Sizin üçün hәr şey hazırdır. Nә
vaxt istәsәniz buyurun çay-çörәk
gәtirsinlәr.”
Bir qutu papiros çıxartdı,
önümdәki masanın üstünә qoyub dedi:
“Nә qәdәr ki, Tehranda
qalacaqsınız -- mәnim qonağımsınız.”
Mәn öz
tәşәkkürümü bildirdim. O vidalaşıb
getdi.
Kitablara tamaşa elәmәyә
başladım. Gördüm dövlәtlәrin qanun
mәcәllәlәrini bir sırada düzüblәr.
Bunların içindә Osmanlı dövlәtinin qanunu,
rus zakonu, İngiltәrә vә Fransa qanunları da var
idi. Başqa tәrәfdә qurtuluşun rәhni olan
islam qanunşünaslığına vә üsuluna aid
kitablar var idi. Bu kitabxananın vәziyyәti mәni
hәdsiz dәrәcәdә sevindirdi. Sonra
möhtәrәm cәnabın özünün verdiyi o
altı cild kitabı gözdәn keçirmәyә
başladım. Gördüm әlyazmasıdır.
Gözәl vә pakizә yazılmışdır. Bunların
o möhtәrәm cәnabın öz
әsәrlәri olduğunu anladım.
İngiltәrә vә Fransa qanunlarından islamın
müqәddәs şәriәtindәki
hökmlәrә zidd olan maddәlәri
çıxarıb bir cilddә toplamış vә hәr
birinin dünya vә axirәtdәki
zәrәrlәrini mәntiqi dәlillәrlә
ayrıca şәrh etmiş, onların insanlığın
yüksәk şәninә yaramadığını
sübuta yetirmişdi. Bu cildin adını
"Lәnәtә gәlmiş qanunlar kitabı"
qoymuşdu. Bu adı kitabın cildindә iri xәtlә
yazmışdı. Osmanlı qanun kitabından da bir
neçә maddә ayırıb, onlara "Mәrdud"
ünvanı vermiş, bәzilәrinin altında
yazmışdı: "Çox gözәldir, amma bu gün
İranın vәziyyәtinә vә iranlıların
mәzaqına müvafiq deyil". Qalanlarının
altında qol çәkib yazmışdı: "İslamiyyәtin
müqәddәs şәriәtinin hökmlәri
ilә heç bir ziddiyyәti yoxdur. Hamısı sağlam
әqlә, mәtin fikrә uyğundur". Onların
düzgünlüyünün vә ya
yanlışlığının isbatı üçün
islamın fiqh kitablarından, hәdislәrdәn vә
böyüklәrin kәlamından kifayәtlәndirici
dәlillәr gәtirmiş vә izahlar vermişdi.
Onları da oxuduqca adam
ruhlanırdı. O möhtәrәm cәnabın
elm, siyasәt vә müasir biliklәr sahәsindәki
qüdrәtinә vә әhatәsinә heyran
qaldım. Öz-özümә dedim: "İlahi, bu
qeyrәtli şәxs, başının belә
qarışıq olmasına baxmayaraq, özümüzün
vә özgәlәrin bu qәdәr kitablarını
mütaliә vә hәr birini dәrindәn tәdqiq
etmәk fürsәtini necә tapmışdır?...” Xidmәtçi otağa girib dedi:
“Bismillah, buyurun, nahar hazırdır.”
“Әziz qardaşım,” -- dedim, --
“mütaliәnin lәzzәti mәni doyurubdur. Bu ruhani
qidadan ayrılıb cismani qida ilә mәşğul ola
bilmirәm. Siz, zәhmәt olmasa, bircә stәkan
çayla bir tikә pendir-çörәk gәtirin.
Xahiş edirәm başqa şey olmasın.”
Xidmәtçi dedi:
“Mәnә buyurublar sizin meyliniz necә
istәsә elә dә elәyim. Bu saat necә ki,
buyurdunuz elә dә edәcәyәm, narahat
olmayın.”
Xidmәtçi getdi. Az sonra bir stәkan
çayla, pendir-çörәk gәtirdi. Sәhәr
xidmәtçi ilә birlikdә bizim halımıza
ağlayan kiçik oğlan da gәlib әdәblә
salam verdi. Xidmәtçi getdi. Oğlan әylәşib,
şәkilli bir kitaba baxmağa başladı. Mәn
çayı içdim. O, utana-utana mәndәn soruşdu:
“Siz atamla nә üçün
ağlayırdınız, bizi dә ağlatdınız?”
“İş elә gәtirdi,” -- dedim.
Uşaq aydın cavab istәdi:
“Yox, xahiş edirәm sәbәbini
aydın deyәsiniz. Mәn gedib anama dedim. Buyurdu sizdәn gәlib soruşam.”
“Onda yaxşı olar ki, atandan soruşasan,” --
dedim.
“Atam bizә demәz,” -- dedi. -- “Özü
dә bizim yanımıza çox az gәlir. Evdә olanda
hәmişә bu otaqda әylәşib oxumaqla, yazmaqla
mәşğul olur.”
“Onda qulaq as deyim. Sәnin atanın
"İranabad" adlı bir kәndi var. Orada bir
xәstәlik törәnibdir. O kәndin sakinlәrinin
halına ağlayırdıq.”
Sonra soruşdum:
“Mәktәbә gedirsәnmi?”
“Bәli, Darülfünuni-Nasiriyә
gedirәm.”
“Yaxşı oxu, inşaallah, sәn dә
vәzir olarsan.”
“Kifayәt qәdәr biliyim olarsa,
әlbәttә ki, olaram.”
“Bәs elmin olmasa necә, onda vәzir
olmazsan?” -- deyә soruşdum.
“Yox,” -- dedi. -- “Allah elәmәsin.”
“Nә üçün?”
“Atam hәmişә savadsız
vәzirlәrә lәnәt oxuyur. Axı doğrudan
da, savadları olmaya-olmaya necә vәzirlik edirlәr?! Bir
molla başında әmmamә, çiynindә әba
minbәrә çıxanda ondan mәsәlә
soruşsalar o düzgün cavab verә bilmәzsә,
әlbәttә, utanacaq, belә deyilmi? Savadsız
vәzirlәrdәn dә bir söz soruşsalar
bilmәdikdә, mәlumdur ki, xalq içindә
başıaşağı olacaqlar.”
Bu uşağın huşu, zәkası
mәni heyran etdi. Dedim:
“Afәrin, afәrin! Mәn dua
elәrәm, sәn bilikli, savadlı vәzir olarsan. Heyf
ki, o günü görmәk üçün mәnim
ömrüm vәfa etmәyәcәk. Amma, inşaallah,
bizim övladımız o xoşbәxt zamanı
görәcәk vә sәnin kimi ağıllı
vәzirin nazirliyindәn faydalanacaqlar.”
“Sizin neçә yaşınız var?” --
deyә soruşdu.
“İyirmi doqquz yaşım var,” -- dedim.
“Әgәr mәn yaxşı oxusam, alim
olsam, әlli yaşımda vәzir ola bilәrәm.
İndi on iki yaşım var. Otuz sәkkiz il bundan sonra.”
Gördüm barmaqları ilә hesab edir. Azca
fikirdәn sonra başını qaldırıb dedi:
“Onda sizin dә altmış yeddi
yaşınız olacaq. Qorxmayın, qorxmayın! Adam var ki,
doxsan il, yüz il yaşayır. Atamın indi altmış
yaşı var. Gözlәrinә eynәk taxmadan
yazır.”
Dedim: "İlahi, bu uşağı
özün hifz elә. İranlı uşaqlar zatәn
xüsusi zәkaya malikdirlәr. Amma çifayda,
qәflәt yuxusunun evi yıxılsın, heyf, heyf!"
Gördüm vaxt keçir, o
möhtәrәm cәnabdan bir xәbәr olmadı. Ev
sahibinin izni olmadan getmәk dә әdәbdәn uzaq
idi. Tәzәdәn çay istәdim.
Gәtirdilәr. İçdim. Namaz qılmaq üçün
dәstәmazımı tәzәlәdim. İşin
gedişindәn bildim ki, bu gecәni burada qalmalı
olacağam. Namaz qılandan sonra yenidәn masanın
arxasında oturdum. O kitabları oxuduqca sevincim artırdı.
Hәrbi nazirin kötәklәri, saat vә әbamın
qarәt edilmәsi, ağır söyüşlәr
büsbütün yadımdan çıxdı.
Öz-özümә deyirdim: "Әgәr mәn bu
möhtәrәm cәnabı görmәyib o
sәfalәtlә bu şәhәri tәrk etsәydim,
şübhәsiz ki, kәdәrin şiddәtindәn
ölәrdim".
Günün batmasına yarım saat
qalmış möhtәrәm cәnab rәsmi
geyimlә qapıdan içәri girdi.
“Bağışlayın, vaxt azdır,
namazımı qılım gәlim,” -- dedi vә getdi. Azan
sәsi tәzәcә ucalmışdı ki, yenidәn
qayıtdı. Rәsmi geyimini dәyişmişdi. Ağ
tirmәdәn tikilmiş gözәl paltar geymişdi. Salam
verdi. Yerimdәn qalxıb әlindәn öpdüm. O da
mәnim alnımdan öpüb әylәşdi. Buyurdu:
“Bu gün tәk qaldınız, inşaallah
ki, darıxmayıbsınız.”
“Behiştdә kim darıxar,” -- dedim.
Güldü. Dedim:
“Mәnә içirdiyiniz bu badәnin
zövq vә nәşәsindәn hәlә
ayılmamışam ki, özümdәn xәbәrim
olsun. "Huşunu itirmiş nişansızdan nә
xәbәr verә bilәr". Mәn ki, bu
qәdәr incә mәtlәblәri dәrk
etmәkdәn acizәm. Bundan әlavә, o
qәdәr sevinirәm ki, başqa bir şey haqqında
düşünә bilmirәm. Valeh olmuşam, tamamilә
heyran qalmışam.”
“Mәn heç kәsә icazә
vermәrәm ki, kitabxanama daxil olsun,” -- dedi. -- “Sizi
tamamilә mәyus gördükdә, bütün
İranda heç kәsin qanundan xәbәri
olmadığını zәnn etdiyinizi
düşündüm. Ona görә dә sizә qanuna
malik olduğumuzu, lakin qanunun dustağa
salındığını göstәrmәk istәdim.”
“Hamısından yaxşısı Avropa
ölkәlәri qanunlarından bәzi zәrәrli
maddәlәri bir yerә toplayıb onları
"Lәnәtә gәlmiş qanunlar"
adlandırmağınızdır,” -- dedim.
“Әzizim,” -- dedi, -- “avropalıların
qanunlarında hәqiqi mәdәniyyәtә vә
insanlığın yüksәk prinsiplәrinә zidd olan
nә varsa özlәrininkidir. İşin
başlanğıcında qanun yazarkәn onların nә
kimi nәticәlәr verәcәyini başa
düşmürdülәr. Ancaq mәnә elә
gәlir ki, qüvvәdә olan bu qanunların qәbahәtini
indi özlәri dә anlamışlar. Fәqәt
iş-işdәn keçmişdir. Daha dәyişdirә
bilmәzlәr. Çünki qalmaqaldan, qarışıqlıqdan
qorxurlar. İndi artıq onların arifi dә, cahili dә bu
qanunlara adәt etmişlәr....”
“Siz bu qanunun maddәlәrinә izah
yazmamısınızmı?” -- deyә soruşdum.
“Bunların izahı çox genişdir,” --
dedi. -- “Yazmışam, dәftәr-kağızın
arasında qalıb. Bu maddәlәrin әsası
mәrhum Mirzә Tәqi Xan Әmir Nizamın
әfkarından ibarәtdir. Ancaq o mәrhumun özü
onları şәrh etmәmiş, yalnız xülasә
şәklindә deyib keçmişdir. İndi mәnim
yazdığım izahdan vәtәnin sәrvәtini
artırmaq üçün onların nә
dәrәcәdә faydalı olduqları aydın
görünür.”
“Belә qiymәtli cәvahiri olan bir
xәzinәnin toplanılması üçün bu
qәdәr zәhmәt çәkib ömür
tәlәf etdiyiniz halda onun hamıdan gizli saxlanıldığı
bir şәraitdә İranın vә iranlıların
sәadәti vә mәnfәәti üçün
nә faydası ola bilәr?”
Bu sözlәri eşidәn kimi, o
möhtәrәm cәnab dәrindәn elә bir ah
çәkdi ki, mәnim bәdәnim әsdi. O,
tәәssüflә dedi:
“Mәnim әzizim, hansı külü
başıma әlәyim?! Bu müqәddәs
mәramın irәlilәmәsi üçün
heç kәs sәsimә sәs vermir. Uzun müddәt
münasib fürsәt dalınca gәzdikdәn sonra bu
mәsәlәlәrin bәzisini tәklikdә
padşahın nәzәrinә çatdıra
bilirәm. Bunların icrası haqqında hökm
vermәyә onu razı salıram. Lakin bu hökmdәn
dörd nәfәr sevinirsә, qırx nәfәr
inciyir. O qırx nәfәr isә hәr hansı
vasitә ilә hökmün icrasına mane olur, min cür
hiylә, ovsunla mәsәlәni başqa cür
göstәrir, şahın xәyalında
vәsvәsә yaradır, nәhayәt, onu bu
işdәn әl çәkmәyә vadar edirlәr.
Belәliklә hәlә hökmün
mürәkkәbi qurumamış qaynar sudan çıxan
buxar kimi yuxarı qalxdıqca havaya qarışıb mәhv
olur. Şah da gah yaylaqdadır, gah da şikarda. Şәhәrdә
olanda da, adәtәn, hәftәlәrlә
hәrәmxanasından bayıra çıxmır.
Belә olduqda, әllәrindәn yaltaqlıq vә
mәsxәrabazlıqdan başqa bir iş
gәlmәyәn hünәrsiz, qeyrәtsiz
vәzirlәr xәlvәtdә şahla
görüşür, öz mәqsәdlәrini
әlә gәtirirlәr.”
“Axı işlәrin nizama düşmәsinin
onlara nә zәrәri var?” -- dedim.
“Heç bir zәrәri yoxdur,” -- dedi. --
“Fәqәt qorxurlar ki, işi iş bilәnlәr
әlinә tapşırsınlar, onlar da kәnarda qalsınlar. Çünki vәzirlik vә
hökumәtdәn bildiklәri şey ancaq şer
adlandırdıqları bir-iki yalan sözün quyruğunu
bir-birinә düyünlәmәkdәn ibarәtdir.
Bәzilәri bu vasitә ilә şahı
göylәrә qaldırıb, meraca
çıxarırlar. Bir parası da İskәndәri,
Daranı qәbirdәn çıxarıb, şahın
çiyni tüfәngli qarovulu vә
qapıçısı elәyirlәr. Şahı
әdalәtdә Әnuşirәvana, sәdaqәt
vә allahı tanımaqda Әbazәr vә Sәlmana
bәrabәr tutanlar da vardır.
O, utanmazlardan bir neçәsi şahın
meşәdә ayı öldürmәsini Xәndәq
davasında Әlinin zәrbәlәri kimi
göstәrirlәr. Alman imperatoru hәr il şikarda
İran padşahının ovladıqlarından yüz qat artıq
yırtıcı vә vәhşi heyvan vurur, amma alman
şairlәrindәn heç birisi onun tüfәnginin
mәdhinә qәsidә yazmamışlar. Çünki
o şairlәr bilirlәr ki, onu aldada
bilmәyәcәklәr. Nәsr yazmaqda az-çox
bacarığı olanlar da onun Avropa sәfәrini
dünyanı fәth etmәk әzmindә olan Filipp
oğlu İskәndәrin yürüşündәn
dә üstün tuturlar. Şahın İngiltәrә
mәlәkәsi ilә görüşünü
Süleymanla Bilqeys әhvalatı kimi qәlәmә
verirlәr. Belәliklә bir tәrәfdәn bu
içiboş sözlәrlә o yazığı
aldadıb başını qatırlar, o biri
tәrәfdәn dә özlәri rәiyyәti
çapıb-talayır, ölkәni viran edirlәr. Allaha
and olsun, bunların vәtәndә әmәlә gәtirdiklәri xarabkarlıq
Çingizin İrana etdiyi hücumlardan törәnәn
viranlıqdan da betәrdir.”
“Bәs bu işlәrin axırı necә
olacaq?” -- deyә soruşdum.
Dedi:
“Әslinә baxsan, bizim hәlә
ümidimiz tamamilә kәsilmәyib. Yenә bir ümid
yolu var. Çünki tәbiәtin işlәrindәn
biri dә budur ki, insanın hәr bir işә
hәvәsi, şövqü otuzdan әlli
yaşınadәk olur. Ondan sonra bәdәnin bütün
qüvvәlәri zәiflәmәyә
başlayır. Şahımıza gәldikdә isә
onunku bu işlәrdәn çoxdan keçibdir.... Tәәssüf
ki, şahlıq vәliәhdә çatanda
keçmişdәn elә bir şey qalmayacaq ki, ona
әsaslanaraq müәyyәn islahat әmәlә
gәtirә bilsin. Olan-qalan -- adlarını vәzir qoyub,
ölkәdәki bәrbad vәziyyәtin ilk
müsәbbiblәri sayılan bir ovuc alçaq
mәsxәrәbaz, yaltaq vә rüşvәtxorlardan
ibarәt olacaq. Biçarә vәliәhd işin
başlanğıcında kәlәfin ucunu tapa
bilmәyәcәk. Belә pәrişan bir vәziyyәt onun özünü
dә çaşbaş salmazsa o, böyük hünәr
göstәrmiş olar. Hәr halda, o vaxt ayıq vә
iradәli bir vәzir lazımdır ki, xarici siyasәt qarşısında
müqavimәt göstәrib, qonşulara
mәmlәkәtin daxili işlәrinә
qarışmaq fürsәti vermәsin. Yalnız belә
bir şәrait yarandıqda yeni şah ölkәnin
idarәsi üçün tәdbir görә bilәr.
Vәtәnimizin indiki vә gәlәcәk
vәziyyәtinin müxtәsәr tәsviri bundan ibarәtdir. Bununla belә,
deyilmәli mәtlәblәr çoxdur. Әgәr
ikinci dәfә buraya gәlsәniz hamısını
kağız üzәrindә görәcәksiniz....”
Bunları deyib, möhtәrәm cәnab
ucadan qışqırdı:
“Uşaqlar, şam gәtirin!”
Bu möhtәrәm cәnabın
söhbәtlәrindәn mәn o
dәrәcәdә sevinmişdim ki, az qalırdı
şadlığımdan oynayam. Xidmәtçi gәlib
dedi:
“Buyurun, şam hazırdır.”
Süfrә olduqca zәngin idi.
Cürbәcür lәzzәtli xörәklәr
hazırlamışdılar. Bilmirәm onların şamı
hәr gecә belә rәngarәng vә
tәntәnәli olur, yoxsa mәnim xatirim
üçün bu dәstgahı açmışdılar.
Süfrә başında
әylәşdik. Heç kәs yox idi. Yalnız o
kiçik yaşlı uşaq bizimlә süfrә
başında oturmuşdu. Mәn dedim:
“Bu gün ağazadә ilә söhbәt
elәyib, ondan çox ağıllı sözlәr
eşitdim. Allah saxlasın, әgәr bizim
qocalarımızın bu kiçik uşaq qәdәr
ağlı vә dәrrakәsi olsa idi heç bir
qәmimiz olmazdı.”
“Mәgәr o sizin yanınıza
gәlmişdi?” -- deyә möhtәrәm cәnab
soruşdu.
“Bәli,” -- dedim. -- “Xidmәtçi ilә
çay gәtirmişdilәr. Aramızda söhbәt
oldu.”
Möhtәrәm cәnab dedi:
“Әgәr meyliniz varsa,
mәmlәkәti idarә etmәk qaydaları
haqqında sizinlә hikmәt üzündәn qısaca
söhbәt elәyim?”
“Ürәkdәn istәrdim,” -- dedim.
Buyurdu:
“Әzizim, bu mәsәlә hamıya
bәllidir ki, mәmlәkәt vә şahlıq adlanan
dövlәtin hәqiqi mәnası müәyyәn
qaydalar әsasında bir yerdә toplanmış insan
cәmiyyәtindәn ibarәtdir. Nәzәri vә
әmәli hikmәtin incәliklәrindәn vә
hadisәlәrin xüsusiyyәtlәri sirlәrindәn
xәbәri olan bir para uzaqgörәn arif
tәdqiqatçının әqidәsinә
görә ictimai quruluşların vәziyyәti
hәqiqәtdә insanın fәrdi
әhval-ruhiyyәsi kimidir. Çünki dәrindәn
baxanda görürsәn ki, bir çox hallarda insanların
ictimai vә fәrdi yaşayış
vәziyyәtlәri bir-birinә oxşayır....”
Filosoflar deyirlәr: insanın ömrü
üç mәrhәlәyә -- inkişaf etmә,
sabitlәşmә vә ölgünlәşmә
dövrlәrinә bölündüyü kmmi,
dövlәtlәr vә bәşәr
cәmiyyәtlәrinin dә üç
mәrhәlәsi olur. Ancaq insan orqanizminin
zәifliyindәn vә ya güclülüyündәm
asılı olaraq bu üç mәrhәlәnin
vәziyyәti müxtәlif adamlarda fәrqli olur.
Yәni orqanizmi zәif adamlarda ölgünlәşmә
dövrü güclü olur vә sağlam adama
nisbәtәn daha tez gәlib çatır.
İnsanların ömründә nәzәrә
çarpan bu cәhәt dövlәtlәrin vә
bәşәr cәmiyyәtlәrinin dә
hәyatında özünü göstәrir.
Dövlәtlәr dә zәif olduqda, onların
inkişaf, sabitlәşmә vә
ölgünlәşmә mәrhәlәlәri
qısalır. Buna görә da bir para qәdim ictimai
quruluşlar orqanizmi zәiflәdiyinә görә,
sürәtlә aradan gedir, inkişaf
mәrhәlәsindә sabitlәşir,
sabitlәşmә dövründә ölgünlәşir.
Necә deyirlәr, әcәl-mayallaq olur, tәbii
vaxtından әvvәl devrilir. Bunun әksinә olaraq bir
parası da güclü vә sağlam orqanizmә malik olduğuna
görә inkişaf vә sabitlәşmә
dövrü uzanır. Keçmiş tarixә
diqqәtlә fikir verilsә bu iki incә
mәsәlә hamıya aydın olar.
Fәrdi insanın vә bәşәr
cәmiyyәtinin bu üç mәrhәlәsi
üçün xüsusi tәdbirlәr vә
işlәr lazımdır. Cәmiyyәti idarә
etmәyi öhdәsinә almış tәdbirli adamlar
bunları yaxşı bilirlәr. Ona görә ki, onlar
cәmiyyәt tәrәfindәn bu iş
üçün seçilmiş adamlardırlar.
Cәmiyyәtin sağlamlığını qorumaq kimi
mühüm bir vәzifә onların
öhdәsindәdir. Mәmlәkәtin vә ya
cәmiyyәtin mәzacında bir dәyişiklik, inqilab
görünәn kimi onlar müәyyәn әlac vә
tәdbirlә xәstәliyi müalicә
etmәyә başlayırlar. Belә bir vәziyyәtdә
onların cüzi qәflәtindәn böyük
fәsadlar törәyir. Ruhi vә cismani
xәstәliklәrdә ümumi qaydalar olduğu kimi,
onlar da bu xәstәni müalicә etmәkdә olduqca
diqqәtli olmalıdırlar. Mәlumdur ki, qoca bir
kişiyә yararlı olan dәrmanı südәmәr
uşağa vermәk olmaz. Elәcә dә
uşağın dәrmanı qoca kişidә
istәnilәn tәsiri oyada bilmәz. Gәrәk
müalicә xәstәnin mәzacına uyğun olsun.
Әks tәqdirdә o ancaq zәrәr vermiş olar.
Mәlum olduğu kimi, insan orqanizmi dörd
ünsürdәn ibarәtdir vә onun ixtiyarı
duyğular vasitәsilә danışmaq
qabiliyyәtinә malik olan vücudun qüdrәtli
әlinә tapşırılmışdır.
Cәmiyyәti idarә etmәk ixtiyarı da insan
orqanizmindәki duyğulara bәnzәyәn vәzirlәr
vә mәsul işçilәr vasitәsilә
danışan varlığın misli olan şahın
bacarıqlı әlindәdir. Onun dörd ünsürü
dә ruhanilәr, vәzirlәr, tacirlәr vә
tәbәәlәrdir. Ruhani zümrәsi
cәmiyyәtdә insan orqanizmindәki qanın
misalındadır. Qan dirilik mәnbәyi olub,
әsasәn qәlbdә yerlәşәn ruhun
bütün canlandırıcı feyzlәrini bәdәn
üzvlәrinә yayır. Ona görә ki, hәyat
mәnbәyi olan ruhun özü lәtif bir cövhәrdir.
O, son dәrәcә incә olduğundan
öz-özlüyündә bәdәndә
cәrәyan edә bilmәz. Belә olduqda,
cәrәyanetmә qabiliyyәti vә qüdrәti
aydın olan qan, ruhu özü ilә götürüb,
tük damarların olduqca dar yollarından keçir vә
bәdәnin әn dәrin nöqtәlәrinә
çatdırır ki, onun feyzi orqanizmin bütün
üzvlәrinә yayılmış olsun. Bunun
nәticәsindә dә qan dolandıqca bәdәn
üzvlәri yaşayır vә tәravәtlәnir.
Şәriәt vә hәqiqәt amillәri dә
bәdәndә ruh mәnzilәsindә olan
şәrif elmlәri feyz mәnbәyindәn
bilavasitә vә ya bilvasitә alıb, mülayim bir
dillә cәmiyyәtin bәdәni hökmündә
olan kütlәlәrә çatdırırlar.
İnsanın bәdәni yaşamaq bәxş edәn
ruhdan feyziyab olduğu kimi, kütlәlәr dә
alimlәr vasitәsilә onlara tәlqin edilmiş
elmlәrin feyzindәn canlanırlar. Belәliklә dә
izzәt vә iftixarla yaşamaq dövrünü
uzadırlar.
Cәmiyyәtdә qoşun -- bәdәn
mülkündәki bәlğamә, tacirlәr --
sәfraya, rәiyyәt vә kәndlilәr isә
sövdaya bәnzәyirlәr. Bu üç
ünsürün tәbiәti birinci ünsürdәn
fәrqli olaraq torpaqla bağlıdır. Bu dörd
ünsür hәmişә qarşılıqlı
surәtdә bir-birindәn faydalanır. Onlar adi qaydada davam
edәrsә, bәdәnin sağlamlığı
tәmin olunar, onların özlәri dә bir-birinin
fәaliyyәtindәn faydalanar. Bu faydalanma nәticәsindә
cәmiyyәtin intizamı da möhkәmlәnәr,
dövlәtin özü dә lazımınca
qüvvәtlәnib güclәnәr. Belә olduqda bu
dörd ünsürün hәmişә
müvazinәtdә saxlanılması lazım gәlir ki,
kәmiyyәt vә keyfiyyәt cәhәtcә biri
digәrinә üstün gәlmәsin. Bu incә
cәhәtә riayәt olunmasa, dörd ünsür
arasındakı nisbәtlәrin pozulması
nәticәsindә bәdәnin
sağlamlığına rәxnә toxunar, dövlәtin
mәzacı pozular. Sәdinin dediyi kimi:
Bu dörddәn hәr biri qalib
gәlәrsә.
Bәdәn qәlibindәn ruh
çıxıb gedәr.
Qeyd etdiyim kimi, bir millәtin әsas ictimai
varlığını tәşkil edәn
tәbәәlәr mәmlәkәtin
orqanizmindә sövda yerindәdir. Tibb elmindә sübuta
çatdırıldığı kimi, xörәyin
hәzmindәn sonra mәdәyә qida
çatmadıqda mәdәnin tamamilә boş
qalmaması üçün insanın dalağı mәdәyә
bir qәdәr sövda çatdırır. Bu onun
üçündür ki, mәdәnin fәaliyyәti
pozulmasın, elәcә dә ölkәnin
mәdәsi yerindә olan dövlәt xәzinәsi
boşaldıqda tәbәәlәr vә
әkinçilәr öz әmәklәrinin
mәhsulunu nәqddәn, cinsdәn toplayıb, hәmin
mәdәyә doldurmaqla onu qidalandırırlar.
Çünki o boş qaldıqda, dövlәtin
sağlamlığı pozulur. Bu cәhәtdәn dә
tәbәәnin halına qalmaq dövlәt
üçün olduqca zәruridir. Mәhz ona görә
dә keçmişdәki böyük padşahlardan
çoxu hökumәtin vә sәltәnәtin
bәqası vә davamı üçün ilk vasitә
olan bu incә mәsәlәni dәrk etmiş,
rәiyyәtin rifah halını tәmin etmәk, onun
qayğısına qalmaq yolunda sәy
göstәrmişlәr. Onlar kәndlәri
abadlaşdırmaq, kәndlilәri vә
әkinçilәri hәr cür zәrәrdәn
qorumaqla öz yerindәn tәrpәnmәmәyә,
canla-başla torpağı becәrmәyә, әkini
artırmağa hәvәslәndirmişlәr.
Bu da mәlumdur ki, bәdәn
mülkündә sövdanın artması sayıqlama,
xәyal, xülya, yuxusuzluq kimi bir sıra ruhi
xәstәliklәrin törәnmәsinә
sәbәb olur. Bunların nәticәsindә ruh
zәiflәyir, bәdәn müәyyәn
dәrәcәdә arıqlayır.
Bәzәn rәiyyәt vә
kәndlilәrlә mülkәdarlar arasında ixtilaf
әmәlә gәlir. Hәtta onlar dövlәt
mükәllәfiyyәtlәrini ödәmәkdәn
boyun qaçırırlar. Ancaq sövda
xәstәliklәri o qәdәr dә qorxulu
olmadığı kimi, rәiyyәt vә
kәndlilәrdәn dә dövlәtә vә
mәmlәkәtә o qәdәr böyük zәrәr
gözlәnilmir. Azacıq tәdbirlә
qışqır-bağırlarını kәsmәk olur.
Hәr halda onların da rifahı vә rahatlığı
etidal hәddindәn gәrәk kәnara
çıxmasın.
Dedik ki, tacirlәr vә alverçilәr
zümrәsi ölkәnin orqanizmindәki sәfraya
bәnzәyir. Sәfra bәdәn mülkündә
olan mәsrәfsiz, kәsif maddәlәrin tәbii
mәcralar vasitәsilә dәf edilmәsinә
sәbәb olur. Şübhәsiz ki, sәfra normal
dәrәcәdә olduqda bәdәnin
sağlamlığına vә salamatlığına
sәbәb olacaqdır. Lakin tәbii hәddini
aşdıqda işlәr yenә dә pozulacaq.
Tacir tәbәqәsi yemәkdә,
geyimdә, ev tәcәmmülatında ifrata vardıqda
vә öz xәrclәrini artırdıqda getdikcә
iş tamahkarlığa, möhtәkirliyә,
başqalarının haqqını danmağa gәlib
çatır. Belәliklә dә cәmiyyәtdә
yoxsulluq şiddәtlәnir, әhali arasında ümumi
iflas törәnmәsinә sәbәb olur.
Qoşunu da mәmlәkәtin
orqanizmindәki bәlğәmә oxşatdıq.
Bәlğәmin hәddindәn çox olması
sağlamlığın pozulmasına, orta sәviyyәdә
olması isә hәyatın davam etmәsinә
sәbәb olduğu kimi, cәmiyyәtin
nizam-intizamının davamı mәsәlәsi dә bu
dörd әsas tәrkib hissәsi arasındakı
nisbәtlәrin orta vәziyyәtdә müvazinәtdә
saxlanılmasından asılıdır. Hәrçәnd
ki, bunları hәqiqi etidala sәbәb olan
müәyyәn bir vәziyyәtdә saxlamaq
qeyri-mümkündür, amma elә etmәk lazımdır
ki, nisbәtlәrin pozulması müәyyәn hәddi
keçmәsin. Çünki nisbәtlәr pozulduqca
orqanizmdә xәstәlik әmәlә
gәlәcәkdir.
İnsan sabitlәşmә
dövrünü keçirәndәn sonra tәbii
qocalıq dövrünә qәdәm qoyur. Bu vaxt
bәdәn mülkündә bәlğәm artır.
O da orqanizmdә soyuqluq vә rütubәt
әmәlә gәtirir vә öz hökmünü
icra edir. Bәlğәm ixrac olub sakitlәşdikcә
onun yeri tәbii olaraq dolur. Onda başqa ünsürlәr
dә tәbiәtәn ona tәbdil olunmağa meyl
göstәrirlәr. Bununla tәcrübәdә
aydın olmuşdur ki, hәr bir dövlәtin qoşunu
sabitlәşmә mәrhәlәsini
keçirdikdәn sonra çoxalır. Onun miqdarı nә
qәdәr mәhdudlaşdırılsa da yenә dә
cәmiyyәtin başqa zümrәlәrinin meyli ona
artır. Qoşun silkinә daxil ola bilmәsәlәr
dә, onlar çalışırlar ki, geyimdә vә
davranışda özlәrini hәrbçilәrә
oxşatsınlar. Belәliklә, nә yolla olur-olsun,
sabitlәşmә dövründәn sonar hәr bir
dövlәtin qoşununun miqdarı artır. Bu halda insan
öz orqanizmindә artmağa başlayan bәlğәmin
qarşısını ala bilmәdiyi kimi, dövlәt
dә qoşunun artmasının qarşısını ala bilmәyәcәk.
Onun artmasının qarşısını almağa nә
qәdәr sәy göstәrsә dә
müvәffәq olmayacaq. Yaxşısı budur ki,
başqa ünsürlәrә zәrәr
yetişmәmәsi şәrtilә onun artması
ilә razılaşsın. Çünki bu, tәbiәtin
hökmüdür, onun әleyhinә çıxmaq
faydasızdır.
Dörd ünsürü cәmiyyәtin
tәrkib hissәlәri olan dörd sinfә
oxşatdıq vә dedik ki, danışma
qabiliyyәtinә malik olan varlıq -- şah
mәnzilәsindәdir, düşüncә
qabiliyyәti vәzir, idrak qabiliyyәti -- müfti
demәkdir. Mәdәni xәzinәyә, dadbilmә
hissini sәrrafa, qidanı saxlama qabiliyyәtini
xәzinәdara, qidanı hәzmәverәn cihazı
hesabdara vә s. qüvvәlәri ölkәnin
işlәrini idarә edәn mәmurlara
bәnzәtdik. Ona görә dә bәdәnin
mәdәsi yerindә olan xәzinәyә hәr
nә toplanarsa, onu müәyyәn әndazә ilә
lazım olan hissәlәrә bölüşdürmәlidir.
Belә olduqda bütün hissәlәr öz
payını almaqla, cәmiyyәtin bütün
zümrәlәri öz sәyi vә işinә
görә ondan faydalanacaqdır. Bu o vaxt ola bilәr ki,
bölgü әdalәtlә aparılsın. Belә
olmasa, birinin daha çox qüvvәtlәnmәsi
digәrinin zәiflәmәsinә vә arada
düşmәnçilik törәmәsinә
sәbәb olacaq. Onda mәmlәkәtin dә
sağlamlığı pozulacaq, getdikcә
çürümә prosesinin vüsәti artıb, dövlәtin
mәzacını da zәiflәdәcәkdir.
Dövlәt bu minvalla sabitlәşmә
dövrünün sonunadәk davam edә bilәr. Ancaq
maliyyә vәziyyәti tәdricәn pozular,
xәzinә boşalar, nәhayәt, tamamilә
sıradan çıxar. Onda hәr cür izzәt vә
iftixar o cәmiyyәti tәrk edәr, dövlәt
qüdrәtdәn mәhrum olar. Bu kәdәrli hala
sәbәb olan hәr bir alçaq isә
qiyamәtәdәk hamının nifrәtini vә
lәnәtini qazanar, tarix dә onun adını xainlәrin
vә bәdәmәllәrin cәrgәsindә yad
edәr.
Sözün qısası, bu izahatdan aydın
oldu ki, hәr bir insan hәyatı fәrdi halda üç
mәrhәlәdәn -- inkişafetmә,
sabitlәşmә, ölgünlәşmә
mәrhәlәlәrindәn tәşkil
tapdığı kimi, bәşәr
cәmiyyәtindәn ibarәt olan
mәmlәkәtlәr vә dövlәtlәr
dә eynilә hәmin üç
mәrhәlәdәn gәlib keçirlәr. Lakin bu
üç keyfiyyәtdәn hәr hansının
bir-birinә zidd tәlәblәrә malik olması da
aydın mәsәlәdir. İnkişafetmә
mәrhәlәsindә insanın ata-ana tәrbiyәsi
vә himayәsinә ehtiyacı olduğu kimi, hәr bir
dövlәt dә yarandığı vә
tәşәkkül tapdığı dövrdә
tәdbirli adamların kömәyinә vә
tәәssübünә möhtacdır. Cәmiyyәtdә
hәr kәs öz maaşının qeydindә olaraq
güzәranı üçün bir vasitә axtarıb
tapdığı kimi, dövlәtlәr dә
әdalәtli qanunlar sayәsindә vergi toplamaq
vasitәsilә xәzinәsini doldurur. Lazım
gәlәn vaxtlarda cәmiyyәtin rifahını vә
varlığını qorumaq üçün ondan
istifadә edir vә bununla da әhalinin yaşayışı
nizama salınır.
Böyümә yaşlarında insan
gündәn-günә tәrәqqi etdiyi kimi,
dövlәtlәr dә yarandığı gündәn
etibarәn sabitlәşdiyi hәddә qәdәr
mal-dövlәt, calal vә şövkәt etibarilә
tәrәqqiyә doğru meyl göstәrir. Onun
fәaliyyәti vә әmәllәri o zamanadәk
әdalәt vә insaf prinsiplәrinә uyğun
olmuş vә o, müvazinәti qorumaq şәrtilә
rәftar etmişdirsә, sabitlәşmә dövrü
davam edәcәkdir. O, izzәt vә iftixarla
yaşayacaqdır. Әrәbcә mәşhur bir
mәsәl var: işlәrin әn gözәli orta
vәziyyәtdә olan işdir. Ölgünlәşmә
dövründә qocalıq üzündәn insanın
qüvvәsi tükәnir, bütün gücü vә
duyğuları gündәn-günә sarsılır.
Cәmiyyәtdә dә vәziyyәt bu
şәkildәdir. Ölgünlәşmә
dövründә dövlәtin әsasları
süstlәşir. İnsan orqanizmindә güc vә hiss
mәnbәyi olan tәbii hәrarәt vә rütubәt
azaldıqda nәhayәt hәzm cihazı zәiflәyir
vә mәdә xәstәliyә tutulur.
Dövlәt orqanizminin dә tәbii hәrarәti
vә rütubәti mәnzilәsindә olan vәzirlәrlә
bәdәnin başqa qüvvәlәri
mәnzilәsindә olan şahlıq
dәstgahındakı xadimlәr arasında işlәrin
kәmiyyәti vә keyfiyyәti üstündә ixtilaf
әmәlә gәlir. Onların arasındakı nifaq
vә ziddiyyәtlәr cәmiyyәti tәşkil
edәn dörd ünsürün pozulması vә
zәiflәmәsi ilә nәticәlәnir ki, bu da
öz növbәsindә xәstәliyin
ümumilәşmәsi vә
şiddәtlәnmәsinә sәbәb olur.
Saqqalın ağarması, alnın
qırışması insanların qocalması vә yaşa
dolması әlamәtlәrindәndir.
Cәmiyyәtdә dә bәzәk-düzәk vә
gәrәksiz zinәtlәrә alışma
adәtlәri hәmin cәmiyyәtin qocalması vә
zavala doğru üz qoyması әlamәtidir. Ona
görә ki, yuxarı tәbәqә
sabitlәşmә dövründәn sonra
tәnbәlliyә, istirahәtә vә
xoş-güzәrana meyl göstәrir. Varlılar bir-biri
ilә rәqabәtә girişib, öz
cah-cәlallarını artırmağa,
şan-şöhrәtlәrini genişlәndirmәyә
çalışır vә keçmiş milli
iftixarları büsbütün unudurlar. Bu hal getdikcә
başqa siniflәrә dә sirayәt edir. Ortabablar da ev,
paltar xüsusunda yalnız vәzirlәrlә deyil,
hәtta şahlarla da yarışırlar. Belәliklә,
ümumi xәrclәrin vә sәrf olunan vәsaitin
miqdarı artmağa başlayır.
Sәrkәrdәlәr vә hәrbçilәr
dә bu adәtә vә dәbә qoşulurlar. Onlar
da sәfәrdә olub dağda-daşda әziyyәt
çәkmәkdәnsә, evdә oturub istirahәt
etmәyi üstün tuturlar. Düşmәnlә
vuruşmağı, vәtәni qorumağı unudurlar.
"Hamının әcәli yazılmışdır"
kәlamına müvafiq olaraq, onların haqqında da
qәza mәhkәmәsindә yazılıb imza olunan
nә varsa icra olunur. "Allah kimi istәsә mәhv
edәr, kimi istәsә yaşadar" ayәsi sübuta
çatır, әcәl-mayallaq olurlar vә
әcәl-mayallaq haqqında deyilәnlәr doğrulur.
Belәliklә dә aydın olur ki,
bәzi ictimai quruluşların
ölgünlәşmәsi tәbii vaxtından
әvvәl baş verә bilәr. İnsanda da bu
hadisәni müşahidә etmәk olur. Bir şәxs
özünü zәhәrlәyәrsә, yaxud
özünü dәnizә atarsa, әlbәttә,
tәbii әcәli çatmadan ölәcәkdir.
Elәcә dә әdalәtli vә insaflı
qanunların icrası әvәzinә haqsızlıq
vә zülmkarlıq edәn bir dövlәt öz
dağılması vә mәhvini
sürәtlәndirmiş olur. Heç şübhә
yoxdur ki, belә bir hökumәtin әsası onun
ölgünlәşmә zamanı gәlib
çatmamış dağılacaqdır. Tale bir
şәxsin ömrünün ölgünlәşmә mәrhәlәsi
dәrәcәsinә çatdığını
müәyyәnlәşdirmişdirsә, onda ya o
adamı öz sağlamlığını
şәxsәn qorumağa vadar edәcәk, ya da onu
tәcrübәli bir hәkimlә rastlaşdıracaq ki,
onun vasitәsilә xәstәliklәrdәn xilas olsun.
Elәcә dә, әgәr allahın tәqdiri bir
dövlәtin ölgünlәşmәsinin son
hәddә çatmasını istәsә, o
dövlәtin başçısını düzgün yola
hidayәt edәr, tәcrübәli hәkim yerindә
olan uzaqgörәn vәzirlәrin, tәmiz
әqidәli vәkillәrin әli ilә onu
qüvvәtlәndirәr, öz tәbii
ömrünü tamamilә başa vurmaqda ona kömәk
edәr.
Sözün qısası, hәr bir
dövlәtin varlığı vә davamı onun
düzgün siyasәtindәn
asılıdır.... Vәzirlәrdәn vә hakimlәrdәn hәr
hansı bu düzgün yoldan çıxıb, nәfsin
tәmәnnası ilә hәvavü hәvәs
dalınca getsә, şübhәsiz ki, özlәrinin
mәhvinә çalışmış olacaqlar. Necә
ki, әrәblәr deyir: "Dövlәt küfr
ilә davam edә bilәr, zülm ilә yox".
Mәn dedim:
“Allaha şükür ki, siz siyasәtin
bütün rәmzlәrindәn baxәbәrsiniz.
Hökumәt fәlsәfәsini dә dәrindәn
bilirsiniz. Belә olduqda nәyә görә siz
bütün bu incә mәsәlәlәri
dövlәtin mәşvәrәt mәclisindә
irәli sürüb müzakirә etmirsiniz? Nә
üçün siz dövlәtin başqa
vәzir-vәkillәrini dövlәt idarәlәri
vә dәstgahını islah etmәk lüzumu
mәsәlәsindә özünüzlә
şәrik vә hәmrәy etmirsiniz? Belә
etsәniz, onların kömәyi vә hәmrәyliyi
ilә işiniz irәlilәyәr, vәtәn vә
vәtәn övladı bu tәhlükәdәn xilas
olar.”
Dedi:
“Ürәyimin yarasına bundan artıq duz
sәpmә. Bu haqda nә qәdәr danışdım,
nә qәdәr qışqırıb bağırdım
sәsimә sәs verәn olmadı. Söz
eşidәn qulaq hanı, haqqı görәnlәr
haradadır? Bu fәryadlara qulaq asan kimdir? Bu qәbildәn
olan sözlәri eşidәn hanı? Sәadәt
vә başıucalığa sәbәb olan bu kimi
nәsihәtlәri qәbul etmәk üçün iki
şey lazımdır: biri elm, digәri insaf. Heyf ki, biz
bәdbәxtlәr bunların ikisindәn dә
mәhrum qalmışıq. Şahın әtrafında bu
gün iki yüz nәfәrdәn artıq yüksәk
rütbәli adam var. Onların hәr biri öz
növbәsindә sәdr-әzәm vә vәzir
olmaq arzusundadır. Bu arzu ilә dә fürsәt
dalınca gәzir vә günlәri sayırlar.
Özlәri dә bilirlәr ki, bu mәqsәdә
çatmaq üçün pul vә rüşvәt
vermәkdәn başqa bir yol yoxdur. Buna görә dә
rәiyyәti talamaq üçün gündә bir
bәhanә dalınca gәzir, hәr hansı yolla
olur-olsun lazım olduqda kisәnin başını açmaq
üçün onu doldurmaq fikrindәdirlәr. Onların
fikri-zikri ancaq budur ki, nә kimi hiylә ilә bir-birinin
ayağı altına sabun çәkib yerә yıxsınlar,
onun mәqamını әlә keçirsinlәr.
Onların xәyalına gәlmәyәn bir şey varsa,
o da vәtәn sevgisi vә milli qeyrәtdәn
ibarәtdir.
Demәli, tәkrarәn әrz elәdiyim
kimi, onlar ortalıqda qanun olduqda nәinki öz
mәqsәdlәrinә nail ola
bilmәyәcәklәrini, hәm dә ildә
otuz-qırx min tümәn mәdaxildәn
әllәrinin çıxacağını başa
düşürlәr. Belә olduqda bugünkü fironluq
dәstgahlarına, onları müşayiәt edәn
atlı dәstәsinә, xüsusi tövlәyә,
dәstә-dәstә nökәr-kәnizә
gәrәk әlvida desinlәr. Mәhz buna görә
dә, qanunun verilmәsi vә icrası bir
tәrәfә qalsın, adını belә
eşitmәk istәmirlәr.
Bu yaramaz işlәrin şum
nәticәlәri üzündәndir ki, vaxtilә yer
üzünün behişti olan İran indi viran olubdur.
Keçmiş vaxtdarda yer üzünün әn әziz
millәtlәrindәn olan әhalisi bu gün
gördüyümüz xar vә zәlil
vәziyyәtә giriftar olubdur. Bir adamın, ixtiyarı
yoxdur ki, onlardan mәmlәkәtin xarabalığı
vә әhalinin pәrişanlığının
sәbәbini soruşsun.
Bildiyiniz kimi, İtaliya mәmlәkәti
İrandan çox-çox kiçikdir. XIX әsrin
әvvәllәrindә o ölkәnin bütün
maliyyatı beş milyon tümәn idi. Amma bu gün
әlli milyon tümәn olubdur. Onun әhalisi dә bu
nisbәtlә artmışdır. Başqa
dövlәtlәrdә dә vәziyyәt eynidir. Desәm
ki, Londonda nәşr olunan "Tayms" qәzeti
mәtbәәsinin gәliri İranın bir illik
gәlirindәn artıqdır, әlbәttә, bizim
savadsız vәzirlәrimiz buna inanmayacaqlar. Halbuki bu,
günәşdən aydın bir hәqiqәtdir. Hәlә vәzirlәrimiz,
hәtta
sәdr-әzәmimiz
bugünәdәk bilmirlәr ki, bank tәsis
etmәk, kağız pulu işә salmaq nә yolla ola bilәr.
Millәt nümayәndәlәri mәclisi, yәni
parlament nә kimi bir şeydir.
Hәlә bugünәdәk İran
vәzirlәrindәn birinin ölkәmizin gәlirinin
artırmaq haqqında düzgün bir tәdbirә әl
atdığını, bu haqda
bir layihә hazırladığını görmәmişik. Ona
görә ki, vәzirlәrimizin çoxu savadda, bilikdә,
beynәlmilәl hüquq vә dövlәtlәr
arasındakı diplomatik әlaqәlәr sahasindә
vә mehtәrlәri,
çayçıları vә nökәrlәrindәn
heç dә üstün vә yüksәk deyillәr. Onları
fәrqlәndirәn cәhәt budur ki, ya
әrәbcә şerlәrin mәnasını başa
düşür, ya da ki, babaları tәrәfindәn bu
vәzifә onlara irs qalmışdır. Bu o demәkdir ki,
onlar atadan, babadan bu dövlәtә vә millәtә
xain olmuşlar. Elә sәlәflәrinin xidmәt kimi
cilvәlәndirdiklәri bu xәyanәtә
görә dә onlar iyirmi kürurluq İran әhalisinin
özlәrinin satın alınmış qulu hesab edir, adam
yerinә qoymurlar.
Xülasә, bu dinsiz vәzirlәrdәn
adam soruşub deyә ki, ey möhtәrәm
vәzirlәr, millәt içәrisindәn bir
nәfәri başqa yerә sәfәrә
gedәndә qayıdan baş hәdiyyә
üçün faydalı bir sovqat gәtirir. Bәs siz
üç dәfә Avropanı sәyahәt etdiniz,
mәmlәkәtin çoxlu pullarını xәrclәdiniz.
O qәdәr xәrcin, yol әzab-әziyyәtinin
müqabilindә vәtәnә vә
hәmvәtәnlәrinizә özünüzlә
nә kimi bir hәdiyyә gәtirdiniz? Onlar bu
sualın müqabilindә
heç bir söz deyә bilmәzlәr. Ancaq qoy mәn
deyim: Gәtirdiklәri -- eybәcәrliklәrdәn
vә fisqü fәsaddan başqa bir şey deyildir.
Yadımdadır, bir dәfә Yapon
ölkәsindәn bir nümayәndә heyәti
sәyahәt әzmi ilә alman torpağına varid olur.
Günlәrin birindә top istehsal edәn karxanaya
tamaşaya gedirlәr. Almanlarda şübhә yaratmamaq
üçün әllәrindә
qәlәm-kağız olmadan heyәt
üzvlәrindәn hәr biri bu sәnayenin
incәliklәrindәn birini uzaqgörәn dәqiq
fikrin fırçası ilә hafizә
lövhәsindә rәsm edir, öz xoşbәxt
vәtәnlәrinә qayıdandan sonra haman
maşını eyni ilә düzәldib çoxlu miqdarda
top istehsal edirlәr ki, alman toplarından әsla
fәrqlәnmir. Bu әhvalatı o zamankı
qәzetlәrdә yәqin ki, siz dә oxumuş
olarsınız. Daha mәn xidmәtlәrinә
şәrәfyab olmuş olduğunuz bu alçaq,
bәdxah vәzirlәrin milli tәәssübü,
şahpәrәstliyi, vәtәnpәrvәrliyi
vә millәtsevәrliyi, dәyanәti vә
әmanәti haqqında bundan artıq nә deyim?! Onların
hiylәgәrliyi qorxusundan mәn bütün
yazılarımı vә hazırladığım
layihәlәri sәndәn vә bir neçә
sınanmış sәmimi dostumdan başqa heç
kәsә göstәrmәmişәm. Çünki
indiki zamanda bu kimi fikirlәrin adamın
ölümünә vә ya işdәn
çıxarılmasına sәbәb olduğunu
yaxşı bilirәm.”
Dedim:
“Cәnab, insanın adının
әbәdi yaşamasına sәbәb ola bilәn bir
iş görmәsindәn daha lәzzәtli dünyada
nә ola bilәr? Mәnә elә gәlir ki, Alman
sәdr-әzәmi prins Bismarkın adını dost vә
ya düşmәn olmalarına baxmayaraq, sәkkiz
yaşlı uşaqdan tutmuş hәştad yaşlı
qarıyadәk hamı uzun müddәt hörmәtlә
yad edәcәkdir. Hәrçәnd ki,
vәtәnimizin bәdbәxtliyi üzündәn mәrhum
Mirzә Tәqi xan Әmiri-kәbirdәn heç bir
şey yadigar qalmamışdır. Daha doğrusu,
әslindә ölkәtnin vә millәtin
bәdxahları vә xainlәri ona macal vermәdilәr
ki, bir şey yadigar qoysun. Amma bununla belә indiyәdәk
dinsiz vә yaltaq bir tarixçidәn başqa,
iranlılardan heç bir kәsin o böyük kişinin
adını hörmәtsizliklә yad etdiyini, bir
rәhmәt oxumaqla onun pak ruhunu şad etmәdiyini
görmәmişәm. Hamı onun
vәtәnpәrvәrlik hisslәrinin yüksәkliyi
qarşısında hörmәtlә baş әyir. Bundan
әlavә, belә bir mәsәl var:
"Möhtәsib bazardadır" -- deyәrlәr.
Eşitdiyimә görә, bu zalımların, yәni
Firon vә Nәmrudun* tör-töküntülәri olan
bu alçaqların әhalidәn zorla qoparıb
yığdıqlarını yuxarı başdakılar tutub
әllәrindәn alırlar. Özlәrindәn dә
olmasa, öldükdәn sonra nә vasitә ilә
olur-olsun, bir neçә qat artıqlaması ilә
vәrәsәlәrindәn saldırırlar.”
O dedi:
“Doğrudur, qızılı başqası
aparır, günahı bunların boynunda qalır. Ancaq bunlar
nә öz övladları haqqında düşünür,
nә dә qiyamәt günündә sorğu-sualdan
çәkinirlәr. Badәnin hәrarәtindәn
beyni coşub huşunu itirmiş sәrxoşlar kimi bu beyti
zümzümә elәyirlәr:
Çün dünәn keçmiş,
sabahdan bir xәbәr yoxdur hәlә.
Sәn bu gün fikrindә ol, Sәdi, ki,
düşmәz heç әlә.
Onlar uşaqlıqdan
әzbәrlәdiklәri bu rindanә beyti o
qәdәr oxuyurlar ki, bütün ömürlәri
başa çatır.
Biz hәr gün eşidәr vә
qәzetlәrdә oxuyuruq ki, filan dövlәtin
vәziri istefaya çıxdı. Bu istefanın
neçә sәbәbi olur. Ya xәstәlik üzündәndir
vә hakimlәrin göstәrişi ilә
müәyyәn müddәt işdәn ayrılıb
müalicә olunmalıdır ki, sağaldıqdan sonra
farağatla yenә dә vәtәnә xidmәt etsin,
ya da qocalıq vә zәiflik üzündәn öz
vәzifәsini layiqincә yerinә yetirә
bilmәmәsidir. İstefaya çıxmağın daha
çox baş verәn bir ümdә sәbәbi dә
vәtәnpәrvәrlik mülahizәsinә
görәdir. Yәni o vәzir vәtәnin
mәnafeyi, sülh vә ya müharibә xüsusunda bir
tәdbir düşünür, onun icra edilmәsi
üçün millәtin mәşvәrәt
mәclisinә qanun layihәsi gәtirir. Ancaq onun fikrini
düzgün hesab etmәyәrәk layihәsini rәdd
etdikdә o vәzir dә öz şәrәfini,
namusunu, etibarını qorumaq vә
gәlәcәkdә hәr cür töhmәtdәn
yaxasını qurtarmaq üçün öz
mәqamından әl çәkir.
Tәәssüflәr olsun ki, bizim vәzirlәrimiz
yüz il vәzirlikdә qalsalar da, ölkәni min bir
tәhlükәyә düçar etsәlәr
dә, nә öz bacarıqsızlığından utanar,
nә dә könüllü olaraq işdәn kәnara
çәkilәrlәr.
Bu xoşagәlmәyәn
vәziyyәtin davam etmәsinin әsas sәbәbi
elmsizlikdir vә indiyәdәk mәn nә
qәdәr fәryad qoparıb deyirәm ki, bizim üçün
mәktәb lazımdır, elm lazımdır,
vәziyyәtimiz ancaq bugünkü elmlәr vә
fәnlәrdәn başı çıxan savadlı,
elmli adamların hümmәti ilә dәyişilә
bilәr, fayda vermir ki, vermir. Bu korlar görmürlәr ki,
Qәrb dövlәtlәrinin bütün hörmәt
vә iftixarının sәbәbi elmli vә bilikli olmalarındadır.
Elәcә dә Şәrq xalqlarının xarlığı vә zillәti
elmsizlik vә cәhalәt üzündәndir. Bu
ağılsızlar nәzәrә almırlar ki, sonuncu
әsrdә İranın hәrc-mәrcliyinin,
şahlığın eyni sülalә vә
nәsildә qalmayıb, üzük kimi hәr gün bir
barmağa taxılmasının sәbәbi elmsizlik vә
qanunsuzluqdan başqa bir şey deyildir. Bütün bu
pozğunluqlar zülmdәn, zülm isә
cәhalәtdәn törәmişdir. Nadirdәn qabaq
da, ondan sonra da bu torpaq müxtәlif hadisәlәr vә
zәmanәnin fitnәkarlıqları
nәticәsindә ayaqlar altında
tapdalanmışdır. Bütün bunların sәbәbini aramış olsaq,
cәhalәt vә nadanlıqdan başqa bir şey
olmadığını görәrik. Doğrudan da bu
mәmlәkәtin halına ağlamaq lazımdır.
Mәn bu uzun sürәn bәdbәxtlik vә
fәlakәtin cәhalәt vә nadanlıq
üzündәn olması haqqında yeddi yüz sәhifәlik
bir kitab yazmışam, onun nәşr olunmasına
müvәffәq olsam, bir cildini dә sizә
göndәrәcәyәm. Onu oxuyandan sonra
bilәcәksiniz ki, nә hәngamә imiş.”
Şamı yedik, süfrәni
yığışdırdılar. Möhtәrәm
cәnab bir qәdәr dә öz
sәrgüzәştindәn danışdı. Misirin
ticarәtindәn vә sairәdәn soruşdu. Bu haqda
bildiklәrimi söylәdim. Saat beş idi, mәnzilә
qayıtmaq üçün izin istәdim. Buyurdu fayton
hazırlasınlar. Tәkidlә razılaşmadım. Fanar
yandırıb, nökәrlәrdәn iki
nәfәrinә buyurdu ki, mәni mәnzilә
çatdırsınlar. Durub yenә dә әlini
öpmәk istәdim, qoymadı.
“İndiyәdәk vәtәndәki
nöqsanların sәbәblәrini axtarmaq yolunda
çәkdiyim cәfaları sizi görmәklә
tamamilә unutdum. Bir para nanәciblәrin
ürәyimә vurduğu söz yaraları sizin
fәrmayişlәrinizin mәlhәmi ilә
sağaldı. Bu gözlәnilmәz nemәtin
şükrünü yerinә yetirmәkdә acizlik
çәkirәm. Ümid edirәm ki, bundan sonra
allahın kömәyi ilә işlәr düzәlsin.”
“Qüssә elәmә,” -- dedi. -- “Allah
kәrimdir. İnşaallah, yaxşı olacaq. Ancaq dua
elәmәk lazımdır ki, oğulun ömrü
atanın ömründәn daha uzun olsun. Kaş bütün
övladlar atasından sonra ölә. Mәn dә
duanı yalnız bir nәfәr üçün deyil,
hamı haqqında elәyirәm.”
Nәyә işarә etdiyini başa
düşdüm. Dedim:
“İlahi, amin!”
Vidalaşıb evdәn çıxmaq
istәrkәn dedi:
“Әgәr bu tezlikdә getmәsәn
yenә dә buraya gәl.”
“İstәyirәm ki, mümkün
qәdәr tez gedim,” -- dedim.
Yola düşәrkәn dedi:
“Yaxşı yadıma düşdü. Bir
xabnamә vardır. Dayanın onu verim sizә, oxuyun.”
Әylәşdim. Möhtәrәm
cәnab dedi:
“Bir nәfәr sizin kimi milli
tәәssüb dәrdinә vә
vәtәnpәrvәrlik xәstәliyinә düçar
olmuş adamla tanışlığım var. Hәrdәn
bir yanıma gәlir. Günlәrin birindә bizә
gәldi, sizә vermәk istәdiyim hәmin
kağızı mәnә verib dedi: "Bu gecә bir yuxu
görmüşәm, ayılan kimi yazdım ki, yadımdan
çıxmasın. Budur, oxuyun, mümkünsә
yozun".”
Oxudum. Tәbiri aydın idi. Dedim:
"Büsbütün aydın olduğu üçün onu
lap asanlıqla yozmaq olur. O ki, su verir, üzünә
gülab sәpir -- vәliәhddir".
Buyur oxu, sizinlә bir dәrddә olan
şәxsin yuxusu budur.
Kağızı aldım. Belә
yazılmışdı:
"Dünәn gecә yuxudan qabaq
mәmlәkәtin pәrişanlığı
haqqındakı düşüncәlәr yaxamdan әl
çәkmirdi. Öz-özümü mәzәmmәt
edib deyirdim: "A kişi, sәnә nә dәxli var ki,
bu ölkәdә bir ovuc alçaqlar zalımdırlar, bir
neçә milyon, nәfәr isә mәzlumdur. Onlar
saylarının o qәdәr çox olmasına baxmayaraq, zülmdәn
azad olmaq üçün birlәşmәdiklәri halda
daha sәnә nә qalıb ki, onlara hәr gün olunan
zülm vә tәcavüzә görә tәk vә
tәnha öz hәyatının şirinliyili
özünә zәhәr elәmisәn,
gecә-gündüz vәtәnin tәrәqqisi,
millәtin sәadәti, mәmlәkәtin işlәrindә
iltizam yaranması, vәtәndaşların rifahı,
әdalәtin hökm sürmәsi arzusu vә
hәsrәtilә ömrünü
qüssә-kәdәrlә başa vurursan. Ay dәli,
dünyanın dәrdi, qәmi sәnә qalmayıb
ki!" Bu fikir-xәyalla әlbәyaxa ikәn mәni
yuxu apardı.
Yuxuda gördüm ki, Nasiriyyә
xiyabanındayam. Ağsaqqal saçları
pırtlaşıq, halı pәrişan, orta boylu,
münasib әndamlı, qiymәtli paltar geymiş bir qoca
kişi göründü. Cavan bir oğlan onun qolundan
tutmuşdu. Qoca iztirab içindә cavanla söhbәt edir,
yol getdiyi halda hәr an dönüb nigarançılıqla
әtrafına baxırdı. Birdәn bәrk
qarma-qarışıqlıq düşdü. Bazar әhli
ilә bir ovuc alçaq lat-lüt birlikdә qocanı ortaya
alıb, onu soymağa başladılar. Bәzilәri onu
yaraladılar, üz-gözünü,
әl-ayağını tikә-parça elәdilәr.
Bir parası da qocanın paltarlarına tikilmiş
cәvahirlәri dartıb әlә keçirdi. Onu
tamamilә talayıb lütlәyәndәn sonra
yarıcan halda bir tәrәfә tulladılar. Yazıq
qoca taqәtdәn düşmüş bir halda zәif
sәslә qışqırıb deyirdi: "Ay
naxәlәf övladlarım, ay vәfasız,
mәrifәtsiz namәkbәhәramlar, günahım
nәdir ki, mәni belә tәhqirlә torpaq
üstündә sürüklәyirsiniz?! Hansı
tәqsirin müqabilindә mәnә bu kimi ağır
әzablar verirsiniz?"
Vurulan yaraların şiddәtindәn
әldәn düşәrәk ağladığı
halda qoca özündәn getdi. Oradakı adamlardan bir
neçәsi cavan adama xitabәn dedilәr: "Axı
mәgәr sәn müsәlman deyilsәn? Bu
әldәn düşmüş yazığın qolundan
tut, üzünә bir ovuc su çilә,
düşmәnlәri başı üzәrindәn
qovub kәnar et!"
O fәlakәtli, günüqara qoca huşdan
getdiyi halda düşüb qalmışdı. Cavan da hәr
an bir kәsә yalvarır, yardım dilәyirdi. Nә
edә bilәrdi? Mәsәl var, deyәrlәr:
"boğulan adam çöpә dә әl atar".
Ancaq heç kәs onu himayә etmir, yardım
göstәrmirdi.
Yarasını bağlamaq adı ilә
qocanın yanına gәlәn bir adam başqa bir yara da
vurub gedirdi. Bir başqası qocanın paltarını
tikmәk bәhanәsi ilә yaxınlaşır, sonra
onun köynәyini әynindәn çıxarıb
aparırdı. Belә bir vәziyyәtin
dәhşәtlәri üzündәn az qalırdı
ki, ruhum bәdәnimdәn çıxsın.
Öz-özümә deyirdim: "İlahi, bu nә
hәngamәdir. Bu qoca kimdir, onun günahı nәdir ki,
bu qәdәr zülmü ona rәva görürlәr?
Heç bir kәs dә yardım göstәrmir?!
Birindәn soruşdum: Bu mәzlum qocanın adı
nәdir? Dedi: Mәgәr onu tanımırsan? Dedim: Xeyr.
Dedi: adı "İranxan"dır. Bu talançıların
da hamısı onun öz övladlarıdır ki,
tәrbiyәsizlik üzündәn atalarının
üzünә ağ olduqları, onun sözündәn
çıxdıqlarına görә sәrvәtdәn
vә iftixardan mәhrum qalmışlar. Atanın
bütün var-yoxunu, әmlakını
heçә-puça çıxardıqları üçün
indi iş gәlib oğurluq vә quldurluğa
çatmışdır. Gördüyün kimi, onlar
atalarını qara günә salıb, hәyatdan
bütün naümid etmişlәr....
Qocaya yaxınlaşıb yaralarına baxmaq
istәdim. Yaralarının öldürücü olduğunu
gördüm. Onların bәzisi irinlәyib
sümüyә işlәmiş, qanı zәhәrlәmişdi.
Bu kimi xәstәliyi sağalda bilәn hәkim
gәrәk ya Loğmanın müәllimi, ya
Mәryәm oğlu İsanın şagirdi ola idi.
Vәziyyәtin dәhşәtindәn canıma
lәrzә düşdü vә bu lәrzәnin
şiddәtindәn ayıldım....
Bu yuxunu oxuyandan sonra әrz elәdim:
“Bu yuxunun tәbiri gün kimi aydındır.
Ancaq camaatın "axı sәn müsәlmansan, bu
mәzlum vә taqәtdәn düşmüş qocaya
kömәk elә" -- deyә müraciәt etdiyi o
cavan bәs kimdir?”
Dedi:
“O cavan haman yuxunu görәnin
özüdür ki, sәnin kimi vә başqaları kimi
onlar da gәrәk daxili vә xarici işlәr
nazirlәrindәn, hәrbi nazirin kötәyindәn
qorxmasınlar, onun-bunun mәzәmmәt etmәsinә
vә lağa qoymasına fikir vermәsinlәr. Hәr
yerdә ucadan qışqırıb demәlisiniz ki,
yeri-göyü yaradan allah kainatın fәxri olan
peyğәmbәri öz tәrәfindәn
göndәrdi ki, yer üzündәn zülmün
kökünü kәssin, әdalәtin әsaslarını
möhkәmlәndirsin. O cәnab allahın buyruğu
ilә, adәmdәn xatәmәdәk heç bir
kәsin dözә bilmәyәcәyi
müsibәtlәrә qatlaşıb, bәzәn
sәbirlә, gah qılınc gücü vә
fәdakarlıq nәticәsindә әdalәt
adlandırılan müqәddәs binanı
möhkәmlәndirdi. İndi necә ola bilәr ki,
varlığın son mәqsәdi olan o
müqәddәs zatın yazıq ümmәti bu
dözülmәz zülm vә haqsızlıqların
ağır yükü altında әzilib aradan getsin?!
Nә üçün gәrәk onlar öz doğma
yurdunu, diyarını tәrk edib, әcnәbilәrin torpağında
avara-sәrgәrdan olsunlar? Elә adamlar var ki, toy
gecәsinin sabahı günü insafsız hakimlәrin
cәfası üzündәn öz ev-eşiyindәn avara
düşmәyә mәcbur olurlar. Bir neçә
gecәnin gәlini olan on beş yaşlı arvadının
gözlәrinin kökü yol gözlәmәkdәn
saralır. Axı mәgәr bu haman İran deyil ki, bir
gün bütün yer üzünün gülşәni
vә cәnnәtin nümunәsi idi?! Bәs nә
üçün indi oğlu, tikanlı çöl-biyabana
çevrilmişdir? Mәgәr bu torpaq әsrlәr boyu
dünya mәdәniyyәtinin beşiyi olan
müqәddәs torpaq deyil?! Bәs necә oldu ki, onun
vaxtı ilә başqalarının tәrbiyәçisi
olan әhalisi indi tәrbiyәsiz adlandırılır?!
İranlılar öz elm vә mәdәniyyәti
ilә geniş şöhrәt qazandıqları zamanlarda
Avropa xalqları divlәr vә yırtıcı heyvanlar
kimi vәhşiyyәt dövrünü
keçirirdilәr. Pişdadilәrin әdalәtli
qanunları indi dә adil hökmdarlar üçün
örnәk ola bilәr. Әnuşirәvanın
әdalәtinin şöhrәti hәlә dә
dünyada sәslәnir. Qәdim tariximizdәn bunları
nәql etmәkdәn mәqsәdim sizә toxdaqlıq
vermәkdir. O cahil vәzirin sәnin haqqında etdiyi
hörmәtsizlikdәn kәdәrlәnmә. Bu kimi işlәrdә
mәtanәt lazımdır. Dönmәz bir iradә
ilә çәtinliklәrin qarşısında
dayanıb, ya onları ortalıqdan qaldırmaq, ya da bu yolla bir
dәfәlik ölmәk gәrәk!
Ya murad ilә bu çәrxi-fәlәyi
ram edәrik,
Ya bu yolda kişi tәk hümmәt ilә
baş verәrik.
Mәn özüm yaxşı bilirәm ki,
xarici mәmlәkәtlәrdә, Bombeydә,
Kәlküttәdә, Misirdә, Osmanlı vә ya rus
ölkәlәrindә yaşayan iranlılardan hansının
ki, az-çox sәrmayәsi var göbәlәk kimi
yerdәn göyәrәn sәfirlәrin, konsulların
vә kargüzarların çal-çapından
yaxalarını qurtarmaq, mallarını vә heysiyyәtini
itirmәmәk xatirinә tәbәәlikdәn
çıxmağa mәcbur olurlar. Bu cür
elәmәyәn hәr bir bәdbәxt tәәssübkeş
iranlı hәr şeyini itirir. Tәbәәliyini
tәrk edәnlәrin heç birisini mәzәmmәt
etmәk olmaz. Әdalәt vә insafla bir sorğu-sual
olarsa, hәr bir günahkar öz tәqsiri üçün
min üzr istәyir. Bunlar İran
tәbәәliyindә qalsaydılar, dövlәtә
vә mәmlәkәtә az faydası olardımı?!
Onlar vәtәnin abadlaşdırılması
üçün müәyyәn işlәr görә
bilmәzdilәrmi?! Hәr bir mәktәb şagirdi
dә ata-babalarımızın yazdıqları bu
sözlәri oxuyub bilir ki, "Şahlığın
davamı qoşuna bağlıdır, qoşun pulla
toplanır, pul әmin-amanlıq, rәiyyәtin rifah
halı ilә әlә gәlir, rәiyyәtin rifah
halı isә ancaq әdalәt vә müsavat
qanunlarının icrasından asılıdır."
Tәәssüflәr olsun ki, bizim ölkәnin vә
şahlığın vәziyyәti bu sahәdә
tamamilә tәrsinәdir vә bunun da nәticәsi
olduqca acı, son dәrәcә xoşagәlmәz olacaqdır.
Allah bizim ömrümüzü qısaltsın ki, o
qәdәr günlәri görmәyәk.”
Xülasә, möhtәrәm
cәnabın nökәrlәrinin müşayiәti
ilә mәnzilә çatıb yatdım. Sabahı
gün Mәşәdi Hәsәn gәldi.
Әlindә bir tikә kağız var idi.
“O nәdir?” -- deyә soruşdum.
“"İran" qәzetidir.
Hәftәdә bir dәfә
çәrşәnbә günlәri çap olunur,
şәnbә günlәri nәşr edilir,” -- dedi.
Tәәccüblә alıb oxumağa
başladım. "Daxili xәbәrlәr"
başlığı altında şahın ova
çıxması barәsindәki tәfsilatı vә
onun müqәddәs vücudunun salamatlığı
üçün duadan sonra yazılmışdı ki, dövlәt
heyәtinin iclası hәftәdә üç gün
filankәsin sәdrliyi ilә mübarәk
"Xurşid" imarәtindә tәşkil tapır.
Allaha şükür ki, dövlәtin, millәtin,
ölkәinin bütün işlәri kamali intizamladır.
Vilayәt xәbәrlәri dә bu qabildәn idi. Misal
üçün qәzet yazırdı:
"Kaşan" allaha şükür, filan
hakimin sәylәri sayәsindә rәiyyәt rahat
vә asudәdir, şahın canına dua oxuyur. Arpa-saman
boldur, başqa mallar da ucuzdur. İsfahanda, Kirmanda, Şiraz
vә başqa şәhәrlәrdә dә
vәziyyәt elә Kaşanda olduğu kimidir.
Xarici xәbәrlәrdә Kuba adasının
çoğrafi vәziyyәtindәn vә bu kimi
şeylәrdәn yazılmışdı. Bunlar da elә
yazılmışdı ki, nә onu yazanın özü bir
şey anlayırdı, nә dә başqa bir iranlı.
Başımdan tüstü qalxdı. Qәzeti
bir tәrәfә tullayıb dedim:
“İranın bütün
vilayәtlәrindә hakimlәrin zülmündәn
xalqın fәryadı әrşә qalxır, bu
"inafsız isә onların әdalәtli olmasına
şahid çıxır. Ay müsәlmanlar, bir adam yoxdur
bu dinsiz qәzet yazandan soruşsun ki, bütün İranda
öz vәtәninin çoğrafiyasını onun
hüdudlarını vә sәrhәdlәrini
tanıyanların sayı әlli nәfәrә
çatmadığı halda, Kubanın
coğrafiyasını oxuyub başa düşmәk onların
nәyinә lazımdır? Bu baş-qulaqsız
mövzuların әvәzilә faydalı
mәqalәlәr yazıb rәiyyәti padşahın
itaәtinә, padşahı rәiyyәtә
mehribanlıq göstәrmәyә
rәğbәtlәndirib hәvәslәndir!
Әdalәtin mәziyyәtlәrindәn, zülmün
pis nәticәlәrindәn yaz! Zalımların
әmәllәrini pislә, xeyirxahların yaxşı
işlәrini tәriflә! Bu mәsәlәni dә
yazıb xatırlat ki, rәiyyәt şahsız, şah
isә rәiyyәtsiz yaşaya bilmәz. Bunların
hәr ikisinin varlığı bir-birindәn
asılıdır. Onlar sözdә iki olsa da mәnada
birdir. Rәiyyәt padşahı öz mehriban atası
vә padşah da rәiyyәti öz әziz
övladı hesab etmәlidir ki, bununla hәr ikisi
xoşbәxt olsun.”
Mәşәdi Hәsәn gördü
ki, qanım qaraldı, dedi:
“Dur ayağa, çıxaq bir az dolanaq.”
“Hara gedәk?” -- dedim.
“Hara gәldi.”
Yusif әmiyә dedim:
“Doğru deyir, dur ayağa, gedәk bir az
gәzәk.”
Mәnzildәn çıxdıq. Bazarda iki
nәfәrә rast gәldik. Biri әmmamәli seyid
idi. O birisi dә qırx yaşlarında bir kişi idi.
Mәşәdi Hәsәnlә tanış idilәr.
Salamlaşıb xoş-beş elәdilәr. Sonra
soruşdular ki, haraya gedirsiniz. Mәşәdi
Hәsәn dedi:
“Gәzmәyә
çıxmışıq. İşiniz yoxdursa gәlin
bizimlә bir az gәzin.”
“Mәmnuniyyәtlә,” -- dedilәr.
Mәşәdi Hәsәn onları
tәqdim etdi. Seyidin adı Ağa Mirhәbibullah idi.
Әynindә palto olan o biri kişi qarabağlı idi.
Deyirdi ki, uzun müddәt İstambulda vә Moskvada
yaşamışam.
Hәr tәrәfi seyr edә-edә
mәşq meydanına gedib çatdıq. Olduqca
böyük bir meydan idi. Hәr tәrәfini sulayıb
süpürmüşdülәr. Çox tәmiz,
sәfalı vә pakizә idi. Sәrbazlardan bir
neçә dәstә orada mәşq edirdilәr.
Dayanıb xeyli baxdıq. Bu sәrbazların tәlimatçısı otuz
beş yaşlı bir macar idi. Çox
tәәssüflәndim. Ona görә ki, o cavan
İranın әlli yaşlı zabitlәrinә hәrbi
tәlim verirdi. Oradan keçib
getdik. Meydandan kәnarda böyük bir çarhovuz var
idi. Gözәl, sәfalı yer olduğundan onun
әtrafında bir qәdәr gәzişdik. Üzüyuxarı
getdik. Nəsirәddin şahın at üstündә
tuncdan tökülmüş heykәlinin yanına gәlib
çatdıq. Heykәl böyük sәnәtkarlıq vә
ustalıqla hazırlanmışdı. Sanki şahın
özü atın üstündә dayanmışdı. Bir
qәdәr onun әtrafında gәzişdik, sonra
gәlib heykәllә üz-üzә
әylәşib papiros çәkmәyә
başladıq. Qarabağlı kişi dedi:
“Bu heykәl çox namünasib qoyulubdur.
Heç yerdә belә bir yersiz şey
görünmәyibdir.”
Seyid dedi:
“Necә ki, yәni görünmәyibdir?
Avropanın hәr yerindә bu kimi heykәllәr
çoxdur. Rusiyada da bunun tayını çox
görmüşәm.”
Qarabağlı dedi:
“Әrz elәdim ki, heç yerdә
belә şey görünmәyibdir. Sizin sәhviniz var.”
Seyid hirslәndi. And içib dedi:
“Bunun tayını xarici
ölkәlәrdә nә qәdәr istәsәn
öz gözümlә görmüşәm.”
Qarabağlı dedi:
“Xeyr, ola bilmәz.”
Seyid pәrt oldu. Qarabağlı dedi:
“Cәddinә qurban, ağa, sәnin
gördüklәrini mәn dә görmüşәm.
Amma iş burasındadır ki, o heykәl sahiblәrinin
hәr birisi öz dövlәtinә vә
millәtinә parlaq xidmәtlәr
göstәrmişdir. Mәhz o xidmәtlәrinә
görә dә ölәndәn sonra o böyük
şәrәfә nail olmuşlar. Mәsәlәn,
biri canından keçib möhkәm bir qala
üzәrinә hücum
etmәklә onu
tutmuşdur. Ya fәdakarlıq
nәticәsindә güclü düşmәnin
alınmaz bir hasarını fәth etmişdir. Yaxud
hәmvәtәnlәrinin xoşbәxtliyi
üçün bir yol arayıb tapmışdpr. Ya bir qanun
vücuda gәtirmişdir vә bununla vәtәnin
ümumi mәnafeyinә müәyyәn xidmәt
göstәrmiş, ya da öz hәmvәtәnlәrini
zülmdәn, sәfalәtdәn xilas etmişdir, yaxud
ölkәdә böyük bir abadlığa
sәbәb-olmuşdur. Millәt dә, dövlәt
dә o gözәl işlәrin müqabilindә o
padşahın, sәrdarın, alimin, әdibin
vәfatından sonra qәdirdanlıq üçün tam
rәğbәtlә öz kisәsindәn pul qoyub, o
böyük şәxsiyyәtin xatirәsini hәmişә
diri saxlamaq mәqsәdilә heykәl
hazırlayıb yadigar qoymuşdur. Daha
görmәmişdik ki, birisi yaşadığı halda
öz heykәlini alıb, camaatın yolu üstündә
qoysun, xalqa desin ki, mәni tanıyın, mәn böyük
adamam!
Belә tәsәvvür elәyin ki,
mәn özümü sizә tәriflәyim vә
deyim, mәn belәyәm, elәyәm. Mәlumdur ki,
mәn gedәndәn sonra deyәcәksiniz ki,
qәribә cәfәng adamdır, özünü
öyür, daha anlamır ki, allah, peyğәmbәr,
imamlar, mütәfәkkirlәr, әdiblәr,
şairlәr vә alimlәr özünü
öymәyi pislәmişlәr.... Mәn deyirәm ki,
özündәn heç bir tәrifli nişanә qoyub
getmәmiş olan bir müsәlmanın özü
üçün tuncdan heykәl qayırtdırıb
müsәlmanların yolu üstündә
yüksәltmәsi çox eyibdir, hәm dә
günahdır. Bu, ancaq özünü öymәk vә
tәkәbbür әlamәtidir ki, onların ikisi
dә alçaq sifәtlәrdәndir.”
Dedim:
“Baba, bunları vellәyin getsin, bizә
nә. Qoyun bir neçә addım asudәliklә yol
gedәk.”
Qarabağlı mәndәn soruşdu:
“Karandaşın var?”
“Bәli, var,” -- dedim.
“Onu ver mәnә,” -- dedi.
Verdim. Cib dәftәrindәn bir
vәrәq kağız çıxarıb nә isә
yazmağa başladı; mәn bildim nә yazır.
Karandaşı әlindәn aldım.
“İş bunlardan keçibdir. Gәlin
gedәk öz dәrdimizi çәkәk,” -- dedim.
Seyid dedi:
“Hәr halda qibleyi-alәmin özü Avropada
bu heykәllәrdәn çox görübdür.
Әgәr yaxşı olmasa idi, özü
üçün yadigar qoymazdı.”
Qarabağlı cavab verdi:
“Avropalıların özlәri sizin
üçün elә bir yadigar qoyublar ki, uzun illәr boyu
yaşayacaqdır.”
“Nә yadigar qoyublar?” -- deyә Seyid
soruşdu.
Qarabağlı dedi:
“Şahın Avropaya etdiyi
üçüncü sәfәrindә Paris
qәzetlәri aşkar yazdılar ki, Fransa millәti bu
әziz qonaqların dalbadal etdiklәri
sәfәrlәrin xәrclәrinin
öhdәsindәn gәlә bilmәyәcәkdir.
Ona görә ki, İran dövlәti vәzirlәrinin
vaxtaşırı Avropaya sәyahәti eşqinә
düşdüklәrini, buraya gәlib eyş-işrәt
etmәk meylindә olduqlarını bilirik. Biz dә
nәzir demәmişik ki, onların boş-boş vә
israfçılıqla etdiklәri xәrclәri
ödәyәk, ağalar da asudәliklә öz
keflәrini çәksinlәr. Buna görә dә o
vaxtın prezidenti Müsyö Kario әlacsızlıq
üzündәn doxsan min frank öz cibindәn vermәli
oldu. Bu hadisәnin xatirәsi üçün bir cild
"İran tarixi" adlı kitab yazıb, dünyada yadigar
qoyub getdi. Onun lәkәsi bizim gәlәcәk
nәsillәrimiz üçün qiyamәtәdәk
bәsdir. İranın özü üçün dә
neçә kürur tümәnә başa gәlәn
bu sәfәrlәrin bәdnamçılıqdan
başqa bir faydası olmadı.
Sәyahәti böyük Pyotr kimi
elәmәk lazımdır. Onun sәyahәti
sayәsindә on sәkkiz milyonluq rus millәti indi yüz
on sәkkiz milyon olubdur. Elә iradәli padşahlar da
olmuşlar ki, heç bir yerә sәyahәt
etmәmişlәr, lakin öz gözәl tәdbiri
vә xeyirli işlәri ilә bir millәti
diriltmişlәr. Misal üçün, Yaponiya imperatoru
ayağını öz evindәn kәnara basmadığı
halda, az bir müddәt içәrisindә millәtini
vә dövlәtini o dәrәcәdә
irәlilәtdi ki, hamını heyran qoydu. Heç
kәsin xәbәri olmadan birdәn-birә
yaraşıqlı bir halda pәrdәnin arxasından
çıxıb, qoşunlarına salam verib dedi: "Dostlar,
kefiniz necәdir?" Bütün dövlәtlәr onun
gözlәnilmәz tәrәqqisindәn
vahimәyә düşdülәr. İndi bütün
böyük dövlәtlәrә meydan oxuyur,
dünyanın bütün siyasi işlәrindә onun
barmağı var. Böyük dövlәtlәrin
hamısı ondan hesab aparır....”
Seyidә dedim:
“Ay ağa, iranlılardan İstambulda iki
nәfәr tanıyıram. Onların ikisinin dә adı
uzun illәr boyu iranlıların yadından
çıxmayacaq. Birinә hәmişә rәhmәt
oxuyacaqlar; o birisinә isә daim lәnәt
deyәcәklәr. İstambulda olan heç bir
iranlıdan eşitmәdim ki, mәrhum Mirzә Hüseyn
xan Müşirüddövlәnin adı çәkilәndә
onun ruhuna rәhmәt oxunmasın. Elәcә dә
elә bir adam görmәdim ki, Mirzә
Nәcәfәli xanın adını
söylәyәndә әvvәlcә ona bir
lәnәt göndәrmәsin. Halbuki onların ikisi
dә ölmüşlәr. Yaxşılıqla pisliyin
sәmәrәsi bundan başqa bir şey ola bilmәz.
Bәsirәt sahiblәri bundan ibrәt almalıdırlar.”
Seyid soruşdu:
“Mәrhum Mirzә Hüseyn xan
Müşirüddövlәni tanıyıram, amma o
Nәcәfәli xam kimdir? Onu tanımıram.”
Dedim:
“O da Şeyx Möhsün xan İstambulda
sәfәr olan vaxt general konsul idi. Sonra da kargüzar
vәzifәsi ilә Misirә vә Bağdada getdi.
Öz dövrünün rәhmsiz adamlarından biri idi. Onun
qoyduğu bidәtlәr İstambulda vә sair Osmanlı
ölkәlәrindә hәlә dә icra olunur,
biçarә iranlıların evini yıxır. Onun zülmü
vә bidәtlәrindәn İran dövlәti vә
millәtinin şәrәfinә, heysiyyәtinә
vurulan vә vurulmaqda olan rüsvayçılıq
lәkәsi deyilmәklә başa gәlәn deyil.
O kafәr oğlunun zülmün şәrh
etsәk,
Başqa bir lәfz ilә danışaq
gәrәk.”
Mәşәdi Hәsәn dedi:
“İndi haraya gedәk?”
“Karvanı darülfünün
mәktәbinә tәrәf çәk,” -- dedim.
“Gözüm üstә,” -- dedi.
“Siz mәni sarbanlığa qәbul
etsәniz, mәnim heç bir sözüm yoxdur.”
“Mәn dәvә olaram,” -- dedim.
“Amma, bilmirәm, ağa bunu qәbul edәr,
ya yox.”
Bir az zarafatlaşdıq.
Gülә-gülә yola düşdük.
Mәdrәsәnin qapısına çatdıq. Qapıda
bir fәrraş dayanmışdı. Mәn ona dedim:
“Qardaşım, biz burada qәribik, sәyahәt
üçün bu şәhәrә gәlmişik,
mәdrәsәni gәzib tamaşa elәmәyә
izin verәrsәnmi?”
Fәrraş dedi:
“Tamaşa elәmәk olar. Ancaq bu gün
cümәdir, heç kәs yoxdur.”
Doğrudan da, bizim heç yadımızda
deyildi ki, bu gün cümәdir. Dedim:
“Heç olmasa mәktәbin
vәziyyәti ilә azacıq tanış ola
bilәrikmi?”
Fәrraş etiraz etmәdi. Bizi
darülfünunun içәrisinә apardı. Hәr
şey öz qaydasında idi. Hәqiqәtәn dә adam
onları gördükcә fәrәhlәnirdi. Divardan
hesab dәrsi, diktә vә inşadan imtahan
üçün yazı taxtaları asılmışdı.
Gedib onlardan birinin qarşısında dayandım, onu
öpdüm, üz-gözümü onun üzәrinә
sürtdüm. Seyid soruşdu:
“Bu nә üçündür? Taxtanı
öpmәyin nә mәnası var?”
Dedim:
“Ağa, bu taxtalar müqәddәsdir.
Kaş İranın hәr bir şәhәrindә min
yerdә bu müqәddәs taxtalardan asıla idi.
Çünki bunlar mәnim vә sәnin
başıucalığına sәbәb olar.”
Seyid dedi:
“Qәribәdir, quru taxtadan sәnә,
mәnә nә kimi başıucalıq ola bilәr?”
Dedim:
“Ağa, sәnә daha bir sözüm yoxdur
deyәm.”
Xülasә, oradan, da çıxıb
mәnzilә gәldik. Çox yorulmuşduq. Tez
şamı yeyib yatdıq. Sabah nahar çağınadәk
mәnzildә oturduq; Mәşәdi Hәsәn
gәlib çıxmadı. Nahardan sonra bir az yatdım. Bir
vaxt gördüm Yusif әmi mәni oyadır.
“Nә xәbәr var?” -- deyә
soruşdum.
Dedi:
“Hacı Mәhәmmәd Hәsәn
Әmin Zәrb adam göndәrib sizi istәyir.”
“De ki, mәnzildә yoxdur,” -- dedim.
“Olmaz, çünki әvvәl soruşdular,
mәn dedim siz evdәsiniz.”
Әlacsız qalıb ayağa durdum, amma
heç könlüm istәmirdi. Çünki
әvvәl dә onu görәndә
vәziyyәtindәn xoşum gәlmәmişdi.
Sәxavәtli adam deyil. İki dәfә
Mәkkәyә gedib. Hәr dәfә bizim evdә
neçә gün qonaq qalıb. Rәhmәtlik atam onun
zәhmәtlәrini çox çәkmişdi. Ancaq atam
ölәndәn sonra mәnә bir
başsağlılı da yazmadı. Bundan әlavә,
çox tamahkar vә nadürüst kişidir. Hәr bir
biçarәni çәnginә salan kimi aldadıb, on
tümәnlik firuzәni әlli tümәnә
sırıyacaq. Әksinә, birinin barmağında yüz
tümәnlik brilyant üzük görәrsә, onu min
hiylә ilә on tümәnә әlindәn alacaq.
Allah xatirinә bir adama salam belә vermәz. Mәlum idi
ki, mәni çağırmaqdan da mәqsәdi ancaq bir
şey qoparmaq idi. Nә elәyәsәn, getmәk
lazım idi.
Otaqdan çıxdım. Gördüm, qapı
ağzında bir başı әmmamәli qoca kişi
dayanıb. Mәni görәn kimi dedi:
“Hacı Әmin Zәrb sizi istәyir.”
Onunla birlikdә gedib Hacının
hücrәsinә çatdıq. Hücrәyә daxil
olub salam verdim.
“Ay әleykәssәlam, ağa Mirzә
İbrahim bәy. Ya allah, buyur. Ay qoçaq, neçә
gündür buradasan, bәs
nә üçün mәni bir yoxlamamısan?
Dünәn mәnә sәnin burada olmağını
Hacıxan xәbәr verdi. Kefin, әhvalın necәdir?
Mәrhum Hacının vәfatı mәni çox mütәәssir
elәdi. Allah ona rәhmәt elәsin. Sizin vә
ailәnizin başı sağ olsun. Haradan gәlirsiniz?”
“Mәşhәddәn gәlirәm,” --
dedim.
“Hacı Mәliki gördünüzmü?”
“Xeyr.”
“Bәs nә üçün?”
“Tanışlığım yox idi. Elә bir
adam da olmadı ki, mәni onun yanına aparsın.”
“Bәs Mәşhәddә nә
aldın?”
“Heç bir şeyi.”
“Çox gözәl, mәnim burada bir
qәdәr Sultanabad xalçası varımdır. Çox
gözәl maldır. Misirdә, İstambulda yaxşı
satılar. Bunları özünlә apar. Sizә ucuz hesab
elәrәm. Çox gözәl, çörәkli
maldır. ”
“Xeyr, heç bir şey almayacağam,” -- dedim.
Dedi:
“Pulun yoxdursa, sonra göndәrәrsәn.”
Dedim:
“Xeyr, heç bir şey almayacağam.”
Hacı әl çәkmәdi:
“Onda Misirdә әla yeriyәn on batman
firuzә varımdır. Barı bunları al.”
“Әrz elәdim ki, heç nә
almayacağam.”
“Elәdә bәs niyә buraya
gәlmisәn?”
“Ancaq gәzmәyә, sәyahәt elәmәyә.”
“Yaxşı, Tehranı necә gördün,
bәyәndinmi?”
“Doğrusu, Tehranda ürәyiaçan bir
şey görmәdim.”
“Necә ki, yәni görmәdim?”
“Bu şәhәrdә sizin kimi
sәrvәtli şәxs olduğu halda indiyәdәk
vәtәndә ticarәtin tәrәqqisi,
әmtәә vә ticarәt mallarının
artması üçün kompaniyalar, milli bank tәsis
olunmalı idi. Bu vaxtadәk buradan Tәbrizә bir
dәmir yolu çәkilmәyibdir ki, sizin gәlirinizin
çoxalmasına, ticarәt әlaqәlәrinin
genişlәnmәsinә, vәtәnin isә
abadlaşmasına vә әhalinin rahatlığına
sәbәb ola idi. Bunlardan әlavә, paytaxt olan belә
bir böyük şәhәrdә varlılardan
neçә nәfәriniz bir yerә
toplaşmamısınız ki, әlbir olub millәtin yetim
vә başsız balaları üçün bir yetimxana
açaydınız, bununla da bu dünyada başınız
uca olaydı. Axirәt dünyasında da rәhmәt qazana
idiniz.”
Dedi:
“Maşallah, İbrahim bәy, elә bir ucdan
bu kimi mühüm mәsәlәlәri sayırsan,
daha bilmirsәn ki, bunların hamısı
üçün pul lazımdır. Pul harada idi, ay
rәhmәtliyin oğlu.”
Dedim:
“Hacı әmi, bu nә fәrmayişdi.
İyirmi ildir ki, İranın bütün gәliri sizin cibinizә
dolur. Misirdә özünüzdәn eşitdim ki, bir
dәnә yüz tümәnlik cәvahiri divan vә
saray adamlarına beş yüz tümәnә
satırsınız. Bundan әlavә, İranın
bütün şәhәrlәrinin bazarlarında
çuval-çuval, xırman-xırman qara puldur ki,
sәpilibdir. Hәr yeri sizin qara pullar
bürümüşdür. Camaat deyir: siz iyirmi beş
kürur qara pulu İranın bu başından o başına
sәpmisiniz. Bunların hamısının sәrmayәsi
daş çatlasa üç yüz tümәndәn
artıq olmaz. "Gör tәfavüt haradan haraya
kimidir?"”
Gördüm mәclisdә oturanlar
dodaqlarını dişlәyib mәnә işarә
edirlәr ki, sus. Mәlum mәsәlәdir ki, bu
sözlәr Hacının da mәzaqına xoş
gәlmәyәcәk idi. Hirslәnib yerindәn
qalxdı, qeyz ilә dedi:
“Füzulluq sәnә atandan miras
qalmışdır.”
Sonra qollarını çırmadı; bununla
göstәrmәk istәyirdi ki, dәstәmaz alıb
namaz qılmaq әzmindәdir. Bu bәhanә ilә
qapıya tәrәf yönәldi vә yaxasını
mәnim acı sözlәrimin әlindәn qurtardı.
Mәn qaldım, bir dә o mәclisdә
әylәşәnlәr. Onların hamısı
mәnim Hacı ilә olan cәsarәtli
danışıqlarıma tәәccüb edir, heyrәtlә
bir-birinin üzünә baxırdılar. Nәhayәt,
onlardan biri mәndәn soruşdu:
“Mәşәdi, sәn haralısan?”
“Cәhәnnәmliyәm,” -- deyib,
ayağa qalxdım. Mәlum oldu km, Hacı mәni ona
görә çağırmışdı ki,
özünün dediyi kimi, xalçadan, firuzәdәn bir
qәdәr mәnә satsın, mәnim bütün
var-yoxumu bu alverdә әlә keçirmәklә
köhnә haqq-salam vә duz-çörәk borcunu
ödәmiş olsun.
Xülasә, Tehranda üç-dörd
gün dә qalandan sonra ayın onunda Mәşәdi
Hәsәni göndәrdim poçtda dördatlı bir
furqon kirayә elәyib, bizi Qәzvinә
çatdırsın. Özüm dә Hacıxanla
vidalaşmağa getdim. Onların qapısına
çatdıqda Qulamәlini gördüm.
Dedim:
“Hacıxana deyin filankәs gәlib.”
Hacıxan qapıya çıxdı, dedi:
“Bismillah, buyurun!”
“Vidalaşmağa gәlmişәm,” -- dedim.
Dedi:
“Nә danışırsan?”
“Bәli, getmәk lazımdır.”
Soruşdu:
“Nә vaxt, haraya?”
Dedim:
“Bu gün, Qәzvinә tәrәf yola
düşürәm. Oradan da Azәrbaycana
gedәcәyәm.”
“Ay baba, nә tәlәsirsәn?” -- dedi.
“Daha bәsdir, çox pis keçdi. Bu
ölkәdә mәnim dilxoşluğum yalnız o
möhtәrәm cәnabı görmәkdәn
ibarәt oldu. Mәni o böyük şәxsiyyәtlә
tanış etdiyinizә görә sizә son
dәrәcә minnәtdaram. Nә qәdәr
tәşәkkür etsәm dә azdır. Doğrudan
da, böyük adamdır. Mәnim bәndәçiliyimi
ona çatdırın. Ona hәmişә xeyir-dua
edәcәyәm.”
Dedi:
“Әmin Zәrbi gördün?”
“İnşaallah, xeyrini görәrsәn,” --
dedim.
“Mәgәr ondan bir xeyir gәlәr ki,
mәn dә görüm. Qara torpaq onun xeyrini görsün.
İndiyәdәk mәnә neçә dәfә
müәyyәn işlәr tapşırıb,
zәhmәtini çәkmişәm. Onların
müqabilindә günlәrin birindә mәnә bir
firuzә bağışladı. Özü dә onu çox
tәriflәdi. Sonra kimә göstәrdim, bircә qran
qiymәt qoydular. Mәn dә bu Qulamәliyә
bağışladım.” -- Üzünü Qulamәliyә
tәrәf tutub dedi:
“Qulamәli, belә deyilmi?”
Qulamәli dedi:
“Bәli, cibimdәdir!”
Vidalaşdıq. Nә qәdәr xahiş
elәdi ki, yola salmağa gәlsin, mәn razı
olmadım. İki tümәn Qulamәliyә әnam verib
xudahafizlәşdim.
Mәnzilә çatandan az sonra
Mәşәdi Hәsәn dә gәlib
çıxdı. Dedi:
“İki saatdan sonra furqon hazır olacaq.”
Dalandar gәlib haqq-hesab elәdi, beş
tümәn yarım ona verdim. Çox razı qaldı.
Yük-yapı yığışdırıb hambala verdim.
Mәşәdi Hәsәnә dedim:
“Bir az xırım-xırda almalıyıq.”
Mәşәdi Hәsәn dedi:
“Elәdә Yusif әmi hamballa getsin, biz
poçta yaxın olan bu küçә ilә gedәk,
bu yolda meyvә satanlar çoxdur.”
Yusif әmi hamballa getdi. Biz dә
karvansaranın aşağı qapısından
çıxıb, dar bir küçәyә
çatdıq. Gördüm çadrasız bir arvad
qapıların birindәn çıxıb, dalanın o biri
tәrәfindәki evә girdi. Mәşәdi
Hәsәndәn soruşdum:
“Bura hamamdır?”
“Yox, evdir,” -- dedi.
“Bәs arvad nә üçün lüt
idi?”
“Xeyr, lüt deyildi, köynәyi, alt
paltarı var idi.”
“Yox, canım, mәn özüm gördüm,
köynәyi var idi, amma alt paltarı yox idi.”
“Burada arvadlar çox qısa alt paltarı
geyirlәr. Onun altından kişilәrin şalvarı kimi
bir şalvar da geyirlәr. Amma evdә bәzәn alt
şalvarını geymirlәr. Küçә
xәlvәt olduğundan arvad belә xәyal elәdi ki,
heç kәs yoxdur. Çadrasız qonşusunun evinә
gedirdi, bizә rast gәldi.”
Dedim:
“Pәnah allaha, bu necә
hayasızlıqdır? Müsәlman millәtlәrinin
heç birindә belә paltar yoxdur. Әgәr hicab
ayәsinin hörmәtini belә saxlayacaqdılarsa,
bunların dini varsa, onda mәn kafәrәm.”
Doğrudan da, tәәccübümün
hәddi yox idi. Mәşәdi Hәsәndәn
soruşdum:
“Bәs bunları әrlәri
görmürlәrmi?”
Mәşәdi Hәsәn gülüb
dedi:
“Niyә görmürlәr? Hamının
paltarları belәdir. Bütün İranda ruhanilәrin,
vәzirlәrin, seyidlәrin, kasıbların,
dövlәtlilәrin arvadlarının paltarı
belәdir.”
Dedim:
“Mәn ölüm, düzünü de,
sәnin arvadın da belә paltar geyinir?”
Dedi:
“Mәnә vә ya başqasına
mәxsus deyil, әrz elәdim ki, bütün arvadların
paltarı gördüyün kimidir.”
Xülasә, çaparxanaya gәlib
çatdıq. Hәlә Yusif әmi ilә hambal
gәlmәmişdilәr. Özüm gedib
Qәzvinәdәk furqon kirәsini verdim. On dörd
tümәn yarım elәdi. İran tacirlәri
geyimindә bir nәfәrin orada dayandığını
gördüm. Deyәsәn, bir şey gözlәyirdi.
Mәni görcәk yaxın gәlib salam verdi vә dedi:
“Mәn dә Qәzvinә
gedәcәyәm, sәhәrdәn burada
gözlәyirәm ki, bir nәfәr yol yoldaşı
tapıla. İndiyәcәn rast gәlmәdi.
Әgәr razı olsanız dörd tümәn yarım
mәn verim, furqonda üçümüz oturaq.”
Fikirlәşdim ki, bu adamın
yoldaşlığından bizә bir zәrәr toxuna
bilmәz. Ancaq
tanımadığıma görә Mәşәdi
Hәsәnin üzünә baxdım. O da işarә
ilә bildirdi ki, zәrәri yoxdur. Mәn o şәxsin
xahişini qәbul elәdim. Razı qalıb,
tәşәkkür elәdi. Bu әsnada Yusif әmi
dә gәlib çatdı. Yükümüzü furqonun
dalına bağladıq.
Әldә lazım olacaq
xam-xırda da
kalyaskanın içindә yerbәyer elәyib
әylәşdik. İki imperial da Mәşәdi
Hәsәnә bağışlayıb,
zәhmәtlәrimә görә ondan halallıq
istәdim. Mәndәn razılıq edib, xeyir-dua verdi.
Vidalaşdıq:
“Xudahafiz!”
“Allah amanında!”
Bu Mәşәdi Hәsәn olduqca
yaxşı adam idi. Bizim çox zәhmәtimizi
çәkdi.
Yola düşdük. Burada yadıma
düşdü ki, Tehran sәyahәtinin xülasәsini
yazım. Ola bilsin ki, gәlәcәkdә dәrdә
dәyәr. O tәfsilin icmalı belәdir:
Mәmlәkәtin padşahı İran
tәqvimini açıb qoyub qabağına. Baxır
görsün ova getmәk üçün hansı gün,
saat xoşdur. Bütün vәzirlәr,
sәrkәrdәlәr, başçılar vә
qulluqçular özlәri üçün yeni
lәqәb tapmaq, hәr hansı bir qeyri-qanuni vasitә
ilә olur-olsun mәqamlarını yüksәltmәk
mümkün olduğu tәqdirdә isә öz
rәqiblәrini tutduqları mәnsәbdәn nә
kimi böhtan vә iftira ilә aşağı salmaq fikrindәdirlәr.
Hamı belә xәyalda vә fikirdәdir, hәtta
hәr qapıçı belә, bir vilayәtә hakim
olmaq ümidindәdir. Özü dә bu kimi adamlar az deyil.
Tacir tәbәqәsi dә әsla
ticarәti tәrәqqi etdirmәk, onu
genişlәndirmәk xәyalında deyildir. Onlar
ata-babalarının getdiklәri yolla gedirlәr.
Bütün Tehranda bir dәnә kompani vә ya
şirkәt tәsis olunmayıbdır ki,
mәmlәkәtin әmtәәsi vә
mәhsullarını rәvaclandırsın. Bir
neçә nәfәrin kifayәt qәdәr
sәrmayәsi varsa da bir-birinә qarşılıqlı
inamları yoxdur. Hәtta müamilәlәrdә dә
bir-birlәri ilә çox ehtiyatlı davranırlar.
Hәr kәs başqasını aldatmaq, bir növ badalaq
gәlmәk fikrindәdir. İngiltәrә vә rus
dövlәtlәri kimi bir-birinin
hәrәkәtlәrinә vә rәftarına
göz qoyurlar.
Dükançılar vә alverçilәr
dә qara pul haqqında düşünürlәr. Bu
gün yetmiş şahı bir qrandır, sabah sәksәn
şahı bir qran olur. Yoxsullar çörәk tapmaq
fikrindәdirlәr. Çörәyin batmanı bu gün
iki qrana, sabah üç qranadır. İki böyük
qonşu dövlәtin sәfirlәri dә öz siyasi
mәqsәdlәrini irәlilәtmәyә can
atırlar. Heç kәs vәtәnin qayğısına
qalmır, vәtәn sevgisindәn heç bir
kәsdә iz, әsәr görünmür.
Hamısı ağıldan naqis, inamdan kasıb, ölü
ikәn diri, diri ikәn ölüdürlәr.
Nәhayәt, kalyaskamız Qәzvinә
doğru yola düşdü. Bizim kalyaskamızla gedәn
yoldaşdan soruşdum:
“Sizin adınız nәdir?”
“Hacı Qulamrzadır,” -- dedi.
O da mәnim adımı soruşdu.
“İbrahimdir,” -- dedim.
“Haralısınız?” -- deyә soruşdum.
“Qәzvinliyәm,” -- dedi.
Düşündüm ki, yaxşı oldu,
yoldaşımız yola bәlәddir. Tehrandan
Qәzvinә gedәn bu yol tәrifә layiqdir. Yol
hәr yerdә düz və hamardır. Mәnzillәr
abad vә gözәldir. Doğrudan da, demәk olar ki, bu
yol İranın әn gözәl yoludur. Yәni
әslindә bundan başqa bir yolu yoxdur. Hacı Qulamrza yol
üstündәki kәndlәri vә dayanacaqları
bir-bir göstәrir, tәriflәyirdi. Hәr bir
mәnzilә çatan kimi atları
dәyişirdilәr. Әsla mәәttәlçilik
olmurdu. Bir gecә yolda qaldıq. Müsafirlәr
üçün hәr cür rahatlıq vәsaiti hazır
idi. Biz mәnzilә çatan kimi samovar gәtirdilәr.
Çay dәmlәdik, xidmәtçilәr
nәzakәtlә danışır vә
davranırdılar. Sübh namazından sonra atları kalyaskaya
qoşdular, oturub yola, düşdük. Şam namazına az
qalmış Qәzvinә çatdıq. Hacıdan
soruşdum:
“Sizcә, hansı karvansarada mәnzil tutsaq
yaxşıdır?”
“Şәhәrin girәcәyindә bir
mehmanxana var,” -- dedi. -- “Sizin üçün ora yaxşı
vә münasibdir. Әgәr orada düşsәniz rahat
olarsınız.”
Mehmanxanaya gәlib çatdıq,
gördüm doğrudan da gözәl yerdir. Çoxlu
otatları var idi. Birini bizә verdilәr. Gecәsinә
iki qran istәdilәr. Әlbәttә, çox ucuz idi.
Otaqda miz, sәndәl, çarpayı,
yorğan-döşәk vә sair әsasiyyә
sәliqә ilә düzülmüşdü. Hacı
ilә görüşüb ondan ayrıldıq. Mehmanxana
xidmәtçisi samovarı gәtirib dedi:
“Şam üçün çilov
istәyirsiniz, ya plov?”
“Mәgәr aşpazxana vә yemәyiniz
dә var?” -- dedim.
“Hәr nә istәsәniz vardır,” --
dedi.
“Әgәr cücә xuruşu ilә
çilov versәniz yaxşı olar.”
“Gözüm üstә,” -- dedi.
Çay içib, namaz qıldıq. Şam
gәtirdilәr: bir mәcmәyi hesabi çilov,
xuruş, şәrbәt, ayran, pendir vә göyәrti.
Olduqca tәmiz vә sәliqәli idi. İştaha
ilә yedik. Sabahısı gün Hacı Qulamrza bizim
görüşümüzә gәldi. Bir az söhbәt
elәdik, durub gedәndә sabah gecә üçün
bizi qonaq çağırıb vәdimizi aldı.
O getdi. Biz dә mәnzildәn
çıxdıq. Bazarın yolunu soruşduq. Dedilәr bu
xiyabanı düz gedәrsiniz, alaqapıya
çatarsınız, oradan da sol tәrәfә
dönüb bazara gedәrsiniz. Gәzә-gәzә
bazara gedib çatdıq.
Qәzvin şәhәri vaxtilә paytaxt
idi. Ancaq indi rövnәqdәn düşmüşdür,
olduqca xarab vә çirkin bir şәhәrdir. Avropa
şәhәrlәrinin yanında heç kәnd dә
sayılmaz. Çünki Avropa şәhәrlәrinin
sanki dәr-divarının da ruhu vә duyğusu var.
Camaatın gәl-gedindәn, xalqın müamilayә
mәşğul olmasından oranın ticarәtinin
rövnәqini görmәk olar. O
şәhәrlәrdә bir nәfәr belә
işsiz görmәk mümkün deyil. Hamı
işlәyir. Milli sәrvәti artırmaq,
mәmlәkәti abadlaşdırmaq üçün
çalışırlar. Bunun әksinә olaraq, İranda
hara baxırsan, görürsәn hәr bir bucaqda
tәnbәl vә işsiz adamlar
dәstә-dәstә toplaşıb oturublar.
Şәhәrlәrin hamısı qәbiristana
oxşayır. Başdan-başa xarabadır. Adam
bәsirәt gözü ilә baxsa görәr ki,
şәhәrin dәr-divarı ağız açıb
uca sәslә deyir: "Mәnim sahibim yoxdur, mәni
abadlaşdırmaq üçün heç bir tәdbir
görülmür".
Çox heyifsilәndim, ancaq nә
edәsәn? Yusif әmiyә dedim:
“Yusif әmi, gedәk bir yemәkxanaya bir
tikә çörәk yeyәk.”
Yemәkxana sorağını aldıq. Bir
çilovpәz dükanı göstәrdilәr. Oraya
getdik, baxıb gördüm o qәdәr kirlidir ki,
içәri girmәk mümkün deyil. Hәlә
yemәk bir tәrәfә qalsın. Qayıdıb
gәldik, Yusif әmi dedi:
“Avropanın bütün hakimlәri yalandan
deyirlәr ki, xәstәliklәrin mikrobları
çirkdәn әmәlә gәlir. Әgәr bu
doğrudursa, bәs nә üçün bunlar bu
qәdәr çirkin içindә
xәstәlәnmirlәr?”
Dedim:
“Gedәk mәscidә, namaz qılıb
qayıdaq mәnzilә, naharı da elә orada elәrik.”
Mәscidi-şaha getdik. Hәqiqәtәn,
çox әla mәsciddir.
Amma nә faydası?... Eşikdәn nә
qәdәr әzәmәtli görünürsә
içәridәn yüz o qәdәr yoxsuldur.
Hәsirlәri hәr tәrәfdә
yırtıq-yırtıq idi. İki nәfәr bir bucaqda
iki iri daş qoyub, üstündә qoz sındırır,
lәpәsini ayırırdı. Başqa
tәrәfdә neçә nәfәr oturub nar
yeyirdi. O biri tәrәfdә qovun yeyib,
qabıqlarını vә tumunu yerә
tökmüşdülәr.... Mәsciddәn
çıxdıq. Neçә addım uzaqlıqdan
hay-küy sәsi eşidildi. Dürüst qulaq asdım,
bildim ki, mәdrәsәdir, tüllabın sәsidir.
Mәdrәsәyә getdik. Çox böyük vә
mötәbәr binası var idi. Deyirlәr,
Sәfәvi şahlarından biri oranı
qayırtdırıbdır. Hücrәlәrin birinin
sәkisindә bir axundu dәstәmaz alan gördüm,
ancaq haman hücrәdәn iki nәfәrin
sәs-küyü dә eşidilirdi.
Öz-özümә dedim: "Bir halda ki, axund iki
müsәlmanın davasını görür, onlara
necә etina elәmәyib dәstәmaz alır?"
Onun bu halәti mәni tәәccüblәndirdi.
Hücrәyә baxıb iki tәlәbәnin
üz-üzә әylәşdiyini, hәr birinin
әlindә bir kitab, dava-cәncәllә
mәşğul olduğunu gördüm. Bәzәn biri
kitabı göyә qaldırır, sanki tәrәfin
başına vurmaq istәyirdi. O birisi dә onun kimi
elәyirdi. Sözün qısası "lәm vә
lanüslәm" sәsi әrşә çatırdı.
Qәribә hәngamә idi.
Dәstәmazını alıb mәs
çәkmәkdә olan axunddan soruşdum:
“Cәnab axund, bunlar nә üçün
dava elәyirlәr?”
“Dava elәyәn yoxdur,” -- dedi.
“Bәs bunları görmürsәnmi?” --
deyә tәәccüblә soruşdum.
“Dava elәmirlәr, mübahisә
elәyirlәr,” -- dedi.
“Nә üstә mübahisә
elәyirlәr?”
“Elmi mübahisә elәyirlәr.”
“Bәs öz sözlәrini nә
üçün mülayim, şirin dillә bir-birinә
demirlәr?”
“Mәgәr gülmәklә,
yumşaqlıqla elm öyrәnmәk olar?”
“Mәn әrz elәmәdim ki,
bir-birinә gülsünlәr, mәn siznәn
danışan kimi söhbәt elәsinlәr.”
Axund qeyzlә mәni başdan-ayağa
süzüb dedi:
“Sәn türksәn?”
“Bәli, dedim,” -- azәrbaycanlıyam.
Bir söz demәyib ötdüm. Sonra
gördüm bütün hücrәlәrdә belә
bir hәngamә vardır. Yusif әmiyә dedim:
“Yusif әmi, gәl gedәk. Bu
ölkәdә nәyә baxsan kәdәrlidir. Daha
mәn bircә bunu bilmәmişdim ki, elm
öyrәtmәk üçün gәrәk qışqırıb
nәrә çәkәsәn.”
Mәdrәsәdәn bir neçә
addım uzaqlaşmamış birdәn "çәkil,
çәkil" sәsi ucaldı. Fәrraşların
"gözünü yum", "üzünü çevir",
"yuxarı get", "aşağı gәl"
deyә saldıqları qışqırıq sәsi
göylәrin qulağını batırırdı.
Gördüm hәr iki tәrәfdәn fәrraşlar
cәrgә ilә gәlirlәr. Şahrudda
gördüyüm kimi idi. Fәrraşların sırası
arasından bir kalyaska keçirdi. Camaat
küçәdә üzünü divara çevirib
dayanmışdı. Şahrudda da bu tәmtәraqı görmüşdüm.
Amma orada camaatın üzünü divara çevirmәsini
görmәmişdim. Biz dә camaata qoşulub,
üzümüzü divara tutduq. Yusif әmiyә
Şahrudda öyrәtmişdilәr ki, belә vaxt ruku
elәsin, yәni әyilib ikiqat olsun. Yazıq kişi
üzü divara tәzim halında dayandı. Mәlumdur ki,
arxası xanıma idi. Fәrraşlar belә xәyal
elәdilәr ki, istehza üçün belә etmiş,
qәsdәn dalını xanıma göstәrir. Mәn
dә üzü divara dayanmışdım. Bir vaxt
gördüm vurhavurdur. Yazıq Yusif әminin
baş-gözünә hey yumruq, sillә,
dәyәnәkdir ki, dam-divardan yağır.
Biçarә hey qışqırıb deyirdi ki: "Baba,
mәni niyә vurursunuz, axı mәnim tәqsirim
nәdir?"
Mәn dә irәli gedib dedim:
“Canım, axı müsәlmansınız, bu
biçarә qәribi nә üçün
döyürsünüz?”
Dedilәr: bu köpәk oğlu
şahzadә xanıma әdәbsizlik edibdir.
Ağızlarına gәlәn
söyüşü verdilәr. Kalyaska çıxıb
getdi. Fәrraşlar Yusif әmini aparmaq istәdilәr.
Mәn nә etmәli olduğuma mәәttәl
qalmışdım. Ona-buna yalvarmağa başladım:
“Ay baba, vallah, bu kişi qәribdir, sizin yerin
vәziyyәtini bilmir. O, öz alәmindә tәzim
elәmişdi....”
Gördüm bu sözlәrin heç bir
tәsiri yoxdur. Yadıma düşdü ki, belә
mәqamlarda bu ölkәnin mәnfur rәsminә
görә pul hәr bir müşkülü
asanlaşdırır. Cibimdәn yavaşca bir
beşqranlıq çıxartdım. Pulu görәn kimi
heylәri açıldı, mum kimi yumşaldılar.
Әlimdәn pulu cәld qapıb getdilәr, biz dә
xilas olduq. Amma Yusif әmi ağlayırdı. Mәn ondan
utanırdım. Ancaq yazıq bilmirdi ki, mәn özüm Tehranda
ondan daha pis kötәk yemişәm. Nә isә, ona
dil-ağız elәyib, biçarәni bir qәdәr
sakitlәşdirdim, mәnzilә getdik. Nahar
әvәzinә dalbadal papiros çәkib tüstü
yedik. Öz-özümә deyirdim ki: "Әgәr sabah
gecәni Hacı Qulamrzaya vәdә vermәsәydik,
elә bu saat bu şәhәrdәn çıxıb
gedәrdik". Sözün qısası, iyirmi dörd saat
mәnzildә oturub heç yerә çıxmadıq.
Sabahısı gün axşamçağı Hacının
adamı gәlib, mehmanxana xidmәtçisindәn
mәnim mәnzilimi soruşdu, göstәrdilәr.
Gәlib salam verdi, dedi:
“Buyurun gedәk, Hacı sizi gözlәyir.”
Gördüm Yusif әminin könlü yoxdur,
dedim:
“Yaxşı deyil, vәdә vermişik,
getmәk lazımdır. Darıxma, inşaallah, sabah bu
şәhәrdәn çıxıb gedәrik.”
Ayağa durub, Hacının adamı ilә
birlikdә mәnzildәn çıxdıq. Hacı öz
evinin qapısı qabağında bizi hörmәtlә
qarşıladı. Yol göstәrib, qonaq otağına
apardı. Bizdәn başqa on-on iki nәfәr dә qonaq
var idi. Salam verib әylәşdik. Xoş-beş vә
kef-әhvaldan sonra hәr tәrәfdәn söhbәt
başlandı. Qonaqlardan biri dedi:
“Bu gün Hacı Novruzәlinin oğlunun
halına ürәyim yandı. Başdan-ayağa lüt idi.
Bir eşşәyә tikan
yüklәyib, satmaq üçün çöldәn
şәhәrә gәlirdi. Mәlum idi ki,
dolanacaqları ancaq bununladır.”
O biri dedi:
“Bizә nә, öz günahıdır.”
Üçüncüsü dedi:
“Yox, elә deyil, onların özlәrinin
nә günahı var, bütün bu tәqsirlәr axund
molla Әhmәd pişnamazın boynunadır. Bu
yazıqların başına külü o әlәdi.”
Dördüncüsü dedi:
“Ağayi-mәn, bunlar nә sözdür;
bütün bunlar allahın işlәridir. Onun
sәbәbi bizdәn gizlidir. Elә, ola bilsin, Hacı
Novruzәli dә o qәdәr var-dövlәti zülm
ilә tollamış imiş. Buna görә dә üç-dörd
il әrzindә mәhv olub aradan getdi.”
Guya bizim kimi qәrib olan başqa birisi
soruşdu:
“Hacı Novruzәli kimdir, indi haradadır?”
Ona nәql etdilәr ki, Hacı Novruzәli
Gәrrus әhalisindәn olan mötәbәr bir tacir
idi. Üç arvaddan sәkkiz oğlu, üç
qızı var idi. Ölәndә övladlarına
altmış min tümәn nәqd, çoxlu mülk qoyub
getdi. Mәmlәkәtin ruhanilәrindәn hәr biri
bu bәdbәxt vәrәsәlәrin bir-ikisini
yanlayıb, hәrәsini bir tәrәfә
çәkdi. İmam Cümә Hacı Novruzәlinin
vәsisi, hәm dә oğlu onun kürәkәni idi.
İstәyirdi Hacının bütün
var-dövlәtinә tәk özü sahib
çıxsın. Nәhayәt, iş
mәhkәmәyә, dava-mürafiәyә
düşdü. İki dәfә hakim dәyişildi.
Hәr biri irsdәn öz yağlı payını
әlә keçirib kәnara çәkildi.
Vәrәsәlәr yenә dә
çәkiş-bәrkişdә idilәr. Gah bunu tutub
dama basırdılar, gah o birini. Bәzәn dә bir-ikisi
bәstdә otururdu. Hakimlәr o şәxsin irsindәn
vәrәsәlәrdәn daha çox pay apardılar.
Axırda vәrәsәlәrә cüzi bir şey
qaldı. Onlardan ikisi şüursuz idi. Әllәrinә
keçәn irsi qumara qoydular. İndi heç bir
şeylәri yoxdur. Baş götürüb Hәştәrxana
qaçdılar, arvad-uşaqları burada ac qalıblar.
Hacının o altmış min tümәn
sәrvәtindәn bu gün ki, onun vәfatından
dörd il keçir, altmış dinar qalmayıbdır.
Qonaqlar çox heyifsilәndilәr. Hey
çay-qәlyan idi ki, gәlirdi. Söhbәt dә
getdikcә qızışırdı.
Mәclisin yuxarı başında oturan bir
şәxs üzünü qonaqlardan birinә tutub-ucadan
dedi.
“Cәnab
Şәmsüşşüәra, tәzәlikdә
bir şey qәlәmә almısınızmı?”
Haman şәxs xüsusi bir naz-qәmzә
ilә dedi:
“Bәli, әmirzadә
hәzrәtlәrinә bir şey yazmışam, sabah
cümәdir, aparıb hüzurunda oxuyacağam.”
Әlini qoltuq cibinә salıb, bir
kağız çıxartdı, әtrafa göz gәzdirib,
hamının diqqәtlә onu dinlәmәsini yәqin
etdikdәn sonra şerini oxudu. Dinlәyәnlәr isә
hәr bir beytin axırında "әhsәn!",
"bәrәkallah!" idi ki, dövrәdәn
yağdırırdılar. Onlardan biri dedi:
“Afәrin sizin incә xәyalınıza!
Bәh-bәh, nә gözәl şer yaratmısınız.”
-- Sonra üzünü
mәnә tutub: -- “Necәdi, Mәşәdi?” --
deyә soruşdu. Dedim:
“Mәnim belә şeylәrdәn
başım çıxmır.”
“Necә yәni başım
çıxmır? Bu sözlәr başdan ayağa ruhdur!”
“Heç bir ruhu yoxdur,” -- dedim. -- “Bu üslub
çoxdandır ki, köhnәlibdir. Bu günün
tәlәblәri bu mәdhlәrdә bir ruh
qoymayıb qalsın. Dünyanın heç bir yerindә bu
kimi yalan sözlәrin mininә bir qara pul da vermirlәr.
Ancaq bu ölkәdә onların müştәrisi var.
Onun da sәbәbi işsizlik, arsızlıq, elmsizlik
vә qәflәtdir. Xüsusi bir alçaqlıq lazımdır
ki, adam bilә-bilә zalimә adil deyә, cahilә alim
sifәti verә, xәsisi sәxavәtli tәqdim edib
tәriflәyә. Hәlә bununla da
kifayәtlәnmәyib mәnasız yalanlar uydurduğuna
görә özünü öyә. Daha zaman o zaman deyil
ki, ağıllı bir adam yalan sözlәrә uysun.
Lәyaqәtsiz adamlara mәdh yazan şairin işi dә
kafın kәşidәsini vә ya nunun dairәsini
gözәl çәkәn xәttatın işi kimi
daha indi fәzilәt hesab olunmur. Sәn mәtlәbi
düzgün yaz, qoy kafın kәşidәsi lap әyri
olsun, ürәyini sıxma, bütün münsiflәr
deyәcәklәr ki, doğrudur. Bu gün ilan kimi burulan
zülfün, sünbül kimi kәkilin bazarı
kasaddır. Daha incә beli tükә oxşatmaq heç
kәsin tükünü belә tәrpәtmir. Qaşın
kamanı sınmış, ahu gözlәr dә bu
kamanın tәhlükәsindәn xilas olmuşdur.
Dodağın xalı әvәzinә daş
kömürdәn danışmaq lazımdır. Sәrv
vә şümşad qamәtlilәr barәsindә
söhbәti qısalatmaq, Mazandaran meşәlәrinin
girdәkan vә şam ağaclarından danışmaq lazımdır.
Gümüşbәdәnlilәrin әtәyini burax,
әlini gümüş vә dәmir
mәdәnlәrinin sinәsi üzәrinә qoy,
eyş-işrәt büsatını
yığışdırıb, vәtәn xalçası
dәzgahını işә sal. Bu gün gülüstan
bülbülünün cәh-cәhi yox, dәmir yol fiti
eşitmәk vaxtıdır. Ağlı zay edәn badә
qoy hәyasız saqinin özündә qalsın,
vәtәnin tiryәk ticarәtini genişlәndir.
Şam vә pәrvanә hekayәsi köhnәldi.
Mum-şam karxanasından danış! Şәkәr
lәblәrin söhbәtini dәrdli aşiqlәrin
öhdәsinә burax. Sәn şәkәr
çuğundurunun mahnısını bәstәlә!
Әlqәrәz, gәlәcәk
nәslin әxlaqını pozan bu kimi söhbәtlәri
tulla getsin. Vәtәn sevgisi, vәtәnin
sәrvәti, vәtәnin abadlığı haqqında
bir nәğmә qoş! Axı belә şairlikdәn
sizin dünya vә axirәtiniz üçün nә kimi
bir fayda ola bilәr? Vәtәnimiz bu mürüvvәtsiz
hakimlәrin zülmündәn elә xarab olmamışdır
ki, onun abadlığını tәsәvvür etmәk
bir daha mümkün olsun. Sizin sәdaqәtdә
hәzrәt Yusifә, şan-şöhrәtdә
hәzrәt Süleymana oxşatdığınız bu
zalım Әmirzadә tәrbiyәsiz bir
qәddardır. Bu gün bazarda Yusif
peyğәmbәrә tay tutduğunuz o zalımın
anasının nikbәtindәn mәnim yanımda
әylәşәn bu biçarә Yusifin başına
oyun qalmadı ki, açmamış olsunlar. Çomaq, yumruq,
sillә, tәpik ... әllәrindәn hәr nә
gәldisә әsirgәmәdilәr. Bir adam da
tapılmadı ki, bunun halına yansın, yaxud onun nә
günahın sahibi olduğunu soruşsun. Öldürsәydilәr
dә bir adam onun sәbәbini soruşmazdı. Allah
gözü insana görmәk üçün bәxş
etmişdir. Gәrәk o xanım üzünü
örtülü saxlasın. Bir ovuc atasından
xәbәrsizin әlinә ağac verib xalqın
canına salmasın. Hәr yoldan keçәnә
demәsinlәr "kor ol!", "gözlәrini yum!",
"üzünü divara çevir!"... Axı bunun
nә mәnası var? Mәgәr bu da
müsәlmançılığdandır? Әgәr
sәn şairsәn, hәrgah sәnin şerin
hikmәtindәn xәbәrin varsa, bizim hal-hazırkı
әhvalımı şerә çәkib
şәhәrdә yay. Qoy xalq bilsin ki, İranda nә
xәbәrdir. Sәn şairsәnsә
hәmvәtәnlәrinә öz bәşәri
hüquqlarını başa sal, qoy bu bir ovuc
alçağın tәcavüzlәri müqabilindә
onlar daha dözmәsinlәr. Bütün millәtlәr
bilir ki, iranlılar vaxtilә yer üzünün birinci
mәdәni xalqlarından idilәr. Onlar başqa
millәtlәrdәn daha artıq şәrәf vә
iftixarla yaşayırdılar. Bәs indi necә oldu ki,
bütün xalqların içәrisindә vәhşi
hesab olunur? Әcnәbilәr ona alçaq
nәzәrlә baxırlar. Mәn özüm
iranlıyam. Beş aydır ki, vәtәnimi görmәk,
onu ziyarәt etmәk әzmilә bu bәdbәxt
ölkәyә gәlmişәm. Hәr gün,
hәr tәrәfdә, hәr bir idarәdә, onun
hәr bir şöbәsindә o qәdәr
haqsızlığa rast gәlmişәm ki, ürәyim
bir tikә qan olub, yemәkdәn, yatmaqdan,
istirahәtdәn, әylәnmәkdәn
qalmışam. Ancaq sizin bütün bunlardan xәbәriniz
yoxdur. Tәәssüflәr olsun ki, sizin
damarlarınızdakı qan soyuyub donmuş, insan
hissiyyatından mәhrumsunuz....”
Tәәssüratımın
şiddәtindәn boğazım elә tıxandı ki,
az qaldı boğulam. Әlacsızlıqdan sözümü
kәsib sakit dayandım.
Mәclisdәkilәr mat, mәbhut qalıb
mәnim üzümә heyran-heyran baxırdılar. Az sonra
özlәrini әlә aldılar. Bu
mәsәlәlәrdәn tamamilә uzaq olduqlarına
görә yenә dә
Şәmsüşşüәranı
tәriflәmәyә başladılar. Qonaqlardan biri dedi:
“Mәşәdi, daş kömür, ya
mәdәn kömürü nәyimizә
gәrәkdir? Biz hamımız odun yandırırıq,
kömürümüz dә var. Şәmsüşşüәranın
bu gözәl fikirlәrinin mәziyyәtlәrini
dә hamılıqca bilirik. Әgәr siz qanmadınız
daha bizim günahımız nәdir?”
Mәsәlәnin başqa şәkil aldığını
gördüm. Onlar mәni cahil hesab etmәk, avam yerinә
qoymaq xәyalında idilәr. Daha çarә yox idi.
İndi bunlarla başqa cür davranmaq lazım idi. Dedim:
“Ağa, gecә uzundur, söhbәtimiz
dә şirin. İzin versәniz sizә bir mәsәl
әrz elәrәm.”
“Buyurun, nә eybi var,” -- dedi.
Dedim:
“Günlәrin birindә әfqan
alimlәrindәn biri Herat
mәdrәsәlәrindәn birindә
tәlәbәlәrә dәrs verirdi.
Hamınızın tanıdığınız Mehdi bәy
Şәqaqinin dә qәzadan haman dәrs
mәclisinә yolu düşür. Tam etinasızlıqla
keçib müdәrrisin mәsnәdinin yanında
әylәşir. Müdәrris onun div heykәlini,
kәndli paltarını görüb diksinir, fikri
dağılır, ancaq bir söz demir.”
Dәrsini qurtarandan sonra üzünü Mehdi
bәyә tutub deyir:
“Dediyim dәrsi sәn dә qandınmı?”
Mehdi bәy gülümsәyib deyir:
“Bәli, mәn dә anladım.”
“Dәrs nә barәdә idi?” -- deyә
müdәrris soruşur.
“Dәrs idi dә....” -- deyә Mehdi bәy
cavab verir.
“Necә yәni "dәrs idi
dә...." Axı dәrs nәdәn idi?”
“Eyham vә kinayәdәn idi.”
Doğrudan da, dәrs bu iki mәsәlә
barәsindә imiş. Müdәrris bununla da
kifayәtlәnmәyәrәk deyir:
“Dәrsin eyham vә kinayәdәn
olmasına söz yox, doğrudur. Ancaq bu ona dәlil ola
bilmәz ki, sәn eyhamın mәnasını
anlamısan. Әgәr bilirsәn, bismillah, buyur görәk.”
Mehdi bәy mәnalı-mәnalı
müdәrrisi başdan-ayağa süzüb deyir:
“Kinayәni bir misalla demәk mәncә daha
yaxşı olar. Mәsәlәn, mәnim bir
nökәrim var, adı Mübarәkdir. Sizin dә bir
nökәriniz var, onun da adı Mübarәkdir. Bu iki
mübarәk bir-biri ilә dalaşır. Mәnim
nökәrim Mübarәk sәnin Mübarәkini vurur
yerә vә mübarәk başına....”
Әlbәttә, bu
mәsәlәdәn sonra müәllimin necә bir
hala düşmәsi aydındır. İndi mәn dә
sizә әrz etmәliyәm ki, mәnim mübarәk
fikrim sizin Şәmsüşşüәranın
mübarәk fikrini murdarladı. Mәnim әzizim, zülm
vәtәnimizi yıxıb ayaqlar altına salmış,
siz isә cәhalәtin şiddәtindәn nә onu
görür, nә dә onu dәf etmәk
fikrindәsiniz. Sizin elminiz vә fәzilәtiniz yalnız
bundan ibarәtdir ki, bir-iki tәmtәraqlı sözü
quyruq-quyruğa bağlayıb, bir ovuc әn alçaq,
hamıdan rәzil adamlara yalançı mәdhlәr
söylәyәsiniz. Bu yalanları toxuyanın adını
da Mәliküşşüәra,
Şәmsüşşüәra qoyub, mәclisin
yuxarı başında әylәşdirirsiniz. Onunla
danışanda hәr sözbaşı mübarәk
başına and içirsiniz, özünüzü onun
nökәri adlandırırsınız. Sizin bu
rәftarınız, yaltaqlığınız onu
tamamilә özündәn müştәbeh salır. Yazıq
elә düşünür ki, doğrudan da yer
üzünün әn bilikli adamıdır. Halbuki mәmuli
elm vә fәnlәr haqqında heç bir
mәktәbli uşaqla da mübahisәyә girә
bilmәz. Onun yeganә fәzilәti varsa, o da yalan toxumaq
vә әhvalat uydurmaqdan ibarәtdir.
Mәn bilirdim ki, ev sahibi
Şamsüşşüәradan utanır.
Mәclisdәkilәrdәn ancaq bir-iki nәfәri
mәnә tәmayül göstәrirdilәr. Ancaq
qalanlarının hamısı mәni bu dәqiqә
öldürüb tikә-tikә doğramaq
istәyirdilәr. Onlardan biri dedi:
“Baba, bunlarla işiniz olmasın,
türkdürlәr. Bunlar sadәlövh vә
tәrbiyәsiz olurlar.”
O biri dedi:
““Qonağın kafәr olsa da ona
hörmәt elә” buyurmuşlar.”
Şam gәtirdilәr. Yedik. Qәhvә
içib qәlyan çәkdikdәn sonra mәclis
dağıldı. Ev sahibinin nökәri fanar tutub bizi
mәnzilә çatdırdı.
Әvvәlcә qәrara gәlmişdim
ki, Qәzvindә üç gün qalam. Amma Yusif әminin
başına gәlәn hadisәdәn sonra daha orada
qalmaq niyyәtindәn vaz keçdim. Yusif әmiyә
söz verdiyim kimi, sabahı gün sәhәr tezdәn
gedib çarvadar gәtirdim. Şeylәri yüklәyib
Qәzvindәn çıxmağa hazırlaşdıq.
Carvadarın adı İbrahim idi. Özü dә
Zәncanlı idi. Lazım olan xam-xırdı alıb,
axşamüstü yük-yapla mәnzildәn
çıxdıq. Şәhәrin kәnarında
karvanın dayandığı yerdә gecәlәdik ki,
sәhәr oradan Әrdәbil şәhәrinә
tәrәf yola düşәk.
QӘZVİN SӘYAHӘTİNİN
İCMALI
Şәhәrin dam-divarından qәm-qüssә
yağır. Әhalisi insana layiq hәyatdan mәhrumdur.
Xurafat canlarında elә yer elәyib ki, zәmanәnin
vәziyyәtindәn yerli-dibli
xәbәrsizdirlәr. Mәdәniyyәt
alәmindәn büsbütün uzaqdırlar.
Mәdrәsә vә
mәscidlәrinin
vәziyyәtindәn dә qısaca
danışdıq. Nә dünyaları var, nә dә
axirәtlәri. Bir adam belә tapmazsan ki, vәtәnin
ümumi sәrvәtini artırmaq
fikrindә olsun, yaxud vәtәnpәrvәrlikdәn
onda bir iz-әsәr görünsün. Damarlarındakı qan belә
dayanıb donmuşdur. Diri ikәn ölü, ölü
ikәn diridirlәr.
Xülasә, sәhәr tezdәn karvanla
Qәzvindәn Әrdәbil tәrәfinә yola
düşdük. Mәnim Әrdәbilә
getmәkdәn әsas mәqsәdim yüksәk
şanlı seyid, Şeyxi-büzürgüvar
Sәfiәddin İshaq Әrdәbilinin pak qәbrini
ziyarәt etmәk idi. İnsanlıq alәminә
işıq saçan o әziz vücudun sayәsindә
isnaәşәri mәzhәbi geniş
yayılmışdı. Pak ruhuna canım fәda olsun.
Yolda yazılası bir şeyә rast
gәlmәdim. Göz işlәdikcә hәr
tәrәfdә kәndlәr görünür.
Kәndlilәrdәn nә tәvәqqeimiz ola
bilәr? Yalnız bunu demәk olar ki, hamısı
sadәlövh, dindar adamlardır. Oruc tutan, namaz qılan
vә qonaqpәrvәrdirlәr. Elmsizlik onlar
üçün böyük bir sәadәtdir.
Çünki dindarlığın, qonaqpәrvәrliyin,
düz danışmağın vә doğruluğun
gözәl xüsusiyyәtlәrini oxumadan
öyrәnmişlәr. Kişilәri vә
qadınlarının hәyasına vә namusuna söz ola
bilmәz. Aydındır ki, qiyamәt günü
Tehranın, bәlkә dә İranın bütün
şәhәrlәrinin
qadınları bu kәndli qadınların behiştdә
tutduqları yüksәk mәqamların paxıllığını
çәkәcәklәr. Hәrçәnd ki,
әsasәn üz tutmurlar, amma ürәklәri
tәmizdir. Özgә kişilәrә qardaş
gözü ilә baxırlar. Heç vaxt
könüllәrindәn çirkin xәyal keçmәz. And içmәk
olar ki, bunların on min nәfәrindәn biri belә
öz әrinә xәyanәt etmәz. Öz
sәyahәtimdәn yalnız elә buna görә
razıyam. Bunların qadası şәhәrdәki
çadrasız qadınların canına düşsün.
Xarici ölkәlәrdәkilәrin әksinә olaraq,
bütün İran kәndlәri әrbablıqdır.
Altı gün yol getdikdәn sonra
Әrdәbil şәhәrinә çatdıq.
Hacı Mәmmәd karvansarasında düşdük. Yusif
әmi mәnә dedi:
“Yenә dә hamama
getmәyәcәksәn?”
Dedim:
“Әmican, bәdәnim yaman çirkdir,
özüm dә yorğunam. İstәyirәm dalandara
deyәm, bәlkә mәni öz evinә aparsın, su
qızdırsın çimәm. Siz gedin, mәn bir az
yatıb yorğunluğumu almaq istәyirәm.”
Yusif әmi getdi. Mәn dә yatdım. Bir
saatdan sonra yuxudan oyandım. Arzumu dalandara dedim. Dedi:
“Burada hamamların xәznәsinin suyunu ayda
bir dәfә dәyişirlәr. Mәnim
qardaşım bir hamam icarә elәyib işlәdir. Sabah
onun hamamının suyunu dәyişәcәklәr.
Hәlә heç kәs hamama girmәmiş mәn sizi
apararam canasinәrliklә çimәrsiniz.”
Çox sevindim, canına dua elәdim.
Sabahı gün dalandar öz vәdini yerinә yetirdi.
Hamamdan sonra karvansara hamballarından birini bәlәdçi
götürüb, yüksәk mәqamlı seyidin --
Şeyx Sәfiәddinin qәbrini ziyarәt
etmәyә getdik. Kәmali-tәvazö vә sidq
ürәklә o pak türbәyә varid olduq. O uca
dәrgahın xadimlәrindәn biri bizi şeyx
hәzrәtlәrinin qәbri üstә apardı.
Ziyarәtnamә oxuyub fatihә göndәrdik. Sonra cәnnәtmәkan
Şah İsmayılın qәbri üstә getdik. Orada da
fatihә oxuduq. Bu әsnada milli vә mәzhәbi
tariximizin sәhifәlәrini zinәtlәndirәn o
pak irqli padşahın yüksәk hümmәti
nәzәrimdә canlandı. Onu indiki
vәziyyәtlә müqayisә etdikdә mәni
ixtiyarsız ağlamaq tutdu. Dedim: -- "Ey pak
türbәnә qurban olduğum! Sәn on üç
yaşında ikәn bu dövlәtin vә bu
müqәddәs mәzhәbin әsasını
möhkәmlәndirdin. Qeyrәtinә qurban, indi
başını torpaqdan qaldır, gör sәnin fәrsiz
xәlәflәrin o mәtin mәzhәbi vә
dövlәti nә dәrәcәdә xar elәyib
hörmәtdәn salmışlar. Şiә
ruhanilәrindәn tәkcә quru ad qalıbdır.
Hamısı var-dövlәt, rәyasәt, mәqam әlә
keçirmәk fikrindәdirlәr. Bir nәfәr
belә peyğәmbәrin şәriәtini yaymaq
fikrindә deyil. Onların
әsas fikir-xәyalları müridlәrinin sayını
artırmaq, haqlı-haqsız hökumәt
işlәrinә müdaxilә etmәkdәn
ibarәtdir. Onların heç biri sәnin ehya etdiyin pak
mәzhәbin rövnәqi vә әzәmәtini
artırmaq haqqında düşünmür. Әsas
mәqsәdlәri budur ki, nә yolla olur-olsun, hәr
şeydәn әvvәl, beş-altı para abad,
mәhsuldar kәnd әlә keçirsinlәr. Sonra
asudәliklә atlarını hәr tәrәfә
çapsınlar. Bir dava üçün ariz-mәruzun
әlinә bir-birinә zidd hökmlәr verir, öz
evlәrini tikmәk üçün hәr ikisinin evini
yıxırlar. Belәliklә, onlar pak şәriәtin
dәyişilmәz hökmlәrini dә tәhrif edib,
öz mәnfәәtlәrini tәmin etmәk
üçün bir
vasitәyә çevirirlәr.
Müsәlmanların vәziyyәtini yaxşılaşdırmaq
әvәzinә onları daha da pis günә salırlar
ki, bununla da "alim xarab olanda alәm xarab olar" mәsәlinin doğruluğunu sübuta
yetirirlәr.
Nә isә, bu ürәkyaxıcı
xәyallardan ayrılıb,
cәnnәtmәkan birinci şah Tәhmasibin qәbri
üstünә gәldik. Burada da fatihә verib, o dindar
padşaha rәhmәt oxuyandan sonra tamaşa
elәyә-elәyә
çinixanaya gәlib çatdıq. Bunları
müxtәlif yerlәrdәn nәzir ünvanı
ilә bu abidәyә
göndәrmişdilәr. Doğrudan da, olduqca
maraqlı vә tamaşalı idi. O dәyirmi otaqda
yerdәn tavanadәk o
qәdәr qiymәtli çini qab
düzmüşdülәr ki, adam baxdıqca doymur....
Bu mәqbәrә vә onun
yanındakı olduqca әzәmәtli mәscid
çoxlu xәrc götürmüşdür. Bunun
özü dә hәmin mәscidin banisinin yüksәk
hümmәtinә bir dәlil ola bilәr. Ancaq onun
qorunmasına lazımınca qayğı
bәslәnilmәmişdir. İndi tәmirә ehtiyacı
var. Deyirlәr mәqbәrәnin çoxlu
vәqflәri var. Ancaq mәlum deyil, hansı allahdan
qorxmayan namәrd aparıb yeyir. İranda bu kimi
yerlәrә vәqf olunan әmlakın ancaq quru adı
qalıbdır. Hәqiqәtdә onların gәliri
bütünlüklә oğurlanır....
Ziyarәti başa çatdırdıqdan sonra
xadimlәrә әnam verib mәnzilә qayıtdıq.
Onun sabahı günü Narınqalanın tamaşasına
getdik. Bu, olduqca möhkәm, bir qaladır. Onu nә
qәdәr tәriflәsәm dә başa
gәlmәyәcәkdir. Qalanın darvazası yanında
bir qoca kişi dayanmışdı. Deyәsәn, topçu
idi, qalanın keşiyini çәkirdi. Әlindә bir
qılınc tutub divara söykәnmişdi. Qalanın iki
dolanbac xәndәyi var. Üstlәrindәn
salınmış yalnız iki körpü vasitәsilә
şәhәrdәn qalanın içinә girmәk
mümkündür. Körpülәrdәn keçdik.
Qalanın içi olduqca genişdir. Hakimin oturduğu imarәt
dә buradadır. Әla mәscidi vә hamamı var.
Müxtәlif yerlәrdә on-on iki top gördüm. Bunlar
da qәdim zamanların yadigarı idi. İndi onlarla bir iş
görmәk olmaz. Hәtta demәk olar ki, indi onlar heç
öz metalının da pulunu çıxarmazlar. Topxananın
yanında bir para boş hücrәlәr gördüm. Guya
bunlar әsgәrlәrin mәnzillәridir. Lakin heç
bir әsgәr
görmәdik. İçәrisini görmәk
üçün hücrәlәrdәn birinә daxil
olmaq istәdim. Ancaq üfunәt iyi az qaldı beynimi
partlatsın. Gördüm hamısı bu sayaqdır.
Yaylığı burnuma tutub geri qayıtdım....
Ürәyim kәdәr vә
qәmdәn şiddәtlә döyündüyü
halda mәnzilә döndük. Sәhәr tezdәn
dalandar gәlib bizә dedi:
“Ağa, siz nә üçün getmirsiniz?”
“Hara?” -- dedim.
Dedi:
“Bu gün Narınqala meydanında camış
döyüşdürәcәklәr, tamaşası var.
Şәhәrin bütün әhalisi oraya
toplaşıbdır.”
Yusif әmiyә dedim:
“Gәlsәnә biz dә gedәk, bir az
tamaşa elәyәk. İşimiz ki, yoxdur?”
Meydana getdik. Gördük doğrudan da
qәribә hәngamәdir. Şәhәr camaatı
hәr tәrәfdәn tökülüb buraya
gәlmişdilәr. Mәn tәәccüb
elәyirdim. Deyirdim, görәsәn bu qәdәr
adamın bir işi-gücü yoxdur?
Az sonra mәlum oldu ki, bu iki cәngi
camışdan biri Şeyx Sәfi mәqbәrәsi
xuddambaşısının, o biri isә
naibüssәdrindir. Bunların ikisi dә Әrdәbil
ruhanilәrindәndir. Şәhәr әhalisinin
yarısı xuddambaşının, qalan yarısı da
naibüssәdrin müridlәridir. Camışları
çәkib gәtirdilәr ortalığa. Mәn
baxıb gördüm hәr iki tәrәf
yaraq-әsbablı gәlmişdir. Hamısında ağac,
dәyәnәk, qәmә-qәddәrә vә
tapança var idi. Aralarında vuruşma
düşәcәyi ehtimal olunurdu. Xülasә, camışları
bir-birinin canına saldılar. Bu iki dilsiz-ağızsız
heyvan әvvәlcә bir az bir-birinә baxdılar,
elә bil dilsiz olmalarına baxmayaraq, bir-biri ilә
danışdılar. Sonra buynuz-buynuza verib kәllә
gәldilәr. Bir-birinin canına düşdülәr --
vur ki, vurasan. Kәllәnin zәrbindәn hәrdәn
dizә çöküb, döş-döşә
verirdilәr. Nәhayәt, bir neçә ağır
yara aldıqdan sonra xuddambaşının camışı
dönüb qaçdı. Bu vaxt camaatdan qәribә bir hay
qalxdı. Naibüssәdrin adamları onun
camışının başına toplaşdılar. O dilsiz
heyvanı dövrәyә alıb, biri gözündәn
öpür, o birisi әl-ayağını
sığallayırdı. Bir tәrәfdәn dә
qiymәtli tәzә şallar gәtirib heyvanın
belinә, boynuna saldılar. Şәnliklә, әl
çala-çala, oynaya-oynaya camışı meydandan
çıxarıb apardılar.
Mәn dә qeyri-ixtiyari olaraq bu
vәziyyәtә baxıb, mat mәbhut
qalmışdım. Dәrindәn ah çәkib
öz-özümә dedim: "İlahi, necә olardı
ki, bu sәyahәtdә mәn hәmin
dәhşәtli hәngamә әvәzinә
vәtәnin müdafiәsindәn qәlәbә
ilә dönmüş bir iranlı sәrdarın
tәntәnә ilә qarşılanmasına rast
gәlә idim. Görә idim ki, bәdxah
düşmәni mәğlub edib, qarşısında
neçә top, sursat vә hәrbi qәnimәtlә
bu şәhәrә varid olur. Әhali dә onun
vәtәn qarşısında göstәrdiyi bu
xidmәtinә görә dam-divardan başına
gül-çiçәk yağdırır, bu vәhşi
qışqırığın әvәzinә
gözәl, ürәyә yatan vәtәn
şәrqilәri oxuyur. İndi bu dilsiz heyvanın boynuna
saldıqları bu şalları payәndaz kimi o
mәşhur sәrdarın ayağı altına salır. O
biri tәrәfdәn dә millәt ruhanilәrinin
tәkbir vә minacat sәsi ucalıb, bu
qәlәbәnin şükrünü yerinә
yetirirlәr...."
Müәllif burada ağlayır, әziz
oxucular isә özlәri bilirlәr, istәrlәr
ağlarlar, istәrlәr gülәrlәr.
Bu günümüz dә belә keçdi.
Başqa bir gün şәhәrin kәnarına
çıxdıq. Mәlum olduğu kimi, Әrdәbil
dünyanın qәdim şәhәrlәrindәn
biridir. Çox gözәl vә geniş bir
düzәnlikdә vaqe olub. Lakin elә bir
bağ-bostanı yoxdur. Görünür, iqlimi
әlverişli olmadığından belәdir.
Şәhәrin ticarәti Xәzәr
dәnizinin kәnarında Rusiya sәrhәddindә vaqe
olan Astara limanına yaxın olduğuna görә
müәyyәn әhәmiyyәtә malikdir. Rusiyadan
bir çox әmtәә vә ticarәt malları bu şәhәrdәn
keçib Azәrbaycana gәlir. Ona görә dә
mötәbәr vә yaxşı karvansaraları
vardır. Amma ölkәnin halına, ticarәtin vәziyyәtinә
xeyirli olan mötәbәr tacirlәri,
şirkәtlәri vә kompanilәri әsla yoxdur.
Dördüncü gün idi. Gördüm
şәhәr bir-birinә dәyib, camaat sağa-sola
qaçır, hәr tәrәfdәn
qışqırıb deyirdilәr: "Cahad, cahaddır!"
Öz-özümә dedim: "Görәsәn, bu
tәzә oyun nә üçündür? Kimә
qarşı cahad fitvası verilibdir?" Ayağa durub
mәnzildәn çıxmaq istәdim. İstәdim
görüm nә xәbәr var? Yusif әmi
әtәyimdәn tutub dedi:
“Bәy ağa, qoymaram bayıra
çıxasan. Allah elәmәsin, qorxuram sәnin
başına bir iş gәlә.”
“Canım, burax görüm nә
xәbәrdir,” -- deyib әtәyimi әlindәn
qopardım. Küçәyә çıxıb
hal-qәziyyәni soruşdum.
Dedilәr:
“Ağa Mir Saleh, ya Şeyx Salehdir,
kәfәn geyinib, qılınc bağlayıb, cahad
hökmü veribdir. Şәhәr әhlindәn iki min
nәfәrdәn artıq adam dövrәsinә
toplaşıb.”
Bilmirәm, hökumәt mәmurlarından
biri nә elәyir ki, ağanın xoşuna gәlmir.
Ağa buyurur o mәmuru tutub
sürüyә-sürüyә hüzuruna aparsınlar.
Yazığı o qәdәr vururlar ki, huşunu itirir.
Deyirdilәr ölübdür. Bәzilәri dә deyirdi
ölmәyib, amma ölәcәkdir.
Öz-özümә dedim: "İlahi, bu
nә vәziyyәtdir? Bәs bu ölkәdә
hökumәt yoxdur? Mәgәr bu mәmlәkәt
sahibsizdir? Axı bir axundun nә hәqqi var hökumәt
mәmurunu ağac altında öldürsün.
Hökumәt dә bunu görüb cınqırını
çıxara bilmәsin? Mәn bilmirәm bu
sәfәrdә bәlalı başıma nәlәr
gәlәcәk...."
Bu hәngamәdәn sonra mәnә
dedilәr ki, bu ağa üç-dörd il bundan qabaq
Nәcәfdәn gәlib, buradakı bütün
ruhanilәrin dükanını tamamilә taxtalayıbdır.
Evindәn kәnarda, hәr kәslә olur-olsun, arpa
çörәyi ilә sirkәdәn başqa bir şey
yemәz. Amma hәrәmxanasında hәr cür
nemәt istәsәn tapılar. Evindә sirkә
әvәzinә Şiraz limu suyunu bәdәnә
vurur. Bәli, doğru demişlәr: "Zahidlәr
minbәr başında özlәrini bir cür
göstәrirlәr, xәlvәtdә isә başqa
işlәrlә mәşğul olurlar".
On il dә belә keçsә,
şübhә yoxdur ki, ağa on dәnә şeşdank
mötәbәr kәndin qәbalәsini büküb
cibinә qoyacaq. Tәkcә bu deyil, başqaları da bunun
kimi etmişlәr.
Hal-hazırda Ağa Mirzә
Әlәkbәr ağa cәnabları da bu
şәhәrin ruhanilәrindәn biridir. Zәkat
toplamaq üçün ağa öz mübarәk
qәdәmlәri ilә bütün әtraf
kәndlәri dolanır. Bu vilayәtdә onun kimi hәr
yetәndәn azı on böyük molla var. Hәrәsinin
özünә görә nüfuzu vә çoxlu
müridlәri var ki, o müridlәrin dә biri on baş
at-qatırdan daha çox mәnfәәt verir.
Xülasә, Әrdәbildә sәkkiz
gün qalandan sonra Marağaya getmәk mәqsәdilә
çarvadardan üç at kirә elәyib, hәr birini
on sәkkiz qrana danışdıq. On beş qran da beh verdik.
Qәrar oldu ki, sәhәr tezdәn gәlib bizi
aparsın. Sәhәr oldu, çarvadar gәlmәdi.
Günorta oldu, yenә dә bir xәbәr olmadı.
Dalınca adam göndәrdim. Xәbәr
gәtirdilәr ki, çarvadarlar qaçıb
gizlәnmişlәr. Sәbәbini soruşdum.
Dedilәr: "At tutdudur, hakim getmәk istәyir".
Dedim: "Necә, necә?... At tutdu nә demәkdir?"
Dedilәr: "Bәli, zәhmәt olmasa özün
çıx eşiyә, gör necә tuthatutdur".
Mәn yenә dә mәtlәbi qanmadım. Dedim:
"Baba, hakim gedir, mәnә nә? Mәn
getmәliyәm, at kirә elәyib, sizin әlinizlә
pulunu da vermişәm. Dediniz çarvadar yaxşı
adamdır, inamlı adamdır". Dedilәr: "Bәli,
yenә dә deyirik, çarvadar yaxşı adamdır,
düz adamdır. Amma kim bilirdi ki, bu gün at tutdu olacaq. Get
bütün karvansaralara bax, gör ki, Tәbriz,
Hәmәdan, Qәzvin üçün bağlanılan
bütün ticarәt malları yerdә qalıbdır.
Başqa şәhәrlәrdәn Әrdәbilә
gәlәn karvanlar da at tutdu qorxusundan malları
açıb yerә tökmüş, özlәri dә
qaçıb gizlәnmişlәr". Dedim: "Bu
hәngamә nә vaxtadәk davam
elәyәcәk?" Dedilәr: "On-on beş gün.
Hakim çıxıb getmәyincә haman aşdır,
haman kasa".
Gördüm bu şeytan balalarının
şәrindәn xilas olmaq üçün dua oxumaqdan
başqa çarә yoxdur. Mәn dә dua oxuyub bir
qәdәr sakitlәşdim. Mәnә acıq
verәn bu idi ki, şeylәri bağlamışdım.
Nә etmәk olardı, tәzәdәn açıb
yerinә düzdük.
Bazara çıxdım. Gördüm
qәribә mәrәkәdir. Bir tәrәfdәn
darğa-şagird, o biri tәrәfdәn dә
beş-altı nәfәr fәrraş hey oyan-buyana
qaçır, harada bir dәvәdәn, atdan, qatırdan
görürlәr cilovunu sahibinin әlindәn dartıb
çıxarır, özlәri ilә aparırlar.
Yazıq sahiblәri әlacsız qalıb, onların
dalınca gedirlәr. Bu qәribә vәziyyәt
mәni lap tәәccüblәndirdi. Başım
gicәllәndi, qanım qaraldı, nәhayәt
dәrәcәdә әsәbi vә pәrişan
halda mәnzilә qayıtdım. Yusif әmi dedi:
“Din alimlәri imam-zamanın zühuru
haqqında (allah onun qәlәbәsini
sürәtlәndirsin!) çoxlu әlamәtlәr
göstәrmişlәr. Mәn onları oxumuşam. Ancaq
o әlamәtlәr arasında at, qatır, dәvә
tutmaq yazılmayıbdır. İndi bu da bizim biliyimizi
artırdı. Doğrudan da, çox qәribәdir:
xalqın malını günün günorta çağı
müsәlman bazarında tut әlindәn al, bu
qәdәr mәxluq da o mәzlumların fәryadına
qulaq asmasın. Çox qәribәdir.”
Nә isә, qüssә-kәdәrin
şiddәtindәn әbamı başıma
çәkib, bir küncdә yıxılıb yatdım.
Az keçmәmiş hay-küy sәsi eşitdim. Durub
gördüm iki fәrraş qapının ağzında dayanıb.
Biri dedi:
“Hәmyerli, siz dünәn üç at
kirә elәmişsiniz.”
“Bәli, elәmişik,” -- dedim.
“Bәs atlar hanı?” -- deyә soruşdu.
“Nә bilim, çarvadar gәlib
çıxmayıb, biz dә mәәttәl
qalmışıq.”
“Siz gәrәk tәәhhüd
verәsiniz ki, atları gәtirsәlәr dә
getmәyәsiniz.”
Gördüm cәfәng danışır,
dedim:
“Tәәhhüd nә üçün
verәk? Biz on beş qran da pul vermişik, indi әlimiz bir
yana bәnd deyil.”
Sәs-küy ucaldı. Dedilәr
gәrәk sәni fәrraşbaşının
hüzuruna aparaq. Gördüm öz xoşumla
getmәsәm yaxamdan tutub sürüyә-sürüyә
aparacaqlar.
“Bismillah, buyurun gedәk,” -- dedim.
Әbamı çiynimә salıb, hakimin
әylәşdiyi Narınqalaya tәrәf yollandıq.
Gördüm Yusif әmi dә dalımca gәlir. Nә
qәdәr üz vurdum ki, mәnzilә qayıtsın,
qәbul elәmәdi. Dedi:
“Ürәyim dözmәz, qoy mәn dә
gәlim.”
Narınqalaya çatdıq.
Әvvәlcә bizi fәrraşbaşı naibinin
yanına apardılar. Fәrraşlardan biri әyilib naibin
qulağına nә isә dedi: Naib dә bizi başqa bir
adamın yanına apardı. Guya bu da
fәrraşbaşının özü idi. Bu dәfә
dә naib әyilib fәrraşbaşının
qulağına nә isә pıçıldadı.
Mәn iztirab içindә idim. Düşünürdüm
ki, bu mürüvvәtsizlәr bizi burada bir il hәbs
etsәlәr sәsimiz kimin qulağına çatar? Yaxud
hakimin könlü istәdi, buyurdu bizim
burun-qulağımızı kәssinlәr. Onda kim bizim
dadımıza çatar, yaxud bizim halımıza kimin
ürәyi yanıb kömәk әli uzadar?
Qorxunc yuxu görmüş vә ya
qarabasmış bir adam mәnim nә halda olduğumu,
necә tәşvişә düşdüyümü
müәyyәn dәrәcәdә
tәsәvvür edә bilәr.
Xülasә, fәrraşbaşı öz
silkinә mәxsus bir әda ilә, uzun sürәn
sükutdan sonra başını qaldırıb qeyzlә dedi:
"A kişi, atları neylәmisәn?"
"Hansı atları?" -- deyә cavab
verdim.
"Dünәn kirә elәdiyin atları
deyirәm."
Mәn sәsimi ucaltdım, dedim:
"Sәn özün bilmirsәn ki, nә
deyirsәn. Mәn sәnin sualından bir şey
anlamıram."
Bir az füzulluq elәdim.
Fәrraşbaşı hirslәnib dik ayağa qalxdı.
Özü qabağa düşüb dedi:
"Dalımca gәl!"
İçәri hәyәtә getdik. Bir
az da gedib, böyük bir zala daxil olduq. Gördüm zalın
pәncәrәsi qabağında bir neçә
şikayәtçi әllәrini döşünә
qoyub dayanıb. Elә sakit durmuşdular ki, deyәsәn
bәdәnlәrindә heç ruh yoxdur. Hakim yuxarı
başda kürsü üstündә
әylәşmişdi. Ondan bir qәdәr aralı
neçә nәfәr başı әmmamәli
әylәşmişdi. Mәn dә baş әyib
dayandım. Fәrraşbaşı dedi:
"Bunlar at kirә elәyiblәr, ancaq
danırlar."
Hakim dedi:
"Atlar haradadır?"
Dedim:
"Qurban, xәbәrim yoxdur."
Bir neçә kәlmә dә
artıq-әskik danışdım. Bu tәrәfdәn
dә Yusif әmi dedi:
"Qurban, biz müsafirik, özü dә
xaricә tәbәәsiyik. Әgәr bizi
incitsәniz bir baş gedәrәm teleqrafxanaya, Tehranda
İngiltәrә vәzir-muxtarına xәbәr
verәrәm. Bu nә vәziyyәtdir?"
Hakim fikrә getdi, bığlarını
burdu, heç bir söz tapa bilmәdiyinә görә
dedi:
"Mürәxxәssiniz, gedә
bilәrsiniz."
Mәn dә cәsarәtlәnib dedim:
"Qurban, biz xaricә vә ya daxilә
rәiyyәti olduq-olmadıq -- fәrqi yoxdur. Allaha
şükür ki, müsәlmanıq. Amma sizә әrz
elәmәliyәm ki, qәdim zamanlarda hәr bir
padşah başqa ölkәyә qoşun yeritmәk
istәdikdә dini ixtilafı ortalığa atıb, onu
әldә bәhanә tutaraq istilaya başlayırdı.
Amma indi hәr bir dövlәt başqasının
ölkәsinә tәcavüz etmәk niyyәtindә
olarsa, rәiyyәtin rifahı vә ölkәnin
abadlığı üçün başlıca şәrt
olan ticarәti vә ticarәt azadlığını
bәhanә edir. Öz ticarәtinin
genişlәnmәsi vә rәvacı üçün
milyonlarla pul xәrclәyir, saysız-hesabsız qanlar
axıdır. Çox qәribәdir ki, siz ticarәt qapılarını
öz әlinizlә millәtin üzünә
bağlayırsınız. Dәmir yollar vә şose yollar
әvәzinә bu mәmlәkәtin yeganә
nәqliyyat vәsaiti at-qatırdan ibarәtdir ki, onun da min
әzab-әziyyәti var. Siz at tutmaq ünvanı ilә
bu yeganә vasitәni dә bir növ aradan
aparırsınız. Allahın bәndәlәrinin
başına min bir oyun açırsınız. Nә
allahdan qorxursunuz, nә dә bәndәdәn
utanırsınız.
Hakim yenә dә ucadan xüsusi bir әda
ilә dedi:
"Mürәxxәssiniz!"
O üzünü başqa tәrәfә
çevirdi. Fәrraşbaşı da bizә
çıxıb getmәk işarәsi elәdi. Biz
dönüb gәldik. Fәrraşbaşı istehza ilә
naibә dedi:
"Bizә qәribә mәdaxil
gәtirmisәn!"
Sonra üzünü bizә tutub
әlavә elәdi:
"Balam, nә durub mәnim
üzümә baxırsınız? İşiniz yoxdurmu,
çıxın gedin dә...."
Çıxıb gәldik. Qala
qapısında bizi tutub gәtirәn iki fәrraş
qaça-qaça gәlib bizdәn çilovpulu istәdi.
Mәn tәәccüblә soruşdum:
"Nә pulu?"
"Qulluq pulu," -- dedi.
Hirslәnib dedim:
"Köpәk oğlu, bizә nә qulluq
göstәrdiniz ki, indi dә haqqını
istәyirsәn?"
Dedi:
"Bәs biz sәnin atavun nökәriyik,
ya gedib anamızın әmcәyini әmәcәyik?
Xәrcimiz, mәxaricimiz var."
"Mәnә nә xәrciniz var," --
dedim. -- "Ay Firon, Şәddad әmәllәri,
kәnar olun, çәkilin! Allah sizin vә sizin
kimilәrin kökünü yer üzündәn kәssin!
İstәyirsiniz yenә dә o Nәmrudun yanına
qayıdıb soruşum görüm bu şeytan balaları
bizdәn nә istәyirlәr?!"
O biri fәrraş yoldaşına dedi:
"Mәşәdi Rza, qayıt gәl.
Bunlar xaricә tәbәәsidirlәr. Köpәk
uşaqları hamısı dәlidir."
Xülasә, bu canavarların da
әlindәn xilas olduq. Yolda Yusif әmiyә dedim:
"Niyә yalan danışdın, biz ki,
xaricә tәbәәsi deyilik. Birdәn bizdәn
tәzkirә istәsә idi nә elәrdik?"
Dedi:
"Mәslәhәtdi yalan idi. Bunlarda o
şüur harada idi ki, tәzkirә yadlarına
düşsün. Bunlar mәdaxil üçün bir boş
kisә hazırlamışdılar. O da ki, baş
tutmadı."
İran hakimlәrinin çoxu
rәiyyәtlә danışanda bığlarını
eşir. Sözlәri xüsusi lәhcәdә
tәlәffüz edir, hәm dә tez-tez
danışır, kәlmәlәrin yarısını
yeyirlәr. Mәsәlәn, xeyr әvәzinә xe,
xe, xe. Çox yaxşı yerinә çox yax, çox yax
... deyirlәr.
Mәnzilә qayıtdıq. Yenә dә
on üç gün mәәttәl olduq.
Әrdәbildә qaldığım bu müddәt
әrzindә ürәyim çox sıxıldı,
könlümü heç bir şey açmadı.
Qәribәdir ki, bu şәhәrdә mәndәn
başqa heç kәs bu dözülmәz zülmü,
tәcavüzkarlığı görmürdü, ondan bir
adamın belә xәbәri yox idi. Bu
vәziyyәtә hamı adi gözlә baxır.
Elә bil ki, onlar bu zülmü vә cövrü
çәkmәyә yaranmışlar. İnsani
hüquqlardan tamamilә xәbәrsizdirlәr. Bu
xәbәrsizlik mәni daha artıq
kәdәrlәndirdi. Bu haqsızlıqlara,
zülmlәrә baxmayaraq, Tehran qәzetlәri hәr
gün öz sәhifәlәrindә, vilayәt
xәbәrlәrindә yazırdılar:
"Rәiyyәt hamılıqla tam rifah vә
asudәliklә yaşayır. Lap elә bil Әnuşirәvani-adil
dövrüdür". Belә yalançıların
üzünә tüpürmәk lazımdır.
Әlqәrәz, sonra mәlum oldu ki,
hakimә yalnız iyirmi baş at-qatır lazım imiş. Bu
qәdәr vur-tut, hay-küy, ticarәtin pozulması
vә xalqın zәrәrә düşmәsi onun
üçün imiş ki, hökumәt
fәrraşları yoxsul çarvadarlardan iki yüz
tümәndәn artıq mәdaxil әlә
gәtirsinlәr. Bununla belә, vilayәtin heç bir
taciri ağzını açıb bir demәdi ki, axı belә
zülm olmaz. Sanki, pәnah allaha, onlar bu qәdәr
zülmü çәkmәk vә ona dözmәk
üçün yaranmışlar.
Qorxusundan qaçıb gizlәnmiş
çarvadarımızın on dördüncü gün
baş-qulağı göründü.
Yük-yapımızı bağlayıb yola düşdük.
Yolda Yusif әmi mәndәn soruşdu:
"Misirdә tәbrizli Әhmәd
әfәndinin nәql etdiyi hadisә
yadındadırmı?"
"Hansı hadisә?" -- deyә
soruşdum.
Dedi:
"Әhmәd әfәndi nәql
elәyirdi ki, günlәrin birindә Tehranda bir mirpәnc
xәstәlәnir. Gecә yarısı öz
nökәrini şәhәrin mәşhur
hәkimlәrindәn birinin yanına göndәrir ki,
gәlib xanı müalicә elәsin. Yazıq hәkim
isti yatağından durub xәstәlәnmiş xanın
yanına gәlir. Onu müayinә edir, dәrman yazandan
sonra çıxıb evinә qayıtmaq istәyir.
Xanın fәrraşı qapıda hәkimin yaxasından
tutub qulluq pulu tәlәb elәyir. Həkim deyir:
"Әzizim, mәn gecәnin bu vaxtında evimdәn
durub buraya gәldim, sәnin ağanı müalicә
elәdim, mәnә zәhmәt haqqı
babәtindәn bir şey vermәdi ki, mәn dә
sәnә bir pul verim". Fәrraş deyir:
"Hәdәr danışma, mәn sәnin atanın
nökәri deyilәm. Gәrәk mәnim qulluq haqqımı
verәsәn". Hәkim әlacsız qalıb xanın
yanına qayıdır. Ona deyir: "Mirpәnc
cәnabları, fәrraş mәndәn qulluq pulu
istәyir. Mәn ki, sizdәn bir şey almadım".
Mirpәnc deyir: "Hәkimbaşı, bu köpәk
uşaqları fәrraşdırlar, belә sözlәr
qulaqlarına girmәz. Get, azdan-çoxdan bir şey ver,
razı sal!"
Siz o vaxt yazıq Әhmәd
әfәndiyә ağır sözlәr deyib, onu
qeyrәtsiz adlandırdınız. İndi mәlum oldu ki, o
kişi doğru deyirmiş, bu gün öz
gözünüzlә gördünüz ki, haman
bәhanә ilә özünüzdәn qulluq haqqı
istәdilәr."
Dedim:
"Yusif әmi, daha danışma, sәn
allah, danışma, mәnimki mәnә bәsdir."
ӘRDӘBİL SӘYAHӘTİNİN
İCMALI
Bu vilayәtdә әhalinin başı
mollabazlığa qarışıbdır. Hәr dükanda,
hәr evdә söhbәt filan müctәhiddәn,
filan şeyxülislamdan vә ya pişnәmazdan gedir.
Bәzilәri dә camışların
döyüşdürülmәsi haqqında
söhbәtlәrlә günlәrini
keçirirlәr. Biri deyir: "Ağanın
camışı ona görә basıldı ki,
kәllә vuranda gün üzünә
düşürdü". Söhbәtlәr bu
minvaldadır. Dünya vә axirәtdәn tamamilә
xәbәrsizdirlәr. Ümumi sәrvәti
artırmağın xeyrindәn, tәsәrrüfat elmi
vә vәtәnpәrvәrlikdәn
büsbütün qafildirlәr.
Ölmüşlәr, amma diridirlәr.
Diridirlәr, amma ölmüşlәr.
Çarvadar, Yusif әmi, bir dә mәn
hәrә bir atın üstündә Marağaya
tәrәf gedirdik. Hava çox soyuq idi. Gün batana
yaxın Nir kәndinә çatdıq. Bu kәnd Sayın
gәdiyinin şimal tәrәfindә vaqe olubdur.
Yavaş-yavaş qar yağırdı. Kәnd
evlәrindәn birinin qapısını döyüb yer
istәdik. Bizә tövlәnin sәkisini
göstәrdilәr. Dedim:
"Burada mal-heyvanla bir yerdә yatmaq
çәtindir. Bizә bir otaq verin, neçә
istәsәniz kirә haqqı verәrik."
Ev sahibi dedi:
"Bundan başqa yerimiz yoxdur."
Çarәsiz qalıb orada düşdük.
Çarvadar aftafada bir az su qaynadıb çay
dәmlәdi, içdik. Bir toyuq bişirib şam
elәdik. Sәhәrәcәn qar yağdı.
Hündürlüyü yarım arşından artıq oldu.
Misirdә qar üzü görmәdiyimә görә
çox tәәccüblәndim. Bütün yollar
bağlandı. O günü dә qaldıq. Gecә
xәbәr gәtirdilәr ki, gәdiyin başında
karvan qarın çoxluğundan yol gedә bilmәyib,
yüklәrini töküb qayıdıb. Karvanla
gedәnlәrdәn iki nәfәri on-iyirmi baş
heyvanla qar altında qalıb ölmüşlәr.
Xülasә, havanın açılması
ümidi ilә tam on dörd gün tövlәnin
sәkisindә mal-heyvanla hәmmәnzil idik. Bu
müddәtdә nә dәrәcәdә
darıxdığımız haqqında bir söz demәk
iqtidarında deyilәm. Bizim nәlәr çәkdiyimizi
hörmәtli oxucular özlәri tәsәvvür
edә bilәrlәr. Çünki ömründә
qar-çovğun görmәmiş, hәmişә
gәmilәrin vә qatarların birinci
dәrәcәli yerlәrindә müsafirәt
elәyib, mәdәni ölkәlәrin әn
yaxşı mehmanxanalarında mәnzil tutmuş bir adamın
çarәsizlik üzündәn on dörd gün
belә bir yerdә mal-heyvanla qalmasının nә
qәdәr cansıxıcı olması hamıya
bәllidir. Әgәr Әrdәbil ilә Marağa
arasında dәmir yolu olsa idi, bu mәsafәni
altı-yeddi saata rahatlıq vә asudәliklә
keçmәk olardı. Amma, tәәssüflәr olsun
ki, belә bir yol yoxdur vә olmayacaq.
Әlqәrәz, on dörd gün heyvanlarla
hәmsöhbәt olduqdan sonra o tәrәfdәn karvan
gәlib çatdı, yolun
açıldığını, gәdikdәn keçmәyin
mümkün olduğunu xәbәr verdilәr. Dayanmadan
atları minib yola düşdük. Gәdiyin ağzına
çatdıq. Onun dәrә-tәpәsindәn
keçәnә kimi çәkdiyimiz
mәşәqqәti danışmaqla qurtaran deyil.
Biçarә iranlılar müsafirәtin bu
kimi çәtinliklәrinә adәt elәyiblәr.
Xarici millәtlәrdәn hәr kәsin bu
tәrәflәrә yolu düşsә
iranlıların canının bәrkliyinә vә
dözümlülüyünә, dövlәt başçılarının
isә hәr şeydәn qafil olmalarına
mәәttәl qalar. Mәlum olduğu kimi, hal-hazırda
yer üzünün hәr bir nöqtәsindә dәmir yollar çәkilmişdir.
Hәtta Hәbәş vә Sudan zәncilәri, Afrika
vәhşilәri dә ondan istifadә edirlәr. Bu
nemәtdәn yalnız bәdbәxt iranlılar
mәhrum qalmışlar. Tutaq ki, nә dövlәtin,
nә dә millәtin belә bir işi
görmәyә gücü çatmır. Bәs nә
üçün başqa
qәrәzsiz kompanilәrә tapşırmır vә
allah bәndәlәrini bu qәdәr çәtin
yolların mәşәqqәtindәn xilas etmirlәr?
Nә üçün gәrәk hәr il bu yollarda
vәtәn övladının bir neçәsinin canı
hәdәr getsin? Vallah, demәk olar ki, bu gün
dunyanın heç bir yerindә millәtin yoxsul
tәbәqәsinin hәyatına İrandakı kimi xor baxılmır. Elә hey
deyirlәr ki, dünәn filan dağın başında, ya
filan dәrәnin tәkindә karvan qar altında
qalıb, onlardan on nәfәri öldü, iyirmi heyvan
tәlәf oldu. Daha bunu hesaba almırlar ki, o on
nәfәrin hәr birinin beş-altı baş
külfәti var. Onların halına arvad-uşaqlarından
başqa heç kәsin ürәyi yanmır.
At-qatırın tәlәf olması da ölkәnin
sәrvәtinin azalmasına sәbәb olur. İndi tәsәvvür
etmәk lazımdır ki, bu qarın yağması vә
yolların bağlanması tamamilә gözlәnilmәz
idi. Çünki hәlә qış gәlmәmişdi.
Buna baxmayaraq, bizi on dörd gün mәәttәl
elәdi. Qış fәslindәki müsafirәtin
nә dәrәcәdә çәtin olmasını
elә buradan tәsәvvür etmәk olar. Pәnah
allaha!
Xülasә, min zәhmәt vә
mәşәqqәtlә altı saatdan sonra
özümüzü Sayın gәdiyinin başına
çatdırdıq. Beş saat da üzüaşağı
gah piyada, gah da at üstündә yol gәldikdәn sonra
mәnzilә yetişdik. Bu mәnzil Sarab
qәsәbәsinin kәndlәrindәn biridir.
Sarabın çox mötәbәr vә münbit
kәndlәri var. Ancaq bizim olduğumuz mәnzilin havası
çox pis idi. Azca dincәldikdәn sonra yola
düşdük. Üçüncü gün Sarıqaya
adlı mәnzilә çatdıq. Çarvadar dedi:
"Bura Marağa gömrüyünün yol
nәzarәtçilәrinin yaşayış
mәntәqәsidir. Gәrәk burada atlar yemlәnsin.
Özümüz dә bir-iki saat dincәlib, sonra yola
düşmәliyik."
Bir su kәnarında düşüb oturduq.
Yaxınlıqdakı daxmadan üç nәfәr
çıxıb bizә tәrәf gәldi. Salam verib
әylәşdilәr. Mәlum oldu ki, bunlar yol
nәzarәtçilәridir. Az keçmәmiş
Marağa tәrәfindәn dә bir dәvә
karvanı gәlib çatdı. Yol
nәzarәtçilәri sarbanı
çağırıb dedilәr: "pәtәni göstәr".
Dәvәçi qoltuğundan üç barmaq enindә,
beş barmaq uzunluğunda bir tikә kağız
çıxarıb nәzarәtçilәrdәn
birinә verdi. Mәn diqqәtlә baxıb gördüm
nәzarәtçi kağızı oxumur, amma onun
dalında olan şәkillәri sayır.
Tәәccüb elәdim. Sonra savadsız adamlar
haqqında deyilәn bir mәsәl yadıma düşdü:
"Filankәs kağızın qarasını deyil,
ağını oxuyur". Nәzarәtçiyә dedim:
"Hәmşәri, o vәsiqәni verin
mәn dә baxım, görüm nә yazıblar."
"Bu vәsiqә deyil,
pәtәdir," -- dedi.
"Pәtә olsun, nә eybi var," --
dedim.
Verdi, oxudum. Mәzmunu belә idi:
"Filankәsin malından qırx üç yük
xuşgәbara icazә verilir, mane olmayın".
Kağızın arxasında qırx üç dәnә
dairәvi hәlqә şәkli çәkilmişdi.
Mәlum oldu ki, bu üç gömrük mәmurundan
heç birinin savadı yox imiş. Bu mәtlәb mәni
daha da tәәccüblәndirdi. İstәdim bir söz
deyәm. Yusif әmi and verib sakit olmağımı xahiş
elәdi. Yazıq sözümüzün bәrkiyib davaya
çәkmәsindәn, haqqımda hörmәtsizlik
olunmasından ehtiyat elәyirdi.
Nә isә, Yusif әminin xatirinә
ağzımı yumub bir söz demәdim. Yolda
çarvadardan soruşdum:
"Gömrük müdiri bu savadsızları
nә üçün qulluğa qәbul elәyibdir.
Dövlәt bu qayda-qanunsuzluğa necә dözür?"
Dedi:
"Gömrüyün dövlәtә
dәxli yoxdur. Müdir gömrüyü icarә elәyib,
istәdiyi hәr kәsi qulluğa götürür. Bundan
әlavә, bizim ölkәmizdә bütün
işlәrin idarәsi, gömrük, vilayәt
darğalığı vә sairә icarә ilәdir.
Çox vaxt bu icarәdarların özlәri savadsız olurlar.
Bir nәfәr mirzә tutub işlәrini
aşırırlar. Hamısının
ağac-fәlәqqәsi dә var.
Rәiyyәtdәn hәr kәsi istәdilәr
fәlәqqәyә bağlayıb döyә
bilәrlәr. Ancaq onlar gәrәk icarә
haqqını öz vaxtında ödәsinlәr."
Dedim:
"A kişi, sәn deyәsәn
ağlını itirmisәn. Polis rәisliyi dә
icarәyә verilir?"
Dedi:
"Әziz canına and olsun, sabah
Әrdәbildә hәr kәs icarә haqqını
yüz tümәn artırsa, o birisi gün şәhәrin
darğası olacaq. Amma polis rәisliyinin necә olduğunu
bilmirәm."
Dedim:
"Çox gözәl, bәs bu icarә
pulunu haradan çıxarır?"
Dedi:
"Hәr dükandan ayda bir qran
gözәtçi pulu alır. Amma bundan o qәdәr
dә mәdaxil әlә gәlmәz. Әsil
mәdaxil savaşanlardan vә tacir balalarındandır.
Hәr gecә onlardan bir-ikisini fahişәbazlıq vә
araq içmәk bәhanәsi ilә tutub,
hәrәsindәn cәrimә ünvanı ilә
otuz-qırx tümәn alırlar. Darğanın
zәncir-kündәli dustağı da var. Çox vaxt
işgәncә altında pul alınır."
Yusif әmi daha özünü saxlaya
bilmәdi. Çarvadara dedi:
"Әmi can, bәsdi, söhbәti,
dәyiş." -- Sonra üzünü mәnә
tәrәf çevirib dedi: -- "Bәy әfәndim,
nә qәdәr istәyirәm sizә bir söz
demәyim, amma yenә dә mümkün olmur, dözә
bilmirәm. Mәnim iki gözümün
işığı, heç olmasa bu çöl-biyabanın
ortasında o yol mәmurları kimi adamlarla belә
söhbәtlәrdәn elәmә. Qorxuram sәnin haqqında o
tәrbiyәsizlәr tәrәfindәn bir
hörmәtsizlik baş verә. Onda bizim dadımıza
çatan, bizi himayә edәn kim olacaq? Axı bu
mәmlәkәtin nazimülmülklәri,
nazimüssәltәnәlәri, nazimülәyalәlәri
var. Vilayәtlәrin işlәrini nizama salmaq onların
borcudur. Bizә nә düşüb. Sizin
etirazınızın, dava elәmәyinizin nә
faydası ola bilәr?"
Dedim:
"Yusif әmi, siz tamamilә
haqlısınız. Mәn dә bilirәm heç bir
faydası yoxdur. Amma nә elәyim, sakit dayana bilmirәm.
Bu qәdәr haqsızlıqları görmәyә
bilmirәm. Sәn istәyirsәn mәnim
dodaqlarımı tik. Axı mәn başıma nә
çarә qılım?"
Sәkkiz saat yol getdikdәn sonra
özümüzü Allahu-әkbәr tәpәsinә
yetirdik. Buradan Marağa şәhәri görünür.
Tәpәdәn aşağı düşdük.
Gördüm beş-altı nәfәr yol
üstündә oturub dilәnir. Hamısının
ağzı, gözü әyilib, dodaq-burunları
tökülmüşdü. Pәnah allaha, adam üzlәrinә
baxa bilmirdi. Bir şey verib keçdik.
Çarvadarımızdan soruşdum:
"Bunlar kimdir, burada nә
elәyirlәr?"
Dedi:
"Cüzam xәstәliyinә tutulublar.
Başqalarına siyarәt etmәk üçün
onları adam içindәn çıxarıb buraya
gәtiriblәr." -- O, tәpәnin әtәyini
göstәrib әlava etdi: -- "Orada
yaşayırlar."
Baxıb kiçik bir kәnd gördüm.
"Buranın bütün sakinlәri
cüzam xәstәliyinә tutulmuşlardan ibarәtdir.
Aralarında varlı adamlar, mülkәdarlar da var.
Yoxsullarından hәr gün növbә ilә burada
beş-altı nәfәri oturub sәdәqә
yığır. Güzәranları bu vasitә
ilәdir."
Bu әhvalatı eşidәndәn sonra
ürәyim onların halına yandı. Mәni
ixtiyarsız ağlamaq tutdu. Çarvadar dedi:
"Әrdәbilin yaxınlığında
da bunlardan var idi. Mәgәr orada görmәdin?"
"Yox, görmәdim," -- dedim.
"Orada da bunlar kimi xәstәlәr
çoxdur," -- dedi.
Qanım qaraldı, onların acınacaqlı
vәziyyәti mәndә hәdsiz kәdәr
doğurdu. Marağa şәhәrinә çatarkәn
bizi qarşılayan birinci qәm-qüssә bu oldu.
Oradan keçib az yol getdikdәn sonra
şәhәrin darvazasına çatdıq. Şәhәrdә
bir qala da görünürdü. Çarvadara dedim:
"İndi bu kimi hasar, qala-darvazanın
heç bir şәhәrdә faydası yoxdur."
Çarvadar dedi:
"Bir neçә vaxt bundan qabaq
şәhәr hasar içindә idi. Getdikcә hasar
dağıldı. Ona görә darvazaları da
götürdülәr. Amma neçә il bundan qabaq
kürd Şeyx Übeydulla bir para xam xәyallara
düşüb üsyan bayrağı qaldırdı.
Kürdlәrdәn böyük bir dәstәni
başına toplayıb, Miyandaba basqın elәdi.
Şәhәrin әlsiz-ayaqsız camaatından bir
çoxunu, qadınlı-kişili rәhmsizcәsinә
qılıncdan keçirdi. Sonra da
qarışqa-çәyirtkә kimi saysız-hesabsız
quldurları ilә Marağanın üzәrinә
yürüdü. O vaxt әhali bu darvazanı
müxtәsәr istehkamla tәcili
düzәltmәyә mәcbur oldu."
"Mәgәr o vaxt şәhәrin
qorucusu yox idi?" -- deyә soruşdum.
Dedi:
"Allah atana rәhmәt elәsin. Bu
şәhәrlәr heç qorucu üzü
görüblәr ki?! O bәla selinin
qarşısını şәhәr әhalisi
özü aldı. İki ayacan şәhәri qoruyub,
kürdlәri içәri girmәyә qoymadılar.
İki aydan sonra sәrdar Mәhәmmәd Hüseyn xan
gәlib kürdlәri dağıtdı."
Şәhәrә gәlib
çatdıq. Böyük karvansara deyilәn yerdә
mәnzil tutduq. Xalça vә başqa әsasiyyәmiz
olmadığına görә dalandara dedim:
"Biz burada qәribik, heç bir ev
lәvazimatı vә әsasiyyәmiz yoxdur. Siz bazardan
bizim üçün nә qiymәtә olur-olsun bir
neçә günlüyә xalçadan-zaddan kirә
elәyin."
"Burada belә bir rәsm yoxdur," --
dedi. -- Bu kimi şeylәri kirәyә vermirlәr.
Sizә nә lazım olsa mәn öz evimdәn
gәtirәrәm."
Doğrudan da, nә lazım idi tәdarük
gördü. Çarvadarın haqqını verib yola
saldım. Gördüm namazımın vaxtı keçir.
Günün batmasına o qәdәr qalmamışdı.
Tәlәsik dәstәmaz alıb namaz qıldım.
Sonra çay içdim, azacıq çörәk
yedikdәn sonra yatdım. İstәdim iyirmi günә gәldiyimiz
bu beş günlük yolun yorğunluğunu canımdan
çıxaram. Gecә yaxşı yatdıq.
Ayıldığımız vaxt günәş
çıxıb bir nizә boyu üfüqdәn qalxmışdı.
Samovara od saldım, Yusif әmiyә dedim:
"Çay hazır olana qәdәr bir az
pendir-çörәk al gәtir, qәlyanaltı
elәyәk."
Yusif әmi getdi. Az sonra çörәk
alıb qayıtdı. Amma pendir yox idi. Dedi:
"Çörәkçi dükanından
başqa şәhәrin bütün dükanları
bağlıdır. Bilmirәm bu gün nә
günüdür."
Karvansaranın hamballarından birini
çağırıb soruşdum.
"Dükanlar nә üçün
bağlıdır?"
"Cümә günü olduğuna
görә bağlıdır," -- dedi.
Doğrudan da, bu sözdәn çox xoşum
gәldi. Heç olmasa bu şәhәrdә
müsәlmançılıq qayda-qanunlarını
gördük. Bәh-bәh, afәrin bu şәhәr
әhalisinin müsәlmanlığına!
Pendirsiz çörәklә çayı
içdik. Bizim mәnzilin qonşuluğunda bu
şәhәrin tacirlәrindәn birinin hücrәsi
var idi. Gördüm gәlib hücrәsini açdı.
Ancaq azacıq keçmәmiş iki-üç
nәfәr onun yanına gәldi. O da durub hücrәni
bağladı vә dostları ilә bәrabar getmәk
istәdi. Söhbәt elәyә-elәyә bir
neçә addım gedib dayandılar, dönüb bizә
salam verdilәr. Onlardan biri әdәblә dedi:
"Sizә bir әrzimiz var, әgәr
icazә versәniz deyәrәm."
"Buyurun," -- dedim.
"Mәlum olduğundan bu
şәhәrә tәzә gәlibsiniz, ona
görә dә hәlә buranın qaydasını
bilmirsiniz. Cümә günlәri bu şәhәrdә
bütün dükanlar bağlı olur.
Şәhәrdә dә bir adam olmur. Biz istәyirik ki,
siz qәrib olduğunuz üçün
şәhәrdә tәk qalıb
darıxmayasınız. Xahiş edirik lütf buyurub bu gün
bizim qonağımız olasınız. Gәlin gedәk
şәhәrdәn kәnarda bir qәdәr
gәzәk."
Gördüm tәkliflәri ixlas
üzündәn olub, hәr cür riyadan uzaqdır. Dedim:
"Kamali-meyl ilә hazırıq.
Qәribnәvazlığınız üçün
sizә çox tәşәkkür
elәyirәm."
Biz dә durduq, onlara qoşulub söhbәt
elәyә-elәyә şәhәrin darvazasından
çıxdıq. Darvazadan eşikdә çox
böyük bir çay gördüm. Üzüaşağı
coşa-coşa gurlayıb axırdı. Su axdıqca
çayın ortasındakı iri daşlara dәyib
şaqqıldayır, belә ki, gecә vaxtı sәsi
şәhәrin yarım ağaclığından
eşidilirdi. Bir vaxt baxıb gördüm çayın
hәr iki sahilindә qәribә bir hәngamә var.
Hәr tәrәfdә şәhәrin
müxtәlif peşә sahiblәri vә әhalisi
dәstә-dәstә oturub istirahәt edirdilәr. Bir
az aralı çay-qәlyan büsatı qurulmuşdu.
Aş-plov qazanları da başqa tәrәfdә
asılmışdı. Çoxları әbasını
vә geymәsini çıxarıb, ağacların üstünә
atmışdılar. Onların astarı әsasәn
qırmızı mahuddan idi. Hamı tam
sәrbәstliklә әylәşib istirahәt edirdi.
Bir tәrәfdә çalğıçılar
çalır, o biri tәrәfdә
xanәndәlәr oxuyurdular. Bir yanda
gülәşirdilәr, o biri yanda müxtәlif oyunlarla
mәşğul idilәr. Bir sözlә, bütün
şәhәr әhalisi eyş-işrәtlә
mәşğul idi. Olduqca gözәl vә
qәribә mәnzәrә idi. Hәr bir
dәstәnin yanından keçәndә bizim yoldaşlarımızı
dәvәt elәyib deyirdilәr: "Bismillah,
buyurun". Onlar da: "sağ olun" deyib
keçirdilәr. Bu dәvәt vә tәklif heç
olmasa üç yüz yerdә tәkrar olundu.
Deyәsәn burada adәt belәdir. Bu tәmtәraqdan
ötüb, kiçik bir hovuzun başına gәlib
çatdıq. Bir dәstә dә onun әtrafında
yerbәyer olmuşdu. Bizi görәn kimi hamısı durub
әdәblә salam verdilәr. Mәlum oldu ki, bu
dәstә bizim qonaqçıların
yoldaşlarıdır. Salamın cavabını verib
әylәşdik. Qonaqçılarımız bizi
yoldaşlarına tәqdim etdilәr. Onlar bizә
xoş-beş dedilәr. Biz dә onlara
tәşәkkürümüzü bildirdik.
Mәndәn soruşdular ki, haralısan. Dedim iranlıyam,
ancaq vәtәndәn xaricdә yaşayıram.
Dedilәr:
"O tәrәflәrdә dә bu
cür sәfalı yerlәr varmı? Camaatında belә
әylәncәlәrә zövq, rәğbәt
görünürmü?"
Dedim:
"Xeyr, o tәrәflәrdә hәkim
çoxdur, bu cür xәstәliklәri tez
sağaldırlar."
Biri tәәccüblә soruşdu:
"Necә?"
"Bәli, әrz elәdim ki, o
tәrәflәrdә bu cür xәstәliklәr
yoxdur."
"Mәgәr biz xәstәyik?"
"Bәli, bu halәt bir növ
dәlilikdir."
Gördüm sözlәrim onların bәzisinin
xoşuna gәlmәyib pәrt oldular. Dedim:
"Mәnim möhtәrәm
ağalarım, xahiş edirәm sözlәrimdәn
incimәyәsiniz. Әgәr bir xilaf iş
mәndәn baş versә dә, gәrәk qәribliyimә
bağışlayasınız, ya da ki, insaf
üzündәn cavab verәsiniz. Mәn sizin
şәhәrә dünәn gәlmişәm.
Şәhәrin yaxınlığında gördüm ki,
cüzam xәstәlәrindәn bir kәnd
tәşkil olunubdur. Onların acınacaqlı halını
yәqin ki, hamınız görmüsünüz. Mәn
onları gördükdә allaha pәnah aparıram.
Mәlumdur ki, bunlar sizin hәmvәtәnlәriniz
vә din qardaşlarınızdırlar. Belә olduqda siz
gәrәk әvvәl onları müalicә etmәk
üçün bir xәstәxana açaydınız. Bu
xәstәlik ilk mәrhәlәsindә çox asanlıqla
müalicә olunur. Belә bir xәstәxana olsaydı
sizin hәmvәtәnlәriniz orada sağalar,
pәrişan halda çöl heyvanları kimi mağaralarda,
dәrә-tәpәdә yaşamazdılar. Mәn
baxıb görürәm ki, sizin bu gün gәzib
әylәndiyiniz bu çayın qırağında azı
üç min nәfәr adam var. Bunların hәr birisi
üst-üstә azı bir qran xәrclәyәcәk
ki, bunu da bir yerә toplasaq üç yüz tümәn
olar. Bu mәblәğ sizin hәr hәftә
gәzintiyә çıxdığınız yaz, yay
mövsümlәrindә altı-yeddi min
tümәndәn ibarәt olar. Siz bütün bu
pulları gәtirib burada bütünlüklә korlayırsınız.
Çox qәribәdir ki, siz burada gәlib pul
dağıtmağınıza, arsızlığınıza
güvәnirsiniz, onu lәzzәt sayırsınız.
Heyf, yüz heyf!..."
Yanımızdakılardan biri başını
qaldırıb dedi:
"Qonaq qardaş, mәclisimizi soyutma
görәk!"
O birisilәr dişlәrini
qıcırıb dodaqlarını çeynәyirdilәr.
Mәn dә özümü
yığışdırıb ağzımı yumdum.
Yaxşı ki, kötәk mәsәlәsi ortaya
gәlmәdi. Söhbәt dәyişildi. Gün batana
yaxın hәr tәrәfdә çilov-plov
qazanlarının başı açıldı.
Çayın sağ-sol tәrәflәrindәn
kәfgirlәrin sәdası göylәrә ucaldı.
İndi o böyüklükdә çayın gurultusu daha
eşidilmirdi. Bu gәzinti yerinin uzunluğu iki ağacdan
çox olardı. Şәhәr әhalisi yanbayan әylәşmişdi.
Hәr iki tәrәfdә süfrәlәr
döşәndi, hәr dәstә öz
süfrәsinin başında әylәşib
yemәk-içmәklә mәşğul oldu.
Süfrәlәr yığılandan sonra hәr kәs
bir tәrәfә çәkildi. Axşamüstü
yavaş-yavaş cәrgәlәr seyrәlmәyә
başladı. Camaat dәstә-dәstә
dağılıb şәhәrә tәrәf üz
qoydu. Biz dә öz mәnzilimizә tәrәf
yollandıq. Mәnzilә çatdıqdan sonra bildik ki, bu
şәhәrin әhalisi çox qәdimdәn bu
gәzintiyә adәt etmişdir. Fikir-xәyalları
mәhdud olduğuna görә öz yerlәrinin
ticarәtini genişlәndirmәk haqqında heç vaxt
düşünmәmişlәr. Ömürlәrini bu
sayaq qәflәtdә keçirirlәr. Hamısı
cümә axşamından başlayıb cümә
gününün tәdarükünü
görürlәr. Bunların hamısı işsizlik, bir
dә hәr şeydәn xәbәrsizlik
әlamәtidir. Şәnbә günlәri dә
işlәri cümә günü haqqındakı söhbәtdәn
ibarәt olur. Misal üçün biri deyir: "Filan
dәstә belә gәldi, belә getdi. Filankәs
dә orada idi. Biz çilovu filan xuruşla bişirmişdik,
onların ancaq plovu var idi...."
Bu vilayәtdә gözә çarpan
tarixi bina vә abidә yoxdur. Ancaq Hülaku xan vә
başqaları zamanından bir sıra binalar var imiş. Onlar
da ev sahibinin etinasızlığından dağılıb
aradan getmişdir. Hal-hazırda bir yığın torpaqdan
başqa onlardan bir iz-әsәr qalmamışdır.
Hamı bilir ki, Marağa Azәrbaycan
mәmlәkәtinin birinci dәrәcәli
mәhsuldar şәhәridir. Bu şәhәrin
dörd tәrәfini iki-üç ağac enindә
meyvә bağları әhatә edir. Bu bağlarda
müxtәlif növlü üzüm vә meyvә
ağacları var. Hәr il külli miqdarda
xüşgәbar mәhsulları oradan xaricә
göndәrilir. Әslindә bu vilayәtin әsas
ticarәti quru meyvә mәhsullarıdır. Ancaq,
çox tәәssüf ki, hәlә indiyәdәk
әhali bağları yeni üsulda becәrmәk,
mәhsulu artırmaq yolunda bir addım belә
irәliyә gedә bilmәmişdir. Ata-babalarından
nә qalmışsa onunla kifayәtlәnmişlәr.
Müasir әkinçilik vә bağçılıq
elmindәn tamamilә xәbәrsizdirlәr. Son vaxtlarda
bu yerlәrdә yaşayan ermәnilәrdәn vә
ruslardan bir neçә nәfәri bu vilayәtin
әhalisinin qәflәtdә qalmasından
xәbәrdar olub cüzi sәrmayә ilә oraya
gәldi, az bir müddәt әrzindә
xüşgәbar alverindәn külli miqdarda gәlir
sahibi olub, Marağa mülkәdarlarını
özlәrinin muzduruna çevirdi.
Hәr cür tәrәqqidәn qafil
olmaqdan daha betәri bu yerin әhalisi arasında tiryәk
çәkmәk kimi ağır dәrdin geniş
yayılmasıdır. Camaatın hәr zümrәsindәn
bir dәstәsi bu dәrmansız dәrdә
mübtәla olubdur. Mәnim fikrimә görә,
bütün bunların әsas sәbәbi işsizlik, arsızlıq,
cәhalәt vә nadanlıqdan başqa bir şey deyildir.
Әgәr birinin bir tikә çörәyi vә
cüzi savadı olsa, heç vәch ilә öz
ciblәrini doldurmaq üçün dünyanı xarab
etmәk istәyәn bu camaatın ardınca getmәz.
Әlbәttә, bu işdә bir para
mürüvvәtsiz hakimlәrin tәcavüzü,
elәcә dә ruhani donuna girmiş, yәni
әmәlsiz alimlәr vә yaxşı adamların
adını korlayan bәzi zalımların fәsadı da
tәsirsiz olmamışdır.
Mәlum olduğu üzrә, bu tayfanın
başçısı Әlәmut mülhidlәrinin
mәzhәbini әhya etmәk mәşqinә
düşmüşdür. Hakimlәrin zülmü, xurafata
vә mövhumata inanan әhalinin savadsızlığı
vә avamlığı onun işinә rövnәq
vermişdir. Әvvәllәr o, bir para avam aldadan
şüarlarla camaatı öz başına topladı.
Belә ki, bu sövdada bir çox başlar kәsildi,
hәdsiz-hesabsız evlәr dağıldı,
ailәlәr başsız qaldı. O isә
hәyasızcasına bir pillә dә yuxarı qalxıb,
Samirә buzovu kimi, "mәnәm ulu allah" dedi. Öz
alçaq nәfsinin istәklәrini ödәmәk,
bir dә bәzi zalımlarla düşmәnçilik
etmәk mәqsәdilә bu bәdbәxt
vәtәni, vәtәnpәrvәrliyi vә
hәmvәtәnlәrinin hüququnu tapdalayıb,
böyük bir tәfriqә daşı ortalığa
atdı. Mәqampәrәstlik hәvәsinin
şiddәtindәn öz asudәliyini vәtәni
vә babalarının mәzarı olan bir ölkәnin
әhalisini pәrişanlığa vә
fәlakәtә düçar etmәkdә
gördü. Cәlladlara xas olan bir sifәtlә
alovlandırdığı odda hәmvәtәnlәrinin
alışıb yanmasına sevindi. Bundan sonra,
hәmişә dәrdini çәkib dәrmanından
aciz qaldığı şişmiş xayası ilә
allahlıq iddiasına düşdü. Divi vahimәyә
salan o mәnhus heykәli ilә özünә
"camali-mübarәk" lәqәbi verdi.
Qәribә burasıdır ki, inanılmış adamlardan
eşitdiyimә görә, bu hәzrәt
özünü öyüb, yaxın müridlәrinә
deyirmiş ki: "Mәn İranda elә bir rәng
işlәdib oyun oynadım ki, onun ciki dә mәnimdir,
bökü dә. Ona görә ki, Nasirәddin şah
iranlıları babi olduqlarına görә qırır. O
elә bilir ki, babilәri öldürür. Halbuki,
әslindә iranlıları qırır. Bundan
әlavә, qırılanların malından da bizә bir
şey çatır".
Siz allah, bu namәrdin rәhmsizliyinә,
daş ürәkliliyinә bir baxın! Elә bil ki,
özü iranlı deyil, amerikalı va ya afrikalıdır.
Guya iranlılar torpaqdan törәyib, o özü isә
oddan yoğrulmuşdur. Öz hәmvәtәnlәrini
ölümә verir, bu alçaq vәhşiliyinә
görә öyünür dә.
Onun dini kitablarına diqqәtlә
baxılsa, "әmri-әzәm",
"qәlәmi-izz", "cәmali-qәdәm",
"hәyakili-müqәddәsә", "әğsan",
"әfnan", "rәsmi-әzәm" vә bu
kimi bir ovuc qәliz vә gurultulu әrәb-fars
sözlәrindәn başqa bir şey olmadığı
mәlum olar. Dini ehkamlarının da fasid olmasının
indiyә qәdәr üzә çıxıb, bir
neçә dәfә dәyişdirilmәsinә
baxmayaraq, Zәrdüşt, Nәsrani, Mәzdәk vә
ismailiyyә mülhidlәrinin dini ehkamının
tәrkibindәn ibarәt olduğu aydın
mәsәlәdir. Bunların
da hamısının xәmirinin mayası
mәqampәrәstlik, dinsizlik vә fәsaddan başqa bir şey deyil. İtaliyada
Amerikanı kәşf edәn Xristofor Kolumbun tuncdan
heykәli tökülәrәk böyük hörmәtlә
bir çox şәhәrlәrdә qoyulmuş vә
onun altında
"heykәli-qüds" yazılmışdır.
Vәtәnpәrvәrlik ilahisi hesab olunan bu heykәl
hamı tәrәfindәn sevilir, ona hamı sitayiş
edir. Babilәrin rәisi olan bu hәzrәt dә
әcnәbi torpağının bir guşәsinә
sığınıb, öz vәtәnini xarab etdiyinә
görә, hәmvәtәnlәrini qırğına
verib nahaq qanlar axıtdığına görә bu
böyük lәqәbi özünә bağlayıbdır.
Min hiylә vә tәzvirlә sәdәqә,
nәzir ünvanı ilә
hәmvәtәnlәrindәn topladığı
pulları o, cizyә babәtindәn әcnәbi
dövlәtin kiçik mәmurlarına tәqdim edir ki, asudә nәfәs
çәkmәyә imkanı olsun. Bu iki heykәlin
tәfavütü gör haradan harayadır?! Bu hәzrәtin
yeganә kәramәti ondan ibarәtdir ki, bir
neçә sәcli vә qafiyәli әrәb
sözlәrini quyruq-quyruğa bağlayıb, onları
göydәn nazil olunmuş vәhy vә özünü
katibi-qeyb hesab edir. Biçarә daha bilmir ki, "hәr
oxuyan Molla Pәnah olmaz".
Nә isә, bunların hamısı
İranın vә iranlıların bәdbәxtliyinә
bir dәlildir. Misirdә hәr gün onların
vәziyyәtindәn qәribә xәbәrlәr
eşidәrdim. Bu yazıq, Әka kimi bir yerdә bircә
saat da arxayın yaşaya bilmir vә oranın dövlәt
mәmurlarından biri dәyişildikdә, yaxud
tәzә hakim gәldikdә, bunların
gözünә yuxu getmir. Tәzә gәlәn
mәmurları peşkәş vә
hәdiyyәlәrilә özlәrinә ram
etmәdikcә xәyalları rahat olmur. Әgәr bunlar
öz әllәri ilә hәdiyә vә
peşkәş aparmasalar da, mәmurlar bәhanә
tapıb zorla alacaqlar. Hәrçәnd ki, zahirәn ona
"Şeyxül-әcam" adı veriblәr, amma
batindә nә kimi mәslәkә qulluq elәdiyini
yaxşı bilirlәr. Gәlir mәnbәyi olduğu
üçün mәmurlar pәrdәni yırtmaq
istәmirlәr....
Axı nә üçün gәrәk
bizim hәmvәtәnlәrimizdәn bәzisi bir ovuc
әlsiz-ayaqsız adamlara başçılıq etmәk
tamahı ilә millәt arasında belә bir dәrin
tәfriqәyә sәbәb olsun? Mәlumdur ki, bu
xoşagәlmәyәn vәziyyәtin meydana
gәlmәsindә mәmlәkәtin
başçıları vә ruhanilәrin qәflәti
әsas amil hesab edilmәlidir.
Xülasә, Marağanı seyr
etmәkdәn dә doydum. Oranın pәrişan
vәziyyәti mәnim halımı daha da pәrişan
elәdi. Bu şәhәrin әhalisinin
әhval-ruhiyyәsini bir-iki sözlә belә
xülasә etmәk olar -- çörәk pulu qazanmaq.
Daha bundan artıq heç bir tәvәqqelәri yoxdur.
Durduqları yerdәn dә bir addım belә irәli
getmәk fikrindә deyillәr. Tәnbәllik,
arsızlıq onların sümüyünә, iliyinә
işlәyibdir. Qardaşın biri cüzam
xәstәliyinә tutulduğuna görә evindәn,
uşaqlarından ayrılıb ölümlә
әlbәyaxa olduğu halda, o biri qardaş çay
qırağında öz tay-tuşları ilә
әylәşib eyş-işrәtlә
mәşğuldur. Bir parası da cüzam
xәstәliyindәn betәr olan tiryәkә mübtәla
olubdur. Hamısı vәtәnpәrvәrlik
duyğularına biganәdir. "Vәtәn sevgisi allaha
inam bәslәmәk kimidir" kәlamından
xәbәri olan yoxdur!
Qulağına azdan-çoxdan bir şey
dәymiş varsa da özünü "әhli-irfan"
hesab edib, bir guşәdә әlini әli üstә
qoyub әylәşmişdir. Bunlar imam-övliyanın
ümumin mәslәhәti vә xalqın
mәnfәәti üçün buyurduqlarını
insanların mәişәtinin pozulmasına sәbәb
olan tәsәvvüfün dolanbac istilahları ilә
tәbir edib deyirlәr: "Ay canım, o ayәdә
vәtәn deyil:
Nә Misirdir, nә İraqdır o
vәtәn,
O yerin heç adı yoxdur, anla sәn!
Vәtәndәn mәqsәd
mәnәvi vәtәn, yәni axirәtdir" --
deyirlәr. Halbuki onlar tәrs başa düşmüş,
yanlışlığa düçar olmuşlar. Bizim
peyğәmbәrimiz bәdәninә zirehli paltar
geyәndә vә ya belinә qılınc bağlayanda
mәqsәdi axirәt vәtәnini qorumaq vә ya onu
sevmәk deyildi. Әgәr belә olsaydı,
Mәkkәnin fәth edildiyi gün "vәtәn
sevgisi allaha inam bәslәmәk kimidir"
kәlamının әsil mәnası olan mәşhur
xütbәsini oxumazdı. O xütbәni
peyğәmbәr öz әsil vәtәni, doğma
diyarı vә anadan olduğu yer olan Mәkkәnin
fәzasına, onun evlәrinә,
küçәlәrinә, qapılarına vә
divarlarına xitabәn buyurmuşdur. İlhamla dolu
sözlәrindәn o böyük başçının
könlündәki sevinclәr aşkar görünür.
Müsәlmanlar bilmәlidirlәr ki,
sevmәli olduğumuz vәtәn, qoynunda boy
atdığımız hәmin müqәddәs torpaqdan
ibarәtdir. Әhl-әyalımızın mәskәni
namusumuzun sığınacağı, babalarımızın
dәfn olunduğu yer olan vә bizi boya-başa çatdıran
bu palçıq dam-divarı qorumaq vә bu mühiti
sevmәk bizim müqәddәs vәzifәmiz vә
zәruri borcumuzdur.
MARAĞA SӘYAHӘTİNİN İCMALI
Bu yerin dә vәziyyәti xülasә
şәkildә qeyd olundu.
Demәli, İranda "haraya getsәn
göyü eyni rәngdә görәrsәn!"
Heç bir yerdә ticarәtin tәrәqqisindәn,
mәmlәkәtin vә millәtin xeyrinә olan
işlәrin әncamı üçün әlbir
olmaqdan, hәmvәtәnlәrә vә
vәtәnә sevgidәn iz-әsәr yoxdur. Bu
şәhәrin dә sakinlәri varlısından
tutmuş yoxsulunadәk, güclüsündәn tutmuş
zәifinәdәk tәrәqqi vә mәdәniyyәt
alәmindәn xәbәrsizdirlәr.
Ölü ikәn diri, diri ikәn
ölüdürlәr.
Nә isә, günortaya yaxın Marağadan
çıxıb, Binaba tәrәf yola düşdük.
Axşamüstü Binaba çatdıq.
Müsafirlәrә mәxsus olan bir karvansarada mәnzil
tutduq. Namaz qılıb, bir stәkan çay
içdikdәn sonra Yusif әmi ilә gәzmәyә
çıxdıq. Bu qәsәbәnin
çarsıbazarı var, amma tacirlәrin iqamәti
üçün xüsusi karvansarası yoxdur. Bazarı
gәzdik. Binab Marağanın bir әlavәsi hesab olunsa
da, özlüyündә böyük vә mötәbәr
bir qәsәbәdir. Evlәr tamamilә xam
kәrpiclә tikilmiş, divarları palçıq
möhrәdәndir. Bircә daş evә belә rast
gәlmәk mümkün deyil. Buranın әhalisinin
dә mәişәti, Marağada olduğu kimi, meyvә
bağları vә xüşgәbarla tәmin olunur. Ancaq
burada axar su yoxdur. Bütün bağlar quyulardan
çәkilәn su ilә suvarılır.
Әmәksevәr, zәhmәtkeş, bir qәdәr
dә qәnaәtcil әhalisi vardır.
İsrafçı, töküb dağıdan deyillәr.
Deyәsәn, özlәri dә düz adamlardır. Ona
görә ki, burada iflasa uğrayan, sәrmayәsi batan
adama rast gәlmәdik. Әhalinin әksәri
savadsız vә cahil olsa da, әxlaqәn
pozulmamışlar. Mәrdimazar vә dәcәl
deyillәr. Hamısı qonaqsevәn vә qәribnәvazdır.
Xülasә, bir az gәzib dolandıqdan sonra
mәnzilә qayıtdım. Meydandan keçәrkәn
camaatın bir yerә toplaşdığını vә
ucadan "Ya Әli" çәkdiklәrini eşitdim.
Yusif әmiyә dedim: gedәk oraya, görәk nә
var. İrәli gedib gördük ki, bazar әhli vә
kәndlilәrdәn bir dәstә dövrә vurub
әylәşiblәr. Bir dәstә dә onların
arxasında ayaqüstә dayanmışdı.
Hәlqәnin ortasında iki-üç dәrvişbeçә
ilә iki dәrviş virdlәr oxuyurdular.
Dәrvişlәrdәn biri dedi:
"Hәr kәs üçüncü
"Ya Әli"ni bundan da ucadan desә, mövlam Әli
qәbir evindә ona yar olsun."
Sonra özü әlini qulağına qoyub gur
sәslә "Ya Әli" deyә bir nәrә
çәkdi. İki yüz nәfәrә yaxın olan
camaat da onun kimi "Ya Әli" deyib sәsini
göylәrә qaldırdı. Bu zaman dәrviş
әbasının altından iki-üç qutu
çıxartdı. Ovsun oxuya-oxuya qutuların qapağını
açmağa başladı. Bir ucdan rәngbәrәng,
qara, qırmızı ilanlar idi ki, qutulardan
çıxarır vә müxtәlif
nәğmәlәr oxuya-oxuya deyirdi: "Ovsunladım,
çıx eşiyә. Heydәr, Sәfdәr
eşqinә çıx eşiyә. Halva, halva, ilan,
gürzә ilan...."
Bu cür mәnasız, başsız-ayaqsız
sözlәrdәn o qәdәr dedi ki, ağzı
kәflәndi. Birdәn üzünü camaata çevirib
ucadan dedi:
"Hamınız әllәrinizi yuxarı
qaldırın!"
Camaat әllәrini yuxarı qaldırdı.
Hәtta mәn dә, Yusif әmi dә әllәrimizi
qaldırdıq. Dәrviş bir para dualar oxuyandan sonra dedi:
"Hamınız әllәrinizi
cibinizә salın!"
Hamımız ona itaәt edәrәk
әllәrimizi cibimizә saldıq. O yenә dә bir
qәdәr dua oxuyub dedi:
"Әlinizә nә gәldi tullayın
mövlamın mәrәkәsinә!"
Gördüm yarım şahıdan, bir
şahıdan ibarәt hey qara puldur ki, yağış kimi
dövrәdәn mәrәkәnin ortasına
yağdırırlar. Mәn dә bir onşahılıq
çıxarıb atdım. Yusif әmi
mәnalı-mәnalı güldü. Ancaq özü
dә bir abbası çıxarıb atdı.
Bu qәlәndәr dәrviş camaatı
tәsәvvür edilmәz dәrәcәdә
qorxutmuşdu. Yazıq avam camaat elә güman edirdi ki, onun sözünә
qulaq asmasalar, ona pul vermәsәlәr, dünya vә
axirәtdә işlәri rast
gәlmәyәcәkdir.
Dәrvişlәr bu fırıldaqla
çoxlu pul yığdıqdan sonra da camaatın
yaxasından әl çәkmәdilәr; onlardan biri
üzәrindә bir para şәkillәr vә dualar
çap olunmuş yüzә qәdәr rәngbәrәng
vәrәqә çıxarıb dedi:
“Bu ismi-әzәmdir. Vәlәdüzzina
adam onu görә bilmәz. Bu ismi-әzәmin
xüsusiyyәtlәrindәn biridir. Hәr kәs buradan
getsә, şübhәsiz, haramzadadır. Özü da
ancaq bunları halalzadaya göstәrәcәyәm.”
Yazıq avam camaat haramzadalıq
töhmәtindәn qorxaraq mәrәkәni tәrk
edә bilmәyib, yerlәrindәcә mıxlanıb
qalmışdı. O biri tәrәfdәn dәrviş
dedi:
“Qәlәndәr, bunların hamısı
xalis şiә, peyğәmbәr övladını
sevәnlәrdir. Allaha şükür ki,
içәrilәrindә bic, haramzada adam yoxdur. Siz
camaatı feyzdәn mәhrum elәmәyin,
ismi-әzәmi göstәrin.”
Dәrviş sәhifәni göstәrdi.
Mәn onu uzaqdan gördüm. Üzәrindә bir
zülfüqar şәkli dә var idi. Dәrviş dedi:
“Bu qiymәtli hәdiyyәnin hәr birinin
dәyәri dünyaların baci-xәracından da
artıqdır, ancaq mәn onların hәr birini min
tümәnә satacağam.”
Yoldaşı dedi:
“Yox, Hacı dәrviş, çox baha
deyirsәn, hamının gücü çatmaz, heç
kәs gәrәk mövlanın feyzindәn mәhrum
qalmasın.”
Dәrviş min tümәndәn
birdәn-birә beş yüz tümәnә endi.
Beş yüz tümәndәn dә yüz
tümәnә, yüz tümәndәn bir
tümәnә; nәhayәt, bu "qiymәtli"
hәdiyyәnin dәyәri gәlib iki şahı qara
pula çatdırıldı. Bu әlvan kağızlar da
tamamilә satıldı. Dәrviş and içib deyirdi ki,
hәr kәsin yanında bu duadan olsa, ilin
axırınadәk bütün borclarını
ödәyәcәk. Ona Mәkkә vә sairә
müqәddәs mәkanların ziyarәti nәsib
olacaq. Bunlardan әlavә, ürәyindә olan
bütün şәri arzuları yerinә
yetirilәcәkdir. Bu duanı hansı evdә saxlasalar
mәlәklәr sәhәr-axşam o evin
ziyarәtinә gәlәrlәr. Ölәndә
hәr kәs bu duanı öz kәfәninin
içәrisinә qoysa, qәbir evindә әzab
mәlәklәri ona yaxın gәlә
bilmәzlәr.
Xülasә, bu dәrviş donuna girmiş
div sifәtli kәlәkbazlar yazıq avam camaatı
işindәn-gücündәn avara elәyib,
iki-üç saat günün altında saxladılar;
ciblәrini boşaldıb, lazım olan mәblәği
topladıqdan sonra onların yaxalarından әl
çәkdilәr. Bu sadәlövh adamların halına
ürәyim yandı. Öz-özümә dedim: "Allaha
pәnah aparıram, qәribә alәmdir,
tәәccüblüdür, görәsәn, bu
ölkәnin bütün başçıları kordurlar,
kardırlar, yaxud hökumәtin mәnasını anlamırlar?
Mәgәr hökumәti tәşkil etmәkdәn
mәqsәd biçarә avamı bu kimi quldurların,
şarlatanların şәrarәtindәn,
tәcavüzündәn qorumaqdan ibarәt deyilmi? Nә
isә, yenә dә köhnә dәrdlәrim
tәzәlәndi. Yusif әmiyә dedim:
“Bәsdir, Yusif әmi, buranı
sәyahәt etmәkdәn dә doyduq, gәl gedәk
mәnzilә.”
Mәnzilә qayıtdıq, şam
yedikdәn sonra başımızı qoyub yatdıq.
Sәhәr yuxudan duran kimi Urmu şәhәrini
sәyahәt etmәk әzmi ilә atları minib, Urmu
gölünün sahilinә doğru sürdük. Binabdan
buraya kimi yolun hәr iki tәrәfi göz
işlәdikcә üzüm vә meyvә
bağları idi. Addımbaşı abad kәndlәr
görünürdü.
Yolda izdihamla gәlәn bir dәstә
camaatla rastlaşdıq. Bir qәdәr yaxınlaşandan
sonra gördük ki, sәrbazlardır. Mәlum oldu ki,
Tәbrizdә olan Marağa fövcünün
mürәxxәs olunmuş әsgәrlәridir.
Onları görәn kimi çarvadarımız
üzünü mәnә tәrәf tutub dedi:
“Ağa, bir qәdәr kәnara
çәkilsәk yaxşıdır, çünki bu
sәrbazlar bizdәn tütün-kibrit istәyib,
mәәttәl elәyәcәklәr. Yaxına
gәlsәlәr qoymayın ki, atın cilovunu tutsunlar.”
“Yaxşı,” -- dedim. Gördüm bu
sәrbazların hәr dәstәsi on-on iki
tüfәngi bir ulağa çatıb, dağınıq
vәziyyәtdә gәlirlәr.
Dәstә-dәstә, manqa-manqa yolun hәr iki tәrәfindә
olan bağlara tökülüşüb
әtәk-әtәk, çuval-çuval üzüm
dәrirdilәr. Bar sahiblәri dә
yerlәrindәcә quruyub, heyran-heyran onlara baxırdılar.
Bir nәfәrdә belә cәsarәt yox idi ki,
onlardan soruşsun: nә üçün belә edirsiniz?
Çarvadar dedi:
“Gördünüz, bunların hamısı
oğrudurlar. Bu yerlәrin әhalisindәn hәr kәs
oğru-әyriliyә meyl göstәrsә, gedib
sәrbaz vә ya topçu olur. Ona görә ki, bu
vasitә ilә cәzadan özünü bir növ qoruyur,
oğurluq vә ya cibkәsmә üstündә tutulsa
da, yenә dә başqaları kimi ağır cәza
almaz, onun әlini kәsmәzlәr. Elә buna
görә dә istәdiklәri kimi xalqın
malını talayırlar.”
Sözün qısası, buradan bir
tәhәr salamat qurtardıq. Axşamüstü Urmu
gölünün sahilinә gәlib çatdıq.
Gәmi hazır idi. Amma gәmi dedikdә,
doğrudan da, bu göldә hәqiqi gәmilәr
üzdüyünü tәsәvvür etmәk olmaz. Xeyr,
bunlar avar çәkәnlәr vasitәsilә
hәrәkәt edәn böyük bir qayıqdan ibarәtdir
ki, adını gәmi qoyub, nәqliyyat vasitәsi kimi suya
salıblar. Daşıdıqları yük dә buğda
vә qoyundan başqa bir şey deyil. Onları bu sahildәn
o biri sahilә aparıb gәtirirlәr. Deyildiyinә
görә, bu gәmilәri әlli-altmış il bundan
qabaq İranın alim vә bilikli
şahzadәlәrindәn olan Urmu hakimi mәrhum
Mәlikqasim Mirzә qayırtdırıb, nәqliyyat
işini yaxşılaşdırmaq vә asanlaşdırmaq
mәqsәdilә suya salmışdır. Elә o vaxtdan
da bugünәdәk necә varsa elәcә dә
qalmışdır. Bu gölün ortasında bir ada var.
Mәrhum şahzadә orada kiçik bir imarәt dә
tikdirmişdir. Hәr tәrәfdәn su ilә
әhatә olunmuş quruluğa türkcә "ada"
deyilir. Hәmin adada bir para mәdәnlәr dә ola bilәr.
Amma, yәqin ki, hәlә indiyәdәk heç
kәs belә bir sәrvәti axtarıb tapmaq
xәyalına düşmәmişdir. İran
dövlәti mәmlәkәtin vә millәtin
dirçәlmәsinә sәbәb olan bu kimi
işlәrә әsla fikir vermir. Mәdәn tapmaq
vә kәşfiyyat aparmaq işinә kim öz qiymәtli
vaxtını sәrf edәcәk?! Dünyada misli az
yayılan Mazadaran meşәsini cüzi bir
mәblәğ müqabilindә xarici quldurların
әlinә tapşırıblar ki, onlar kökünü
baltalasınlar. Bir allah bәndәsi tapılmır ki, o
tәbii xәzinәni xilas etmәk fikrindә olsun. Yerin
üstündәki sәrvәti görmәyәndә
torpağın köksündә yatmış
mәdәnlәrә daha nә kimi etina ola bilәr?!
Әlqәrәz, gәmi adaya doğru
üzmәyә başladı. Gün batana yaxın
adanın sahilinә gәlib çatdıq. Gәminin
içindәki qoyunları burada boşaltdılar. Yenә
dә gәmi öz yoluna davam etdi. Şamımızı
yeyib yatdıq. Sәhәr yuxudan duranda
özümüzü dәnizin o biri sahilindә, Urmu
şәhәrinin yaxınlığında gördük.
Tez durub gәmidәn düşdük. Buradan
şәhәrәdәk iki ağac yol var. Dayanmadan iki
ulaq kirayә edib, şәhәrә tәrәf
yollandıq. İki saat yol getdikdәn sonra
şәhәrә çatıb,
"Gülşәn" adlı karvansarada mәnzil tutduq.
O gün heç yerә getmәdik. Nahardan sonra Yusif әmi
dedi:
“Mәn hamama gedirәm.”
Dedim:
“Özün bilәrsәn, get.”
O getdi, mәn dә çıxıb
karvansaranın hәyәtindә gәzmәyә
başladım. Bir hücrәnin qabağında sarı
sәbzә, kişmiş arıdıb, Rusiyaya
göndәrmәk üçün qutulara doldururdular.
Dayanıb bir qәdәr baxdım. Gördüm qutuları
dolduran fәhlәlәrin arasında qilü-qal sәsi
ucaldı, az qaldı iş dava-mәrәkәyә,
sillә-yumruğa çatsın. Onların
deyişmәsinә qulaq asdım. Gördüm biri deyir:
"Bu nemәtilәrin hamısı
biqeyrәtdilәr". O birisi o tәrәfdәn ona
cavab verdi: "Yәni dünyada Heydәridәn dә
binamusu tapılarmı? Gәdә, filan davada
qabağımızdan tülkü kimi qaçıb,
siçan deşiyn axtarmağınız yadından
çıxıbmı?"
Burada mәrhum atamın sözlәri
yadıma düşdü. O deyәrdi: "İranın bir
çox böyük şәhәrlәrindә
әhali arasında heydәri, nemәti davası olur. Dava
elәyәn tәrәflәrin heç özlәri
dә bilmirlәr ki, Heydәr kimdir, Nemәt kimdir. Amma
hәr il bu iki adın tәrәfgirliyi üstündә
vuruşmalar olur, qanlar axıdılır, hәtta çox
vaxt qalib gәlәn tәrәf mәğlub olan
tәrәfin dükanlarını, evlәrini dә
talayır".
Mәn kişmiş anbarının
sahibindәn soruşdum:
“Nә üçün bunları
sakitlәşdirmirsәn? Axı bu iki mәchul ad
üstündә niyә gәrәk belә
düşmәnçilik törәdilsin?! Bunlar
mәgәr bir mәmlәkәtin әhli vә
bir-birlәrinin din qardaşı vә vәtәndaş
deyillәr?!”
Yazıq anbar sahibi dәrindәn bir ah
çәkib dedi:
“Әziz qardaş, bu cahillәrә
nәsihәt vermәk mәnim borcum deyil. Gәrәk
şәhәrin ülәması vә ağıllı
adamları bunları başa salsın. Tәәssüflәr
olsun ki, o insafsızlar da nәinki bunlara nәsihәt
vermirlәr, hәtta bu fitnә ocağına odun qoyurlar.
Ona görә ki, onların özlәrinin bәzisi heydәrilәrin,
bir parası da nemәtilәrin tәrәfindә durur
vә bu vasitә ilә avam camaat arasında nüfuz
qazanırlar. Xüsusilә insafsız mәrsiyәxanlar
hәmin fitnә alovunu qızışdırır, bu
cahillәri tәhrik edirlәr. İndi millәtin cahil
kütlәsinin qәlbindә bu
düşmәnçilik toxumunu elә dәrin
sәpmişlәr ki heç demәklә qurtaran deyil.
Tәrәflәrin hәr biri elә güman edir ki, o
biri tәrәfә qarşı nә qәdәr
dәrin kin bәslәsә, nә qәdәr
çox düşmәnçilik elәsә, dünya
vә axirәtdә o qәdәr xoşbәxt
olacaqdır. Ölәndәn sora sorğusuz-sualsız
behiştә gedәcәkdir. Ona görә dә
bir-birinin acığına mәrsiyәxanların
kisәsini doldururlar. Tәkyәlәri
bәzәmәkdә, döşәmәkdә
bir-birlәri ilә rәqabәtә girişirlәr.
Sinәzәnlik edir, zәncir vurur, baş
yarırlar.... Bunların hamısı
isә xüsusilә riya üzündәn olduğuna
görә, şәriәtә ziddir. Böyük
müctәhidlәrimiz vә mәşhur alimlәrimiz
bu kimi işlәri haram sayırlar. Yaxşı baxdıqda
görәrsiniz ki, mәscidlәrin çoxu xarabdır, hamısını toz
basıbdır, qapıları çox vaxt bağlı
qalır. Amma bu insafsızlar hәr bir millәt vә
әhalinin get-gәl etmәyә haqlı olduqları
küçә-bazarda, karvansaralarda vә yol
üstündә rövzәxanlıq dәstgahı açıb,
camaata mane olurlar. Hәlә pis-pis dә öz
alәmlәrindә imam
Hüseyn әleyhissәlamın boynuna
әblәhcәsinә böyük bir minnәt dә
qoyurlar. Daha bilmirlәr ki, o hәzrәt
şәhadәti vә öz pak övladının
әsarәti müsibәtini
cәddi-büzürgvarının pak dininә xәlәl
toxunmaması vә bidәtin aradan götürülmәsi
xatirinә qәbul etdi. Bunlar isә o cür mühüm
bir tәlimi korlayır, yәhudinin, xaçpәrәstin
get-gәl etmәyә haqlı olduğuna fikir
vermәdәn ümumi yolu
bağlayır,
mәrsiyәxanlıq elәyirlәr. Hәlә
utanmayıb belә bir xilaf işin üstünә
ibadәt adı da qoyurlar. İmam Hüseyndәn, onun
qiyamәt günü hamının
bağışlanmasını allahdan xahiş edәn
böyük cәddindәn xәcalәt çәkmirlәr.
Bu mürüvvәtsiz mәrsiyәxanlar
at-heyvan bağlanılmalı olan bәzi yerlәrdә
dә әzadarlıq büsatı qururlar; dәrdimiz bir
deyil ki, demәklә qurtarsın. Şabehgәrdan adlandırılan başqa bir
dәstә dә vardır. Daha onların әlindәn
allaha pәnah aparıram. Onlar da özlәrini imam
Hüseynә bağlayıblar. Hәr biri başına bir
ovuc dәlәduz toplayıb, hәrәsinә dә
imamın müqәddәs әhli-beytinin kişilәri vә
ya arvadlarından birinin adını verirlәr. Beş
quruşluq dünya malı üçün onların nә
kimi oyunlardan çıxdıqlarını bilmirsiniz. Allaha and
olsun, onların pәrdә ardında min fisqü-fücura
mürtәkib olduqlarını gördükdә hәr
bir qeyrәtli müsәlman hәyatından belә bezikir.
Tәәccüblü burasıdır ki, bu geniş ölkәnin bu
hәyasızların hәr bir oyunu vә
kәlәyindәn xәbәrdar olan әhalisi
onların bu işlәrini
üzә vurmurlar. Halbuki bu pozğun ünsürlәrin
törәtdiklәri fisqü-fücur
mәhәrrәmdәn bir neçә ay sonrayadәk
әyan-әşraf mәclislәrinin
söz-söhbәtinә çevrilir. Allahdan gizlin deyil,
sәndәn nә gizlin. Bu xoşagәlmәyәn
vәziyyәti gördükdә fikir-xәyalın
әlindәn bәzi vaxtlar az qalır ki, bir para narәva
sözlәr zehnimdәn keçsin vә küfr
danışım. Amma yenә dә
әstәğfürullah deyib, vәsvәsәni
fikrimdәn çıxarmaq üçün
başımı ayrı bir şeylә qatıram.... Bir
iddәni heydәri-nemәti, bir dәstәni
mütәşәrre-şeyxi adı ilә bir
tәrәfә çәkir, gündә min hiylә
işә salaraq, öz әllәri ilә millәtin
birliyini pozurlar. Özlәrinin xatircәmliyini millәtin tәfriqәsindә
görürlәr. Öz iyrәnc
mәnfәәtlәrini tәmin etmәk
mәqsәdilә vәtәnә xidmәt etmәk
әzmindә olan, xeyirli bir işә iqdam edәn hәr
bir adamı zülmkar adlandırır, xalqı ondan
çәkindirirlәr. Birisi paltarını azca
qısaltdıqda onu firәngimәab adlandırıb,
salamını belә almırlar.
Müsәlmançılığı әba-qәbada
görürlәr. Daha bilmirlәr ki, "adam cildinә
girmiş çoxlu şeytanlar da var". Xülasә, bu bir
ovuc bәdbәxt avam camaatı tora salmaq üçün
dörd tәrәfdәn elә pusqular
düzәltmiş, tәlәlәr qurmuşlar ki, onu
heç bir allah bәndәsi
tәsәvvürünә gәtirә bilmәz. Daha
mәni bağışlayın, ağzımı yumub
danışmasam yaxşıdır.”
“Qardaşım,” -- dedim, -- “yaxına gәl,
izin ver sәnin o ağzından, dodaqlarından öpüm.
Sәn İranda mәnim rast gәldiyim ilk adamsan ki, bu
incә mәsәlәlәri dәrk edib
vәtәnin dәrdini çәkirsәn. Hәr
tәrәfә diqqәtlә nәzәr
saldığım vә hәr bir sәsә
diqqәtlә qulaq asdığım bu sәyahәt
müddәtindә hәmvәtәnlәrimin
içindә elә bir adam görmәdim ki, bu
xoşagәlmәyәn vәziyyәti sәnin kimi dәrk
etmiş olsun. Belә gözәl sözlәri heç
kәsdәn eşitmәdim. Sәnin Mәsiha
nәfәsin var. Hәqiqәtәn mәni diriltdin,
allah sәnin ömrünü uzun elәsin!
Axı mәni bir başa sal görüm
bidәt dәrәcәsindәn dә o
tәrәfә keçәn bu
tәziyәdarlığın vәziyyәtindәn
Nәcәf-Әşrәfdә әylәşib
әmrü nәhylәri bütün İranda icra olunan
ülәma hәzrәtlәrinin xәbәrlәri
var, ya yoxdur? Xәbәrlәri vardırsa, hamının
gözü qabağında lüt canlarını qan
sızıncaya qәdәr zәncirlә
döyәclәmәk kimi şәrә zidd işi
nә üçün qadağan etmirlәr? İnsan
hәyatını tәhlükәyә salan bu
başyarma mәsәlәsi niyә qadağan olunmur? Bu
şәkildә tәziyә tutulmasına imam
hәzrәtinin razılıq vermәsini heç kәs
iddia edә bilmәz. Bir tәrәfdәn camaat
küçәdә, bazarda, qәsbi yerlәrdә
döşünә döyür, zәncir vurur,
başını yarır, o biri tәrәfdәn savadsız
vә ya savadlı molla ağacdan qayrılmış bir
kürsünün üstünә çıxır,
iki-üç xoşgül cavan oğlanı ortaya salıb,
nәşәlindirici havalarla mәclisi
qızışdırır, bunun da adını allahdan,
peyğәmbәrdәn utanmadan әzadarlıq qoyur.
Mәgәr belә dә әza saxlamaq qayda-qanunu olar?...”
Müsahibim dedi:
“Bәlkә dә ülәma
hәzrәtlәri bu xoşagәlmәyәn
vәziyyәtdәn lazımınca xәbәrdar
deyildir. Amma bunu da bilirәm ki, bu mәtlәbi onlara bir adam
xәbәr versә belә başlarına
toplaşanların hәrәsi bir әmma
çıxarıb, lazımi tәdbirlәr
görülmәsinә mane olacaqdır. Xüsusilә
rövzәxanlar hәr bir vasitәyә әl atacaqlar.
Bu müftәxor tayfa özünün on tümәnlik
mәnfәәti üçün dünyanı
cәhәnnәm oduna salmaqdan fәrәhlәnir.”
“Bәs hökumәt nә üçün
işә qarışmır?” -- dedim.
“Allah atana rәhmәt elәsin,” -- dedi. --
“Hökumәt belә bir vәziyyәti allahdan
istәyir. O istәyir millәtin başı
özünә qarışsın. Hökumәtin siyasәti
budur ki, millәt hәmişә keşmәkeşdә
olsun, özü haqqında düşünmәyә
fürsәti olmasın, zәmanәnin vәziyyәti
vә tәlәblәrindәn xәbәrsiz
qalsın. Elә buna görә dә, hökumәt
xalqın başını daha artıq qatan ruhanilәr
tayfasını hәvәslәndirmәk
üçün hәrdәnbir onlara gurultulu lәqәblәr
verir. Mәsәlәn, birinә
"sәdrüzzakirin", o birinә
"sultanüzzakirin", başqasına
"fәxrülülәma", digәrinә
"sәdrülülama" vә s. lәqәblәr
verir. Bu yaxınlarda onlardan birinә
"hüsamülülәma" lәqәbi
verilmişdir. Onunla yarım saat oturub söhbәt
elәsәn fisqü-fücurda nә kimi yüksәk bir dәrәcәyә
çatdığını özün görәrsәn.
Allaha and olsun, onun böyük adamların
mәclislәrindәki söhbәtlәrini
dinlәmәkdәn bazar lotuları belә utanarlar. O
ikiüzlünü görmüş olan hәr bir kәs
mәnim sözümü tәsdiq edә bilәr.
Belә bir yüksәk lәqәbi elә bir
alçağa vermişlәr; özünün dә
hәr bir yerә yolu var. Bu da bu mәmlәkәtin
hökumәtinin mәslәki!...”
Dedim:
“Qardaş, xudahafiz! Bu dәrdlәrin
dәrmanı yoxdur.”
Mәn elә xәyal elәdim ki, bir az
söhbәt elәsәm ürәyim açılar. Amma
tәәssüf ki, bu söhbәtdәn dәrdim bir az
da artdı. O cavanmәrdlә vidalaşdıqdan sonra
mәnzilә qayıtdım.
Bu şәhәrin gülәrüzlü,
xoş sima vә xoş geyim әhalisi var. İranın
başqa şәhәrlәrindә
gördüyümün әksinә olaraq, kişilәrinin
hamısı burada tel qoyur. Bu vәziyyәt ümumi
adәt şәkli aldığına görә eyib
sayılmaz.
Yusif әminin hamama getmәsindәn dörd
saat keçmişdisә dә gәlib
çıxmamışdı. Nigaran qaldım. Karvansaranın
әtrafını gәzib, dükanlara tamaşa elәdim.
Gün batana yaxın Yusif әmi gәlib çıxdı.
“Nә üçün bu qәdәr
gecikdin?” -- deyә soruşdum.
Dedi:
“Siz әhd elәmisiniz ki, İranda hamama
getmәyәsiniz. Әlbәttә, ona görә
getmәk istәmirsiniz ki, hamam xәznәlәrinin suyu
tәmiz deyil, hamı girib orada yuyunur. Daha bu o demәk deyil
kn, hamamın içinә girmәyәsiniz. Buranın
hamamlarının tamaşası var. Gәrәk sabah
mәnim xatirimә hamama gedәk. Siz xәznәyә
girmәyin, eşikdә soyuq su ilә dә yuyunmaq olar.”
“Axı bu qәdәr üz vurmaqdan
mәqsәdin nәdir?”
“Mәqsәdim odur ki, siz
sәyahәtә gәlmisiniz, nә
görürsünüz yazırsınız. Buranın
hamamlarında da görmәli vә yazmalı çox
şeylәr var.”
“İndi ki, mәslәhәt
görürsünüz, nә eybi var, sabah gedәrik,” --
dedim.
Qәzadan sabahısı gün cümә
idi. Yusif әmi ilә hamama getdik. Qayda üzrә
paltarımızı çıxarıb içәri girdik.
Bir neçә addım getmәmişdik ki, bir kişi
qәflәtәn mәnim ayaqlarıma bir qab su sәpdi.
Bir başqası da Yusif әminin ayağına su
tökdü. Heyrәtlә Yusif әminin üzünә
baxdım. Bu işin mәnasını işarә ilә
ondan soruşdum. Dedi:
“Buyurun çarhovuzun yanında oturaq. Sizә
onun mәnasını başa salaram.”
Çarhovuzun yanında әylәşdik.
Hamamın dörd dövrәsindә yerә fitә
salıb, üstündә әl-ayaqlarına,
bığ-saqqallarına vә saçlarına hәna
yaxmış otuz-qırx nәfәr kişi
uzanmışdı. Birinә çubuq gәtirir,
başqasına qәlyan verirdilәr, bәzilәri
dә çay içirdi.
Yusif әmi dedi:
“Bizim ayaqlarımıza su sәpәnlәr
dәllәkdirlәr, onlar müştәrilәri
yuyundururlar. Hamamda bir neçә nәfәr başqa
dәllәk dә var. Biz ayaqlarımıza su
sәpәnlәrin müştәrisi olduq,
başqasının bizi yuyundurmağa haqqı yoxdur.”
Mәn güldüm. Oxucular özlәri
başa düşәrlәr. Xülasә, biz
gәrәk o qәdәr gözlәyәk ki,
dәllәk kişi bizdәn әvvәl tutduğu
müştәrilәrinә sabun-kisә çәksin,
sonra bizә dә növbә çatsın. Gördüm
on nәfәr dәllәk var, qırx-әlli
müştәri. Biz heç olmasa üç saat oturub
gözlәmәli olacağıq.
Yusif әmi dedi:
“Bu vәziyyәti görmәk
üçün sәni buraya gәtirdim ki, dünәn
mәnim gecikmәyimin sәbәbini bilәsәn.”
Dedim:
“Görәsәn hәr gün belәdir,
ya bu gün cümә olduğuna görә camaat hamama
tökülübdür?”
“Dünәn dә belә idi,” -- dedi. --
“Mәn soruşdum, dedilәr şәhәrin
bütün hamamları hәr gün bu cür dolu olur.”
“Bәs bu kişilәr nә
üçün qadınlar kimi әl-ayaqlalarına hәna
qoyurlar?”
“Deyirlәr birincisi ona görә ki, hәna
adamın әl-ayağını hәmişә yumşaq
saxlayır, ikincisi dә şәriәtdә savab
sayılır.”
“Bunlar işsizlikdәn,
tәnbәllikdәn, cana qulluq elәmәkdәn
irәli gәlir,” -- dedim. -- “Guya ki, bütün savab
işlәri görüb qurtarmışdılar, tәkcә
hәna yaxma savabı qalmışdı. Bunlar
vәtәnpәrvәrliyin qәdrini bilmir,
vәtәnә xidmәt etmәyin lәzzәtini
başa düşmürlәr. Dar görüşlü,
alçaq tәbiәtli adamlardırlar. Bir ac qarını
doyurmağın savabı min dәfә hәna yaxıb
hamamda yatmağın әcrindәn daha çoxdur.”
İki nәfәr dә çarhovuzun
yanında hәna qoyub, qәlyan çәkirdi. Onların
birindәn soruşdum:
“Ağa, bağışlayın, siz bu
şәhәrdәnsiniz?”
“Bәli,” -- dedi, -- “bu
şәhәrdәnәm.”
Dedim:
“Bu adamların öz әl-ayaqlarına
hәna yaxmaqdan mәqsәdlәri nәdir?”
O, heyrәtlә mәnә baxıb dedi:
“Әvvәla, savabı var, ikincisi, adamın
әl-ayağını yumşaq saxlayır.”
Dәrdli
köksümün dәrinliklәrindәn bir ah
çәkib dedim:
“Әzizim, ürәyinizi yumşalda
bilәn başqa bir dәrman da tapın ki, bәlkә bir
qәdәr dә vәtәnin tәrәqqisi, onun
hüdudlarının qorunması qayğısına
qalasınız. Ay qәflәt yuxusuna uymuşlar, siz
çox incә vә tәhlükәli bir
mövqedә dayanmışsınız. Heç bilmirsiniz
ki, әlverişli fürsәt olduqda, xaricdәn dә
tәhrik etmәk üçün barmaq uzatsalar,
beş-altı yüz kürd atlısı bu
şәhәri bircә günün
içәrisindә alt-üst edәr. Siz әsla
özünüzü, vәtәninizi qorumaq fikrindә
deyilsiniz. Vәhşi düşmәn qarşısında
özünüzü müdafiә etmәk
üçün nә içәrisindә
sığınıb otura bilәcәyiniz bir qala vә
hasarınız var, nә dә ki, top-tüfәnginiz. Zaman
da sizә bir ibrәt dәrsi verә bilmir. Şeyx
Übeydullanın şölәlәndirdiyi fitnә odu
dünәn bu şәhәrin әtrafında
yaşı da, qurunu da yandırıb, külә
çevirdi. Bu gün isә siz öz nazәnin
әl-ayağınızı yumşaltmaqla
mәşğulsunuz vә arvadlara xas olan bir iş
üçün gününüzün yarısını
hamamda keçirirsiniz.”
Kişi bu sözlәrin cavabında dedi:
“Mәlum oldu ki, sәn әrәbsәn.
Ancaq özünü göstәrmәk üçün
qәribә yer tapmısan! Yaxşı deyiblәr:
"Qürbәtdә boy demәk, hamamda özünü
çәkmәk". A kişi, bәs sәn
özün hansı millәtә oxşayırsan?...”
Buradaca söhbәti kәsdim. Ürәyim
sıxıldı. Dәllәyi sәslәdim.
"Lәbbeyk" deyә cavab verdi. Az sonra bir
qulyabanının qarşımda dayandığını
gördüm. Hamama daxil olduğum zaman buxarın
qatılığından onu yaxşı görә
bilmәmişdim.
“Usta, mәnә azacıq sabun ver,
özüm yuyunaram. Amma sәnin haqqını tamam-kamal
verәcәyәm. Mәnә kisә-sabun
çәkmәk lazım deyil.”
Dәllәk getdi, az sonra bir parça sabun
gәtirdi. Çarhovuzun soyuq suyu ilә iki-üç
dәfә sabunlandım. Qәlyan da gәtirdilәr,
çәkmәdim. Yusif әmi dә xәznәdә
yuyunub gәldi. İkimiz dә hamamdan çıxdıq. O
gün bütün günümüz hamamda keçdi.
Sabahısı gün şәhәri
gәzmәk üçün bazara çıxdıq. Yusif
әmi karvansaranın yanındakı corabçı
dükanını gördükdә dedi:
“Corabım yoxdur, buradan iki cüt corab almaq
istәyirәm.”
“Necә istәyirsәn elә dә
elә,” -- dedim.
Yusif әmi özü üçün corab
almağa başladı. Mәn dә dükanın
sәkisindә oturdum. Qarşımda bir әttar
dükanı gördüm. Tәxminәn on yeddi-on
sәkkiz yaşlarında olan gözәl bir oğlan
dükanda dayanmışdı. Müştәrilәr milçәk
kimi onun dövrәsinә toplaşmışdılar. Biri
getmәmiş o birisi gәlir, ancaq elә bir
әhәmiyyәtli şey almırdılar.
Aldıqları şeyin qiymәti bir abbası, iki
şahı, bir şahı idi. Mәlum oldu ki, bunların
başqa dәrdi var. Cavan oğlan da xüsusi bir әda
ilә onlara mehribanlıq göstәrir vә hamı
ilә gülәrüzlә rәftar edirdi. Nә
başınızı ağrıdım, dükanda
müştәri әlindәn iynә salmağa yer yox
idi. Öz-özümә dedim: "Aydındır ki,
şәkәr satanın müştәrisi bol olar".
Gördüm әlindә kağız-qәlәmi olan bir
nәfәr dә corabçı dükanının
yanında oturub, hey oğlanın üzünә baxıb
nә isә yazır. Rәssam olduğunu vә
oğlanın şәklini çәkdiyini güman etdim.
Çünki Avropada mәşhur rәssamlar gözәl
qızların şәklini çәkib,
fırçalarının yaratdığı ecaza
görә haman şәkillәri baha qiymәtә satırlar.
Öz-özümә fikirlәşdim: "Nә
yaxşı ki, burada da o cür rәssam tapılır".
Hәtta sevindim dә. Corab satan qoca kişiyә dedim:
“Әmi, bu rәssamın adı nәdir?”
“Oğul, hansı rәssam?” -- dedi.
Dedim:
“O cavan әttarın surәtini
çәkәn kişini deyirәm.”
Qoca gülәrәk dedi:
“Әziz oğul, rәssam
tәsәvvür etdiyin kişi şairdir. O oğlana
şer qoşur. Arsız şairlәr mәni
kәsbkarlıqdan qoyub, cana gәtiriblәr. Hәr saat
biri gedir, o biri gәlir. Bu cavana tamaşa etmәyi
bәhanә edәn xeyirsiz, әxlaqsız
müştәrilәr mәnim dükanımın
sәkisini bir dәqiqә dә boş qoymurlar. O
qәdәr әziyyәt verirlәr ki, lap
hövsәlәdәn çıxıram. Bilmirәm
neylәyim. Bu adamların üzündә hәyadan bir
әsәr belә qalmamışdır.”
“Bu cavan kimdir?” -- deyә soruşdum.
“Bu oğlanın adı Qulamәli bәydir,”
-- dedi. -- “Bir az gözәl olduğuna görә
bütün bu şәhәrdә ad çıxarıb,
hamı onu barmaqla göstәrir. Sanki bütün
şәhәr әhli onun gözәlliyinә
mәftun olmuşdur.”
Tәәccüb elәyib dedim:
“Bәs bu cavan necә, o da
әxlaqsızdır?”
“Allah elәmәsin,” -- dedi. -- “Olduqca
qeyrәtli cavandır. Başını aşağı
salıb öz işini görür, yaxşı da
sәrmayәsi var, heç nәyә ehtiyacı yoxdur.”
“Bәs bu hangamә nә
üçündür?”
“Arsızlıq, işsizlik
üzündәndir,” -- dedi. -- “Bu şәhәrdә
haraya getsәn görәcәksәn ki,
sәhәrdәn axşamadәk bu cavan haqqında
danışırlar. Gecәlәr hәr yerdә
neçә nәfәr bir yerә toplaşaraq şam
işığında oturur vә bu cavandan söhbәt
edirlәr. Cavan isә onlarla әsla maraqlanmadan öz
evindәcә rahat oturmuşdur.”
Dedim:
“Әmican, biz qәribik, bu
şәhәrә tәzә gәlmişik. Sizin
şәhәrin gәzmәli, tamaşalı yeri
haradır?”
“Oğlum, şәhәrin içәrisi
elә bu gördüyün kimidir. Gәzinti yeri isә
darvazadan kәnardadır ki, orada hәr tәrәfi
sәfalı vә yamyaşıl bağlar
bürüyüb, xüsusilә yazda qızıl
güllәr çiçәklәnәndә
şәhәrin kәnarı cәnnәt kimi olur. Amma
indi heç bir şey yoxdur. Qışın şaxtası
bağı-çәmәni soldurmaqla bәrabәr, bizim
lap sümüyümüzün iliyinә işlәmişdir.
İndi hәr halda küçәlәrdә vә
Bazarçayda gözәl görmәli imarәtlәr
var.”
“Bazarçay hansı tәrәfdәdir,”
-- deyә soruşdum.
“Bu bazardan kәnara çıxıncaya
qәdәr düz gedin, orada sulu bir arx
görәcәksiniz. Arx boyu üzü yuxarı
getsәniz ermәnilәr mәhәllәsinә
çatacaqsınız. Ora da tamaşalıdır.”
Corab satan qoca kişi ilә söhbәtimiz
qurtardığı üçün Yusif әmi onunla
hesablaşdı. Sonra vidalaşdıq vә
gәzә-gәzә o tәrәfә yollandıq.
Qarşımıza böyük bir xiyaban çıxdı.
Xiyabanı başa çatdıqda bir qәbristan
gördük. Bir fatihә oxuyub keçdik. Başqa bir
küçәyә gәlib çatdıq. Burada
get-gәl elәyәnlәrin çoxu ermәni idi.
Mәlum oldu ki, bura ermәni mәhәllәsidir. Bir az
irәli getdik. Gördük xırda bir imarәtin
qapısı üstündә asılan kiçik bir
lövhәnin üstündә ingiliscә
"mәtbәә" sözü yazılıb.
İngilis dilindә yazılmış bu lövhә,
hәm dә "mәtbәә" adı mәni
tәәccüblәndirdi. Öz-özümә dedim:
"Bah, mәtbәә ... burada mәtbәә nә
gәzir". Doğrusu inanmadım. Gözlәrimi yumub,
barmağımla bir qәdәr ovuşdurdum, sonra daha
geniş açıb bir qәdәr baxdım. Xeyr,
mәtbәәdir ki, mәtbәәdir. Yaxına gedib,
orda duran bir ermәnidәn soruşdum.
“Burada nә işlә
mәşğuldurlar?”
“Kağız gәtirmisәn?” -- deyә
soruşdu.
Bildim ki, mәni başqası ilә
dәyişik salmışdır.
“Bәli, dedim,” -- gәtirmişәm.
“Özü bayıra çıxdı, bu saat
gәlәr. Amma adamı buradadır. İndicә
deyәrәm açarı gәtirәr.”
Getdi. Az sonra başqa bir ermәni ilә
gәldi:
“Kağız gәtirmisinizmi?”
“Bәli,” -- dedim.
Sonra mәlum oldu ki, bunlar elә güman
elәyiblәr ki, biz tacirik. Satmaq üçün
Tәbrizdәn buraya kağız gәtirmişik.
Onların da kağıza çox ehtiyacı var imiş.
Nә isә,
mәtbәәnin qapısını açdılar.
İçәri girdik. Gördüm bir tәrәfdә
çoxlu cildlәnmiş kitab yığıblar. Başqa
tәrәfә hәlә cildlәnmәmiş
kitablar düzmüşlәr. Ermәnilәr heç
xәyallarına belә gәtirә bilmәzdilәr
ki, bir müsәlman ingiliscә bilsin. Ona görә
dә mәn kitablardan bir neçәsini
götürüb, savadsız adamlar kimi onlara baxır,
baş-ayaq tutduğum halda onları o tәrәf-bu
tәrәfә çevirirdim. Gördüm hamısı
sair dinlәri rәdd etmәk mәqsәdilә
yazılmış protestant kitablarıdır.... Mәn
bilmirәm İran dövlәti min cür
fitnә-fәsad mәnbәyi olan bu alçaq tinәtli
ünsürlәri ölkәyә nә
üçün buraxmış, belә bir sәrbәstlik
vermәklә, onları müsәlman vә
xaçpәrәst nadanlara nә üçün
müsәllәt etmişdir. Bunlar Amerika vә
İngiltәrәdәn buraya gәlib, avam xalqın
zehnindә fәsad toxumu әkir.... Bu dәrd dә
mәnim başqa dәrmansız dәrdlәrimin
üstünә gәldi. Gözlәrim
kәllәmә çıxdı. Onlara dedim:
“Daha bu vaxta qәdәr
gәlmәdilәrsә,
gәlmәyәcәklәr. Bizim dә işimiz var,
başqa bir vaxt gәlәrik.”
Bu vaxt mәtbәәnin qabağında
bizә rast gәlәn ermәni yaxınlaşıb
qulağıma dedi:
“Bir hәftәdir ki, mәtbәә
işsiz qalıb. Kağızları yoxdur. Sayıq ol ki, ucuz
satmayasan. Ancaq sövdanız baş tutsa bu qulluq
әvәzinә mәnә bir tümәn әnam
vermәlisәn.”
“Sәndәn çox razıyam, eybi yoxdur,
verәrәm,” -- dedim. Oradan qayıdıb mәnzilә
gәldik. Dalandar mәnә yaxınlaşıb
gülә-gülә dedi:
“Ağa, afәrin sizә, nә tez
tapdınız?”
“Nәyi tez tapdım,” -- deyә soruşdum.
Dedi:
“Elә bilirsiniz ki, corab almaq
bahәnәsilә Kәrbәlayi Mәmmәdqasım
corabçının dükanında әylәşib,
Qulamәli bәyin camalını seyr etmәyinizdәn
xәbәrim yoxdur? Nә eybi var, ağa, nә
üçün gizlәdirsiniz, biz dә dәrd
әhliyik.”
Fikirlәşdim ki, bu axmaq kişiyә
nә söylәsәm faydasız olacaq. Dinmәdim.
Öz-özümә dedim: "Qәribә alәmdir,
elә bil, bu şәhәrin әhalisi bütünlüklә
dәli olub. Haraya gedirsәn o gözәl oğlanın
söhbәtidir. Qoca da, cavan da onun barәsindә
fikirlәşir. Dünyada heç bir şeydәn
xәbәrlәri yoxdur. Mәişәt elmindәn bir
nöqtә belә oxumamışlar. Әsla bilmirlәr
ki, o böyük ulu yaradan onları bir-birlәrinә
yardım göstәrmәk üçün
yaratmışdır. Tәbiәtin qanununa görә,
kişilәr kişilәri deyil, qadınları
sevmәlidirlәr. Bilmirәm nә üçün bu
alçaq tәbiәtlilәr öz çirkin
hәrәkәtlәrindәn utanmır, hәtta
onların mәqsәdlәrindәn әsla
xәbәri olmayanları da hәyasızcasına öz
tayları hesab edirlәr. Gәrәk bәla nazil olmadan
әvvәl bu Lut tayfasının arasından tez
qaçıb gedәk. Yoxsa yaş da quru oduna yanar."
Buradan da Tәbrizә doğru
sәyahәtә hazırlaşdıq.
URMU SӘYAHӘTİNİN İCMALI
Bu şәhәrin әhalisinin dә
nadanlıq üzündәn xudpәrәstlik vә
özlәrini bәzәmәkdәn başqa bir
işlәri yoxdur. Qeyd edildiyi kimi işlәri-peşәlәri
avara gәzmәk vә yava-yava danışmaqdır. Ticarәtin
vә milli sәrvәtin genişlәndirilmәsinә
vә artmasına әsla fikir vermirlәr. Onların
nәzәrindә vәtәnin,
vәtәnpәrvәrliyin heç bir qiymәti yoxdur.
Әksәr hallarda hәvavü hәvәs dalınca
gedir, daima eyş-işrәt vәsaiti toplamağa can
atırlar. İndiki dünyanın vәziyyәtindәn,
zamanın tәlәbatından tamamilә
xәbәrsizdirlәr. Ruhun qidası olan mәmuli
elmlәri kәsb etmәklә fәnlәri
öyrәnmәk lәzzәtindәn tamamilә
mәhrum qalmışlar.
Sabahısı gün Tәbrizi
sәyahәt etmәyә hazırlaşdıq. Gedib at
kirә elәmәk istәdik. Çarvadar dedi ki,
gәrәk dörd gün dә sәbr
elәyәsiniz, on beş nәfәr dә başqa
müsafir var, birlikdә gedәrik. Әlacsızlıq
üzündәn beh verib qayıtdıq. Vәd edilmiş
gün gәlib çıxdı. İki baş qatır
gәtirmişdi. Yüklәrimizi çatıb,
Tәbrizә yola düşdük. Amma karvanımız
yollarda çox lәngiyirdi. Sәkkiz gün yol getdikdәn
sonra doqquzuncu gün Tәbrizә varid olduq. Yolda
yazılası bir şeyә rast gәlmәdik. Amma
Tәbrizә çatdıqda şәhәrdәki
vәziyyәtin bir qәdәr dәhşәtli
olması nәzәrә çarpırdı. Karvanın
içәrisindә dә bir sәs-küy qopdu.
Bizimlә gәlәn urmululardan biri dedi:
“Deyәsәn bu gün
şәhәrdә böyük bir hadisә üz
vermişdir. Çünki bu
mәhәllәlәrdәki dükanların
hamısı bağlanmışdır. Elә mühüm
bir hadisә üz verdiyi üçün dә
küçәlәrdә get-gәl yoxdur.”
Doğrudan da, heç bir kәs
görünmürdü ki, adam ondan qәziyyәni
xәbәr alsın. Bir az da yol getdik. Uzaqdan
sürәtlә gәlib keçәn bir neçә
adam göründü. Karvandan bir nәfәr onlardan
soruşdu:
“Ay qardaş, bu şәhәrdә nә
olubdur ki, dükan-bazar bağlanıb, hәr
tәrәfdә qarışıqlıq әlamәti
görünür?”
Onlardan biri cavab verdi:
“Görünür heç nәdәn
xәbәriniz yoxdur. Әhali tökülüb
peşkarın evini taladı. Amma peşkar özü
qaçdı.”
Mәn dedim:
“Peşkar kimdir?”
“Hakimdir,” -- dedi.
Dedim:
“Necә? necә?... Hakimin evini
dağıtdılar?”
Kişi hövsәlәdәn
çıxıb dedi:
“Mәn ölüm, qәmiş qoyma.”
Doğrusu, indiyәdәk mәn belә bir
söz eşitmәmişdim. Ona görә dә bu
lәfzin әdәbsiz bir ifadә olduğunu başa
düşmәyib dedim:
“Ay qardaş, sәni and verirәm allaha, bir
açıq de görәk nә olub.”
Dedi:
“Baba, şәhәr әhalisi
tökülüb peşkarın, yәni
mәmlәkәtin hakiminin evini dağıtdı.”
Dedim:
“İndiyәdәk İranın hәr bir
yerindә hakimin әhalini qarәt etdiyini görüb
vә eşitmişdik, bәs indi necә oldu ki, әhali
hakimlәrin evini çapır?”
Dedi:
Bu çәrxi-fәlkin rәsmidir, anla,
Gah palan üstәdir, gah palan altda.
Zamanın hәr gün bir tәqazası var,
hәr şey öz mәqamından gözәldir.
Daha dayanmayıb keçdilәr.
Çarvadarımızı, müsafirlәri vahimә
bürüdü. Mәn dә çarә
axtarırdım. Bu şәhәrdә bir dostum var idi. Ancaq
bu vurhavurda onun da dükanı açıq olmazdı. Haraya
getmәyimiz haqqında düşünürdüm.
Sözün qısası, hamımızın canını
qorxu almışdı. Bir qәdәr dә gedib,
Hәfkeçәl deyilәn bir yerdә karvansara
qabağında çarvadar bizi düşürdü.
Özü darvazanın kiçik qapısından
içәri girib dalandarı çağırdı. Dalandar
gәlib qapını açdı. Biz karvansaraya girәn
kimi yenә dә qapıları cәld bağladı.
Bizә bir mәnzil verdi. Yükümüzü
açıb oraya yığdıq. Yazıq Yusif әmi
qorxudam söyüd yarpağı kimi әsirdi.
Üzünü mәnә tutub, ağlaya-ağlaya dedi:
“Bәy, buradan birbaşa Misirә qayıdaq.
Mәn bu sәfәrin müsibәtlәrinә daha
dözә bilmirәm. Qorxuram axırda
başımızı bu yolda itirәk. Sәyahәtin
әvvәlindәn, yәni bu torpağa ayaq basdığımız
vaxtdan indiyәdәk bir günümüz dә
tәhlükәsiz keçmәmişdir. Bilmirәm
burada başımıza nә kimi bәlalar
gәlәcәk.”
Dedim:
“Mәn istәyirdim Xoy şәhәrini
dә sәyahәt elәyәk. Amma indi sizә söz
verirәm ki, buradan salamat qurtarsaq, daha heç yerә
getmәrik, birbaşa Misirә doğru yola
düşәrik. Bundan sonra mәnim ixtiyarım sizin
әlinizdәdir, haraya istәsәniz oraya gedәrik.”
O gecәni min vahimә ilә başa vurduq.
Sәhәr tezdәn şәhәrdә qeyri-adi bir
şey olmadığını, dükan-bazarın öz
qaydasında açıldığını vә hәr
tәrәfdә sakitlik yarandığını
gördük. Mәnzildәn çıxıb, dostumun
dükanı olan bazara tәrәf yola düşdük.
Bir-iki yerdә soraq tutub, onun dükanına çatdıq.
Salam verdim. Tanışlıq verdikdә o әziz dostum
yerindәn qalxıb, üz-gözümdәn öpdü,
tam mehribanlıqla kef-әhval tutub dedi:
“Dadaşım Misirdәn hәr
hәftә yazdığı mәktubda sizin
salamatlığınızı, buraya gәlib
çatmağınızı mәndәn xәbәr
alır. Deyәsәn, ananız sizdәn çox nigaran
qalıbdır. Sonuncu mәktubunda tam tәkidlә
tapşırıb ki, sizin gәlmәyinizi teleqramla ona
xәbәr verim.”
O öz adamını çağırdı,
"İbrahim gәlib çatdı" mәzmununda bir
teleqram yazıb ona verdi. Tapşırdı ki, onu aparıb
filan yerdә, filankәsә versin. Onun dilindәn salam
söylәyib desin ki, o, teleqramı fransızca
tәrcümә elәsin. Sonra da teleqrafxanaya
çatdırıb tez qayıtsın. Bu tapşırıqlardan
sonra mәndәn soruşdu:
“Bәs sizin şeylәriniz haradadır?”
Dedim:
“Biz dünәn gәlib
çatmışıq. Şәhәr qarışıq
idi, dükanlar da bağlı idi. Çarәsizlik
üzündәn Hәfkeçәldә bir karvansarada
düşdük. Doğrudan, qardaş, dünәn o nә
hәngamә idi ki, camaat qaldırmışdı?”
“Ağayi-mәn, bura Tәbrizdir,” -- dedi. --
“Hәr nә istәsәlәr elәrlәr. Mәn
sonra bu hadisәni tәfsilatı ilә sizә
danışaram.”
Dedim:
“Mәn heç yerdә
eşitmәmişdim ki, әhali hakimin evini talasın.”
“Tәbrizdә adamın xәyalına
gәlmәyәn işlәr olur,” -- dedi.
Bu vaxt onun adamı teleqrafxanadan qayıdıb
gәldi. Tanışım bizim yük-yapımızın
öz evinә aparılması üçün hәmin
adamı Yusif әmi ilә karvansaraya göndәrdi.
İkindi çağı dükanı bağladı, evә
getdik. Yolumuz bir küçәdәn düşdü. Orada
bir imarәtin qapısı qabağında neçә
nәfәr әsgәrin qarovul çәkdiyini
gördüm.
“Bu kimin evidir?” -- deyә dostumdan soruşdum.
“Tәzә sәfәrdәn
gәlmiş bir tacirin evidir,” -- dedi. -- “Hökumәt
hörmәt üçün onun qapısına bir
neçә nәfәr sәrbaz göndәrib ki,
keşik çәksinlәr.”
“Yaxşı başa düşmәdim,” --
dedim.
O, әvvәlki sözlәrini tәkrar
etdi. Mәn dedim:
“Canım, bunun nә mәnası var? Bir tacir
sәfәrdәn qayıdıb, çox gözәl, daha
ona hörmәt elәmәk üçün
qapısına qarovul qoymaq nәyә lazımdır? O ki, bu
şәhәrә hakim göndәrilmәyib, qoşun
sәrkәrdәsi, mәnsәb sahibi dә deyil, evi
dә ki, divanxana olmamışdır. Bәs belә olduqda
çox qәribәdir.”
“Bütün buyurduqlarınızla birlikdә
bu ölkәnin qayda-qanunu belәdir,” -- dedi.
Mәn tәәssüflә әlimi
әlimә vurub dedim:
“İndi daha şübhә yeri qalmır ki,
bu ölkәnin vә millәtin dәrdi
dәrmansızdır. Әhali vә tacirlәr dә pis
bir yola düşmüşlәr. Bu kimi tacirlәrdәn
nәinki mәmlәkәtә, hәtta öz
övladlarına belә bir xeyir çata bilmәz.
Çünki hakim dairәlәrdә
әylәşәn lotular bir para qondarma hörmәtlәrlә
bunları havalandırmışlar. Buna görә dә
özlәrindәn, özgәdәn nәlәri varsa,
bu kimi xam xәyallar sayәsindә az bir müddәtlә
itirәcәklәr. Bu ev yıxan yaltaqlar hәr
vasitә ilә olur-olsun, şirin sözlәrlә,
riyakar hörmәtlәrlә, buyur-buyur deyә-deyә,
başlarına and içә-içә tacirlәrin
sәrmayәsini әllәrindәn çıxaracaqlar.
Bunların balalarına yazığım gәlir.
Çünki onlar әzizlikdәn sonra zәlilliyә
düçar olacaqlar.”
Dostum dedi:
“İki-üç il bundan qabaq
Mәşәdi Mәmmәd adlı bir taciri siz
buyurduğunuz kimi elә hәmin vasitәlәrlә
yoldan çıxartdılar. Bütün sәrmayәsini
vә yığdığı hәdsiz-hesabsız
sәrvәti az bir müddәt әrzindә
yavaş-yavaş çәkib apardılar. Yazıq
başını götürüb qürbәt
vilayәtә qaçdı. Vәtәnә
qayıtmağa üzü olmadığına görә
qürbәtdә can verdi. Övladına da heç bir
şey qalmadı. Biçarә özündәn çox
müştәbeh olmuşdu. Bu şәhәrdә
uzaqgörәn adamlar üçün min cür ibrәt
dәrsi verәn bu kimi hadisәlәrin çoxunun
şahidi olacaqsınız. Qәribә burasıdır ki,
bir çoxları bu ibrәtamiz hadisәlәrin şahidi
olduqları halda yenә dә özlәrinә gәlib
dәrs almırlar.”
Dostumun evinә çatdıqda gördüm
hәqiqәtәn gözәl vә ali bir imarәti
var. Bir neçә biruni otağı var idi. Әylәşdik,
bizim üçün neçә mәcmәyi şirni,
neçә cür meyvә düzmüşdülәr.
Söhbәt әsnasında dostum dedi:
“Sizin barәnizdә dadaşım
Misirdәn mәnә çox yazmışdır. Buna
görә dә sizin milli tәәssüb vә
qeyrәtdә iranlıların önündә getdiyinizi
bilirәm. Hәtta nә mәqsәdlә bu sәyahәtә
çıxdığınızı da o mәnә
yazmışdır. Amma yazır ki, kaş heç gәlib
İranı görmәyә idi; çünki ona çox
bәd keçәcәyini bilirәm.”
Dedim:
“Nә etmәk olar, vәtәnimizdir.
Gәrәk gәlib görә idim. Belә bir
niyyәtdә idim ki, daimi iqamәt üçün
Mәşhәddә vә ya Tehranda münasib yer tapsam,
bir ev alıb doğma vәtәnimә qayıdam.”
“Bәs necә oldu, bir yer
bәyәndinizmi?”
İxtiyarsız olaraq dәrindәn ah
çәkib dedim:
“Xeyr.”
“Nә üçün ah
çәkirsәn?” -- dedi.
“İxtiyarsız olaraq ürәyimdәn
qopdu. Yoxsa ah çәkmәyimә heç bir
sәbәb yoxdur.”
“Çox gözәl, bәs
sәyahәtinizdә nә gördünüz?”
“Görmәli vә görmәmәli
hәr nә vardısa gördüm. Amma intizarında
olduğum bir şeyi görmәdim.”
“O nә idi?”
“O, mәktәb idi,” -- dedim. -- “Bütün
sәadәtin vә xoşbәxtliklәrin әsası
olan mәktәblәri görmәk intizarında idim.
Çünki hal-hazırda dövlәtin gücü, millәtin
başıucalığı, mәmlәkәtin
abadlığı ancaq mәktәbin varlığı
ilә olur.”
Bu arada gәlib xәbәr verdilәr ki,
şam hazırdır. Gedib süfrә başında
әylәşdik, şam elәdik. Şamdan sonra yenә
dә çay gәtirdilәr. Bir piyalә dә
çay içdik. Bir qәdәr söhbәtdәn sonra
ev sahibi dedi:
“Yolun yorğunluğu hәlә sizin
canınızdan çıxmayıbdır. Bir qәdәr
tez yatın, istirahәt elәyin.”
O, tamamilә haqlı idi. Yorğan-döşәk
saldılar. Başımızı atıb yatdıq.
Sәhәr durub çay-çörәk
yedikdәn sonra hәmin әziz dostumla birlikdә bazara
getdik. Bir qәdәr onun dükanında әylәşib
söhbәt elәdik. O mәnә dedi:
“Әgәr meyliniz varsa gedәk bir az
gәzәk.”
“Gedәk,” -- dedim.
Tacirlәrin әylәşdiklәri
karvansaralara vә timçәlәrә getdik. Çox
mötәbәr vә әzәmәtli yerlәr idi.
Baxan kimi mәlum oldu ki, bu şәhәrdә
ümdә bir ticarәt var, onun camaatı da
ticarәtә hәvәs göstәrir. Amma hayıf ki,
bütün әmtәәlәr xarici idi, daxili mal
gözә dәymirdi. Yalnız kәnarda,
guşәdә bәzi şeylәr var idi. O da
tәnbәki, hәna, Hәmәdan çiti, Yәzd
çarşabı vә Nain bezindәn ibarәt idi. Avropa şeytanlarının
elm vә sәnәt gücü ilә hәr il bu
ölkәdәn nә qәdәr pul çәkib
apardıqlarını anladım. Dostuma dedim:
“Qardaşım, hәrçәnd ki, sizin
şәhәri lazımınca görmәmişәm,
amma bazardakı cәmiyyәtin get-gәlindәn vә
izdihamından mәlum olur ki, böyük
şәhәrdir. Deyin görüm, bu
şәhәrdә heç kompani, böyük
şirkәtlәr var, ya yox?”
“Heç bir komnani-zad yoxdur,” -- dedi.
“Qәribә alәmdir,” -- dedim. -- “Belә
bir mötәbәr şәhәrdә necә ola
bilәr ki, kompani olmasın. İndi hәtta
bәzzazlıq, xәrәzilik vә baqqallıq müamilәlәri
dә tәk әllә mümkün deyil, qalsın ki,
böyük ticarәt. Sizin tacirlәrin xariclә bu
qәdәr ticarәt әlaqәlәri olduğu halda
nә üçün böyük şirkәtlәrin
vә kompanilәrin xeyrini başa
düşmәmişlәr?”
“Siz bu tәbrizlilәri hәlә
tanımamısınız,” -- dedi. -- “Bunların hamısı
batmandır, aralarında heç vaxt yarım-batman tapılmaz
ki, beş nәfәri bir yerә toplaşıb
әl-әlә versin, özlәrinә bir rәis
seçәrәk әhәmiyyәtli işlәr
hayata keçirsinlәr. Bir-birindәn söz eşidәn
dә deyillәr. Elә buna görә dә hәm özlәri
böyük işlәr görmәk imkanından
mәhrumdurlar, hәm dә vәtәndә
tәrәqqidәn bir әsәr görünmür.
Qabaqlarda neçә nәfәr bir yerә
toplaşıb böyük bir şirkәt tәsis
elәdilәr. Sonra hәr biri özlüyündә
rәyasәt iddiasına düşdü vә
aralarında ixtilaf törәndi. Bu şirkәt dörd ildәn
artıq yaşamadı. Şәriklәrdәn biri
bütün sәhmlәri öz boynuna alıb,
müәssisәnin dağılmasının
qarşısını almaq istәdi. Ancaq bu da mümkün
olmadı, müәssisә açılmamış
bağlandı. Bu, әlbәttә, belә dә
olmalı idi. Ona görә ki, on adamın yükünü
bir adam çiyindә daşıya bilmәz.
Әlqәrәz, bir qәdәr gәzib
dolandıqdan sonra dükana qayıtdıq. Nahar
hazırlamışdılar, yedik.
“Alveriniz necәdir?” -- deyә soruşdum.
Dostumun sanki dәrdini tәzәlәdim.
“Heç soruşma,” -- dedi. -- “Çox pisdir.”
“Nә üçün?”
“Onun min sәbәbi var. Ancaq hamısından
betәri bu qara puldur. Onun hәr gün dәyişilib bir
qiymәtә düşmәsi alverçilәri,
millәtin yoxsul kütlәsini tamamilә ayaqdan saldı,
hamının evini yıxdı. Bundan әlavә,
gümüş pul da sabit deyil,
görürsәn, bu gün dörd
tümәn yarım gümüş pul bir lirәdir, sabah
beş tümәn bir lirә olur. Qәribә
hәngamәdir. Bu cәhәtdәn yazıq
tacirlәrin çәkdiklәri zәrәr heç
hesaba gәlmәz. Xüsusilә İstambul vә
başqa xarici ölkәlәrlә ticarәti olan
tacirlәr daha çox zәrәr çәkirlәr.
Bir İsfahan lotusu bütün İranı alt-üst elәdi.
Allah ona insaf versin.”
“Tәbrizdә dә gәrәk ki,
mötәbәr tacirlәr çox olsun,” -- dedim.
“Niyә, vardır, ancaq bu qәdәr
zәrәrin müqabilindә dayana bilib
bilmәyәcәklәri mәlum deyildir. Bunlardan
әlavә, neçә vaxtdan bәri Tәbriz
tacirlәri arasında bәzәk-düzәyә qurşanmaq,
özünü öymәk adәti geniş
yayılmış, әlacsız bir dәrdә
çevrilmişdir. Onların bәzisi yaltaqların
tәrifinә uymuşlar, divanxana adamlarına tәqlid
olaraq fәrraşları öz qabaqlarına salır,
evlәrindә ağac-falaqqa saxlayırlar;
özlәrinә görә vur-tutları var. Mәlumdur
ki, bu vәziyyәt ticarәtlә bir yerә
sığışa bilmәz. Bu dәm-dәstgahla
ticarәt işini irәlilәtmәk olmaz. Bir
müddәtdir ki, camaat arasında tacirlәrdәn birinin
әlinin guya aşağı olması haqqında
söz-söhbәt gәzir. Bu şayiә yayılan kimi
dünәnә qәdәr ona ikiqat tәzim
edәnlәr indi heç onun salamını da almırlar.
Böyük bir mollanın qonaqlığı heç olmasa
әlli tümәn xәrc götürür. Özündәn-özgәdәn
on min tümәn sәrmayә әldә etmiş olan
hәr bir tacir dörd min tümәnin özü
üçün imarәt saldırmağa xәrclәyir.
Belә olduqda ticarәtin tәrәqqisinә daha nә
kimi ümid bәslәmәk olar? İndi isә
onların arasında tәzә bir dәb dә
düşmüşdür. Әlinә bir neçә tümәn
pul düşәn bir neçә tacir tez özünә
kәnd vә mülk alır. Birinin iki parça kәnd
aldığını gördükdә o birisi dә
rәqabәt üzündәn özünü minbir oda
vurub bir kәnd alacaq. Bu kimi mәnasız
rәqabәtlәrin nәticәsindә bu
şәhәrin vәziyyәti vә onun әhalisinin
xüsusiyyәtlәrini başqa bir ölkә ilә
müqayisә etmәk olmaz. Qәribә
hәngamәdir.”
“Çox gözәl,” -- dedim. -- “İndi ki,
sәrvәtlәri dә vardır, bәs nә
üçün әl-әlә verib, öz
vәtәnlәrindә bir bez fabriki açmırlar ki,
heç olmasa öz ölülәrini
kәfәnlәsinlәr. Yaxud bir çit, mum-şam
fabriki, qәnd karxanası tәsis etmirlәr ki, on para o
cür kәnddәn daha artıq mәnfәәt
aparsınlar. Axı nә üçün bu kimi gәlir
mәnbәlәrini qoyub, bir-birlәri ilә
rәqabәtә girişәrәk, ehtikar
mәşqinә düşmüşlәr?! Bu ehtikarla
onlar yoxsulların qanını şüşәyә
tutub, özlәri üçün sәrvәt
toplayırlar. Sizin tacir adlandırdığınız vә
mәnim dә ticarәtlәrindәn bir qәdәr
xәbәrdar olduğum bu ağalar tacir deyillәr,
avropalıların muzdurları, hәtta öz
vәtәnlәrinin düşmәnlәridirlәr.
Çünki hәr il mәmlәkәtin nәqd
pullarını әtәklәrinә doldurub, xarici
ölkәlәrә axıdırlar vә bunun
әvәzindә Firәngistanın çürük,
qәlp mallarını dallarına yüklәyib, min
mәşәqtәtlә vәtәnә
gәtirirlәr. Ortalıqda bir hesab-kitab olsa, ilin sonunda
aydın olar ki, bu mürüvvәtsizlәr öz
hәmvәtәnlәrinin daimi yaşayış
vasitәsi olan milyonlarla pulu öz әllәri ilә
aparıb, xaricdә min cür yaltaqlıq vә
ikiüzlülüklә әcnәbilәrin
әtәyinә tökürlәr. Bunun
müqabilindә isә çöllәrin
ot-әlәfini ipәk parça adı ilә alıb,
öz elmsiz, xәbәrsiz
hәmvәtәnlәrinә satırlar. Onların alıb
gәtirdiklәri әmtәә bircә ilin
içәrisindә tamamilә mәhv olub gedir.”
Dostum dedi:
“Ay rәhmәtliyin oğlu, bu kimi
müqәddәs vәtәnpәrvәrliyә aid
olan mәsәlәlәrә İranda fikir verәn
kimdir? Bir-birlәri ilә birlәşmәk vә
müttәhid olmaq bir kәnara qalsın, bu camaat hәr
gün bir-birinә tәlә qurmaq vә quyu qazmaqla
mәşğuldur. Pozğunçuluqda vә bir-birinin evini
yıxmaqda onların qәribә
mәharәtlәri var.
İşlәri, peşәlәri daima bir-birini
pislәmәk, bir-birinin müamilәsini güdmәkdir.
Әgәr birinә bir yerdәn on tümәn
zәrәr dәysә, onu camaatın
nәzәrindә iki min tümәn göstәrmәk
üçün min cür tәdbir işә salarlar. Biri
min zәhmәt vә әziyyәtlә bu
şәhәrdә mәmul olmayan bir ticarәt
sahәsini әlә keçirәrsә, onda
hamısı o sahәyә tәrәf tökülüb,
paxıllıq qayçısı ilә onun gәlir
mәnbәyini kökündәn kәsәcәk,
hәm özlәrini, hәm dә o tәzә sahәyә
әl atan adamı zәrәrә salacaq. Nә isә,
bilmirsәn nә xәbәrdir. Bu haqda nә
qәdәr danışsam, bir yerә çatmaz.
Bütün bu dediklәrim bu şәhәrdәki tacir
tәbәqәsinin işi vә
fәaliyyәtindәn kiçicik bir nümunәdir.
Bunların әxlaqı o dәrәcәdә pozulubdur
ki, onun islah edilmәsinә ümid bәslәmәk olmaz.
Demirәm, xudavәndi-alәm öz kәrәmi ilә
bunları düz yola qaytarsın, bәlkә dә onlar
öz ata-babalarının gözәl şivәlәrini
örnәk tutub, bir-birlәrinә mehribanlıq
göstәrsinlәr, öz xeyirlәrini
özgәlәrinin zәrәrindә axtarmasınlar.”
“Bu mәsәlәdәn dә
keçdik,” -- dedim. -- “Hakimin xalqla rәftarı nә
sayaqdır?”
“Bu haqda heç soruşmasan
yaxşıdır,” -- dedi. -- “Hakim istәr yaxşı
vә istәrsә dә pis olsun, daimi vә
әbәdi deyildir. Hakimlәrin әlindә mәrkәzdәn
verilmiş bir tәlimat vә qanun olmasa, o bu tәlimatı
vә göstәrişi icra etmәyә özünü
borclu hesab etmәsә, yaxşı әmәli
müqabilindә mükafat ümidi, pis işi
müqabilindә cәza qorxusu olmasa, ondan nә kimi gözәl
bir rәftar gözlәmәk olar? Tutalım ki, bir hakim
yaxşıdır, iki gündәn sonra gedәcәk,
yaxşılığı da özü ilә aparacaqdır.
Sabahısı gün bir başqası onun yerindә oturacaq,
әlindәn hamı allaha pәnah aparacaq. Gәrәk hakimlәrin
әlindә xalqın hüququ, mülki vә cinayәt
işlәrinә әncam çәkmәk
üçün kağız üzәrindә
yazılmış müntәzәm, dәyişilmәz
bir qanun, tәlimat, dәsturul-әmәl olsun. Belә
olduqda işlәr tәdricәn öz qaydasına
düşәr, tәcavüz vә zülm azalar, zaman
keçdikcә әyintilәr dә,
nadürüstlüklәr dә düzәlәr. Onda
daha demәzlәr ki, şah filankәsi öldürdü,
yaxud hakim filankәsi hәbsә saldı. Deyәrlәr
ki, qanun filankәsi hәbsә vә ya ölümә mәhkum
etdi. Belә olduqda padşahın yüksәk adı adam
öldürmәk sifәtilә
lәkәlәnmәz, hakimlәr dә
özlәrnidәn müştәbeh olub, xalqın
üzәrindә özlәrini hakimi-mütlәq hesab
etmәzlәr. O vaxt daha heç kәs qanunun
hökmünә etiraz elәmәz, qanun әsasında
hesabi bir sözü olsa deyәr. Yalnız bu yolla
zülm-aradan qaldırılar, xalq ilә şah arasında
mәhәbbәt vә birlik yaranar. Padşah xalqı
öz әziz övladı hesab edәr, xalqda padşahı
öz mehriban atası kimi canından da әziz tutar.
Dünyada әdalәt hökmranlıq edәr. Nifaq
salanların, bәlva axtaranların bazarı kasadlaşar.
Qanunsuzluq üzündәn bu camaatın srağagün
nә oyun çıxartdığını özün
gördün!”
Ev sahibinin hörmәtinә bizi bir
neçә mötәbәr yerә dәvәt
elәyib, şәrәfimizә ziyafәt
mәclislәri tәrtib etdilәr. Vәdәyә
görә, hәr gecә bir qonaqlığa gedirdik.
Evlәr olduqca әla, otaqlar hәdsiz
dәrәcәdә әzәmәtli vә
bәzәkli idi. Hәr tәrәfә baxırdın
büllur qablar düzülmüşdü. Hansı otağa
qәdәm qoyurdun çilçıraqların vә
büllur qabların parıltısından gözümüz
qamaşırdı. Bütün otaqların tavanından
şahnişan, şiri-xurşid nişanlı qiymәtli,
böyük çilçıraqlar asılmışdı.
Divarlara rәngbәrәng lalә çıraqlar
vurulmuşdu. Tәcәmmülatdan xәyalına nә
gәlirsә Tәbriz tacirlәrinin evindә tapmaq olar:
çini qablar, qızıl, gümüş qәlyan
başları, süfrә lәvazimatı aşıb daşır.
Doğrudan da, bu dәstgahı görәndә adam az
qalır ağlını şaşırsın. Bütün
bunların sәbәbi hәmin şәhәrin
tacirlәri arasında neçә ildәn bәri
yaranmış rәqabәtdir. Aydındır ki, bu kimi
bәzәk-düzәyә uymaq ticarәtlә bir
yerә sığışa bilmәz. Bu dәbi gәtirәn
hәr kәs lәnәtә layiqdir. Ona görә ki,
bu dәb qoyulan gündәn bәri Tәbrizdә
heç bir tacir ailәsinin çırağı
sәhәrә kimi yanmamış, gecә yarı
sönmüşdür. Günlәrin birindә,
nәhayәt, dözә bilmәyib qonağı
olduğumuz ev sahibinә dedim:
“Qardaşım, acığın
gәlmәsin, mәn haqq sözü demәyә
bilmәrәm. Azәrbaycanın gözü,
çırağı olan Tәbriz şәhәrinin
camaatı mәnim gördüyüm başqa İran
şәhәrlәrinin әhalisindәn daha çox
dәlidir.”
Dostum tәәccüblә soruşdu:
“Nә üçün, hansı
dәlilә әsasәn?”
Cavabında dedim:
“Ona görә ki, avropalılar öz oyuncaqlarının
bәzәk-düzәyi ilә bu mәmlәkәtin
qoca kişilәrini kiçik uşaqlar kimi aldadırlar. Bu
kişilәr daimi olaraq onlara muzdurluq edirlәr. Axı
qәlyan şüşәsi, qәlyan başı,
çini qablarda vә güldan üzәrindә, gül
qabında vә hәr cür dәyәrsiz
şeylәrin üstündә şahın şәklini
çәkmәyin nә mәnası var? Biz
şahımızın müqәddәs timsalını
qiymәtli cәvahirlәrә, daş-qaşa tutub,
mәclislәrimizin yuxarı başını onun
heykәli ilә bәzәmәliyik, onu qәhvә,
qәlyan, çay dәstgahları vә bu kimi
şeylәrin üzәrindә çәkib, çayxanaların
taxçalarına, od üstünә qoymamalı, hәr
gәlәnin ayaqları altına salmamalıyıq.
İnsaflı olmaq lazımdır. Әmrü nәhyinә
itaәt edilmәsi bizә vacib olan şah bir
tәrәfә qalsın, azacıq
düşüncәsi olan bir adam öz şәklinin
belә bu dәrәcәdә xar olmasına yol
vermәz. Ondan әlavә, zirәk avropalılar hәmin
şәkil üçün o malların qiymәtini dә
artırırlar. Halbuki bu iş üçün onların
qoyduqları xәrc barmaqlarının ucunu tәrpәtmәkdәn
ibarәtdir. Bunun әvәzindә isә
mәmlәkәtin canı hesab olunan pullarımız
әtәk dolusu onların qarnına tökülür.
Mәn hәlә bu kimi әmtәәlәri
hazırladıqları zaman onların bizim ağlımıza,
şüurumuza istehza ilә gülmәlәrindәn
heç bir söz demәk istәmirәm....”
Başım qızışıb bu kimi
xoşagәlmәyәn işlәrdәn daha
nәlәr dediyimi bilmirәm. Xülasә, o
qәdәr danışdım ki, yoruldum, istәr-istәmәz
sükut etmәli oldum
Ev sahibi dedi:
“Sizin milli tәәssübünüz
haqqında dadaşımın Misirdәn yazdıqları,
maşallah olsun, dәryadan bir damla imiş. Mәnim әziz
qardaşım, şahlıq sarayı, vәzirlәrin,
vәkillәrin, şahzadәlәrin vә
dövlәtә mәnsub olan bütün әyan-әşrafın
evlәri bu kimi şәkilli qablarla dolu olduğu halda,
heç bir kәsin bu işi pislәmәdiyi halda, daha
bunun mәnimlә sәnә nә dәxli var? Bu
işdә Tәbriz әhalisinin günahı nәdir?
Amma israfçılıqları, bu şәkillәr
xatirinә malın öz qiymәtindәn daha artıq pul
ödәmәlәri barәdә mәn dә
sizinlә şәrikәm, tamamilә
haqlısınız. Doğrudan da, belә
israfçılıq üzündәn hәr il çoxlu
mәblәğlәr boş yerә sәrf olunur.”
Hәmin gecә dә bu hörmәtli
qonaqçım öz evindә mәnim
şәrәfimә böyük tәntәnәli bir
qonaqlıq düzәltmişdi. İkindi çağı
dükanı hәr gündәkindәn tez bağlayıb
evә getdik. Namaz qılıb çay içdikdәn sonra
mәclisin çıraqlarını yandırmağa
başladılar. Hey lalә, çilçıraq idi ki,
yandırırdılar. Rәngbәrәng avizlәr
hәr tәrәfdә parıldayırdı. Otaqlar
gündüz kimi işıqlanmışdı. Günün
batmasından yarım saat keçmiş hörmәtli
qonaqlar yavaş-yavaş tәşrif gәtirmәyә
başladılar. Onlardan bәzisi geçәdәn bir saat
keçmiş gәldi. Guya bu kimi qonaqlıq
mәclislәrinә gecikmәk bir növ şan
yüksәkliyi әlamәtidir. Ancaq mәn bu
mәsәlәni başa düşmәyib, qonaqların
bәzisinin gecikmәsinә
tәәcçüblәnirdim. Bunun sәbәbini
anladıqda daha artıq heyrәtlәndim.
Xülasә, mәclis doldu, dәvәt
olunanların hamısı gәldi. Qonaqların
söhbәtlәrindәn, davranışlarından
mәlum olurdu ki, hәr birisi özünü başqalarından
yüksәk tutmaq istәyir. Danışarkәn
sәslәrinә xüsusi ahәng verir, qәliz
sözlәr işlәdirdilәr. Ancaq
söhbәtlәrinin mәzmunundan hamısının bilik
dairәsinin mәhdudluğu aydın olurdu. Sözlәrinin
çoxu kinayәli, atmacalı, namәrbut, qeyri-sәmimi
idi. Hәr birisi yalandan, doğrudan filan xan vә ya filan
axundla görüşüb söhbәt
elәmәsindәn söz salır, bununla da
öyünürdü. Biri deyirdi: "Bәli,
Mәliküttüccar çәnabları dünәn
bәndәmәnzilә tәşrif
gәtirmişdilәr. Belә buyurdular...." O birisi
deyirdi: "Dünәn İstambuldan filan qiymәtә
üç min lirәlik barat almışam."
Hamısı yekә-yekә danışırdı.
Әlli ıin, yüz min tümәndәn söhbәt
gedirdi. Biri dә deyirdi: "Qabaqlar filan kәndi
mәnә on sәkkiz min tümәnә verdilәr,
almadım. Heyf olsun, eşitmişәm ki, indi otuz min
tümәnә satıblar". Bu arada buğdadan
söhbәt düşdu. Qonaqlardan biri dedi: "Filankәs
üç yüz min xalvar buğda anbara vurub, indi
büsbütün inkar edir. Filan ruhaninin on para şeşdank
kәndi var. Maşallah, filankәs dә yaxşı
var-dövlәt qazanıb, indi hәştada yaxın
kәndi var...."
Bu mәnasız söhbәtlәrdәn
ürәyim sıxıldı. Nә qәdәr
istәdim dözәm, mümkün olmadı. Birdәn-birә sәbrim
tükәndi. Yenә dә füzulluğa başladım:
“Ağalar,” -- dedim, -- “mәnim dә bir
әrzim var.”
Biri dedi:
“Buyur, әlbәttә ki, haqqınız
var, siz heç danışmırsınız.”
Dedim:
“O yetmiş-hәştad para kәnd sahibi olan
çәnab nəçidir?
Biri dedi:
“Tәbrizin böyük
müctәhidlәrindәndir.”
“Onun möhtәrәm ruhani
tәbәqәsinә mәnsub olduğunu başa
düşdüm. Әrzim orasındadır ki, bu
ağanın işi-gücü nәdir?”
İstehza ilә güldü, mәnim
qanmazlığıma tәәccüblәndi. Haqqımda
nәlәr düşündüyünü anladım.
Üzә vurmayıb dedim:
“Söz yox ki, bu hәştad para kәndin
hәr birinin qiymәti heç olmasa on beş-iyirmi min
tümәndir,”
“Әlbәttә,” -- dedi.
“Mәnim elәdiyim tәxmini hesaba
görә, bunların milyon yarımdan artıq qiymәti var,” -- dedim. -- “Ancaq bu
qәdәr sәrvәtin nә kimi bir vasitә ilә
toplandığını bilmirәm. Doğrudur, bu kimi
sәrvәtlәr o vaxt әldә edilә bilәr ki,
adamın mülkündә
bahalı metallardan birinin mәdәni tapılmış
olsun, yaxud Avropada olduğu
kimi, adam lotereya kimi bәxtә bağlı oyunlarda az bir
mәblәğlә böyük sәrvәt
әlә keçirә bilsin. Ya da köklü, varlı
bir ailәdәn qalmış olan irs vasitәsilә bu
cür sәrvәtlәnmәk olar. Belә bir
sәrvәti böyük ticarәtdәn tәdriclә
әldә edilәn qazanc vasitәsilә dә toplamaq
olar. Belә olsa idi, onda hamı görәr vә
bilәrdi. Bunlar olmadıqda iranlıların tәbiri
ilә demiş olsaq, gәrәk adamın kimyası olsun.
Bәndәnin әrzi budur ki, o hәzrәtin gәlir
mәnbәyi bu saydıqlarımın hansıdır?
Mәlum olduğuna görә, gәrәk ki bunlardan
heç birisi deyildir. Ona görә ki, o cәnabın
ailәsini hamı tanıyır. Özünün dә
dәrsini qurtarıb müctәhiçlik icazәsi alandan
sonra bu şәhәrә tәşrif
gәtirәndә aba vә әsadan başqa bir şey
olmadığını hamınız bilirsiniz. Belә
olduqda, heç bir şübhә ola bilmәz ki, o
cәnab bu sәrvәti hansı bir yolla olur-olsun
millәtin sәrvәti hesabına qazanmışdır.
İndi özünüz insaf elәyin, az bir müddәt
әrzindә millәtin sayәsindә böyük sәrvәtә
yiyәlәnmiş bu möhtәrәm cәnab illik
mәdaxilinin dörddә birini hәmin millәtin yolunda xәrclәsә,
yәni yetim, yoxsul uşaqlarının
tәlim-tәrbiyәsi üçün bir mәktәb
açsa, bu kәndlәrdәn iki parçasının
illik gәlirini o mәktәbin, kasıb vә yetim
uşaqların dolanacağı üçün
xәrclәsә, elm vә әdәb
vasitәsilә bir neçә müqәddәs
varlığı әhya etsә, yaxud qәriblәr
vә yoxsullar üçün bir xәstәxana tәsis
elәsә, belәliklә onun hümmәti
sayәsindә yoxsul xәstәlәr müalicә
olunub, dәrmansızlıq, qayğısızlıq
üzündәn divarlar dibindә vә yaxud
qәriblәrә mәxsus olan darısqal, qaranlıq
daxmalarda zillәtlә can vermәsәlәr necә
olar?
Rәvadırmı, yaxud sizin
şәninizә sığışırmı ki,
Darüssәltәnә adlandırdığınız bu
böyük şәhәrdә bir dәnә xәstәxana
olmasın? Allaha and olsun, bu gün sizin üçün bu iki
xeyratdan savablı bir iş ola bilmәz. Bunların ikisi
dә oruc-namaz kimi vacib vәzifәlәrdәndir.
Doğrudan da, görünür, sizlәr çox insafsız
adamlarsınız ki, bu böyüklükdә
şәhәrdә ümumun xeyrinә olan bu kimi
binalardan biri dә görünmür. Bu
şәhәrә daxil olan hәr bir әcnәbi
elә fikirlәşәcәk ki, sizin insani
hisslәrdәn xәbәriniz yoxdur vә özü
ilә bu ölkәdәn sizә qarşı
mәzәmmәtdәn başqa heç bir şey
aparmayacaqdır.
Xeyriyyә işlәrindәki
sәhlәnkarlığınızdan keçdik. Heç
olmasa, öz vәtәninizdә ticarәt işini
genişlәndirmәk, alverinizә rövnәq
vermәk üçün bir kampaniya da tәsis
etmәmişsiniz. Halbuki hamınız ticarәtçisiniz.
Quran kağızından tutmuş ölülәrinizin
kәfәninә kimi firәngilәrә
möhtacsınız. Firәngilәr sabah
düşmәnçilik üzündәn sizә ağ
çit satmasalar, onda dirilәriniz tuman-köynәksiz,
ölülәriniz kәfәnsiz qalacaqlar. Bu
şahnişan çilçıraqlar,
israfçılıqla alıb bir yerә
topladığınız bu bәzәk-düzәk sizi
çaşdırıbdır. Siz bu davamsız, iki
günlük ev-әsasiyyәyә baxıb
lovğalanırsınız. Belә xәyal edirsiniz ki,
ağılda, fәrasәtdә, sәrvәt vә
miknәtdә dünyada sizә tay olan yoxdur. Ancaq bilirsiniz
ki, bu möhtәşәm qonaqlıqların tәrifi, bu
mәnasız bәzәk-düzәyin vәsfi bir aydan
sonra yaddan çıxıb gedәcәk, onlardan heç
әsәr dә qalmayacaqdır. Amma әgәr hamınız
bir yerә toplaşıb, dünyada ağıllı
adamların mәzәmmәtinә, axirәtdә
hesabın ağırlaşmasına sәbәb olan bu
israflı xәrclәri hesablayıb, onların
yarısını xeyirli, milli işlәrә --
xәstәxanaya, qәriblәrin vә yoxsulların
müalicәsinә, vәtәnin yetim balalarının
tәlim-tәrbiyәsi üçün
mәktәblәrә vә sәnәt ocaqlarına
sәrf etsәniz, şübhәsiz ki, bu iş dә
dünya vә axirәtdә sizin başıucalığınıza
sәbәb olacaqdır.
Allaha and olsun, әgәr bu
saydığım xeyriyyә işlәrinә qırx il
bundan qabaq iqdam etsәydiniz, indi bizim bu müqәddәs
vәtәnimiz dünyanın әn abad ölkәlәrindәn
biri, hәmvәtәnlәrimiz isә yer
üzünün әn hörmәtli, әn әziz
millәtlәrindәn biri olmuşdu. Belә olsaydı, elm
vә bilik sayәsindә hәmvәtәnlәrimiz
indi başlarını iftixar hissi ilә göylәrә
qaldırmışdılar. Heyf ki, sizin ömrünüz
qәflәtdә keçib, әfsus ki, milli iftixar bizi
vә sizi tәrk etmişdir, xar vә özgәlәrin
әlaltısı olmuşuq!
Әgәr mәnim istәdiyim vә
dediyim mәktәblәri qırx il bundan әvvәl
açmış olsaydınız, bu gün yuxarı başda
әylәşmәk, bәzәk-düzәk
yığmaq xülyası sizә bu
dәrәcәdә müsәllәt olmazdı. Bu
kimi mәclislәrdә siz ancaq mәmlәkәtin
vә millәtin tәrәqqisinә sәbәb olan
mәsәlәlәrdәn danışar,
mәnasız mülahizәlәrә görә,
camaatı öz ayağınıza qaldırmaq iddiası
ilә möhtәrәm ev sahibinin
qonaqlığını pozub, camaatı gecәdәn saat
yarım keçәnә qәdәr intizarda
saxlamazdınız. Nә var, nә var ki, mәn haçan
getsәm, yerim mәclisin yuxarı başındadır.”
Burada baxıb gördüm ki, ev sahibi mәnim
sözlәrimdәn utanır; biçarә
xәcalәtindәn tәrlәmişdi. Eyni zamanda
mәnә işarә ilә andırırdı ki:
"Mәn ölüm, bәsdir". Bu әsnada qonaqlardan
biri üzünü ev sahibinә tutub dedi:
“Filankәs, sizin bu hörmәtli qonaq
qәribә kişidir, sözlü adama oxşayır.”
Ev sahibi dedi:
“Bәli, artıq dәrәcәdә
vәtәn, millәt qeyrәti çәkir.
Bütün bu söhbәtlәri әziz
vәtәninә vә vәtәn övladlarına
olan böyük mәhәbbәti üzündәn edir.
Nә elәsin, vәtәni sevmәkdә,
millәtpәrvәrlikdә ixtiyarı öz
әlindә deyil.”
Mәclisdәkilәrdәn iki-üç
nәfәr dә onun ağzından söz qapıb
dedilәr: "Vallah, doğru deyir.
Vәtәnpәrvәrliyә aid bu
mәsәlәlәrdә xarici millәtlәrin
hümmәtini vә xarici ölkәlәri
görәnlәr bu kişinin nә dediyini
bilәrlәr. Özü dә bu haqda hәr nә deyir
doğru deyir. Hәlә bugünәdәk bizim burnumuza
vәtәnpәrvәrlik qoxusu dәymәyib. Birliyin
xeyrini әsla anlamamışıq".
Bu vaxt gәlib şamın hazır olduğunu
xәbәr verdilәr. Qonaqların hamısı
üzünü mәnә tutub bismillah, bismillah dedilәr.
Mәn gülümsәyib özümü geri
çәkdim. Süfrә başına gәldik. Amma
necә süfrә! Rәngarәng yemәklәr,
cürbәcür xörәklәr hamısı
"gәl-gәl!" deyirdi.
Yemәk әsnasında da bir para
söhbәtlәr oldu. Bizim o gecәmiz dә belә
keçdi.
On sәkkiz gün Tәbrizdә qaldım.
Bu müddәtdә oranın әhalisindәn quru
ifadә vә özünü çәkmәkdәn
başqa dünya vә axirәtin xeyrinә olan bir şey
görmәdim. Amma şәhәrin özü
әhәmiyyәtdәn mәhrum deyil.
Mötәbәr bazarları, karvansaraları, әzәmәtli
timçәlәri var. Heyf ki, bu ticarәt ocaqlarında
vәtәn malından heç bir әsәr
görmәk mümkün deyil. Ancaq buğdanın
adını eşitmәk olur, onun da özü yoxdur.
Ağalar onu qaranlıq anbarlara doldurub, qapısına yeddi
qıfıl vurmuş, "açarlarını da Araz
çayına atmışdılar". Onlar yoxsullara
deyirlәr ki, buğdanı pula satmırıq, batmanın
qırx misqal ürәk qanına veririk. Yoxsullar nә
qәdәr fәryad edib deyirlәr ki, ağalar, daha bizim
ürәyimizdә qan qalmayıb, gördüyünüz
bu quru can bir dәri, bir sümükdür, -- ağaların
qulağı eşitmir.
Xülasә, İranla Rus sәrhәddi olan
Arazın kәnarında vaqe olmuş Culfaya tәrәf
hәrәkәt etmәk fikrindә idim. Hörmәtli
qonaqçım çox xahiş elәdi ki, bir
neçә gün dә qalaq. Mәn üzr istәyib
qәbul etmәdim. Çaparxanadan iki at gәtirmәk
üçün adam göndәrdim. Cansıxıcı
şeylәrә az rast gәlmәk üçün
buradan çaparaq qaçıb tez mәqsәdә
çatmaq istәyirәm.
TӘBRİZ SӘYAHӘTİNİN
İCMALI
Bu şәhәrin adamları
әksәrәn xudpәsәnddirlәr,
bәzәk-düzәk dәrdinә giriftar olmuşlar.
Hamısı nifaq salmaq qabiliyyәtinә malikdir. Birliyin nә
kimi xeyirlәr vermәsindәn xәbәrlәri yoxdur,
hәmişә bir-birinin ayağından
çәkmәklә mәşğuldurlar. Hәr
kәs başqasının işini әymәk
fikrindәdir. Bununla xoşhal olurlar ki, bir mәsәlә
üstündә iki adam arasında söz-söhbәt
vә ya düşmәnçilik törәnsin. Belә
olduqda onlar da iki tirә olub, hәr dәstә
tәrәflәrdәn birinin dövrәsinә
toplaşıb, yığıncaqlar edәcәk,
rüşvәtlәr alıb verәcәklәr.
Ortalıqda plovlar yeyilәcәk, bu işlәr
tәrәflәrdәn birinin ayaqdan
düşmәsinәdәk davam etdirilәcәkdir. Bu
kimi işlәrdә barışdırıcılıq
mәqsәdi ilә bir nәfәr belә söz
danışan tapılmaz. Hamı bir-birindәn intiqam almaq
fürsәti dalınca gәzir ki, birinin ayağı sürüşәn
kimi onu tapdalasın. Onların işlәri-güclәri
bundan ibarәtdir. Zәmanәnin vәziyyәtindәn
xәbәrsizdirlәr, nә dünyaları var, nә
dә axirәtlәri. Әn böyük arzuları
otaqlarının tavanından şaxәli şahnişan
çilçıraq asıb onunla öyünmәk,
özlәrini çәkmәkdәn ibarәtdir.
Diri ikәn ölü, ölü ikәn
diridirlәr.
Nә isә, çarvadarın şagirdi
atları gәtirdi. Hәmin gün ev sahibi ilә
vidalaşıb, ürәyimiz dağ ağırlıqda
kәdәr, qәm yükü ilә dolu olduğu halda
Araza doğru yola düşdük. Şәhәrdәn
çıxdıqda atları mahmızlayıb,
şәhәrin qaraltısı gözdәn
itәnәdәk sürdük. Orada, yolun
sağında-solunda bir neçә nәfәrin oturub
gözlәrini bizә tәrәf dikdiklәrini
gördüm. Çarvadardan soruşdum:
“Bunlar kimdir, nә üçün
şәhәrdәn, avadanlıqdan uzaqda, yolun
sağını-solunu kәsib burada oturmuşlar?”
Çarvadar dedi:
“Ağa, bunlar guya şәhәrin seyidlәridir.
Burada әylәşib sizin gәlmәyinizi
gözlәyirlәr.”
“Nә üçün?”
“Seyiddirlәr, sizdәn
tәvәqqelәri var. Salamat getmәk üçün
gәrәk bunlara bir şey verәsiniz.”
“Nə olar,” -- dedim -- “Yusif әmi,
beş-altı qran pul çıxart, әlindә hazır
saxla, onların yanına çatan kimi verәrsәn.”
Gördüm çarvadar ixtiyarsız olaraq
gülür.
“Әzizim, nә üçün
gülürsәn?” -- deyә soruşdum.
“Sizin beş-altı qran
hazırlamağınızdan anladım ki, sövdanız
baş tutmayacaqdır.”
“Bәs neçә vermәk
lazımdır?”
“İndi onlara çatanda özünüz
görәrsiniz.”
Az keçmәdi, gәlib onların
yanına çatdıq. Seyidlik әlamәtindәn
ibarәt olan göy әmmamәli, yaşıl vә
göy qurşaqlı on-on beş kişi tökülüb
mәnimlә Yusif әminin atlarının cilovundan tutdular.
Salam verdilәr. Biz dә salamlarının cavabını
verdik. Hamısı bir sәslә dedi: "Bizim
salamatyanamızı verin, allah sizi salamat elәsin".
Yusif әmi hazırladığı pulu verib
dedi:
“Daha xırda pulumuz yoxdur, hәr nә var,
budur, öz aranızda bölüşdürün.”
Bunu eşidәn kimi hamısı birdәn
hirslәndi. Pulları Yusif әminin başına
çırpıb dedilәr:
“Bu pula doşab alın, öz
başınıza yaxın!”
Bir başqası dedi:
“Xәrcliyiniz yoxdursa bir neçә qran da
biz verәk. Kişi, heç utanmırsınız,
mәgәr bizә müftәsinә pul verirsiniz?!”
Bu çәkiş-bәrkişdә
baxıb gördüm onlardan ikisi hәr iki
tәrәfdәn Yusif әminin qıçlarından
tutub, onu atdan yerә salmaq üçün ayaqlarını
üzәngidәn çıxarmaq istәyirlәr.
Başqa tәrәfdәn dә iki-üç seyid
әbalarını sol qollarına dolayıb, çomağa
әl atdılar. Gördüm qәribә
hәngamәdir. Dedim:
“Ay ağa, bu qoca kişi ilә işiniz
olmasın, bir yaxına gәlin görüm bizdәn nә
istәyirsiniz.”
Biri dedi:
“Heç nә, öz cәddimizin
malını istәyirik.”
Dedim:
“Ay ağa, belә sәnin cәddinә
mәn qurban, sizә nә borcumuz var, sizin bizdәn nә
tәlәbiniz, hansı alacağınız var, buyur!”
Dedi:
“Daha bundan artıq nә borcunuz ola bilәr
ki, hәr nәyiniz var, onun beşdә biri bizimkidir.
Hәtta sizin beş barmağınızdan biri dә
seyidlәrin malıdır.”
Dedim:
“Ay ağa, әvvәla, siz bizim
varlı-karlı olduğumuzu haradan bilirsiniz? İkincisi,
sizә haradan bәllidir ki, xümsdәn, seyidlәrin
haqqından bizdә bir şey var? Üçüncüsü,
siz bizi haradan tanıyırsınız, bizim hansı
dindә, mәzhәbdә olduğumuzu nәdәn
bilirsiniz? Dördüncüsü, biz haradan bilәk ki, siz
seyidsiniz, peyğәmbәr övladısınız.
Beşincisi, allahın peyğәmbәri harada buyurubdur ki,
siz çölün ortasında tanımadığınız
yolçuların qabağını kәsib, onlardan
çomaq gücünә pul tәlәb edәsiniz,
onları soyundurasınız?”
Biri dedi:
“Füzulluq elәmә, әvvәlcә
ağlını başına yığ, düşün,
sonra danış. Әvvәla, siz haçandan belә
cәsarәtlәnmisiniz ki, bizim seyidliyimizi soruşub,
dәlil-sübut istәyirsiniz? İkincisi, biz sizi
yaxşı tanıyırıq, sizin adınız İbrahim
bәydir, özünüz dә Misirdә yaşayırsınız.
Atandan iki yüz min tümәn sәnә nәqd irs
qalıb. Bir bacın da var. Bu sәfәrindә cәddim
imam Rza әleyhissalamın ziyarәtindәn Tehrana, oradan
Tәbrizә gәlib, indi dә Misirә qayıtmaq
niyyәtindәsәn. Allah sәnin atana rәhmәt
elәsin, seyidlәrә çox pul verәrdi, sәnin
kimi deyildi, әliaçıq idi, xeyir-bәrәkәtli
kişi idi. İndi anladın ki, biz sәni yaxşı
tanıyırıq. Boş-boşuna tanımamış qabağını
kәsmәmişik. Daha bizi bundan artıq
mәәttәl elәmә, çünki
zәrәrini özün çәkәrsәn.
Elә dәmәdәmdir ki, on-on iki seyid dә gәlib
buraya çatsın. Özün bilirsәn, onda sәnin
yükün daha da ağırlaşar. Biz on dörd
nәfәr peyğәmbәr övladı bu
avadanlıqdan uzaq yerdә üç saatdır günün
altında oturub sizi gözlәyirik. Hәrәmizә
sözsüz-kalamsız beş tümәn ver, salamat
keç. Onu da bil ki, bu pulu ödәmәkdә nә
qәdәr geciksәn o qәdәr özünә
zülm etmiş olarsan. Ona görә ki, axırda hәm
soğanı yeyәrsәn, hәm kötәyi, hәm
dә bu pulu sәndәn alarlar.”
Gördüm doğru deyir, axırda bu iş
onun dediyi kimi qurtaracaq. Әlacsız qalıb, çapara
işarә ilә bildirdim ki, vasitәçilik elәyib,
bizim yaxamızı quldurların әlindәn qurtarsın.
Çapar da tәcrübәli, bәrkә-boşa
düşmüş adam olduğundan mәnim işarәmi
başa düşüb irәli gәldi.
Әvvәlcә bizim qabağımızı
kәsәn seyidin üstünә çımxırıb
dedi:
“Ağa, bizi bundan artıq mәәttәl
elәmәyin, bizim işimiz var. Gәrәk
müәyyәn saatın başında mәnzilә
çataq.”
Ona bir qәdәr acıqlanandan sonra
seyidlәrin başçısını yumşaqlıqla bir
kәnara çәkdi, onunla çoxlu danışdıqdan
sonra bizim yanımıza gәlib dedi:
“On tümәn verin.”
Mәn dayanmadan Yusif әmiyә dedim:
“İki osmanlı lirәsi ver.”
Yazıq Yusif әmi lirәlәri
çıxarıb, seyidә dedi:
“Alın, bu hesabı qiyamәt günü
cәddinizin hüzurunda çürüdәcәyik.”
Seyid pulu aldı, tam etinasızlıqla dedi:
“Sәn o xәyalda ol, istәyirsәn
çaparı da şahid gәtir.”
Yusif әmi üzünü göyә tutub,
ürәk yanğısı ilә dedi:
“Qoy allah özü şahid olsun!...”
Xülasә, on tümәn verib,
namәrdlәrin әlindәn qurtardıq. Qәribә
burası idi ki, guya müftә qurtardığımıza
görә çapar sevinirdi. Bir ucdan bizә deyirdi:
“Allahınıza şükür elәyin,
yaxşı keçdi. Bunlar hәlә-hәlә bu
asanlıqla adamın yaxasından әl
çәkmәzdilәr.”
Dedim:
“Baba, nәyә şükür
elәyәk, günün günorta çağı
Tәbriz kimi böyük bir şәhәrin darvazası
yanında bizi soyurlar, yenә dә şükür
elәyәk?”
Dedi:
“Әrbab, әrbab, yenә dә
deyirәm, şükür elәyin. İstәr tacir olsun,
istәr başqa peşә sahibi. Tәbrizdәn
ziyarәtә gedәn heç bir müsafir bu tayfanın
qorxusundan gündüz sәfәrә çıxa
bilmәz. Bәzisi kәndli paltarında, bir parası
dәvәçi, kömürçü
qiyafәsindә, bir qismi dә min tәhlükәsi olan
kәsә yolla şәhәrdәn çıxmağa
mәcbur olur. Hәr kәs sizin kimi bunların
çәnginә keçsә, istәdiklәrini ondan
çomaq gücünә alırlar. Bunlar da әslindә
hәr cür cәzadan, mәsuliyyәtdәn azad
yolkәsәnlәrdir.”
Dedim:
“Bәs bu әhvalatı
mәmlәkәtin hakimi bilmirmi?”
“Allah atana rәhmәt elәsin, nә
üçün bilmir. Bunların әmәli gizlindә
qalan bir zırıltı deyil. Amma nә elәsin. Hakim
bunları cәzalandırmaqda acizdir. Fәrraşlardan biri
bu kimi әmәllәrin müqabilindә özünü
seyid qәlәmә verәnlәrin birinin yaxasından
tutsa, hәmin saat qiyamәt qopar. Şәhәrin
seyidlәri vә tüllablarından min nәfәri
hәr tәrәfdәn fәrraşın başına
tökülüb, onu ölüncә vuracaqlar. Bir adamın
da haqqı olmaz ki, fәrraşı himayәsinә
alsın.”
Dedim:
“Bәs ülәma hәzrәtlәri
nә üçün bu tayfanın biabırçılıqlarının
qarşısını almır? Nә üçün
şəriәtin ziddinә olan bu işlәrә mane
olmur? Bu soyğunçuları belә yaramaz
işlәrdәn, haram әmәllәrdәn nә
üçün çәkindirmir? Allah da,
peyğәmbәr dә onların bu
şәriәtә zidd hәrәkәtlәrindәn
bezardır. Ancaq onlar şәrarәtlәrindәn
utanmayıb, hәyasızcasına özlәrini allahın
peyğәmbәrinә bağlayırlar. Hәr
addımbaşı deyirlәr, biz seyidik,
peyğәmbәr övladıyıq.
Aslanın balası aslana oxşar.
Sәnin peyğәmbәrә nә
oxşarın var?
Bu oğru, quldur camaatın әxlaqında
vә sifәtindә qiyamәt günü hamının
günahlarının allah tәrәfindәn
bağışlanmasını xahiş edәn
peyğәmbәrin vә onun pak övladının
xislәtlәrinin hansı birindәn nişan
görmәk olar?”
Çapar dedi:
“Ay allahın bәndәsi, elә bu dediyin
ülәma hәzrәtlәri bu tayfanı
cәsarәtlәndirir. Bunların arxası onlara
bağlıdır. Elә o cәnabların özlәri
zülm baltasını bunların әlinә
vermişlәr. Bunlar da ülәma
hәzrәtlәrinin fәrraşı, sәrbazı,
topçularıdırlar. Ülәma hәzrәtlәri
lazım olduqda bu seyidlәrdәn istifadә etmәk
üçün onları hәr cür cәzadan qoruyurlar.
İki hәftә bundan qabaq bunların Tәbrizdә
nә hәngamә qaldırdıqlarını
görmәdinmi? Bu ağaların barmağının bir
işarәsi vә bir qaş oynatması ilә bir
saatın içindә hakimin evini taladılar,
dam-daşını kökündәn viran elәdilәr,
hәtta hәyәtinin döşәmәsindәki
daşları da çıxarıb apardılar. Bunlar ağalara
bu kimi işlәrdә lazımdır. Elә hәmin
sәbәbә görә dә camaatı
çapıb-talamaqda әllәrindәn gәlәni
әsirgәmirlәr, könüllәri necә
istәyirsә elәcә dә rәftar edir vә
heç kәsdәn zәrrәcә dә qorxmurlar.”
Xülasә, gördüm bu kişinin
bütün dediklәri doğrudur. Öz-özümә
dedim: "Nә etmәk olar, yanmaq vә dözmәk
gәrәkdir".
Bu mәrәkәdәn dә bir
tәhәr yaxamızı qurtarıb keçdik, amma bu
sәyahәtnamәni oxuyanlardan rica edirәm bunların
üzәrindәn sadәcә keçmәsinlәr.
Dürüst düşünüb görsünlәr ki, bu
ölkәdә vәziyyәt nә haldadır.
Hәrc-mәrclik nә hәddә gәlib
çatmışdır. Millәtin hüququ nә
dәrәcәdә tapdalanmışdır.
Hökumәtin bacarıqsızlığı haraya gәlib
çatmışdır. Ümmәtin şәriәtini
qoruyan ülәma düzgün yoldan nә qәdәr
yayınmışdır. Doğru buyurmuşlar: "Alim xarab olanda alәm xarab
olar". Ülәma hәzrәtlәri, hәr bir
şәrә müxalif olan vә qeyri-düzgün
әmәllәrinin cәzasından yaxalarını
qurtarmaq üçün özlәrini seyid adlandıran bu
әcamiröbaş zümrәsini tәnbeh etmәlidir
ki, onlar başqa yaxşı adamları da bәdnam
etmәsinlәr. Ancaq onlar özlәri hәmin
nadürüstlәri bu kimi әmәllәrә
tәşviq edib hәvәslәndirirlәr. İş
oraya gәlib çatmışdır ki, indi hәr bir
bәdbәxt şiә uzaqdan bir seyid görәn kimi
özünü itirir, onun әlindәn qaçıb
gizlәnmәk üçün siçan deşiyini
satın alır. Hәrçәnd mümkündür ki, o
seyid heç tәvәqqe elәyәn adamdan bir şey
istәyәnlәrdәn olmasın. Bütün
mәscid vә minbәrlәrdә ülәma
cәnablarının mövizәsi xümsün
fәzilәtinә vә xalqı onu
ödәmәyә tәşviq etmәyә hәsr
edilmişdir. Heç
görüb eşitmәmişәm ki, bir vaiz vә ya
naseh nәsihәt ünvanı ilә seyidlәrә
desin ki, dilәnmәk
peyğәmbәr hәzrәtlәrinin övladına
haramdır, xalqı şәhәrin kәnarında
dәyәnәk gücünә soymaq
şәriәtin ziddinәdir, alçaq bir
әmәldir. Seyidlәr gәrәk öz
seyidliklәrinin yüksәk şәrәfini
qorumağı hәr şeydәn üstün tutsunlar. Seyid
öz nәsәb silsilәsinin haraya
çatdığını yaxşı bilmәlidir.
Bәli, tәqsir
ümmәtin vaizlәrindәdir ki, mehribancasına
nәsihәtlәrlә bu camaata öz babalarının
әzәmәtindәn danışmır, bu kimi yaramaz,
şәriәtә zidd işlәrin qәbahәtini
başa salmır, hәtta, әksinә, onları
mәrdimazarlığa, zülmә, müftәxorluğa,
arsızlığa hәvәslәpdirirlәr. Allahın
peyğәmbәri necә razı ola bilәr ki, onun
övladı sapsağlam olduğu halda, heç bir iş
görmәyib, camaatın qarşısında әl
açıb dilәnsin. Seyid olub-olmamasından asılı
olmayaraq, millәtdәn bir nәfәr
bәdәncә şikәst olub, işlәmәk
qabiliyyәtini itirdikdә varlılar tәrәfindәn
himayәyә alınmalı vә yardım
görmәlidir. Gәlәk xüms mәsәlәsinә.
Xümsün verilmәsi dә hәr kәsin insafına,
dәyanәtinә bağlıdır. Çomaq
gücü ilә xüms almaq olmaz. Aydındır ki,
әgәr bu qәdәr işsiz seyid tayfası bir
işin, sәnәtin ucundan tutsa öz maaşlarını
idarә edә bilәr. Belә olduqda,
әlbәttә, onlar hәm öz izzәt-nәfslәrini,
heysiyyәtlәrini mühafizә etmiş olarlar, hәm
dә millәt, mәmlәkәt xalqın başqa
fәrdlәrinin әmәyindәn faydalandığı
kimi, onların da sәyinin nәticәsindәn faydalanar.
Әgәr desәlәr ki, hәr bir
әhәmiyyәtsiz işә qol qoymaq seyidlәrin
şәninә yaraşmaz. Mәn onların cavabında
demәliyәm ki, bu boş bir iddiadır. Onların
bütün mәxluqat üçün allahın
höccәti olan pak cәddi gәlәcәkdә
öz ümmәtinә sәrmәşq olmaq
mәqsәdilә başqalarına muzdurluq edirdi. Belә
olduqda, öhdәsindә xüms ödәmәk borcu
olan bir şәxs seyidin sorağı ilә
şәhәrdәn-şәhәrә
gәzmәli, onu tapandan sonra da
әlindәn-ayağından öpüb xahiş
etmәlidir ki, xüms babәtindәn olan mәblәği
qәbul edib, onu borcdan xilas etsin. Seyidlәr isә daha
dәstә-dәstә xarici ölkәlәrә
tökülüşüb xaçpәrәst
vilayәtlәrindә biabırçılıqla xalqın
yaxasından tutub xüms istәmәmәlidirlәr.
İş oraya gәlib çatmışdır ki, hazırda
rus dövlәti başına yaşıl, göy
әmmamә qoymuş adamları öz ölkәsinә
buraxmır. Axı insaflı olmaq lazımdır, haram bir
iş olan bu dilәnmә peşәsi irs ilә hәmin
seyidlәrin övladına da çatacaq, onlar da
qiyamәtәdәk xar vә zәlil olacaqlar. Bunun
günahı onları hәmin alçaq işә
şirnikdirәnlәrin boynuna qoyulacaq. Mәnim
zәnnimcә, heç bir nәsәbi dürüst olan
seyid acından ölsә belә bu zillәtә boyun
әymәz. Vәssәlam.
Nә isә, yenә dә
mәtlәbdәn uzaq düşdük. Bu
söhbәtlәr qurtarmamışdı ki, Mәrәnd
qәsәbәsi uzaqdan göründü. Biz atları
mahmızlayıb, bir saatdan sonra Mәrәndә çatdıq.
Çaparxanada atlardan düşdük. Çapar dedi:
Belә mәlum olur ki, bir neçә saat
burada mәәttәlçiliyimiz olacaq. Çünki
burada çapar get-gәli çoxdur. Bir
tәrәfdәn Әrvәnq Әnzaba, o biri
tәrәfdәn Tәbrizә, Culfa
sәrhәddinә gedib-gәlәn müsafirlәrin
sayı çoxdur. Buna görә dә çaparxanada
hazır at tәsadüfdәn-tәsadüfә
tapılır.
Xülasә, atlardan düşüb, çay
sifariş elәdik. İstәdik yolun yorğunluğunu bir
qәdәr canımızdan çıxaraq. Gördüm
üç-dörd nәfәr dә bizim kimi
tәzәcә yoldan yetişib, xurcunlarını,
sәfәr lәvazimatını bir tәrәfә
düzüb әylәşib. Onlardan birinin uca qamәti,
qara boyanmış saqqalı, hәnalı әllәri,
barmaqlarında bir neçә әqiq üzüyü,
rizayi tirmә şalından әmmamәsi, әynindә
sәncab dәrisindәn xәz geymәsi var idi. Bu
görkәmli kişi boynuna qara şal salıb, qәm
dәryasında qәrq olmuşdu. İki-üç
stәkan çay içәndәn sonra Yusif
әmiyә dedim:
“Dur gedәk bir az bu qәsәbәni
dolanaq.”
Üzümü hәmin müsafirlәrә
tutub soruşdum ki, bazara hansı tәrәfdәn
getmәk olar. O, başı әmmamәli, görkәmli
şәxs dedi:
“Әgәr meyvәdәn-zaddan
alacaqsınız bu tәrәfdәn gedin.”
Dedim:
“Bir şey almayacağıq, ancaq tamaşa
elәmәyә gedirik.”
“Mәqsәdiniz tamaşa
elәmәkdirsә, onda heç getmәsәniz
yaxşıdır. Çünki bütün
qәsәbәdә kişilәrin ağlar
gözü, qadınların fәryadı vә
şivәnindәn başqa bir şey
görmәyәcәksiniz. Şәhәrin
bütün mәhәllәlәri yasa
batmışdır.”
“Nә kimi bir hadisә baş veribdir ki, onun
müsibәti bütün şәhәri tutubdur?” --
dedim.
“Bir aydır ki, göydәn bu
şәhәrә çiçәk bәlası nazil
olub. Elә bir ev yoxdur ki, orada allahın bu bәlasından
bir uşaq ölmәmiş olsun. Elә bir valideyn tapmaq
olmaz ki, ürәyi öz әziz uşağının
ölümündәn yaralı olmasın. Onlardan biri dә
mәn qara günlüyәm. Bir hәftәnin
içindә iki әziz oğlumu bu qara torpağa
tapşırmışam. İki uşağın
ölümünün qәmini çәkmәk bir yana
dursun, onların anasının gecә-gündüz
kәsilmәk bilmәyәn ah-nalәsi ciyәrimi
dağlayır, yaşayışı mәnә
büsbütün haram etmişdir. Ona görә dә
dәli kimi evimi, dirliyimi buraxıb sәfәr әzmi
ilә bәrri-biyabana üz qoymuşam. Heç özüm
dә bilmirәm ki, haraya gedirәm, nә elәmәk
istәyirәm.”
Yazıq bu әsnada öz hәsbi-halında
uca avazla neçә beyt növhә oxuyub,
hönkür-hönkür ağladı, gözlәrinin
yaşı bulaq kimi axmağa başladı. Onun halına
ürәyim çox yandı. Dedim:
“Bәs uşaqlara çiçәk
döydürmәmişdiniz?”
Dedi:
“Ay baba, çiçәk
döydürmәk-zad hamısı firәngilәrin
sözüdür. Allahın istәyi belә imiş,
gәrәk belә ola imiş.”
Bu kimi sözlәrdәn çox dedi.
“Ağa, sizin ismi-şәrifiniz nәdir,” --
deyә soruşdum.
“Hacı Molla ...
mәrsiyәxani-Mәrәndidir,” -- dedi.
Dedim:
“Hacı axund, bu xәstәlikdәn
neçә nәfәr uşaq tәlәf olubdur?”
Dedi:
“Qәbirqazanların hesabına görә
dünәnәcәn altı yüz adam dәfn olunubdur.
Yüzdәn çox uşaq da ya kor, ya da әlil
olmuşdur.”
Dedim:
“Mәnim ağam, bu qәdәr mәsum
uşağın qanı sizin vә sizinlә
həmәqidә olan adamların boynunadır. Necә ki, yәni
çiçәk döydürmәk firәngilәrin
sözüdür? Nә vaxtadәk bu cәhalәtdә
qalacaqsınız? Bu sözlәr nәdir? Belә bir
süst etiqadınıza görә bu qәdәr
mәsum uşağın ölümünә
sәbәb olmağınız guya bәs deyilmiş,
hәlә utanmaz-utanmaz bu işi allahın iradәsinә
nisbәt verirsiniz. Sizin bu batil etiqadınızın
әlindәn allaha pәnah aparıram. Bunların
hamısı sizin qәflәtiniz, cәhalәtinizin
nәticәsidir. Allahın iradәsi bundan ibarәt
olmuşdur ki, bir ovuc torpaqdan, sudan mәnim vә sәnin
kimi әn gözәl görkәmli heykәl yaransın,
bu heykәl dil açıb danışsın,
yaxşını pisdәn seçә bilsin, allahın
qüdrәt әli ilә beyindә vә
ürәkdә yaranmış
ağılın vә huşun tәlәbinә
әsasәn elm öyrәnsin, allahın
vәhdaniyyәtini tanısın, ona şüur
üzrә bәndәlik elәsin. Allah heç bir
şeyi sәbәbsiz yaratmadığı kimi, heç bir
dәrdi dә dәrmansız yaratmamışdır.
Çöldә göyәrәn ot-әlәfin
çoxu bu cür dәrdlәrin dәrmanıdır.
Başçılarımızı bir neçә yerdә
bizә qәti şәkildә tapşırmışlar
ki, xәstәni hәkim yanına aparıb ondan әlac
istәyin. Mәgәr eşitmәmisәn ki, Musa
әleyhissәlam xәstәlәnәn vaxt allah buyurdu:
"Ey Musa, mәn sәbәbsiz, vasitәsiz sәnә
şәfa bağışlamaram, gәrәk hәkim
yanına gedib öz dәrdini söylәyәsәn".
Mәgәr oxumamısan ki, peyğәmbәr
sәlәvatullah buyurmuşdur: "Taun vә ya vәba
xәstәliklәri olan şәhәrә
girmәyin. Әgәr xәstәliyin zühur etdiyi vaxt
o şәhәrә daxil olmuşsunuzsa, onda
xәstәlik kәsilәnәdәk oradan bayıra
çıxmayın". Firәngilәr allahın
peyğәmbәrinin bu gözәl fәrmayişinә
әmәl etmişlәr. Yalnız bu işin adını
"karantin" qoymuşlar. Amma tәәssüflәr
olsun ki, hәla bugünәdәk mәnimlә sәn
elmsizlik, xәbәrsizlik üzündәn, islamiyyәtin
pak şәriәtinә tabe olduğumuz halda, öz
rәhbәrlәrimizin әmrlәri vә fәrmayişlәrinin
mәnasını anlamamışıq. Lakin
firәngilәr, әcnәbi olmalarına baxmayaraq, onu
anlamış vә icra etmişlәr. Gör işin
tәfavütü haradan harayadır!
Alman dövlәtinin hal-hazırda yüz
kürur cәmiyyәti var. Bütün alman
mәmlәkәtindә il әrzindә
çiçәk xәstәliyindәn altı yüz uşaq
ölmür. Amma siz bu kiçik qәsәbәdә
tәnbәllik, cәhalәt, xәbәrsizlik
nәticәsindә millәtin sayca artmasının ilk
vasitәlәrindәn olan altı yüz mәsum
uşağı yoxluq diyarına göndәrmisiniz.
Özü dә bunun adını qoymusunuz "allahın
iradәsi". Әgәr allahın iradәsi belә
istәmişdirsә, onda nә üçün
ağlayırsan? Bu alovlu ahları nә üçün
çәkirsәn? Gәrәk sevinib şadlıq elәyәsәn!”
Xülasә, bu uzun-uzadı söhbәt
yenә dә ixtiyarımı әlimdәn aldı,
әhvalım dәyişildi. Gördüm
müsafirlәrdәn biri kәnardan diqqәtlә
mәnә qulaq asır, özü dә
vәziyyәtimi nәzәrdәn qaçırmır.
Mәndәn soruşdu:
“Ay qardaş, siz haralısınız?”
“Buralıyam,” -- dedim.
“Yәni mәrәndlisiniz?”
“Yox, iranlıyam.”
“İnanmıram,” -- dedi, -- “iranlı belә
sözlәr demәz.”
Dedim:
“İranlıyam, amma Misirdә
yaşayıram.”
Dedi:
“Gördün mәn yanılmamışam,
zәnnim doğru çıxdı. Mәnim әziz
qardaşım, әsәbilәşmә, qanını
qaraltma. Bu ağa hәmin şәhәrin
mәrsiyәxanıdır. Onun dәrdi özünә
bәsdir, daha sәn nә üçün dava elәyib
onu incidirsәn?”
Dedim:
“Mәnim qәsdim onunla dava elәmәk,
yaxud onu incitmәk deyil. Mәn bu kimi hikmәtdәn,
ağıldan uzaq sözlәri harada eşidirәmsә
sәbrim tükәnir. Axı özün insaf elә,
mәn pis söz deyirәm?”
“Mәn әvvәldәn sizin
sözlәrinizә qulaq asırdım,” -- dedi. --
“Hamısını doğru buyurdunuz, haqq söz
danışdınız. Amma zaman vә mәkanı da
mülahizә buyurmalısınız. Doğrudur, sizin
gördüyünüz o ölkәlәrdә
çiçәk döyürlәr, karantin qoyurlar. Bu iki
tәdbirin insaniyyәt alәminә olan xeyri gün kimi
aşkardır. Ancaq o ölkәlәrdә
dövlәtlә millәt arasındakı
münasibәt ata ilә övlad arasındakı
münasibәt kimidir. Әgәr bir uşaq qәzaya
uğrasa, öz qәti әcәli çatmamış
tәlәf olsa, dövlәt elә bilәr ki, onun
öz uşağı ölmüşdür. Bir
dәqiqә dә olsun o uşağın
ölümünün sәbәblәrini axtarmaqdan әl
çәkmәz. Nәhayәt, onun tәlәf
olmasının sәbәbini tapıb,
gәlәcәkdә belә bir qәzanın baş
vermәsi qarşısını alar. Mәn özüm
dә bir müddәt İstambulda yaşamışam.
Hәr gün görürdüm ki, dövlәt
hakimlәri
küçә-küçә,
mәhәllә-mәhәllә, qapı-qapı
evlәri gәzib, uşaqlara pulsuz çiçәk
döyürlәr. Әgәr bir nәfәr hәmin
bizim Hacı axund cәnablarının әqidәsindә
olub, öz uşağına
çiçәk döydürmәsә idi tәnbeh
olunurdu. Orada belә gözәl qayda bütün
şәhәrlәrdә,
qәsәbәlәrdә, hәtta ucqar kәndlәrdә icra edilir. Doğulanların hamısı adı ilә,
nişanı ilә nüfus dәftәrinә
yazılır. Ölәnlәr dә bu minvalla qeydә alınır.
Ölәnlәrin sayını hәr hәftә qәzetlәr vasitәsilә xәbәr verirlәr. Mәsәlәn,
yazırlar ki, bu hәftә әrzindә
şәhәr әhalisindәn filan qәdәr
vәfat etmişdir. Onların xәstәliyini dә
müәyyәnlәşdirirlәr. Yoluxucu xәstәliklәr
büruz edәn kimi onun qarşısını almaq
üçün lazım olan tәdbirlәr
görülür. Sәhiyyә idarәsi xәstәliyi
dәf etmәk uğrunda var gücünü sәfәrbәrliyә
alır.
İndi dә buyurun, bizim bu bәdbәxt
mәmlәkәtin vәziyyәtinә baxın.
Әgәr bir gecәnin içindә bir
şәhәrin әhalisinin yarısı әcәl-mayallaq
olsa, dövlәt nәinki onların barәsindә
fikirlәşmәz, hәtta ölülәrin dәfn
edilmәsi üçün dә bir iş görmәz. Belә
olduqda, daha çiçәkdәn, yaxud
zәlzәlәdәn qırılanlara nә fikir
verәcәk. Dövlәtin nәzәrindә hәr
şeydәn qiymәtsiz, әhәmiyyәtsiz bir şey
varsa, o da tәbәәlәrinin hәyatıdır. Bir
vilayәtin әhalisi aclıqdan, qәhәtlikdәn
qırılmaq әrәfәsindә olsa da oranın hakimi
özünün ova çıxması vaxtını bir
dәqiqә dә gecikdirmәz. Mötәbәr
şәhәrlәrdә hәr bir tiryәki
dәrviş, hәr bir dava-dәrman satan әttar
hәkimdir, hәr bir savadsız qarı arvad
mamaçıdır. Dәllәklәrin dә öz yeri
var, bütün dәrdlәrin davası onların
bellәrindәn asdıqları xırdaca xurcunda
yerlәşibdir. Bu insafsızlar gündә neçә
nәfәri öldürürlәr. Bir bunlardan soruşan
da yoxdur ki, ay balam, incә hәkimlik fәnnini siz harada
öyrәnib, hansı tibb mәktәbindәn tәsdiq
alıbsınız. Mәnim atam da hәkim idi. O mәrhumun
vәfatından sonra qohum-әqrәba dövrәmә
toplaşdı ki, gәrәk qoymayasan atanın ocağı
sönsün. Allaha şükür, savadın var, atanın
kitabında da ki, bütün dәrmanların adı
yazılıbdır. Götür, camaatı müalicә
elәmәyә başla. Bu şәhәrdә
tәbabәt sizin nәslinizә mәxsusdur.
Dedim: baba, mәn hara, hәkimlik hara?! Siz
allah, mәnim yaxamdan әl çәkin, mәni
işә salmayın. Mәnim xәstәlikdәn
vә onun müalicәsindәn nә xәbәrim var.
Mәnim әlimi müsәlmanların qanına
batırmayın. Vicdanım bu işә heç vaxt qol qoya
bilmәz. Xülasә, nә qәdәr üz vurdular
qәbul elәmәdim. Atamdan miras qalmış
tәbabәt kitabını әlacsızlıq
üzündәn Ağa Sәmәd Әtvara on dörd
tümәnә satıb, canımı xilas elәdim. Ancaq
Ağa Sәmәd indi o kitabın
bәrәkәtindәn Ağa Mirzә Әbdül
Sәmәd hәkim olaraq böyük şöhrәt
qazanmışdır. Bu gün-sabah hәkimbaşı olar,
dövlәtdәn dә bir lәqәb alar.
Deyirәm әgәr o dünyada da,
Mәrәnddә vә İranın başqa
yerlәrindә olduğu kimi, atanın qisasını
oğuldan alsalar, onda vay mәnim halıma. Ona görә ki,
bilirәm, rәhmәtlik atam iki yüz
nәfәrdәn artıq müsәlmanı
tәrsinә elәdiyi müalicәlәri,
zәrәrli dәrmanları ilә vaxtından
әvvәl öldürmüşdür. Yazıq,
dәrman әvәzinә hәr bir
xәstәliyә işlәtmәli, hәr bir
xәstәyә albuxara aşını
mәslәhәt görәrdi. Bütün
xәstәlәrinә buyurardı ki,
hәcәmәt qoydurub, qan aldırsınlar.
Günlәrin birindә bir ildәn çox xәstәlәnib
yastığa düşmüş bir qoca kişini mәnim
mәrhum atamın yanına gәtirdilәr. Mәn dә
orada idim. Atam xәstәni görәn kimi dedi:
“Gәrәk buna hәcәmәt qoyulsun.”
Xәstә gedәndәn sonra mәn atama
dedim:
“Ata, әgәr hәcәmәt
elәtdirmәkdәn mәqsәdiniz qan almaqdırsa, o
kişinin rәng-ruhundan mәlumdur ki, damarlarında bir
misqal da qan qalmayıbdır. Yox, әgәr bәdәnin
yelinin çәkilmәsini istәyirsinizsә, bu
yazıq onsuz da öz hәyatının xırmamını
bada vermişdir vә son nәfәsini çәkir.”
Rәhmәtlik atam mәnә hirsli-hirsli
baxıb dedi:
“Bәs azarlıya nә demәk
lazımdır.”
“Nә bilim nә demәk lazımdır.”
Dedi:
“Onda ki, bilmirsәn, füzulluq elәmә!”
Söhbәtimiz burada qurtardı. Mәn
doğrudan da heç belә iranlı görmәmişdim.
Xoşәxlaq, şirin-söhbәt, mәzәli
danışan bir kişi idi. Xaricdәn dә
xәbәrsiz deyildi. Onun söhbәti çox xoşuma
gәldi. Olan-qalan bir qutu yüz dәnәlik gözәl
Misir papirosu varım idi, ona hәdiyyә verdim. O da
mәmnuniyyәtlә qәbul elәdi. Belәliklә
mәn onunla tanış oldum. Öz vizit vәrәqimi ona
verdim. Onun da adını, ünvanını soruşub cib
dәftәrimdә yazdım. Çaparxanada dörd saat
qalandan sonra bu tәzә tanışımla
vidalaşdım.
Bәli, Mәrәnddәn dә
çıxdıq. Sabahısı gün ikindi
çağı Araz kәnarına çatıb,
ayağımızı üzәngidәn çıxardıq.
Bir nәfәr qarşımızda dayanıb amiranә
dedi:
“Xan sizi çağırır!”
“Xan kimdir, adı nәdir, bizimlә nә
işi var,” -- dedim.
“Xan-Әmintәzkirәdir, sizin pasportlara
baxıb qol çәkmәk istәyir,” -- dedi.
“Bәs elәdә demә ki, sizi
istәyir, de pasportları istәyir,” -- dedim.
Dedi:
“Bәli, pasportları istәyir.”
Pasportları verdim, apardı. Neçә
dәqiqәdәn sonra qayıdıb gәldi. On dörd
qran qol pulu istәdi. Verdim.
Dedi:
“Bizim dә qulluq haqqımızı ver.”
İki qran da ona verdim. Razılıqla dedi:
“Yaxşı yol, sağ-salamatlıqla gedin.”
O çıxıb getdi, biz dә farağat
tapıb әtrafımıza göz gәzdirdik.
Gördüm ki, Batumda, Bakıda görmüş olduğum
kimi, hәmvәtәnlәrimdәn iki yüz
nәfәrә yaxın halı pәrişan adam
dәstә-dәstә yığılıb
günәşin altında dayanmışdır.
Әmintәzkirәnin adamları isә onları
dövrәyә alıb, pasport pulu toplayırlar. Pul iyi
duyduqları hәr bir kәsdәn daha artıq
alırdılar. Pulsuzları sillә-tәpik altına
salıb döyürdülәr. Qәribә bir
hәngamә idi. Onların halına ürәyim od tutub
yandı. Bu әsnada bir qәdәr aralı,
qoltuqlarında dәf-dümbәk tutub, yanlarında
neçә oyunbaz meymun-әntәr saxlamış
başqa dәstәni gördüm. Neçә
nәfәr qız paltarı geymiş telli oğlan onlarla
idi. Pasport mәmurları bunlarla da әlbәyaxa idilәr.
Bunların kim olduqlarını, nә üçün
sәs-küy saldıqlarını soruşdum. Dedilәr
bunlar da Arazın o tayına keçmәk istәyirlәr.
Peşәlәri Qafqaz ölkәlәrini avara-avara
gәzişib, bu oğlanları, meymunları,
әntәrlәri oynatmaqdır. Bu vasitә ilә
hәr qapıdan bir pay dilәnib başlarını
girlәyirlәr. Cәncәlin sәbәbi dә budur
ki, Әmintәzkirә meymunlardan,
әntәrlәrdәn dә tәzkirә pulu
istәyir. Bunlar da vermirlәr. Deyirlәr bu tәzә
dәbdir. İndi üç gecә-gündüzdür ki,
burada mәәttәl olublar. Gördüyunüz bu
hәngamә tәzkirә mәmurları ilә
bunların arasında hәr gün tәkrar olunur. Bu
hadisә dә mәni tәәccüblәndirib
heyrәtimi artırdı.
Әlqәrәz, bu kәdәrli vәziyyәti
görmәmәk üçün istәyirdim
özümü mümkün qәdәr daha tez o
tәrәfә salım. Çayın kәnarına
gәlib keçidindә dayandım. Gördüm
çaydan keçmәk üçün yeganә bir
vasitә bircә dәnә qayıqdan ibarәtdir.
Qayıq da ki, maşallah olsun, o qәdәr köhnә idi
ki, elә bil Nuh peyğәmbәrin dövründәn
yadigar qalmışdır. Müsafirlәri bu qayıqla
Arazın o tayına rus sәrhәddinә
keçirirdilәr. Biz dә iki nәfәrә iki qran
verib qayıqda oturduq. Qayıq sahildәn bir qәdәr
aralanandan sonra Yusif әmi İrana tәrәf baxıb dedi:
“İlahi, sәnә yüz min şükr
olsun ki, canımız bu xaraba ölkәdәn sağ-salamat
xilas oldu.”
Yusif әmi, belә bir şükrü
yalnız mәnim salamatlığım xatirinә
elәmәsinә baxmayaraq, çox yersiz
danışdı. Çünki bu sözlәrin mәnim
vәtәnpәrvәr tәbiәtimә vә
xasiyyәtimә zidd olduğunu yaxşı bilirdi. Onun bu
yersiz sözündәn ürәyim bәrk incidi. O
dәrәcәdә mәnә toxundu ki, sözlә
ifadә edә bilmirәm. Sanki başıma bir qazan qaynar
su tökdülәr. Beynimdәn tüstü qalxdı.
Dedim:
“Ay insafsız, bu pak torpağın tәqsiri
nәdir? Vәtәni tәrk edirsәn, әlvida duasını
oxuyub, bir daha buraya qayıtmağı allahdan
dilәmәkdәnsә sevinib şükr edirsәn.
Qәribә daş ürәyin var!”
Sözümü deyib qurtara bilmәdim,
mәni ixtiyarsız ağlamaq tutdu.
Hönkür-hönkür ağlayıb dedim: "Ey mәnim
әziz, sevimli vәtәnim! Canım, ruhum sәnin torpağına
fәda olsun. Mәnim mәzhәbimdә sәn
cәnnәtdәn dә müqәddәssәn.
Sәnin torpağın diriliyin bulağı, havan isә
әbәdi cәnnәt havasının hәsәd
aparacağı bir havadır. Heyf ki, naxәlәf
övladın sәnin yüksәk qәdrini
alçaltdı, sәnin şan-şövkәtini qorumadı,
sәni әcnәbilәrin gözündә xar etdi.
Peyğәmbәrimizin imana bәrabәr hesab etdiyi
vәtәn mәhәbbәtini unutdu. Daha bunu bilmәdi
ki, bu xarlıq işin sonunda onların özlәrinә
vә övladına şamil olacaqdır!
Ey mәnim müqәddәs
vәtәnim! Bu cahil övladların sәnin qәdrini o
dәrәcәdә aradan aparmışlar ki, bu gün
sәnin mehriban qucağından ayrılıb gedәn
hәr bir naxәlәf fәraqın üçün qan
ağlamaqdansa, qayğı vә mәhәbbәtini yad
edib kәdәrlәnmәkdәnsә, sәndәn
ayrıldığına görә utanmazcasına
şükr elәyib sevinir. Amma mәn sәnin
fәraqında ürәyi dağlı, gözlәri
yaşlı bir oğlunam. Mәnim mәzhәbimdә sәndәn
ayrılmaq can vermәkdәn dә çәtindir.
Gedirәm, hәsrәt üzündәn
baxıram arxaya mәn,
Ayağımdan xәbәrim yox, necә
arxamca gәlir.
Bәli, mәnim dә dilimdә minbir
şikayәtim var; ancaq mәnim şikayәtlәrimin
hamısı sәnin naxәlәf
övladlarındandır. Onlar sәnin haqqında
öhdәlәrindә olan borcu yerinә yetirmәyib,
sәnә cәfa edirlәr. Bağbanı tәnbәl
olan bağın saralıb solmaqda nә tәqsiri var.
Ey mәnim әziz vәtәnim!
Hәrçәnd ki, mәnim qardaşlarım olan
vәfasız övladlarından şikayәtim var. Ancaq
onların da mәndәn narazı olduqlarını bilirәm.
Onlar bundan sonra yığıncaqlarda, mәclislәrdә
mәndәn gileylәnib
şikayәtlәnәcәklәr. Bәlkә
dә mәni sәnә bәslәdiyim dәrin
mәhәbbәtә görә dәlilikdә ittiham
edәcәklәr. Öz dәftәrindә mәnim
adımı bir boşboğaz, cәfәng danışan
boşbeyin kimi qeyd etmәlәri dә bәid deyil.
Mәn onların adını, İran tarixi isә mәnim
adımı bir dәli kimi qeyd edәcәk. Amma onların
vecinә deyil, çünki vәtәnpәrvәrliyin
mәnasından, onun ülvi alәmindәn
xәbәrsizdirlәr".
Ağlamağım getdikcә
şiddәtlәndi, nәfәsim tıxandı. Daha dilim
söz tutmadı. Yusif әmi yanılıb yersiz
danışdığını anladı, araya söz salıb,
mәni kәdәrli vәziyyәtdәn qurtarmaq
istәdi. Dedi:
“Bәy әfәndi, baxın, su elә lal
axır ki, heç bilmirsәn hansı tәrәfә
cәrәyan edir.”
Doğrudan da, Yusif әminin öz
sözündәn artıq dәrәcәdә
peşmançılıq vә xәcalәt
çәkmәsi aydın idi. Mәn kәdәr alәmindәn
ayrıldım. Qayıq da çayın sәrhәd olan
sahilinә çatdı. İkimiz dә yük-yapımızı
götürüb qayıqdan çıxdıq. Rusiyanın
gömrük vә sәrhәd mәmurları o saat
gәlib pasportlarımıza viza qoydular. Yәni pasportlara
baxıb qol çәkdilәr. Ondan sonra çaparxana
mәmurunu görüb at istәdim. O dәqiqә
atları hazırladılar. Minib yola düşdük. Yol
üstündә Naxçıvan şәhәrindәn
başqa diqqәtәlayiq bir yer görmәdik. Oradan da
keçib uzun bir mәsafәni arxada qoyandan sonra Qafqazın
mәşhur şәhәrlәrindәn olan
İrәvan şәhәrinә çatdıq.
Müsafir çox olduğuna görә buranın
çaparxanasında hazır at yox idi. Üç-dörd saat
mәәttәl olub at gözlәmәli idik. Ona
görә dә gәlib aşağıda
gәzmәyә başladım. Birdәn papağında
şiri-xurşid әlamәti olan bir fәrraş
gәlib dedi:
“Ara, tәzkirәlәrinizi verin baxım.”
Tәzkirәlәrimizi göstәrdim.
Dedi:
“İki manat verin.”
Sözsüz-sorğusuz çıxarıb iki
manat verdim. Alıb getdi. Çaparxana mәmurlarından biri
mәnә dedi:
“Nә üçün ona pul verdiniz?
Tәzkirәyә baxmaq adı ilә bunların
müsafirlәrdәn pul almaq haqları yoxdur. Ancaq
haqları olmaya-olmaya gәlib istәyirlәr. Heç
kәs onlara bir şey vermir, hәtta bәzisindәn
kötәk dә yeyirlәr. Yalnız bәzi aciz-avaradan
bir şey qopara bilirlәr.”
“Eybi yoxdur,” -- dedim. -- “Elә biz dә
aciz-avaralardan biriyik.”
Dörd saat dayandıqdan sonra atları
gәtirib qoşdular. Biz poçta ilә Axaltskә
tәrәf yola düşdük. Bir iranlı da bizә
yoldaş idi. Ondan soruşdum:
“Haralısınız?”
“Xoyluyam,” -- dedi.
Dedim:
“Bu sәfәrimdә mәn istәyirdim
Xoy şәhәrini dә sәyahәt elәyim. Amma
bu Yusif әmi mәni qoymadı. Heyf ki, o şәhәri
görmәdim. Bir deyin görüm ora necә
şәhәrdir?”
Yoldaşımız şәhәrin
vәziyyәtindәn bir qәdәr söhbәt
elәdi. Oranın ticarәtindәn, әkinindәn
soruşdum.
Dedi:
“Hәr şey var, amma İstambulla ticarәti
tamamilә kәsilibdir. İstambulla ticarәti olanların
hamısı iflasa uğramış, ayaqdan
düşmüşlәr.”
Mәn yenә dә o şәhәri
sәyahәt etmәk әzmindә möhkәm
olmayıb, oraya getmәdiyimә
tәәssüflәndim. O dedi:
“Kaş bir gәlib görәydiniz. Molla
Hüseyn Cinninin şagirdlәrindәn biri Xoya tәzә
rövzәxan gәlibdir. Cavan olmasına baxmayaraq öz qoca
ustadı kimi mәrsiyә oxuyur. Әcinnә tayfası
onun qoltuğunun altında gizlәnib onunla danışır,
ona elә tәzә mәrsiyәlәr
öyrәdirlәr ki, heç xoruz sәsi
eşitmәyibdir. Cinlәrin onun üçün
yazdıqları mәrsiyә kitabını onun
özündәn başqa bir kәs oxuya bilmir.
Mәrsiyә mәclislәrindә adam әlindәn
iynә salsan yerә düşmәz. Camaat onun
mәrsiyәsindә göz yaşı axıtmaq
әvәzinә qan ağlayır. Bütün
mәrsiyәxanların bazarını bağlayıbdır.
İşi yaman tutubdur.”
Dedim:
“Zәhmәt olmasa, bu söhbәti
büküb bir tәrәfә qoy, bundan artıq
eşitmәk taqәtim yoxdur. Xoya getmәmiş
sәyahәtimi qurtardım. Sizin fәrmayişinizdәn o
şәhәrin әhalisinin nә kimi dәrdә
mübtәla olduğunu anladım. Mәnim ağam, bu
sözlәr müsalmançılığın
tamamilә ziddinәdir. Necә yәni cinlәr gәlib
adamın qoltuğunda gizlәnir, yaxud әbasının
әtәyi altında әylәşib ona mәrsiyә
öyrәdirlәr.”
Bununla söhbәtimizi qurtarıb fikrә
daldım. Yalnız mәnzilә gәlib çatan vaxt
özümә gәldim. Burada da dörd saat oturub Batuma
gedәn qatarın intizarını çәkdik. Qatar
gәlәn kimi oturub, Batuma yola düşdük. Mәn
dә öz sәyahәtnamәmi burayadәk yazdım.
Sәyahәtimin nәticәsi bundan
ibarәtdir ki, gәzdiyim İran ölkәsinin heç
bir şәhәrindә mәni sevindirә
bilәcәk tәrәqqi әsәri vә ya
mәdәniyyәtә tәşәbbüs
görmәdim. Ticarәtdә, kәnd
tәsәrrüfatında babalarından nә qalıbsa,
onunla kifayәtlәnirlәr. Tәәccüblü burasıdır
ki, ata-babalarının mәişәt tәrzini olduğu
kimi qoruyub saxladıqlarına fәxr edirlәr. Ancaq
mәsrәfsiz bәzәk-düzәyi evlәrindә
artırmaq sahәsindә o dәrәcәdә
irәlilәyiblәr ki, ata-babaları bu vәziyyәti
heç yuxuda da görmәmişdilәr. Bunların
ata-babaları әziz vәtәnin istehsal etdiyi iki yüz
tümәnlik mis qabla böyük bir ailәnin yüz illik
ehtiyacını ödәyir, axırda da bu qabların
qiymәtindәn heç bir şey azalmırdı. İndi
isә bunlar iki yüz tümәnә bir
çilçıraq alıb, otaqlarının tavanından
asıblar. O da qırılıb bircә dәfә
yerә düşmәklә sahibinin
qışqırıb "vay" demәsindәn başqa
bir әsәr qalmır. Aydındır ki, bu kimi
şeylәr onların babalarının heç
xәyalından belә keçmәmişdir.
Әksәriyyәti mülkәdar olan bu
camaatdan bircә nәfәri dә belә bir xәyala
düşmәmişdir ki, qonşu ölkәdәn
nümunә üçün bir xırmandöyәn
maşını vә ya biçin maşını, ya da
buğdatәmizlәyәn maşını alıb öz
kәndlәrindә, tarlalarında işә salsın,
belәliklә dә onun mәziyyәtlәrini öz
gözlәri ilә görsün. Bu ölkәdә
başdan-başa bütün böyük
şәhәrlәrindәn tutmuş qәsәbә
vә kәndlәrinәdәk bircә dәnә
ağzından tüstü çıxan maşın vә
ya fabrik kürәsi görünmür. Heç yandan
dәmiryol qatarının gәlmәsi vә ya
çıxmasını xәbәr verәn fit sәsi
eşidilmir. Heç bir şәhәrdә dövlәt
idarәsi naminә әzәmәtli, uca imarәt
görmәk mümkün deyil. Dövlәt
xәstәxanasından, mәktәbindәn heç bir
yerdә әlamәt yoxdur. Heç bir
şәhәrindә tәrәqqi vә
mәdәniyyәt nişanından olan kompani bank
görünmür. Heç kәs mәscidlәrin
vәziyyәti haqqında düşünmür.
Sәfәvi şahları vә keçmiş
dövrlәrin başqa mәşhur adamlarının
qәbirlәri bütünlüklә xarab olub
dağılmışdır. Mәmlәkәtin vә
millәtin tәrәqqisi uğrunda böyük
zәhmәtlәri vә xidmәtlәri olan mәrhum
naibüssәltәnә Abbas Mirzә vә mәrhum
Mirzә Tәqixan әmir kәbir haqqında
xәlәflәrin qәdir bilmәsini andıran bir
söz belә dillәrimә gәtirmirlәr. Nә
yaxşıları rәhmәtlә yad edir, nә dә
pislәri lәnәtlә xatırlayırlar.
İşlәri, peşәlәri
bir-birinin hüququnu tapdalamaq, rәhmsizlik,
mürüvvәtsizlik, insafsızlıq vә
bәdxahlıqdır. Bununla belә, beş nәfәri
bir yerә yığılan kimi deyir: "Ay baba, dünya
beş günlükdür, axirәt fikrindә olmaq
lazımdır". Ancaq hamısı yalan danışır,
dildә bir cür, әmәldә başqa
cürdürlәr. Xәyallarından keçmәyәn
bircә şey varsa, o da qiyamәt gününün
sorğu-sualıdır. Xeyrat vermәyinә verirlәr,
ancaq varlıların qarnını doyururlar, yoxsulların
halına qalan yoxdur. Bütün işlәri riya
üzündәndir. Tamahsız, tәvәqqesiz bir adama
salam da vermәzlәr. Camaat namazına
gәlirlәrsә, demәli, pişnamazdan bir
tәvәqqelәri var. Xalqın әxlaqı elә
pozulubdur ki, onu islah etmәk nәzәrә çox
çәtin gәlir. Demirәm, özümüzә
tәsәlli vermәk üçün deyәk ki:
"Elә qalmadı, belә dә qalmaz".
Keçdiyin hәr bir yerin
torpağının münbit, әkinә yararlı
olduğunu görürsәn. Ancaq faydası nәdir?
Göz işlәdikcә hәr yer bәyazdır. Elәcә
dә bir sıra kiçik vә böyük
şәhәrlәrdә әhali o qәdәr
azdır ki, elә bil dilsizlәr sәhrasıdır. Camaat
xarici ölkәlәrә o dәrәcәdә
mühacirәt etmәyә mәcbur olmuşdur ki,
şәhәrlәr boşalmışdır. Bu
ölkәnin әhalisinin әn bәdbәxt
zümrәsi muzdurlar, fәhlәlәr vә
hamballardır. Bu yazıqlar gәrәk bir gün
işlәsinlәr, bir gün dә çörәk
dalınca bütün şәhәri dükan-dükan gәzsinlәr,
bәlkә öz pulları ilә bir batman
çörәk alıb uşaqlarını doyursunlar.
Neçә ildir ki, mәhsulun bol vә
bәrәkәtli olmasına baxmayaraq çörәk
qıtlığı davam etmәkdәdir. Bu, bir il, iki il
deyil, çoxdanın haqq-hesabıdır. Qan
içmәkdә Çingizin atlılarından çevik
olan mülkәdarların çoxu öz
hәmvәtәnlәrinә rәhm elәmәyib,
buğdanı anbarlarda çürüdürlәr. Qoy allah
özü bu yoxsulların dadını o tamahkar
zalimlәrdәn alsın.
Hal-hazırda bütün yer üzündә
iranlıdan bәdbәxt bir millәt yoxdur. Sudan vә
Hәbәş zәncilәri arasında da bir haqq-hesab
var. Onlar da müәyyәn
dәrәcәyәdәk bәşәri
hüquqlara malikdirlәr, gündәn-günә
tәrәqqiyә doğru meyl edirlәr. Lakin
qaragünlü iranlıların vәziyyәti
gündәn-günә ağırlaşır.
Әgәr deyәk ki, allahın istәyi belәdir, onda
xәta edәrik, bәlkә küfr demiş olarıq.
Dünyanı yaradan allah alim, adil vә mehribandır. Nә
üçün gәrәk bir ovuc iranlının xar
vә zәlil olmasını istәsin. Desәm ki, bizi
cadulayıb tilsimә salmışlar, bu da batil bir
әqidә olar. Bәs onda demәliyәm ki,
bütün bu gerilik vә zillәtin sәbәbi öz
yaramaz işlәrimizin cәzası, tәnbәllik,
qәflәt vә cәhalәtimizin
nәticәlәridir.
Elm vә insaf gözü ilә baxsaq
görәrik ki, bu gün Qәrb ölkәlәri
xalqlarının fәxrinә vә
başıucalığına sәbәb olan hәr bir vәsilә
bizdә olmuşdur. Biz bilә-bilә o asudәlik vә
başıucalıq vasitәlәrini rәdd elәyib
özümüzdәn uzaqlaşdırdıq. Amma Qәrb
ölkәlәri xalqları onları ikiәlli tutub öz
mәişәt vә mәdәniyyәtlәrini
hәmin vәsaitin üzәrindә qurdular.
Tәәssüflәr olsun ki, indi әcnәbilәrin
әlindә gördüyumüz bütün bunlara
özgә malı kimi hәsrәtlә baxır, daha bilmirik
ki, bütün xoşbәxtlik vasitәlәrini
özgәlәri bizim qәflәtimiz
nәticәsindә әlә keçirmiş, yalnız
onların rәngini dәyişmişlәr. İndi biz
onlara özgә malı kimi uzaqdan hәsrәtlә
baxırıq. Bәli, "öz malını
özgәdәn dilәmәk" buna deyәrlәr.
Bu, haman İrandır ki, "şahlıq"
vә "әdalәt" sözlәri başqa
ölkәlәrә onun müqәddәs
torpağından yayılmışdır. Pişdadi
sülalәsinin ilk padşahı olan Kәyumәrsdәn
tutmuş Sasani sülalәsinin sonlarınadәk bu abad
ölkә әdalәtin mәnbәyi olmuş, onun
saçdığı mәdәniyyәt
işıqları başqa ölkә xalqlarının
gözünü qamaşdırmışdır. İndi
dә İran mәmlәkәti öz gözәl iqlimi,
bәrәkәtli torpağı ilә yer
üzünün әn yaxşı
ölkәlәrindәn hesab olunur vә bu nemәtin
şükrü bizә vacibdir. Ancaq nә faydası
İranın indiki әrazisinin Fransa torpağından iki
dәfә artıq olmasına baxmayaraq, Fransanın
dörddә biri qәdәr әhalisi yoxdur. Mәlum
olduğu kimi, әhalinin dәqiq şәkildә
siyahıya alınmasının verdiyi nәticәlәrә
görә Fransanın qırx iki milyon yarım әhalisi
vardır. Lakin İran әhalisi haqqında heç bir
hesab-kitab olmadığına görә müxtәlif
mәlumatlar verilir. Bәzilәri onu yeddi milyon yarım, bir
çoxu da onu on milyon nәfәrәdәk yazıblar.
Özümüzü bir qәdәr sakitlәşdirmәk
üçün ikinci rәqәmi götürsәk,
yenә dә İranda Fransanın dörddә biri
qәdәr әhali olmadığı aşkara
çıxar. Bu geniş ölkәnin әhalisinin bu
dәrәcәdә azalmasının sәbәbini
soruşsanız, bir neçә yerdә qeyd etdiyimiz
cavabı eşidәcәksiniz. Xalq hakimlәrin tәcavüzü
vә özbaşınalığı üzündәn
xarici ölkәlәrә cәlayi-vәtәn
etmәyә mәcbur olduğuna görә
nәsillәr qırılıb aradan getdi. Evlәnmә
vә nәslin artması bir növ dayanmış oldu. Bu
tәәssüflü vәziyyәtә qan ağlamaq
lazımdır. İğtişaşlara,
arasıkәsilmәz dava-qırğınlara vә
durğunluq dövrünә baxmayaraq,
coğrafiyaşünasların bәzisi Nadir şah
dövrünün sonlarında İran әhalisini iyirmi
milyondan otuz milyona kimi qeyd etmişlәr. İndi bu son yüz
әlli il әrzindә ölkә әhalisinin on milyon
nәfәri әcnәbilәrә uduzulmuş,
başqa on milyon nәfәri isә zalım hakimlәrin
әlindәn başını götürüb ana yurdunu,
ailәsini tәrk etmәyә mәcbur olmuşdur.
Bundan daha artıq tәәssüflü
cәhәt odur ki, bu pәrişanlığın
sәbәblәrini heç kәs axtarıb tapmaq
fikrindә deyil. Nә olmuşdur ki, indi İran hәr bir
şey üçün xarici ölkәlәrә
möhtacdır vә yadların tәcavüzünә,
sәdәmәsinә mәruz qalmışdır?
Gәrәk indi ayaqqabıdan tutmuş papağa
qәdәr firәngilәrdәn alsın.
Avropalılarla ticarәt әlaqәlərimiz olmayan vaxt
bәs nә edirdik? O vaxt bizim әmәlimiz
aşmırdımı?! Nә üçün bu әlaqәlәrdә
onlar bizә üstün gәlib, bizi özlәrinә
möhtac elәdilәr? Aydındır ki, bunun
sәbәbi bizim cәhalәtimiz oldu.
Sadәlövhlük üzündәn әlimizdә olana
qәnaәt elәmәdik. Xarici әmtәәnin
yalançı, davamsız naxış-bәzәyinә
uyduq, vәtәn mallarının keyfiyyәtini
yaxşılaşdırmağa fikir vermәdik. Bu
qәflәtin nәticәsindә bugünkü
dәrdә düçar olduq. Ata-babalarımız
yaxşı demişlәr:
Yamağı yamağın üstünә
bәndlә,
Birovuz paltarın minnәtin
çәkmә.
Biz onların bu sözünә qulaq
assaydıq indi canımızı әcnәbilәrә
möhtac olmaqdan qurtarmışdıq. Belә olsaydı
öz ehtiyaclarımızı ödәmәk
üçün ölkәmizin var-dövlәtini
әcnәbilәrin kisәsinә doldurmazdıq.
Burada bir әhvalat yadıma düşdü.
Mötәbәr, doğru danışan bir kişidәn
eşitdiyimә görә, ölkә
başçılarının ibrәt alması üçün
burada onu nәql etmәyi münasib hesab edirәm. O
mötәbәr şәxs deyirdi ki, günlәrin bir
günündә rus imperatorlarından biri tanınmayan bir
halda Moskva bazarında gәzirmiş, mağazaların
birindә görür ki, bir qәdәr mahud
parçanı büküb bir bucağa qoymuşlar.
İmperator mağaza sahibinin sәliqәsizliyinә
tәәccüb edib içәri girir, onun sahibindәn
soruşur: "Bu gözәl әmtәәni nә
üçün belә gözdәn salıb toz-torpaq içinә
atmısan? Bu sәnin ticarәt işindә
sәliqәsizliyini göstәrir". Mağaza sahibi
deyir: "Müsyö, mәnimki mәnә bәsdir,
köhnә dәrdlәrimi tәzәlәmә,
yaralarıma duz sәpmә, mәnim dәrdimin
dәrmanı yoxdur". İmperator deyir: "Dәrdini
söylәmәkdәn ki, sәnә bir zәrәr
toxunmaz. De görüm dәrdin nәdir?" Mağaza sahibi
deyir: "Sizin nәzәrinizdә gözәl
görünәn bu mәtah mәnim evimi
yıxıbdır. Mәnim әmәlli-başlı
sәrmayәm var idi. Ticarәt üçün Londona
getdim. Orada mahud toxuyan dәzgahları görüb,
vәtәnimi mahud ehtiyacından qurtarmaq üçün o
maşınlardan vәtәnimdә düzәldib
işә salmaq fikrinә düşdüm. Bir
müddәt bu iş üçün vaxt itirdim. Çoxlu
pul xәrclәdim. Nәhayәt, bu mәtahı öz
vәtәnimdә istehsal etmәyә başladım.
İndi hәr bir kәs insafsızlıqla ona bir eyb
qondarıb almır. Bütün sәrvәtimi,
hәyatımın yarısını bu yolda tәlәf
elәmişәm. İndi özümü tamamilә
itirmişәm. Heç bilmirәm nә edim".
İmperator deyir: "Doğrudan da haqqınız var, amma
naümid olmayın, allah bu işi yoluna salmağa qadirdir.
Hәlәlik ondan iyirmi arşın mәnә verin".
Mağaza sahibi mahudu verib pulunu alır. Onun sabahısı
gün imperator öz imzası ilә qәzetlәrdә
bir elan dәrc etdirir. Orada yazır ki, filan mağazada
çox әla vәtәn mahudu var. Mәn özüm
dә ondan bir dәst paltar tikdirib geymişәm. Çox
gözәldir, başqaları da ixtiyar sahibidirlәr.
İndi belә bir elandan sonra hansı
vәzir, vәkil, hakimin cәsarәti var ki, xarici mahuddan
paltar geysin? Buna görә dә hәr
tәrәfdәn camaat o mağazaya axışıb mahud
alır. Qısa bir müddәt әrzindә mahud
tamamilә satılıb qurtarır. Ondan sonra da
vәtәn mahudu o qәdәr rәvac tapır ki,
çoxlu karxanalar tәsis olunur. Hәmin bircә elanın
bәrәkәtindәn bugünәdәk Rusiyada
qırx beş mahud karxanası açılmış,
hamısı da işlәyib mәnfәәt verir.
Görün bu işlә sizin şahnişan lalә
çıraqların, büllur әsbabların nә
qәdәr tәfavütü var!
Nә isә, mәtlәbdәn uzaq
düşdük. Bütün millәtlәrin
alimlәrinin tәsdiq etdiyinә görә, iranlılar
fәrasәtli, huşlu-başlıdırlar, onlar hәr
cür tәrәqqi vә mәdәniyyәt
qabiliyyәtinә malikdirlәr. Düzgün
tәrbiyә olunsalar öz vәtәnlәrinә
parlaq xidmәtlәr edә bilәrlәr. Bu iddianı
sübuta yetirmәk üçün çoxlu aydın
dәlillәr gәtirmәk olar. Birincisi budur ki, müasir
elm vә sәnәtdәn mәhrum qalmalarına
baxmayaraq, iranlıların öz fikri, xәyalı vә
mahir әllәrinin mәhsulu olan bir para
әmtәәlәri dost-düşmәni heyran qoyub,
onların tәrifini qazanmışdır. Әgәr bu
nәcib millәt müasir elmi vә sәnәti dә
mәnimsәyә bilsә, şübhәsiz ki, yer
üzünün mәdәni xalqlarından biri olar. Elm
tәhsilindә dә vәziyyәt eynidir. Rusiya, Fransa,
İngiltәrәyә gedib, mәktәblәrә
daxil olmuş İran әsilzadәlәri o
ölkәlәrdә biganә olmalarına,
qürbәt çәtinliklәrinә baxmayaraq,
dәrs oxumaqda yerlilәrin özündәn qabağa
keçmişlәr. Oxucular soruşacaqlar ki, bәs bu
qәdәr fitri istedadlı iranlıların hәr
şeydә başqalarından geridә qalmasının
sәbәbi nәdir? Onun sәbәbi mәlumdur --
mürәbbinin olmaması, tәrbiyәçinin
olmamasıdır. Bәlli olduğu kimi, tam bir әsrdәn
bәridir ki, İran hökumәti dәstgahında
elmә, sәnәtә etina edәn yoxdur. Bir adamın
elm vә sәnәtdә yüksәk mәqamlara
çatması üçün ya gәrәk
varlı-karlı himayәçilәri, ya da çoxlu pulu
olsun. Bu iki vәsilәdәn mәhrum olduqda elmdә,
sәnәtdә, bacarıqda öz dövrünün
Asәfi olsa belә heç kәs ona etina etmәyәcәk.
Yüksәk mәqamlara çatmaq üçün
üçüncü yol da var. Ancaq biz onu yazmaqdan utandıq.
Әgәr bir şәxsin bu üç vasitәdәn
biri olmasa gәrәk yoluxucu xәstәliklәrә
tutulmuş azarlılar kimi öz evindә oturub qapını
üzünә bağlasın. Çünki hünәr
vә fәzilәt işә keçmәz. Atanın
fәzilәti vә şöhrәtindәn,
әlbәttә, oğula bir pay çatar, elә o da
kifayәt edәr. Bir yerdә ki, sipәhsalarlıq
qılıncını on dörd yaşında bir
uşağın belinә bağlayalar, özünә
dә haman yüksәk adı verәlәr, o
mәmlәkәtdә istedada arxalanıb tәrәqqi
etmәyә daha necә ümid bağlamaq olar? On dörd
yaşlı adamın zati istedadı olarsa, hәrbi
nazirliyә çatması üçün qırx illik son
dәrәcә çәtin, ağır, yoxuşlu yol
var. Hәr şeydәn әvvәl gәrәk
hәmin şәxs mәşhur hәrbi
mәktәblәrdәn birindә dәrs oxuyub
oranın fәrqlәnmә diplomunu alsın, sonra hәrbi
rütbәnin ilk dәrәcәsindәn başlayıb
göstәrdiyi parlaq xidmәtlәrinә görә
sәrhәng, sәrtib, mirpәnc, әmirtumanlıq
rütbәlәrinә çatsın. Elә ki,
dövlәt vә millәtә sәdaqәtdә,
bacarıqda, şücaәtdә öz
tay-tuşlarından irәli keçdi, bәlkә dә
o yüksәk mәqama çata bilәr. Ancaq belә
olarsa o şәrәfli ünvana layiq ola bilәr.
Hәrgah mәnsәblәr vә rütbәlәr bu
yolla verilsә idi, onda xalq yüksәk dövlәt
mәqamlarına çatmaq ümidi ilә hәmin
hüquqa malik olmaq üçün elmlәri vә
fәnlәri tәhsil etmәk dalınca gedәrdi. Onda
bütün işlәr dә öz qaydasında olub
tәrtibә düşәrdi. Dövlәtin iqtidarı,
nüfuzu artıq olardı. Millәt dә
başıucalıqla, şәrәflә
yaşayardı. Mәmlәkәt dә abad olardı.
Bugünkü pәrişanlıqdan, xarlıqdan
iz-әsәr qalmazdı. Әn böyük hünәri
özünә tabe olan mәmurların maaşını
mәnimsәmәk vә qoşunun miqdarını
azaldıb hәrbçilәrin geyimindәn,
yemәyindәn, sursatından kәsib oğurlamaqdan
ibarәt olan bugünkü hәrbi nazirin belindәki
qılıncı açıb, hәrbi paltarını
әynindәn çıxarsalar onda heç bir
hünәr vә fәzilәt qalmaz. Ona görә ki,
onda nә varsa qondarmadır. Bircә sözlә bu
qәdәr rütbәnin sahibi olubdur. Elә bircә
sözlә dә onun hamısını itirә bilәr.
Tarix haqqı vә lәyaqәti olmadan yüksәk
mәqamlara çatmış bu kimi adamların
müqәddәratını çox gözәl
göstәrir. Bәrmәk övladının
sәrgüzәşti göz qabağındadır.
Cәfәr Bәrmәki yaşadığı
dövrdә ölkәnin xәzinәsindәn otuz milyon
qızıl bağışlamışdı. Ancaq bircә
günün әrzindә şahın könlü ondan
dönәn kimi otuz şahılıq neft ilә
qamış onun vә ona yaxın adamların hәyat
xırmanına od vurdu. Uşaqları vә arvadı uzun
müddәt ac, sәrgәrdan qaldılar. Belә bir
yersiz bağışlamaların ardınca belә bir
ağır cәza gәldi. Bunların ikisi dә
qanun-qaydadan uzaq idi. Hamıdan tәәccüblüsü
budur ki, hal-hazırda İranda hәr bir vәziri mәdh
etmәk istәdikdә deyirlәr sәxavәtdә
Hatәm Taiyә oxşayır. Әgәr bir vәziri
pislәmәk istәsәlәr, deyirlәr
yaxşı adamdır, ancaq bir az xәsisdir. Heyf ki,
xәsislik bu kişinin yüksәk adını
alçaltmışdır. Dürüst diqqәt
yetirdikdә mәlum olur ki, birincinin yaxşı
cәhәtlәri camaatdan zorla, nahaq yerә almaq, riyakarlıq
vә israfla başqalarına bağışlamaqdan
ibarәtdir. İkinci vәzirin eybi dә ondan ibarәtdir
ki, nә zülm ilә alır, nә dә yersiz israfla
bağışlayır. Bunların ikisinin arasındakı
fәrqi uzaqgörәn alimlәr özlәri
yaxşı tәyin edә bilәrlәr.
Xülasә, ticarәtin,
alverçilәrin, tәbәәlәrin
vәziyyәti qısa şәkildә deyildi.
Mәmlәkәt başçılarının
әhvalı da xülasә şәkildә bundan
ibarәtdir: İranda elә bir sәdr-әzәm yoxdur
ki, sabah bütün mәqamları vә
rütbәlәrinin әlindәn alınmayacağına
әmin olsun. Elәcә dә, şahın sarayında
elә bir qapıçı yoxdur ki, hәr gecә
sәdr-әzәmlik yuxusu görmәsin. Hamısı
lәqәb almaq, dalınca gedәn atlıların sayını
artırmaq, nökәr-naiblәrini çoxaltmaq,
cah-calalını yüksәltmәk fikrindәdirlәr.
O şey ki, onların heç xәyalına belә
gәlmәz vәtәnin qüdsiyyәti,
mәmlәkәtin abadlığı, gәlәcәk
nәsillәrin istiqbalını tәmin etmәk,
dövlәtin iqtidarı vә tәrәqqisi üçün
lazım olan amillәri hazırlamaq
mәsәlәlәridir. "Çoxları
qәflәt yuxusuna dalmış, ancaq ölәndә
ayılırlar".
Aqibәtdәn hamısı qafildir,
Cümlәsi yatmağa çox mayildir.
Bu zәrәr onlara mәlum olacaq,
Fәqәt heyhat, ölәndәn sonra.
Bәli, elә ki, qonşuların istila seli
başlarından aşdı, onda bugünkü qәflәt
yuxusunun peşmançılığını
çәkәrlәr. Ancaq heyf ki, sonrakı
peşmançılığın faydası olmayacaq.
Burada söz meydanının yeganә
pәhlәvanı mәrhum Әbu Nәsr Fәtullaxan
Şeybaninin (onun pak ruhunun әbәdi mәskәni
cәnnәtdә olsun) şerlәrindәn bәzisi
yadıma düşdü. Mәlum olduğu kimi, o
gözәl şairin seçilmiş şerlәrini
İranın Tiflisdәki general konsulu Mirzә Rza xan
cәnabları İstambulda nәşr etdirmişdir. O vaxt
dostlarımdan biri ondan bir nüsxә alıb mәnә
hәdiyyә göndәrmişdi. Mәn isә öz
mәlum tәәssübümә görә onun
müәllifini dә, naşirini dә
lәnәtlәndirib, hәr iki möhtәrәm
şәxsi qeyrәtsizlikdә ittiham etmişdim. İndi
özüm öz gözlәrimlә vәziyyәti
gördükdәn sonra kamal-icz ilә ikisindәn dә
üzr istәyirәm.... O, öz
"Pәrişannamә"sindә sanki bu günü
görüb bu şeri yazmışdır:
Vay o evin halına ki, dәxl ilә xәrci
Bir-birinә çatmaya, ola xәracı
pәrişan,
Xeyrini görmәz çoban yunu vә
yağından
Bir sürünün ki, ola nәtaci
pәrişan,
Çarәsi qalmışdır indi
yaxşı hәkimә,
Mәmlәkәtin ki, ola mәzacı
pәrişan.
Elәcә dә,
"Kitabi-Әhmәd"in müәllifi açıq
fikirli filosof cәnablarından da kәmal-icz ilә üzr
istәyirәm ki, tәәssübkeşlik bәlası
üzündәn o cәnabın haqqında da pis gümana
düşmüşdüm. İndi o böyük kişinin
fәlsәfi fikirlәrinin incәliklәrini
müәyyәn dәrәcәdә anlayıb,
qәbul edirәm ki, bu odun kökü onun canında
imiş. "Bu od hәr kәsdә yoxdursa, yox olsun!"
Amma bu qәdәr pәrişanlıqlar
olduğu halda, heç bәlli deyildir ki, bu
çırpınan ürәklәr nә zaman sakit
olacaqdır? Bәlkә dә allah özü
bacarıqlı bir hәkim göndәrdi.
Bir ölkәnin nazirlәri arasında birlik
olmadığı, bir-birlәri üçün quyu qazmaqla
mәşğul olduqları vә habelә
bәzilәrinin fikri-zikri ancaq özlәrini
müdafiә etmәyә sәrf olunduğu halda, bu
keşmәkeşdә onlar sәltәnәt
işlәrini mәmlәkәtin nizam-intizamını,
xalqın rifahı vә dincliyini necә vә hansı
vasitә ilә tәmin edә bilәrlәr?
Nazirlәrin yaxşılığı vә
ya pisliyi onların әliaçıqlığı vә
ya xәsisliyi ilә ölçülәn bir yerdә o
mәmlәkәtin tәrәqqi etmәsinә daha
necә ümid bağlamaq olar? Bu iki xasiyyәtin
nazirlәrin işinә vә vәzifәsinә
heç bir dәxli yoxdur. Nazir qondarma sәxavәtinә,
yaxud özgә kisәsindәn etdiyi hatәmliyinә görә
deyil, elmi, biliyi, işgüzarlığı vә
dürüstkarlığına görә
tәriflәnmәlidir. Elәcә dә, onu
xәsisliyinә görә deyil, xәyanәtinә,
kobudluğuna görә pislәmәk lazımdır. Ona
görә ki, bu iki xasiyyәtin --
әliaçıqlığın vә ya xәsisliyin
xeyri, zәrәri nazirlәrin işinә vә
vәzifәsinә deyil, öz şәxslәrinә
aiddir. Әlbәttә, nazir gәrәk
şәxsәn öz mәqamının heysiyyәtini
qoruyub neçә nәfәr nökәr,
xidmәtçi saxlasın, lazım gәlәn vaxtlarda
çox әzәmәtli, tәntәnәli
qonaqlıqlar tәşkil elәsin. Dövlәt dә
gәrәk nazirә elә bir maaş tәyin etsin ki,
onun lazımi xәrclәrini ödәsin. Nazir dә
öz maaşı ilә kifayәtlәnmәlidir.
Maaşına qane olmadıqda onda israf elәdiyi vәsaiti ya
gәrәk zorakılıqla xalqdan vә itaәti
altında olanlardan çıxarsın, ya da dövlәtin
xәzinәsinә әl gәzdirsin. Bu iki cәhәtin
ikisinin dә aqibәti qorxuludur. Bәxtlәrinin iki
günlük gәtirmәsinә güvәnәrәk
dövlәtin vә millәtin milyonlarla hüququnu
әcnәbilәrә satan, bunun müqabilindә
özlәrini avam camaatın gözündә yaxşı
qәlәmә vermәk mәqsәdilә
qәpik-quruş bağışlayan nazirlәr
özlәrinә zülm etmiş olurlar. Ona görә ki,
ruzigar onlara bir neçә gün aman versә dә,
yenә dә işin sonunda öz әmәllәrinin cәzasını
çәkәcәklәr. Tutaq ki, bunların heç
birisi olmadı, tarixçilәrin dilini bağlamaq vә ya
qәlәmini sındırmaq ki, mümkün deyildir.
Naziri barmağına dolamış
tәnbәl, yaltaq, avara bir şairin qәsidәsinә
yüz tümәn vә ya daha artıq verib
әldәn-әlә salmaqla başqalarını
şirnikdirmәk nazirin yaxşılığına,
yüksәk rütbәsinә dәlil ola bilmәz.
Bacarıqlı, bilikli nazir odur ki, belә bir şairi yalan
toxumaqdan, adamları әlә salmaqdan, yaltaqlıqdan
çәkindirib, milli әxlaqın
yaxşılaşmasına, milli dilin tәrәqqisinә
sәbәb olan hikmәtamiz şerlәr yazmağa
yönәldib, hәvәslәndirsin.
Cәnnәtmәkan Firdovsi Tusinin әmәyi
müqabilindә Sultan Mahmud Qәznәvinin boş vәdәsi
indiki şairlәri xam tamaha salmışdır. Ancaq bunlar
bilmirlәr, indi o zaman deyil ki, İran şahları Hindistana
hücum etsinlәr, qızıl-gümüş, qiymәtli
cavahiratla yüklәnmiş dәvә karvanları
ilә qәnimәt gәtirsinlәr. Bizim
qәflәtimiz üzündәn indi o ölkә
nәhәngin çәnginә
düşmüşdür. Bundan әlavә, Firdovsinin o
mükafata, hәtta ondan artığına tam
lәyaqәti var idi. Çünki bir millәtin
ölmüş dilini diriltdi, millәtin tarixinә
dәyәrli xidmәt etmiş oldu. O, indiki şairlәr
kimi deyildi. Bunların kәlamında nәsihәt vә
hikmәt әsla yoxdur. Buna görә dә yüz min
lәnәtә vә nifrәtә layiqdirlәr.
Xülasә, biçarә İbrahim
bәy, İran mәmlәkәtlәrini gәzәrkәn
tәrtib etdiyi sәyahәtnamәsini burada qurtarıb
yazır:
“Әgәr bu sәyahәtnamәni
oxuyanlardan biri mәnә irad tutub desә ki, bәs nә
üçün İranda gördüyün bu
şәhәrlәrin cәmiyyәtini müәyyәnlәşdirib
yazmamısan? Mәn onun cavabında әrz edәrәm: Bu
xüsusda mәnә hәr kәs etiraz elәsә,
әlbәttә, haqlıdır. Ancaq tam
tәәssüflә qeyd etmәliyәm ki, mәn
dә şәhәrlәrin әhalisinin miqdarını
yazmaq niyyәtindә idim. Lakin bunu bacarmadım.
Çünki elә bir mәxәz әldә yox idi.
İranda әhalinin siyahıya alınması qanunu yoxdur.
Heç olmasa başqa ölkәlәrdәki kimi
salnamәlәri olsa idi onun üzündәn bu kimi
mәlumatları yazmaq olardı. İran әhalisinin sayı
haqqında hәr kәs nә desә tәxmin vә
qiyas üzrә demәk olar. Misal üçün,
Әrdәbildә birindәn soruşdum ki, bu
şәhәrin әhalisinin sayı nә
qәdәrdir? Qәtiyyәtlә dedi ki, iki yüz min
nәfәrdәn artıqdır. Mәn dodaqaltı
güldüm. Hirslәnib dedi: "Nә üçün
gülürsәn?" Dedim: "Sәnin hesab
bilmәmәyinә gülürәm. Sәn
hәlә min rәqәminin nә qәdәr
olduğunu anlamırsan". Bir qәdәr dә
hirslәnib dedi: "Niyә bilmirәm?" Dedim:
"Qardaş, dava demәdik ki, özün insaf elә, iki
yüz min böyük rәqәmdir". Dedi:
"Әgәr inanmırsan, sabah sәhәr tezdәn
get saman meydanına, öz gözünlә gör ki, adam
әlindәm zorla tәrpәnmәk olur".
Bir başqasından da hәmin
şәhәrin әhalisinin sayını soruşdum. Dedi:
"Gәrәk otuz min nәfәr olsun".
Hәrçәnd ki, o da bu rәqәmi tәxmini
söylәdi. Ancaq bir qәdәr doğru
nәzәrә gәldi.
Yol üstündә olan mәnzillәrin
arasındakı mәsafәni tәyin etmәk dә eyni
dәrәcәdә çәtin idi. Sәyahәt
әsnasında hәr gün çarvadardan soruşurdum: --
"Bu mәnzilin uzunluğu neçә
ağacdır?" Deyirdi: "Altı ağacdır".
Halbuki, sәkkiz saat, bәzәn dә on saat getdikdәn
sonra mәnzilә çatırdıq. Görünür,
onlar da öz ata-babalarından belә eşitmişlәr.
Ortalıqda doğru bir hesab-kitab yoxdur. Hәlә bunlar bir
tәrәfdә qalsın, әhalinin çoxu öz
yaşlarını, anadan olma tarixini dә bilmir. Çox vaxt
baş verәn ümdә hadisәlәr onların
doğum tarixini tәşkil edir. Mәsәlәn,
deyirlәr: Mәn filan zәlzәlә, filan
xәstәlik, filan müharibә, ya da filan böyük
alimin vәfatı vә ya filan hakimin hökumәti
zamanı doğulmuşam. Elә bil ortalıqda bir
qәlәm-kağız yox imiş ki, öz
tәvәllüd tarixlәrini dәqiq yaza idilәr. Daha
onun üçün mühüm hadisәlәr axtarmaya
idilәr. Az adam öz yaşını düzgün bilir.
Pasport, tәzkirә mәsәlәsi dә bunun eynidir.
Mәn dәfәlәrlә yetmiş yaşlı
kişinin әlindә qırx yaşında adamın
pasportunu vә ya bunun tamamilә tәrsini
görmüşәm. Könüllәrinә nә gәldi
yazır, camaatın әlinә verirlәr. Pasport
sahiblәrinin adlarında da bu qaydanı görmәk olur.
Bir soruşan, maraqlanan yoxdur. Çünki mәqsәd
nizam-intizam deyil, pul almaqdır. Yazıqlar belә güman
edirlәr ki, başqa dövlәtlәrdә
tәzkirә qaydasını yalnız mәdaxil
üçün qoymuşlar. Allah bu alçaq
"mәdaxil" sözünün adını
batırsın. Daha bunu bilmirlәr ki, bu gözәl
işdәn başqa dövlәtlәrin vә
millәtlәrin güdmәdiklәri bir şey varsa o da
mәdaxildir. Gәlib gedәnlәr üçün
hәr bir dövlәt vә millәtin tәzkirә
çıxarması, işlәri nizama salmaq, vә
tәbәәlәrinin qayğısına qalmaq
üçündür. Bu onun üçündür ki, bir
hadisә baş verdikdә öz tәbәәsinin
halından xәbәrdar olub bilsin ki, harada onun başına
bir oyun gәlmişdir. Mәhz buna görә dә
başqa dövlәtlәrdә
tәbәәlәrin bir ölkәdәn başqa ölkәyә gedib
gәlmәsi üçün tәzkirә
çıxarmasının işi var. Xarici ölkәyә
getmәk üçün tәzkirә istәyәn adam
haqqında çox dәrin axtarış aparılır.
İranda isә bu tәzkirә dәstgahı çox
tamaşalıdır. Әvvәla, bu sәnәdi hәr
bir icarәdar istәdiyi ölkәdә öz
sәliqәsinә görә xoşladığı bir
tәrzdә çap edә bilәr. Hәr kәsә
dә istәsә, ağına-bozuna baxmadan verib ondan pulunu
alır. Aldığı pulun da miqdarı müәyyәn deyil.
Dostlarımdan biri nәql edirdi ki, Cәddә limanında
iranlı hacıların әlindә mәn on
cürdәn artıq müxtәlif çeşidli
tәzkirә gördüm. Hәmin hacılardan biri
mәnim özümlә söhbәt elәdi. Bu
şәxs Mazandaranın Әşrәf
şәhәrindәn idi. Ziyarәtә gәlib
qayıtdığı vaxt tәzkirәyә qol
çәkdirmәk üçün verdiyi pulların siyahısını
dәftәrindә qeyd elәmişdi. Mәnә o
dәftәri göstәrdi. Adı ilә, sanı
ilә qırx beş tümәn yarım
tәzkirәyә qol çәkdirmәk pulu
vermişdi. Hәmin şәxs deyirdi ki, kәndlilәrdәn
bәzisi istitaәtin
mәnasını başa düşmәyib,
mollaların şirin vәdәsinә uyaraq
kisәlәrindә yüz-yüz әlli tümәn pul
görәn kimi Mәkkә
sәfәrinә çıxırlar. Yazıqlar
sәfәrin ilk mәrhәlәsindә
әllәrindә olan pulu xәrclәyir, sonra
işlәri dilәnçiliyә çәkir.
Mәnim hәmvilayәtlәrimdәn iki-üç
nәfәr bu vәziyyәtә düçar olub,
yoxsulluğa tab gәtirә bilmәdilәr,
Cәddәdәn dönәrkәn gәmidә
öldülәr. Cәnazәlәrini dәnizә
tulladılar. Turi-Sina karantinindә dә bir neçә
nәfәrin dilәndiyini öz gözümlә
gördüm. Bu minvalla da özlәrini yarımcan halda
vәtәnә çatdırdılar. Mәn
müctәhid olsa idim, hökm edәrdim ki, hәr
kәsin yeddi yüz tümәndәn az xәrcliyi olarsa
Mәkkәyә getmәk ona haramdır.
Dedim:
“Qardaş, elә allah yaxşı rast
gәtirib ki, sәn müctәhid olmamısan.
Hәlә heç nә
olmamış birinci addımda halalı haram elәdin.”
Dedi:
“Eloğlu, üzr istәyirәm,
ürәyi yanıqlı olduğuma görә füzulluq
elәdim. Siz bilmirsiniz, әgәr siz o hacıların
Mәkkәdә, Mәdinәdә pulsuzluqdan
nәlәr çәkdiklәrini görsәydiniz
elә mәnim kimi danışardınız. Allah qismәt
elәsin görәsiniz. Onda bilәrsiniz ki, mәn nә
deyirәm. Bunların üst-başı elә
pәrişan vәziyyәtdәdir ki, adam
başı-ayağı çılpaq
әrәblәrdәn belә utanır.”
Batumda dörd gün işsiz oturub gәminin
gәlmәsini gözlәmәli olduğuma görә
bu neçә kәlmәni dә,
sәyahәtnamәnin mövzusundan kәnar olsa da, onun
axırında yazmaq istәdim. Әsas mәqsәd
hәmvәtәnlәrimi müasir elmlәri tәhsil
etmәyә yönәltmәk olduğuna görә bu
müxtәsәr nәsihәtnamә dә
mәnfәәtsiz olmaz.
Mәnim gördüyümә görә,
İranda hәr bir kәs hansı tәbәqә
vә zümrәdәn olur-olsun, hәr bir
mәnsәb, lәqәb vә vilayәt hakimliyini pulla
ala bilәr. Bu işin müәyyәn
çәtinliklәri varsa, o da peşkәş,
hәdiyyә ünvanı ilә verilәn pulun
az-çoxluğundan asılıdır. Bu sözә
hәr kәs etiraz edәrsә, günәşi
palçıqla örtmәk kimi faydasız bir iş
görmüş olar. Bu mәsәlәlәr o
qәdәr aydındır ki, onu heç kәs dana
bilmәz. Amma İranda yalnız bircә iş vә
vәzifә vardır ki, bu ümumi qaydadan kәnardır.
O yeri heç kәs pulla, rüşvәtlә, peşkәşlә
ala bilmәz. Çünki o yeri tutmaq üçün elm
lazımdır. Elә buna görә dә hәmin
vәzifә elmin bәrәkәtindәn hünәrsiz
pulluların hәr cür tәcavüzündәn
kәnarda qalmışdır. Әgәr siz hәmin
vәzifәni tapa bilmәdinizsә, mәn sizә onu
göstәrәrәm. Bu vәzifә İran
teleqrafxanalarındakı qulluqdan ibarәtdir. Orada
işlәmәk üçün hәmin işi
bilmәk lazımdır. İranda bircә gün
әrzindә on nazir vә ya sәrtib, sәrhәng
vә hәtta ondan yuxarı olan hәrbi vәzifәli
adamlardan beş yüz nәfәr öz işindәn geri
çәkilәrsә, hәmin gün axşamadәk
hamısının yeri dolar. Amma teleqrafxana mәmurları bu
gün birdәn-birә işlәmәsәlәr,
rabitә işlәri tamamilә pozular, ölkәdә
böyük bir hәrcmәrclik yaranar. Ona görә ki,
teleqraf fәnnindәn hәr adamın xәbәri yoxdur.
Halbuki, xarici ölkәlәrdә bu fәnni hәr bir
mәktәbli uşaq da öyrәnә bilir. Bu fәnn
әn asan fәnlәrdәn biridir. Ona heç
әhәmiyyәt verәn dә yoxdur. Belәliklә
dә, elmin vә biliyin yüksәk mәqamını
buradan dәrk etmәk olar. Bu işi bilmәyәn adam
yüz min tümәn peşkәş versә dә
teleqrafçının yerini ona tapşıra
bilmәzlәr. Elmin şәrәfi vә
hörmәti o qәdәr yüksәkdir ki, onu
göstәrmәk üçün bu kimi
dәlillәrә heç ehtiyac yoxdur. Vәtәnin
mәktәblәri, bildiyimiz kimi, yenidәn qurulsa,
vәtәn övladı müasir elmlәri vә
fәnlәri lazımınca kәsb etsә, onda daha
özlәrinin vә balalarının ehtiyacını
tәmin etmәk üçün yalan danışmağa
mәcbur olmaz, yaxud başqasının zәrәrinә
razı olmaz, öz dövlәtinә, millәtinә,
vәtәninә xәyanәt etmәz. Şәrq
ölkәlәrindә yaşayanların inandıqları
mövhum kimya әslindә elә elmin bir hissәsidir. Mәlum
olduğu kimi, hәmin mövhum kimya İranda çoxlu
varlı-karlı evlәri yıxmışdır.
Özlәrini kimyagәr adlandıran bir çox
fırıldaqçı, şarlatan dünyanın başqa
yerlәrindә elmin bәrәkәtindәn onların
kәlәyinә uyan olmadığı üçün
İrana gәlib xalqın cәhalәtindәn
istifadә etmәklә camaatın evini yıxır. Bir
çox möhtәrәm şәxslәri mәcbur
edirlәr ki, axşamdan sәhәrәdәk
görük basıb kürәni isti saxlasınlar. Onlar
öz arvad-uşağının yanında oturmaq
lәzzәtindәn mәhrum olmaqla bәrabәr
hәmin yoluxucu xәstәliyi xәlәflәrinә
dә miras qoyub gediblәr. Mәn İranda bir çox
böyük, mötәbәr evlәrin kimya oduna
yaxılıb bir ovuc külә döndüyünü
öz gözümlә görmüşәm. Әgәr
bir şәxsin müasir elm vә fәnlәrdәn
xәbәri olsa bilәr ki, bir şeyin mahiyyәtini
dәyişdirmәk mümkün deyil. Bir şeyin zahiri
rәnginin dәyişilmәsi onun mahiyyәtinin
dәyişmәsi demәk deyil.
Gәr qara daşı qızıl qan ilә
әlvan edәsәn
Rәngi tәğyir tapar,
lәli-Bәdәxşan olmaz.
Kimya elmi var, özü dә çox
şәrәfli elmdir. Heç kәs dә onu inkar etmir.
Ancaq şәrqlilәrin arasında yayılan bu kimya elmi
deyil. Onun әsası vә mәxәzi filan hindlinin
belә rәvayәt etmәsi vә ya filan
mәğribinin elә yazması olmamalı,
mәktәbdә müәllimdәn öyrәnilmәli,
filan iranlı ya turanlı dәrvişdәn
alınmamalıdır. Әgәr millәt bu
şәrәfli elmi mәktәblәrdә kitab
üzündәn, bilikli müәllimlәrin
dәrsindәn öyrәnsәydi, indi ölkәnin
müxtәlif yerlәrindә olan bir neçә
qiymәtli mәdәnlәri kәşf edib, vәtәni
bir para ehtiyaclardan xilas edәrdi. Elәcә dә
şarlatan mürüvvәtsiz kimyagәrlәrin iksir oduna
yaxılmış evlәrini yanğından qurtarar,
әvvәli әziz olan o qәdәr ailәnin sonradan
zәlil olmasının
qarşısını alar, vәtәnin
abadlığını xeyli artırardı.
Desәm ki, bir para xarici
ölkәlәrdә mәktәblәrin
bәrәkәti vә elmin şәrәfi
sayәsindә bircә mәtbәәdә hәr
gün dörd min nәfәr әmәlә
işlәyir, mәnim hörmәtli
hәmvәtәnlәrimin heç biri buna
inanmayacaqdır. Әldә olan dәqiq mәlumata
görә yalnız İngiltәrәdә üç
yüz min nәfәr fәhlә
mәtbәәlәrdә işlәmәklә
maaşını tәmin edir. Amma bizim
hәmvәtәnlәrimiz elmsizlik üzündәn
hәr il neçә minlәrlә xarici
ölkәlәrә axışıb әcnәbi
millәtlәrin әn alçaq işlәrini
görürlәr. Adı mәktәbdәn ibarәt
olan bu iksirin sәmәrәsi ondan ibarәtdir ki, ölkәnin
cavanları elm vә fәnlәri öyrәnib başa
çatdırdıqdan sonra xaricdәn maşınlar
gәtirәr, elmin gücü ilә bu gün
әcnәbilәrin zülm baltasına mәruz
qalmış Mazandaran meşәlәrindә bir
tәrәfdәn qocaman ağacları kәsәr, o biri
tәrәfdәn onların qabığından mәnim
qarşıma qoyub yazdığım kağızdan
hazırlayardılar. Mәktәblәr olsa idi
"telefon" adlanan aparatımız da olardı.
Әgәr indi belә bir aparat olsa idi, bu gün mәn
buradan onun vasitәsilә Tehranda olan
"möhtәrәm cәnabla" danışardım.
O vaxt unutduğum bir para mәsәlәlәri ondan
soruşardım. Onun kitabxanasında әylәşib
söhbәt etdiyimiz kimi, sәsimizi ucaltmadan
danışardıq. Yaxud Misirdә mәndәn artıq
dәrәcәdә nigaran qalmış anamla danışar,
onunla sәlamәleyk edib kef-әhval soruşardıq. Elmin
sayәsindә böyük bir şәhәri qaranlıq
gecәdә bir neçә dәqiqә
içәrisindә yağsız, piltәsiz
çıraqlarla işıqlandırırlar. İksir daha
bundan artıq olar ki, avropalı elm vasitәsilә poladı
elә bir şәklә salır ki, qızıl
qiymәtinә alırlar?! Hәqiqi iksir "cavanların
başının tükü" deyil, budur. Onu hәr
yerdә tapmaq olar. Onun adı mәktәbdir, hәr
kәsdәn soruşsan sәnә göstәrәr.
Ancaq onu bircә yerdә tapmaq olmaz, o da İrandır.
Mәn bilmirәm bu qәdim dövlәt, bu nәcib,
fәrasәtli millәt nә üçün öz
itirdiyini axtarmaq fikrindә deyil. Elmin ardınca getmәk
әvәzinә deyirlәr: "Hikmәt möminlәri
azdırır, onu tapan kimi tutub aradan aparın!"
Qәribә burasıdır ki, dar düşüncәli
adamların çoxu deyir ki, fәlәyin gәrdişi
belә bir vәziyyәti lazım bilmiş. Daha
anlamırlar ki, biçarә fәlәk bu böhtanlar
qarşısında heyrandır. Yazıq fәlәk nә
elәsin; sizә düz әlli il möhlәt verdi, sizi
xarici müharibәdәn, daxili iğtişaşdan qorudu.
Siz bu uzun müddәtdә öz evinizdә qaranlıqda
әylәşib, qonşuların işıqlı
evlәrinә uzaqdan tamaşa elәdiniz vә
istәmәdiniz ki, siz dә öz evinizi
işıqlandırasınız. Fәlәk öz dili ilә
sizә deyir: "Mәnim heç günahım yoxdur.
Mәn hәlә dә sizin darğa, kәndxuda,
fәrraşlarınızın hökmünün
әsiriyәm". Bir dә mәlumdur ki, allah
fәlәyi aciz bir millәti bәdbәxt
elәmәk üçün deyil, sonsuz hikmәtlәr
mәqsәdilә yaratmışdır.
Hәr bir millәt, xüsusilә iranlılar
düzlüklә rәftar edib mәrdimazarlıq
etmәsәlәr, elmin, biliyin ardınca getsәlәr,
dil cәhәtcә mәtin olub vәtәn
sevgisinә, milli qeyrәtә malik olsalar, allah hәr bir
vәziyyәtdә onlara inayәt göstәrәr.
Daha onda nә fәlәyin davasına yer qalar, nә
dә fәlәkdәn şikayәt etmәyә
ehtiyac duyular. İranlılar bugünkü kimi,
әllәrini әllәri üstә qoyub
mәktәblәrini islah etmәsәlәr, tәrәqqi
vә tәmәddün vasitәlәriin axtarıb
tapmasalar, bir sözlә, köhnә yolla getsәlәr
daha buna fәlәk neylәsin? Belә gedәrsә
çox çәkmәz ki, şimal tәrәfdәn
müsibәt sellәri cuşa gәlәr, cәnub
tәrәfdәn dә Ümman dәryasının
dәhşәtli dalğaları tәlatüm etmәyә
başlar, aşıb-daşıb vәtәni
başdan-başa tutar. Onda yer üzündә bizim
qovmiyyәtimizdәn, milliyyәtimizdәn,
şәrәfimizdәn, istiqlaliyyәtimizdәn
heç quru ad da qalmaz. Onda mәlum olar ki, taxtın
üstündә nә baş qalmış, nә dә
tac! Allaha and olsun, mәn o günlәri gözümün
önündә canlandıranda bәdәnimi elә
üşütmә alır ki, az qalır
damarlarımdakı qan donub dayansın.
Başqa dövlәtlәr, milyonlarla
hazır qoşunu, yüz minlәrlә top-tüfәngi
vә sair hәrbi sursatı, milyardlarla gәliri olmasına
baxmayaraq, öz qüdrәtini, gücünü artırmaq
üçün bir dәqiqәni belә fövtә
vermirlәr. Gecә-gündüz әllәşirlәr.
Bir tәrәfdәn maliyyә naziri pul vәsaitini
artırmaq üçün yollar axtarır, o biri
tәrәfdәn hәrbi nazir orduda olan kәm-kәsiri
aradan qaldırır, başqa tәrәfdәn dә
maarif naziri yeni mәktәblәr açmaq, mövcud
mәktәblәrin vәziyyәtini sahmana salmaqla
mәşğuldur. Bunların heç birisi
başqasının işinә qarışmır.
Hamısı pak niyyәtlә qollarını
çırmayıb ürәkdәn ölkәyә,
millәtә xidmәt edir. Hamısının yeganә
mәqsәdi ondan ibarәtdir ki, öz
vәtәnlәrinin hörmәtini
әcnәbilәrin yanında daha da artrsın, öz
gәlәcәk nәsillәri üçün
şәrәf vә iftixar vәsaitini әldә etsin.
Sözün qısası, onlar vәtәni öz evlәri,
vәtәn övladını isә öz balaları hesab
edirlәr. Lәnәtә gәlmiş
"mәnә nә" lәfzini öz
ölkәlәrindәn bir dәfәlik qovmuşlar. Bu
söz onların uşaqlarının heç qulağına
dәymәmişdir ki, böyüyәndә
dillәrinә gәtirsinlәr. O ölkәlәrdә
yanğından vә ya seldәn millәtә bir
zәrәr dәyәn kimi hәmin saat hәr yerdә
ianә dәftәrlәri açılır. Hamı
könül açıqlığı ilә
bacarığına görә qәzaya
uğramışlara yardım göstәrir, müxtәlif
yollar vә vasitәlәrlә
yıxılmışların әlindәn tutub
qaldırır.
Bu sözlәrin mәnasını o adam
yaxşı anlayır ki, mәn qaragünlü kimi
varlığının tellәri vәtәn sevgisi
ilә yoğrulmuş olsun. Doğrusu, indi mәn bir şey
üçün mәәttәl qalmışam. Görәsәn,
Misirdә hәmişә mәnә dolaşanlara
nә cavab verәcәyәm. Gördüklәrimi
danmayıb, necә ki, var, elәcә dә söylәsәm,
onda onların dediklәrinin doğruluğunu tәsdiq
elәmiş olacağam. Ancaq buna ürәyim razılıq
vermәz. Mәn onlarla hәmavaz ola bilmәrәm.
Әgәr yalan danışsam onda atamın
vәsiyyәtini pozmuş olaram. O rәhmәtlik
mәnә buyurmuşdur ki, heç vaxt yalan
danışmayım. Ya gәrәk dua edim ki, allah bu
xasiyyәti mәnim әlimdәn alsın, ya mәni
öldürsün, ya da İranı abad elәyib,
iranlıları işıqlı günә
çıxarsın. Bu arzuların içindә
hamısından asanı ölümdür. Ancaq onda yazıq
anam neylәsin. Mәndәn başqa bir ümidi yoxdur.
Ürәyimә yenә dә ümid
işığı saçır. Deyirәm dövlәt
başçılarımız neçә dәfә
xarici ölkәlәrә gedib şimalda, qәrbdә
olan millәtlәrin mәdәniyyәtlәrini,
tәrәqqi vasitәlәrini öz gözlәri
ilә gördülәr. Әlbәttә, bir-birinin
ardınca olan bu sәyahәtlәr onların
damarlarında qeyrәt qanını coşduracaq, vә vәtәnlәrinin
tәrәqqisi üçün lazım olan
tәdbirlәrә әl atacaqlar. Böyük bir
ölkәnin islahatı üçün,
әlbәttә, müәyyәn vaxt, zaman
tәlәb olunur. Bu halva deyil ki, bircә saatın
içindә çalıb yeyәsәn. Misal
üçün, Yaponiya dövlәti tam iyirmi il islahatla
mәşğul idi. Özü dә heç kәsin
xәbәri yox idi. Bütün işlәrini
pәrdә dalında görürdü. Hәr bir işini
yerbәyer elәdikdәn sonra birdәn-birә
pәrdәni qaldırdı. Onda әtrafında olanlar
gördülәr ki, o qaranlıq ölkә
tәrәqqi vә mәdәniyyәt nuruna qәrq
olmuşdur. Cәhalәt, nadanlıq büsbütün
gedib, yerindә elm, mәrifәt bәrqәrar olubdur.
Ola bilsin İranın dövlәt
başçıları da belә bir tәdbirlә
mәşğuldurlar. Axı hәr bir qaranlıq
gecәnin işıqlı sәhәri var. Mәgәr
onlar öz gözlәri ilә görmürlәr ki,
yatağı çöllәrin qumu olan lüt
Hәbәş zәncilәri bu gün İtaliya kimi
böyük bir dövlәtin qarşısında dayanıb,
-- ona ayağını öz gilimindәn bayıra
uzatmağa, onların torpağına soxulmağa imkan
vermirlәr.
Bu xәyallardan bir qәdәr
tәsәlli tapdım. Sanki huşumu itirmişdim.
Yenidәn ayıldım, öz-özümә dedim:
"İbrahim, bәsdir, ya yenә dә danışacaqsan?"
Öz-özümә cavab verdim: "Yox,
vәtәnimizdә yeni tipli mәktәblәrimiz,
şose vә dәmir yollarımız olmalıdır.
Vәtәnin vüsәti vә cәmiyyәtinә
görә onun ümdә yerlәrindә
müntәzәm ordularımız tәşkil
edilmәlidir. Öz ticarәtimizin vüsәtini
artırmalıyıq. Belә olduqda, qonşularımız tamah
gözünü bizim ölkәmizdәn
çәkәrlәr. Bizim әn yaxın qonşumuz
öz mәmlәkәtin saxlamaqdan aciz qalıb,
başqalarının qapazı altında qaldığı
halda bizim haqqımızı aşkara danmaz,
torpaqlarımıza tamah dişini qıcırmaz. Bu
saydıqlarım olmasa isә, nә dini saxlamaq olar, nә
vәtәni, nә dә şәriәt vә
millәtin müqәddәs namusunu qorumaq mümkün
olar. Rәhmәtlik babalarımız biz
qaragünlülәr kimi "mәnә nә" deyib
otursaydılar, onda bu gün bizim bu kasıb daxmamız da
olmazdı. Barlı, sәmәrәli ağaclar әkib
bağ salan şәxs bu niyyәtlә zәhmәt
çәkir ki, öz övladı hәmin bağın
gül-çiçәyindәn,
yaşıllığından hәzz alsın,
meyvәsindәn faydalanıb ağzını şirin
elәsin. Bu әziz vәtәni bizim babalarımız
özlәrinin qanı bahasına alıb, bizim
üçün saxlamışlar. Vәtәn
torpağına bәsirәt gözü ilә baxsaq, onun
hәr qarışında şәrәfli
babalarımızın qanının izini görәrik. Bu bir
ovuc torpağı qoruyub saxlamaq üçün nә
qәdәr әziz canlar qurban verilmişdir! Bizim dörd
tәrәfimizi qolu güclü düşmәnlәr
tutduqları zaman yüksәk hümmәtli
babalarımız o qәdәr düşmәnlә gecә-gündüz
әlbәyaxa oldular; min cürә canfәşanlıq
vә fәdakarlıqdan sonra vәtәn
torpağını bizim bütün varlığımıza
düşmәn olan әcnәbilәrin istila
tikanlarından tәmizlәdilәr. İnsafdırmı
ki, dәyanәti dә
vәtәnpәrvәrliklә birlikdә
utanmazcasına ayaqlar altına salıb müstәqil
mәscid vә mәbәdlәrә malik olmaq kimi
böyük bir nemәtin şükrünü yerinә
yetirmәyәk, onları islamiyyәtin böyük
adına layiq şәkildә salmayaq? Qorxuram allah bizi,
nemәtlәrinin qәdrini bilmәdiyimiz üçün
tutsun, onun qәzәbi bizim bütün izzәtimizin
tәmәlini sarsıtsın.
Bunları demәkdәn mәqsәdim yada
salmaqdır. Yoxsa bu gün bütün İran zülm odu
ilә alışıb yansa belә, mәnim orada bir
dәnә saman çöpüm dә yoxdur ki, yansın.
Fәqәt uzaqdan baxıb kәdәrlәnә
bilәrәm. Yaxud adil Әnuşirәvan zamanında
olduğu kimi, әdalәt zәnciri bu ölkәnin
hәr bir tәrәfindәn asılsa yenә dә
mәnә sevinc vә iftixardan başqa bir şey
çatmayacaq. Möhtәrәm hәmvәtәnlәrim
desәlәr ki, bu füzul cavana nә qalıbdır ki,
bir ölkәnin әhalisinә nәsihәt vermәk
ünvanı ilә hәr bir kola baş vurur. Onda mәn
onlara çox tәvazökarcasına әrz edәrәm
ki, heç bir hesaba alınmayan o zәrrә ki, var --
mәnәm. Ancaq siz böyüklәrin sözünә
әmәl edin. Onlar buyurmuşlar ki: "adamın
özünә deyil, sözünә fikir ver".
Soruşma bu sözlәr kimin
sözüdür,
Söylәyәn yüksәkdir vә yaxud
alçaq.
Alçaq-ucalığın tәsiri yoxdur,
Sәn kәlamın necә olduğuna bax.
Allaha yalvarıb ondan iltimas edirәm ki,
"möhtәrәm cәnabın" mәnә
Tehranda vәd etdiyi sәadәtli günlәri öz
gözümlә görәm. O sәadәtin
әlә gәlmәsinin ilk şәrti
mәmlәkәtin nazirlәri vә başçıları
arasında birliyin yaranmasıdır. Onlar mәrdliklә
qәrara gәlib xüsusi qәrәzlәri
könüllәrinin lövhәsindәn bir
dәfәlik silib kәnara tullasalar, әl-әlә
verib vәtәndә olan nöqsanları aradan
qaldırarlar. Onlar vәtәnә xidmәt
etmәkdә, elәcә dә dövlәtpәrәstlikdә
gәrәk sair dövlәtlәrin nazirlәri kimi
olsunlar".
Mәn bu xәyallarla әlbәyaxa
ikәn birdәn Yusif әmi sözә başlayıb
dedi:
“Bәy әfәndim, bәs yemәk
meyliniz yoxdur? Mәn ki, acmışam. Naharın vaxtı
çoxdan keçibdir.”
Gördüm doğru deyir, ikindi
çağıdır. Dedim:
“Nә eybi var, gedәk bir şey yeyәk.
Bәlkә bazardan bir saat da aldım. Saatım Tehranda bada
getdi.”
Yusif әmi dedi:
“Doğrudan, bәy әfәndi,
neçә dәfә istәmişәm soruşam ki,
sizin saatınız nә olubdur? Yenә dә
özümü saxlamışam. İndi özün
deyәndәn sonra tәzәdәn yadıma
düşdü. Doğrudan, bәs sizin saatınıza
nә gәlib?”
Dedim:
“Bir daha soruşma, çünki
demәyәcәyәm.”
“Nә üçün?” -- dedi.
“Onun üçün ki, o әhvalatı
sәnә deyә bilmәyәcәyәm,” -- dedim. --
“Özümün dә, bilirsәn ki, yalan danışmaq
adәtim yoxdur.”
Yazıq Yusif әmi daha bir söz demәdi.
İkimiz dә nahar yemәk, bir dә saat almaq
әzmilә mehmanxanadan çıxdıq. Orada bir iranlı
ilә rastlaşdıq. Dedim:
“Eloğlu, burada çilovpәz dükanı
varmı?”
“Yoxdur,” -- dedi. -- “Әgәr nahar yemәk
istәyirsinizsә kababçı dükanı var.”
“Nә eybi var, kababçı olsun. Oranı
bizә göstәrsәn böyük yaxşılıq
elәmiş olarsan.”
“Gözüm üstә,” -- dedi.
Bizi kababçı dükanınadәk
gәtirib göstәrdi. Tәklif elәyib dedim:
“Gedәk birlikdә nahar yeyәk.”
“Çox sağ olun, mәn çörәk
yemişәm,” -- deyib getdi. Biz isә dükana girib kabab
yedik. Sonra oradan çıxıb, saat almaq üçün
bir mağazaya girdik. Mağaza sahibi bir yәhudi kişi idi.
Bizi qarşıladı. Saatın qiymәtini soruşdum, rusca
cavab verdi. Türkcә bilmirdi, fransız vә ingilis
dillәrindә sözümü ona dedim, anlamadı.
Mәlum oldu ki, yalnız rusca bilir. İstәdik
qayıdıb gedәk, qoymadı. Bir neçә saat
götürüb işarә ilә andırdı ki,
ardınca gәlim. Bildim ki, dilmanc dalınca gәzir.
Mağazanın yaxınlığından yuxarıya
çıxan bir pillәkәn var idi. Pillәlәri
yuxarı çıxdı, biz dә onun ardınca gedirdik.
Yuxarıya çıxan kimi bir otaq qapısını
döydü. Evin içindәn firәngilәrin
qaydası ilә "Antrez" sәsi gәldi. Saat satan
kişi içәri girdi, biz dә onun dalınca daxil olduq,
gördüm üç nәfәr iranlı
әylәşib nahar yeyir. Salam verdik, bizi görәn kimi
süfrә başına dәvәt elәyib onlarla
birlikdә nahar yemәyimizi tәklif etdilәr. Dedim:
“Çox sağ olun, indicә yemişik.”
Mağaza sahibi olan yәhudi onlara rusca dedi:
“Bunlar sizin hәmvilayәtlәrinizdir, saat
istәyirlәr.”
Sözün qısası, onların
dilmanclığı ilә on iki manata bir saat aldıq.
Yәhudi pulunu alıb getdi. Rusiyada evlәrdә,
mәnzillәrdә hәmişә çay hazır
olduğundan bizә çay gәtirdilәr.
İçdik. Sonra söhbәtә başladıq.
Mәlum oldu ki, mәnzil sahibi Batumda daimi sakin olub,
ticarәtlә mәşğul olan iranlı tacirdir.
Әsasәn çay alveri elәyir. Bizim kim olduğumuzu
soruşdu. Dedim:
“İranlıyam, Misirdә yaşayıram,
filankәsin oğluyam.”
Çox sevindi, yenidәn bizim kefimizi
soruşub xoş-beş elәdi. Mәlum oldu ki,
rәhmәtlik atamla tanışlığı var imiş.
Atamın vәfatı xәbәrindәn çox
tәәssüflәnib mütәәssir oldu. O biri iki
hәmvilayәtlәrimizin kim olduqlarını soruşdum.
Birini göstәrib dedi:
“Bu hәmvilayәtli Kәrbәlayı
Tәqi mәrәndlidir, bu şәhәrdә
yaşayır. Bu da Xәlil Sultandır, mәnim
bacımın әridir. Bacım onu buraya göndәribdir,
ki, mәni nә yolla olur-olsun vәtәnә
qaytarsın. Mәnim burada asudә yaşamağımdan
xәbәri yoxdur. İstәyir qardaşlıq
mәhәbbәti ilә mәni min cür bәlaya
düçar elәsin.”
Bir qәdәr zarafatlaşdıq. Bu vaxt bir
nәfәr içәri girib, salamsız-kalamsız dedi:
“Hacı ağa, bu kişi yenә dә boyun
qaçırır, sәn allah, mәnim canımı bu
zalımın әlindәn qurtar.”
Hacı dedi:
“Ay canım, mәn daha nә elәyim,
üç dәfә onun yanına getdim, xahiş
elәdim yüz әlli manat sizә versin. Qәbul
elәdi, söz dә verdi. Daha indi bu nә başda
dolandırmaqdır, mәn bilmirәm. Allah bu tayfaya
lәnәt elәsin; nә allahdan utanır, nә
dә onun peyğәmbәrindәn haya elәyirlәr.
Yetim-yesir malını yemәyә dadanıblar. Siz gedin,
mәn bu gün yenә dә yanına gedәrәm.
Bәlkә bir tәhәr elәyim ki, siz xilas
olasız.”
O kişi Hacının canına dua elәyib
getdi. Xәlil Sultan soruşdu:
“Nә xәbәrdir, bu kişi kimdir?”
Hacı dedi:
“Bildir burada bir iranlı vәfat elәdi.
Baqqal dükanı var idi. Konsul dükanının
şeylәrini satıb, yeddi yüz әlli neçә
manat vüsul elәdi. Hamısını özü
götürüb, guya әmanәt saxladı. İndi bu adam
haman baqqalın qardaşıdır. Әlindә
mәmlәkәtin mötәbәr
ülәmasından şәhadәtnamәsi vardır
ki, ölәnin vәrәsәsi vә
qardaşıdır. Gәlib neçә aydır burada
mәәttәl olubdur. Konsul ölünün
malını qaytarmaq istәmir. Min müsibәtlә danışıb,
yüz әlli manata kәsdik. Nainsaf oğlu onu da vermәk
istәmir.”
Mәn dedim:
“Konsulu haradan tәyin elәyirlәr?”
“İranın Tiflis general-konsulluğu tәyin
elәyir,” -- dedi.
Dedim:
“İndi ki belәdir, Tiflis, general-konsuluna
әrizә yazıb, şikayәt elәyin.”
Dedi:
“Allah atana rәhmәt elәsin, elә bu
öz dәrsini oradan almışdır.”
Xәlil Sultan dedi:
“Konsul yazığın nә tәqsiri var.
Ona ki, maaş vermirlәr, nә elәsin, bәlkә
dә rüşvәt, taarüf adı ilә özü
bir şey dә verir.”
Dedim:
“Ağa Sultan, sizә nә var, siz ki,
hәmkarsınız, ikiniz dә divanda qulluq elәyirsiniz.
Әlbәttә, konsulun tәrәfini saxlayacaqsınız.
Bәs sizә maaş vermirlәrmi?”
Dedi:
“Vallah, mәn razıyam ki, maaşım
onların halal malı olsun. Ancaq bir şey dә
mәndәn istәmәsinlәr.”
Dedim:
“Daha bir şey istәmәlәri nә
demәkdir?”
Dedi:
“Mәn uzun illәrdir ki, maaş adına bir
şey görmәmişәm, sәhldir ki, bir
gözәl atım var, iki gözümdәn çox
istәyirәm. Bizim sәrtib atı görüb ona tamah
saldı. Nә qәdәr işarә, kinayә
elәdi, mәn özümü bilmәmәzliyә
vurdum. Nәhayәt, işarәdәn keçib,
açıq söylәmәyә başladı. Mәn
dә möhkәm dayanıb dedim vermәyәcәyәm.
Mәnim rütbәmә müştәri tapdı.
İstәdi yeddi yüz tümәn rüşvәt
alıb, fövcün sultanlığını ona versin.
Mәn bir dәstә adamın içindә onunla üz-üzә
durub dedim: "Cәnab sәrtib, bu rütbә ata-babamdan
mәnә miras qalıbdır. Mәnim babalarım şaha
böyük xidmәtlәr elәyiblәr. Mәnim atam Salar
bәlvasında Xorasanda iki il torpaq yeyib, neçә yara
alıbdır. Әgәr mәnim rütbәmi
başqasına versәn bir başa gedәrәm teleqraf
ayağına, sәndәn şaha şikayәt
elәrәm, özü dә son nәfәsimә kimi
atımdan әl çәkmәrәm". Doğrusu,
gördüm qaranın üstünә rәng yoxdur. O ki,
deyilmәli idi, dedim. Sәrtib fikrini dәyişdi.
Mәnә iltifat göstәrdi, xәlәt dә verdi.
Ancaq bununla belә mәn atı vermәdim."
Dedim:
“Düzünü deyin görüm,
әslәn sizin maaşınız yoxdur, ya onu
vermirlәr?”
Dedi:
“Nә buyurursunuz, dövlәtdәn
müәyyәn maaş, cirәmiz var.
Xәzinәdәn hәmişә verilir. Ancaq onlar
yeyirlәr, bizim kimilәrә heç bir şey vermirlәr.
Allahın mәrhәmәtindәn mәnim heç bir
ehtiyacım da yoxdur. Maaşı böyüklәr
alırlar, әldәn-әlә gәzdirirlәr, on-on
iki әldәn keçәndәn sonra onun onda biri
sahibinә çata, ya çatmaya. Mәn ki,
görmәmişәm. Tanıdığım
hәmqatarlarım da bir şey görmәmişlәr.”
Mәnzil sahibi dedi:
“Meyliniz varsa gedәk bir qәdәr
gәzәk.”
“Nә eybi var,” -- dedim.
Şәhәri gәzmәyә
çıxdıq. Gәzib tamaşa elәyә-elәyә
dövlәt parkına gәlib çatdıq. Çoxlu
izdiham var idi. Gecәdәn yarım saat keçmiş
qayıtdıq. Vidalaşarkәn mәnzil sahibinә dedim:
“Bu gün gәmi gәldi,
mümkündür sabah sizin qulluğunuza çata
bilmәyim. Allahın kömәyi ilә sabah İstambula
yola düşürәm. Sizә can sağlığı
arzulayıram.”
Hacı dedi:
“Olmaz, mümkün deyil, mәn qoymaram siz sabah
gedәsiniz.”
Mәn elә zәnn etdim ki, Hacı
taarüf elәyir, dedim:
“Çarә yoxdur, gәrәk gedәk.”
Dedi:
“Yox, yox, saat yaxşı deyil.”
Gördüm xeyr, mәtlәb başqa
cürdür. Hacı sadәlövh adamlardandır.
Özümü bilmәmәzliyә vurub dedim:
“Saatı sizin mәslәhәtinizlә
aldıq. Әgәr pis idi, nә üçün alanda
demәdiniz?”
Dedi:
“Yox, o saatı demirәm. Dünәn
tәqvimә baxırdım, gördüm bu gün
üçün dәniz sәfәrini pis yazıbdır.”
Yenә dә qanım qaraldı, dedim:
“O tәqvimә, onu yazana, ona inanana allah
lәnәt elәsin! Ay allahın bәndәsi, heç
eyib deyilmi, öz ömrünüzü bu kimi
cәfәngiyyata sәrf elәyib, әziz vaxtınızı
heçә verirsiniz. Öz evindә baş verәn
әhvalatdan xәbәri olmayan dinsizin birisi yazmış
ki, filan gün dәniz sәfәri yaxşı deyil, ya
filan saat böyüklәrin hüzuruna getmәk
yaxşıdır. O köpәk oğlu qoy göyün
işini öz halına buraxsın. Oturduğu yerin
dәrdinә qalıb, onun işlәrini sahmana salsın.
Әvvәlcә İranın әhalisinin miqdarını
öz hәmvәtәnlәrinә xәbәr versin.
İkincisi, onun sahәsini, sәrhәdlәrinin
mәsafәsini xalqa başa salsın, sonra da
göylәrin işinә әl atsın. Mәni
hamıdan çox yandıran bu münәccimlәr, bir
dә onların tәqvimlәridir. Deyәsәn bu
dәrd mәni öldürәcәk. Namәrd oğlu
varlığını mәrhәmәtinә borclu
olduğu şaha da xәyanәt elәyir. Yazır ki, filan
gün şahların üzünü görmәk
yaxşı deyil. Ay bәdbәxt, şahların
üzünü görmәk hәmişә xoşdur.
Sәn düz adam olsan, şaha sәdaqәtlә
nökәrçilik elәsәn, hәr bir vaxt onun
üzünü görsәn sәnin üçün
mübarәk vә xoşdur. Әgәr bunun
әksinә olaraq dövlәtә vә padşaha
xәyanәt elәmisәnsә, әlbәttә,
xain hәmişә xoflu olar. Onda heç bir xoş gün,
heç bir mübarәk saat sәni
mәmlәkәtә vә millәtә etdiyin
xәyanәtin cәzasından qutara bilmәz.
Mәn bilmirәm bu oyunbazlıqlar İranda
iranlılar arasında nә vaxtadәk davam
edәcәkdir. Cәnab Hacı, icazә verin mәn
dә sizә bir dәfәlik әrz elәyim: hәr
vaxt sizә qüsl, yuyunmaq lazım oldu saatın
xoşluğuna, bәdliyinә baxmadan hamama gedib
tәmizlәnin. Elә әn xoş saat sizin
tәmizliklә mәşğul olduğunuz saatdır.
Elәcә dә şәri mәsәlәniz olduqda
xoş saat tәyin etmәdәn şәhәrin
müctәhidi yanına gedib, sualınızın cavabını
alın. Çünki әn xoş saat elә sizin getdiyiniz
saatdır hәr vaxt, allah elәmәmiş,
xәstәlәndiniz hәkimә gedib müalicә
olunun, xurafat mәcmuәsi olan bu tәqvimi kәnara
tullayın. Tәqvim sahibinin yazdığı bu axmaq
sözlәrә, mәsәlәn, qәndin, inәyin
bahalanması, mütrüflәrin halının
yaxşılaşması, yalançıların
sayının artması, ev sahiblәrinin rifah halı,
qadınların köndәlәn oturması,
kişilәr arasında xәstәliyin çoxalması
vә s. әsla etina etmәyin, onlara heç mәhәl
qoymayın. Çünki hamısı başdan-başa
hәdyandır.”
Gördüm Hacının halı
dәyişdi. Deyәsәn mәndәn incidi.
Dedi:
“Sizin fәrmayişinizә görә,
gәrәk tәqvimi ataq getsin. Çox gözәl,
әgәr tәqvim olmasa idi, onda hardan bilәrdiniz ki,
bu gün ayın neçәsidir?”
Dedim:
“Mәnim canım, gözüm Hacı,
mәn demirәm ki, tәqvim lazım deyil,
әlbәttә, hәr bir millәtә tәqvim
lazımdır. Amma İranın bu tәqvimi heç
kәsә lazım deyil. Hәr sәhifәsinin
başında yazılıb ki, “bu ayın ovzai pendirin
şorluğunu, şәkәrin şirinliyini,
pambığın yumşaqlığını, daşın
bәrkliyini göstәrir””.
Әlqәrәz, Hacı ilә
söhbәti uzatmadım. Sözün istiqamәtini
dәyişib vidalaşdım. O gecәni mәnzildә
yatdıq. Sәhәr tezdәn durub çay-çörәk
yedik. Günәşin çıxıb yayılmasından
xeyli keçdikdәn sonra Yusif әmi mehmanxana
xidmәtçisinin bәlәdçiliyi ilә
tәzkirәlәrimizi İran vә Osmanlı konsulxanalarına
aparıb qol çәkdirdi. İran konsulxanasında hәr
tәzkirәyә iki manat, Osmanlı konsulxanasında
isә bir manat hәştad qәpik almışdılar.
Amma Osmanlı konsulxanası tәzkirәlәrin
üstünә iyirmi quruşluq marka
yapışdırmışdı. Mәlum oldu ki, Osmanlı
konsuluna verdiyimiz mәblәğ onun tabe olduğu
dövlәtin xәzinәsinә getdi. İran konsuluna
verdiyimiz isә düz öz cibinә girdi.
Xülasә, tәzkirәlzrin qol
haqq-hesabı qurtarana kimi günün dörd saatını
itirdik. Gәminin
dayandığı körpüyә getdik. Gördük
gәmi hәlә yüklәnir. Ona görә ki,
gәmi öz müәyyәn vaxtından gec gәlib
çatmışdı. Mәn körpü
üstündә gәzişirdim. Fikir-xәyalım o
qәdәr pәrişan idi ki, sanki huşumu itirmişdim.
Bir vaxt Yusif әminin sәsini eşitdim.
Qışqırıb deyirdi:
“Bәy әfәndim, özünә
gәl, dәnizә düşәrsәn!”
Onun sәsindәn özümә
gәlәn kimi, gördüm doğrudan da
atdığım addım düz dәnizin içinә
idi. Geri çәkildim. Gördüm yazıq Yusif әmi
ikiәlli başına döyür.
Nә isә, orada gәminin
hәrәkәt vaxtı çatana kimi gözlәdik.
Gәminin içinә girәn kimi gördüm
sәyahәtimin әvvәlindә minib bu tәrәfә
gәldiyim haman "Azov" adlı rus gәmisidir.
Gәmidәki işçilәr mәni tanıdılar.
Xoş-beş elәyib, bir-birimizin әhvalını
soruşduq. Bu gözәl tәsadüf mәni sevindirdi.
Gәmi yola düşdü. Hava çox gözәl,
dәniz tamamilә sakit idi. Trabzon, Sinob, Kerson, Samson
dayanacaqlarını bir-bir keçib geridә buraxdıq.
Beşinci gün sәhәr İstambul boğazına
gәlib çatdıq. Boğazın girәcәyindә
olan Qovaq karantin mәntәqәsindә hesabladım,
gördüm düz sәkkiz ay iyirmi bir gündür ki,
buradan müqәddәs Mәşhәdi ziyarәt
etmәk vә İran sәyahәti әzmilә
çıxmışam.
* *
* * *
Ev sahibi deyir:
“Elә ki, o kәdәrli
sәyahәtnamәni oxuyub qurtardım, heyrәt
dәryasında qәrq oldum. Bir vaxt saata baxıb
gördüm günün batmasına on dәqiqә
qalır. Heyrәtim daha da artdı. Çünki düz
doqquz saat idi ki, sәyahәtnamәni oxuyurdum. Bu
müddәtdә nә papiros çәkmişdim,
nә bir şey yemişdim, nә dә yerimdәn
tәrpәnmişdim. Özümü büsbütün
unutmuşdum. Biçarә qonaqlardan da xәbәrsiz idim.
Onlar hamama getmişdilәr. İndi isә günün
batmasına az qalmışdır. Hәlә onlardan xәbәr
yox idi. Hey fikirlәşirdim ki, görәsәn bunlar
harada qaldılar, harada nahar elәdilәr? Nökәri
çağırdım. Mәni görәn kimi
tәәccüblәnib dedi:
“Ağa, siz evdәsiniz? Biz elә bildik ki, siz
qonaqlarla birlikdә evdәn çıxmısınız.
Xanım indi mәndәn soruşdu ki, bunlar nә
üçün gәlmәdilәr.”
“Füzulluq elәmә,” -- dedim. --
“Görürsәn ki, buradayam, daha soruşmağın
nә mәnası var? Tez Xan Validәyә gedib, yuxarı
mәrtәbәdә, nömrәli otağa baş vur.
Gör qonaqlar orada olsalar, özünlә birlikdә
evә gәtir, orada olmasalar, mәnzil sahibindәn
soruş gör orada olmuşlar, ya yox. Tez qayıt,
xәbәr gәtir!”
Nökәr getdi. Mәn yenә dә
qonaqlar haqqında düşünüb özümü
danlayırdım ki, nә üçün onlarla
getmәdim. Az keçmәmiş gördüm ikisi dә
gәldi. Dik durub qarşıladım. Gәlib oturan kimi
dedim:
“Qardaş, mәni әcәb işә
saldın. Bu müsibәtnamәni vә ya
sәyahәtnamәni mәnә verib getdin. Mәnim
başımı elә qatdı ki, nә özümdәn
xәbәrim oldu, nә dә sizdәn. Bu vaxta
qәdәr ağzıma bir şey dәymәyib,
hәtta papiros da çәkmәmişәm; necә ki
oturmuşam, yerimdәn belә
tәrpәnmәmişәm. Hәtta arvad-uşaq
elә bilir ki, mәn dә sizinlә getmişәm.
İndicә özümә gәlib sizin haqqınızda
düşünürdüm. Deyirdim görәsәn harada
qaldınız.”
İbrahim bәy dedi:
“Biz dә hamamdan çıxan kimi
tanış bir hәmvilayәtliyә rast gәldik, bizi
mәnzilinә apardı. Naharı, çayı ona qonaq
olduq. Yenә dә әl çәkmәdi ki,
gәrәk gecәni dә qonaq qalasınız. Min
xahiş, iltimasla ondan ayrıldıq. Evә tәrәf
gәlirdik. Yolda sizin adama rast gәldik. Dedi ki, bizim
dalımızca göndәrmisiniz.”
İSTAMBULA DAXİL OLANDAN SONRA İBRAHİM
BӘYİN SӘRGÜZӘŞTİ
Bir qәdәr söhbәt elәdik. Sonra
dedim şam gәtirsinlәr. Elә bu vaxt İbrahim
bәyin ünvanına Misirdәn mәktub çatması
yadıma düşdü. Dedim:
“Qardaş, doğrudan da, yadımdan
çıxdı sizә deyim ki, Misirdәn sizә
mәktub gәlibdir.”
Kağızı qovluqdan çıxarıb
verdim. İbrahim bәy hәdsiz bir şövq ilә
mәktubu alıb, ucadan oxumağa başladı.
Mәktubun mәzmunu belә idi:
"Әziz qardaşım, allaha
şükür, bütün qohum-әqrәba salamatdır.
Ümid edirәm bu günlәrdә allahın
pәnahında İstambula varid olubsunuz. Sizdәn o
qәdәr nigaranıq ki, demәklә başa
gәlәn deyil. Bütün dostlar sizin
sәyahәtinizin uzanmasından darıxıblar.
Hamımız belә fikirdәyik ki, siz Misir
ölkәsindә tam azadlıqla
böyümüsünüz, sizin bu halınız
İranın vәziyyәti ilә әsla uyğun
gәlmәyәcәk. Doğrusu, qorxurduq sәrbәst
danışmağınızdan İranda başınıza
böyük bәlalar gәlsin. Xüsusilә qoca anan bu babәtdәn
çox nigaran idi. Gecә-gündüz işi-peşәsi
ağlamaq idi. Ay insafsız, tutalım, dostları tamamilә
unutdun, bәs ana-oğulluq mәhәbbәti harada qaldı?
Bu uzun müddәtdә sizdәn nә bir mәktub
aldıq, nә dә bir teleqram gәldi ki, heç olmasa
dostlarını arxayınlaşdırsın, hicran dәrdi
ilә taqәtdәn düşmüş ananın
ürәyini sakitlәşdirsin. Mәn elә
yaxşı bilirdim ki, siz öz mәşuqәniz olan "İran
xanımın" camalını görәn kimi
tәkcә bizlәri deyil, hәr şeyi
unudacaqsınız. Әlqәrәz, allaha şükür
ki, neçә gün qabaq sizin Tәbrizdәn teleqrafla
xәbәr verdiyiniz hәrәkәt müjdәsi
gәlib çatdı. Dostlar bu xәbәri eşidәn
kimi çox sevindilәr. Xüsusilә bu müjdә anana
tәzәdәn ruh verdi. Şadlığından iki
gecә-gündüz ağlayıb, hey sizin teleqramı
öpür, iylәyir, gözlәrinә
sürtürdü. Tәsadüfәn teleqram elә tez
çatmışdı ki, hamımızı heyram etmişdi.
Deyәsәn onun da ananın nigaranlığından
xәbәri var imiş. Üç saat otuz dörd
dәqiqәdә bizә gәlib çataraq sizin
salamatlıqla hәrәkәt müjdәnizi
xәbәr verdi. Doğurdan da, halal olsun şair Mirzә
Rzanın ildırımdan sürәtli qaçan bu
çapar haqqındakı şeri:
Nә gözәl vasitәsәn
mәzlumlara, ey teleqraf!
Sәn gәdanın halını
söylә şaha, ey teleqraf!
Bircә an içrә
şüai-şәmsi alәmtab tәk
Son yüz illik mәnzili vurdun başa, ey
teleqraf!
Bir baxış quş tәk uçub
gözdәn çatınca kirpiyә
Sәn uçub yüz mәnzili kәsdin,
yaşa, ey teleqraf!
Tәzә bir xәbәr yoxdur.
Dostların hamısı salamatdırlar. Sizi yad
etmәkdәn başqa bir söhbәtlәri yoxdur.
Söhbәt әsnasında bәzilәri deyirlәr ki,
kaş biz dә İranda İbrahim bәyin yanında
olaydıq. Bir görәydik o vәziyyәti görüb
necә öz-özünә hirslәnir.
Görәsәn, indi o qәliz söyüşlәrini
kimә yağdırır, kimlәri dinsizlikdә, qeyrәtsizlikdә
töhmәtlәndirir. Bu sözlәrdәn hey deyib
gülürlәr. İnşallah, tez tәşrif
gәtirin, dostların sizinlә çox işi var.
Canınızın әllәrindәn xilas olmasını
istәyirsinizsә onların deyәcәyi sözlәri
özünüz әvvәldәn deyin. Özünüz
onlarla birlikdә gülün vә belәliklә
canınızı asudә elәyin. Yoxsa işiniz xarab
olacaq. Sizi hirslәndirmәk üçün
özlәrini yaman hazırlayıblar.
Siz buradan tәşrif aparandan sonra baş
verәn tәәssüflü bir hadisә varsa da Hacı
Әlibaba Sәlmasinin vәfatıdır. Allah ona
rәhmәt elәsin. Onun vәfatına bütün
dostları, qәriblәrdәn tutmuş
yerlilәrәdәk heyfsilәndilәr.
Tәziyәsindәn sonra rus konsulxanasının
mәmurları gәlib, nәqdini, әmlakını
vә tәlәblәrini siyahıya aldılar. Camaat onun
sәrvәti haqqında mübaliğәli sözlәr
deyirdi. Ancaq üst-üstә nәqdindәn, mülkündәn,
tәlәbindәn otuz dörd min lirә irs qoyub getdi.
Sәğir Әlirzanın vә şüurdan naqis olan
Mәmmәdәlinin payını banka
tapşırdılar. Qәrar qoydular ki, Әlirzanın
mәktәb vә başqa xәrclәrinә ayda iyirmi
beş lirә, Mәmmәdәliyә isә sәkkiz
lirә versinlәr. Hәddi-büluğa
çatmış vәrәsәlәrin payını
isә özlәrinә verdilәr. Konsulxana
mәmurları bir hәftә tamam mәrhumun nәqdini,
cinsini bölürdülәr. Konsulxana yalnız beş
lirә yarım zәhmәt haqqı vә ya
hökumәt haqqı götürdü. Onu da
hәddi-büluğa çatmış
vәrәsәlәrdәn aldılar. Sәqirlәrin
malından bir dinar da götürmәdilәr. Bu
hadisәdәn әlavә başqa bir qәribә
hadisә dә baş vermişdir. Sizin Süveyş limanında
mağazası olan dostunuz ticarәt mәqsәdilә
Sudana getmişdi. Deyәsәn, o vaxt siz Misirdә idiniz.
Xülasә, bundan bir neçә vaxt qabaq onun ölüm
xәbәri gәldi. İran konsulu ... xan Misirdәn bir
mәmur göndәrdi. Onun Süveyşdә
mağazasını möhürlәyib, adamını da
bayıra çıxartdı. Mağazada nәqddәn,
cinsdәn, kara gәlәn hәr nә var idi ortalıqda
yeyildi. Yazıq mağaza sahibi bilmirәm nә vasitә
ilә macәradan xәbәrdar olur. Ölüm
xәbәri yayılandan ay yarım sonra özü
Süveyşә gәlib çatdı.
Mağazasının möhürlәndiyini görüb,
Misrә gәldi. İndi nә qәdәr
qışqırıb deyir ki, "mәn
ölmәmişәm, mağazamı açın,
mәnim әmvalımı özümә qaytarın"
-- sәsi bir yana çatmır. Cәnab konsul onu başdan elәyir.
Biçarә әlacsız qalıb, Xidivi
hökumәtinә әrizә verdi. Etina elәyәn
olmadı. Qәribә
hәngamәdir. Dünәn Ağa Mirzә Abbasla Hacı
Xәlil ağa zarafatla
deyirdilәr ki: “Ay allahın bәndәsi, kosulxanada
sәnin ölümün sübuta yetişmişdir. İndi
gәrәk gedib Sudandan tәsdiq olunmuş
şәhadәtnamә gәtirәsәn. Orada
yazılmalıdır ki, sәn dirisәn. Onda sәnin
әrizәnә baxan olar". Yazıq bu sözlәri
eşidәn kimi dәli oldu. İndi avarasәrgәrdan
gәzir, sonrası mәlum deyil necә olacaq. Misirdәki
iranlılar deyirlәr İbrahim bәyin yeri boş
görәsәn bu әhvalatı öz gözü
ilә görәndәn sonra özünә
gәlәrdi, ya yenә dә bizi qeyrәtsiz, damarsız
adlandırardı.”
Mәn bir vaxt gördüm İbrahim bәyin
әllәri әsir. Әhvalında bir
çaşqınlıq göründü. Mәktubu
qeyzlә tikә-tikә elәyib bir tәrәfә
tulladı. Sonra dedi:
“Heç özüm dә bilmirәm ki,
başımın bәlası nәdir. Hәr yerdә bir
müsibәt oldu, gәlib mәni tapır. Elә bil bu
macәraları mәnim ürәyimi yandırmaq
üçün qәsdәn hazırlayırlar. Daha
bilmirlәr ki, bu başıbәlalı ürәk bir
tikә qan laxtasına çevrilmişdir. İnsafsız
oğlu deyәsәn bәs mәni qarşılamaq
üçün töhfә göndәribdir. Allaha and
olsun, bütün bunlarla birlikdә mәn razıyam ki,
İran konsulu mәnim var-yoxumu qarәt elәyib aparsın,
özümü dә әn ağır
müsibәtlәrә düçar elәsin, ancaq
mәn ölәndәn sonra neçә nәfәr
çәnәsi qırxılmış kasapapaq
xaçpәrәst irsimi vәrәsәlәrimә
bölmәk üçün evimә ayaq basmasın. Bu
hәr şeydәn xәbәrsizlәr belә güman
elәyirlәr ki, Rusiyada zülm yoxdur, onun mәmurları
rüşvәt almırlar. Vallah, onlar cilovlarını
qırsalar, Molla Nәsrәddinin buzovu kimi, İran mәmurlarından
daha iti qaçarlar. Amma dәrd burasındadır ki,
bizdә su sәrçeşmәdәn bulanlıqdır.
Rus mәmurlarını xәyanәt üstündә
tutsalar daha xilas olmaları, lap imperator ailәsinә
mәnsub olsalar belә, tәzәdәn işә
qayıtmaları mümkün deyildir. Vasitәçi
ayağının ortalığa girmәsi dә әsla
tәsәvvür oluna bilmәz. Onun tәqsiri
müqabilindә mәhkәmәnin verdiyi cәza hökmü
artırılıb әksildilmәdәn yerinә
yetirilir.... Daha orada rüşvәt bir iş görә
bilmәz. İş mәhkәmәyә çatandan
sonra hamının haqqında bәrabәr hökm verilir.
Әdalәtin mәnası da bundan ibarәtdir. Mәhz
buna görә dә aqil adamlar demişlәr: "Bәrabәrcәsinә
edilәn zülm -- әdalәtdir". Amma bizim bәdbәxt İranda
biri dövlәtә yüz min tümәnlik
xәyanәt etdikdә vә ya haman miqdarda başqasının
malını mәnimsәdikdә işin üstü
açılandan sonra iyirmi min tümәnin
rüşvәt ünvanı ilә rәislәrә
versә, heç şübhә yoxdur ki, hәr cür cәzadan
xilas olacaq, qalanını arxayınlıqla yeyib
üstündәn dә su içәcәk.”
Ev sahibi deyir:
“Hәrçәnd ki, mәn
әvvәldәn dә İbrahim bәyin milli
tәәssübünün nә
dәrәcәdә olduğunu bilirdim, amma İranı
sәyahәt edib başına min müsibәt
gәldikdәn sonra bu tәәssüb alovunun
müәyyәn qәdәr sönüb
sovuşacağını tәsәvvür edirdim. Ancaq bu
halәti görüb, sözlәrinә dürüst fikir
verdikdәn sonra zәnnimin xәta olduğunu anladım,
yәqin etdim ki, onun milli tәәssübü bir
neçә qat da artmışdır. Buna görә
dә onun bu xasiyyәtinin tәsadüfi deyil, fitri
olduğuna qәlbәn inandım. Belә bir xasiyyәt
“süd ilә bәslәnib, can ilә çıxar”.”
Onun köksünü
dәrinliklәrindәn bir-birinin ardınca qopub
gәlәn ahlar qәlbimi yandırdı.
Birdәn-birә köyrәldim, ixtiyarsız ayağa
qalxıb, ağlaya-ağlaya onun üz-gözündәn
öpüb dedim:
“Qardaaşm, vәtәnpәrvәrlik
nemәti sәnә nuş olsun!”
Afәrinlәr sәni doğan anaya,
Әhdü peymanı öyrәdәn ataya.
Doğru deyirsәn, tamamilә düzgün
başa düşmüsәn, bizdә su
sәrçeşmәdәn bulanlıqdır.
Әlbәttә, demәk olmaz ki, bütün müsәlman
hakimlәri zalım, qeyri-müsәlman hakimlәri
adildirlәr. Bizim dә burada bir konsulumuz var,
xaçpәrәstdir. Amma qabaqkı konsullardan min dәfә
artıq zalımdır. Elә işlәr görür ki,
heç sözlә demәk mümkün deyil. Bilmirәm
nә yolla özünü bu sәfirliyә
salıbdır. Uzun müddәtdir ki, millәtin
bütün tәbәqәlәrinin ixtiyarını bu
zalımın әlinә tapşırıb, onu xalqın
canına, malına hakim kәsiblәr. Millәtin aciz-avaralarını
әzmәkdә, möhtәrәm adamları
hörmәtdәn salmaqda o qәdәr cәsarәtli
vә qorxmazdır ki, camaat bir nәfәri istisna etmәklә,
başqa bütün keçmiş konsullara rәhmәt
oxuyur. Dostlarımdan biri deyirdi ki, neçә gün bundan
qabaq bir iş üçün konsulxanaya getmişdim. İki
nәfәr adi adam gördüm. Biri digәrindәn
şikayәtçi idi. Borclu deyirdi: "Borcumu
ödәmәyә imkanım yoxdur". Birdәn
tәlәbkar özündәn çıxıb
qışqırdı: "Xan, qurbanın olum, bu
insafsızdan soruş gör mәnim pulum ermәni
puludur?" Oradakıların hamısı gülüşdü.
Xan özü də gülümsәdi, ancaq mәn
özüm gördüm ki, rәngi o saat dәyişildi.
Qәribәdir ki, belә bir konsul öz
mәmuriyyәtinin sәlahiyyәtinә görә
bizim nigah-tәlaq işlәrinә dә baxırdı.
Demәli, sәrçeşmәnin xarabalığına
bundan artıq dәlil ola bilmәz. Hәr kәs öz
әlaltılarından zorla alıb güclülәrә
rüşvәt versә, hәr hansı
mәmuriyyәti istәsә onu әlә
keçirә bilәr. Hәm dә nә qәdәr
rәhmsiz olsa hökumәt dәstgahına o qәdәr
çox yaxınlaşar. Belә olmasa idi, nәsrani
müsәlman qazisi olmazdı.”
Burada Yusif әmi dә söhbәtә qoşulub
dedi:
“Mәnim әzizim, bu nә
fәrmayişdir ki, elәyirsiniz? Necә ki, yәni su
sәrçeşmәdәn bulanlıqdır? Hәr
yerdә hәr bir millәtdәn zalım da var, adil
dә. Allah Misir general-konsulumuz Әhmәd xana
rәhmәt elәsin. O da elә hәmin
sәrçeşmәdәn su içirdi. O da İran
dövlәtinin qulluqçularından biri idi. Misirdәki
tәbәәlәr vә özündәn
aşağı mәmurlarla ata kimi rәftar edirdi. O
mәrhumun qulluğu zamanı iranlılar xüsusi
abır-hörmәtә malik idilәr. Bundan qabaqkı
konsulların zülmündәn öz
tәbәәliklәrini tәrk etmiş iranlılar
peşman olmuşdular. İran rәiyyәtlәrindәn
bir nәfәri belә o mәrhumdan, onun
işçilәrindәn incimәmişdi. Zavallı
hәmişә borclu idi. Әlinә düşәni
seyidlәrә, dәrvişlәrә paylardı.
Yadımdadır, bir gecә bәyin mәrhum atasına
mәktub göndәrib, әlli lirә borc istәmişdi.
Rәhmәtlik Hacı o mәrhumun
әliaçıqlığını bildiyi
üçün haman mәblәği mәnә verib
tapşırdı ki, özün apar ver, gör gecәnin bu
vaxtında pul nәyinә gәrәkdir. Mәn
aparıb pulu verdim. Gördüm evindә üç
nәfәr seyid oturubdur. Konsulun peşkarından
işarә ilә soruşdum ki, gecә vaxtı bu pul
nәyә lazım olubdur? Dedi: "bu üç
nәfәr seyidә vermәk üçün. Xa bunlara
vәdә vermişdi ki, gedәndә sizә bir
nәzir verәcәyәm. İndi gedirlәr, bunlara
vermәliyik"".
Doğrudan da, azca keçmәmiş xan
onları yanına çağırdı. Pulu onların arasında
bölüşdürdü.
Misirdә o mәrhumdan sonra bir-iki konsul
әvәz olundu. Nәhayәt, Hacı Mirzә
Nәcәfәli xan gәldi. Necә deyәrlәr,
mum şamın yerindә neft çırağı
yanmağa başladı. O mәrhumun min zәhmәtlә
İran dövlәti vә millәti üçün
qazandığı şәrf vә heysiyyәti
tapdaladı. Elә harınladı ki, camaat Çingiz
qoşununa rәhmәt oxudu. Özündәn
әvvәl konsul olub zülmdә ad
çıxarmış xoylu Hәsәn xanı neçә
mәnzil geridә buraxdı. Allah onun ruhunu qiyamәt
gününәdәk әzaba düçar elәsin.
Demәli, mәlum olur ki, fitri rәhmsizlik adamı zülm
etmәyә vadar edir. Sәrçeşmәnin nә
günahı var?”
Bu vaxt gәlib dedilәr şam
hazırdır. İbrahim bәy dedi:
“Siz şamı hәr gecә belә tez
edirsiniz, ya bizim xatirimiz üçün bu gecә belә
etmişsiniz?”
“Qardaşım,” -- dedim, -- “bu gün mәn
sizin sәyahәtnamәnin dövlәtindәn oruc
tutmuşam. Amma heyf ki, namaz qılmadım.”
Qonaqlar güldülәr.
Hәqiqәtdә dә belә idi. Namazımı
tamamilә unutmuşdum. Süfrә başına getdik.
Xörәk başında da bir qәdәr danışdıq.
Amma İbrahim bәyin әhvalını çox pozğun
gördüm. Bәzi hәrәkәtlәri mәni
şübhәlәndirdi. Mәsәlәn, bәzi
söhbәtlәri tәzәdәn soruşurdu. Sanki
tәzәcә gәlib, söhbәtin
әvvәlindәn xәbәrsizdir. Elәcә
dә özü bәzi sözlәri tәkrar edirdi.
Nә isә, şamı yeyib süfrә başından
durduq.
İbrahim bәy dedi:
“Mәn namaz qılmaq istәyirәm.” -- Sonra
zarafatla әlavә elәdi: -- “İstәyirsiniz sizin
dә günorta, ikindi namazlarınızın
qәzasını qılım?”
Mәnimlә Yusif әmi qaldıq. Yusif
әmidәn soruşdum:
“Әmican, de görüm sәnin öz kefnn
necәdir?”
Dedi:
“Ağa, mәnim kefimi soruşmayın,
canım boğazıma yığışıbdır.
Bilsәydiniz ki, mәn bu sәfәrdә nә
mәşәqqәtlәr çәkmişәm,
mәnә rәhminiz gәlәrdi. Tәkcә
mәn deyilәm, bu cavan da әriyib qurtarıbdır.
Neçә gündür ki, qәribә
hәrәkәtlәr elәyir. Hey ah çәkir, gah
özü bilmәdәn dodağını dişlәyir,
gah da heç bir zahiri sәbәbi olmadan әlini
dizinә döyür. Bәzi vaxtlar öz-özünә
o qәdәr danışır ki, qәşş
elәyәn adamlar kimi ağzı köpüklәnir,
gözlәri hәdәqәsindә oynayır,
nәhayәt, bütün canını titrәtmә
tutur, huşsuz düşüb yatır. Yatanda da
rahatlığı yoxdur. Hey öz-özünә
danışır, elә bir ucdan "vәtәn,
vәtәn!" deyir. Bәzәn görürsәn
birinin üstünә qışqırıb deyir: "Vәtәnin
fәlakәtinә, hәmvәtәnlәrin
pәrişanlırına sәbәb sizsiniz.
Vәtәn mәhәbbәtinin mәnasını
anlamırsınız". O qәdәr bu kimi sözlәrdәn
deyir ki, daha mәn dözә bilmirәm. Yuxudan
ayıldıb soruşuram axı bu nә
qışqır-bağırdır salımsan, kimlә
düşmәnçiliyin var. Deyir heç kimlә.
Yenә yatır, yenә dә haman aşdır, haman kasa.
Bilmirәm başıma hansı külü әlәyim.
Allahdan istәyim budur ki, mәnә ölümdәn o
qәdәr möhlәt versin ki, bu cavanı sağ-salamat
aparıb Misirdә anasına tapşırım. Ondan sonra
daha dünyada heç bir arzum yoxdur. Bu cavanın әhvalı
çox xarabdır. Siz dә bir az nәsihәt elәyin,
bәlkә tәsir elәyib, huşsuzluq
alәmindәn özünә gәlsin.”
Dedim:
“Onun sәyahәt әzmini eşidәn
kimi mәn әvvәldәn dә bilirdim ki, sizin
başınıza nәlәr gәlәcәk. Amma
yenә şükr elә, yenә dә yaxşı
qurtarmısınız.”
Bu vaxt İbrahim bәy namazını
qılıb gәldi. Salam verib әylәşdi. Dedi:
“Mümkündürsә Misrә bir teleqram yazaq,
adamınız aparıb teleqrafxanaya versin.”
“Nә üçün mümkün deyil,
çox asan bir işdir,” -- dedim.
Teleqram yazıb göndәrdik. Sonra mәn
dedim:
“Yaxşı, qardaşım, indi bir
qәdәr danışın,
söhbәtlәrinizdәn istifadә elәyәk. Amma
xahiş elәyirәm İranın pәrişanlığından
bir söz söylәmәyin. Ona görә ki, sizin
sәyahәtnamәnizdә onların hamısını
oxudum. Әvvәldәn dә müәyyәn qәdәr
bilirdim. Siz bir az da vәtәndә
gördüyünüz yaxşı
cәhәtlәrdәn nәql elәyin.”
Dedi:
“Xoşa gәlәnlәrdәn dә
nә görmüşәmsә
sәyahәtnamәdә yazmışam.
Әlbәttә, oxuyubsunuz.”
Dedim:
“Yaxşı yadımda deyil. Bundan
әlavә, istәyirәm sevgilinizin vәsfini sizin
öz dilinizdәn eşidәm.”
Dedi:
“Ümumiyyәtlә mәn İranda
dörd gözәl şey gördüm. Bunlarla mәn
vә bütün vәtәnpәrәstlәr sevinib
fәxr edә bilәrik. Birincisi, İmam Rza
әleyissalamın müqәddәs
mәqbәrәsidir. İkincisi, Şah Abbas
Sәfәvinin tikdirdiyi karvansaralar vә bәzi şose
yollarıdır. Allah onun qәbrini nurla doldursun.
Üçüncüsü, Tehranda "möhtәrәm
cәnab" kimi böyük vә bacarıqlı
şәxsiyyәtin vücududur. Dördüncüsü,
Tehranda Nasiri Darülfünunudur. Vәssәlam.”
Dedim:
“Daha vәssәlam nә üçün?
Bu qәdәr gözәl şәhәrlәri
sәyahәt elәyib gәzdiniz, sizin gec
bәyәnәn tәbinizә yalnız elә dörd
şey gözәl göründü? Mәgәr Urmu
şәhәrini, onun cәnnәti andıran
gözәl yaşıl çәmәnlәrini vә
bağlarını gәzmәdiniz ki, havası vә
nәsimi hәr tәrәfdәn
müşk-әnbәr kimi әtir saçır. Oranı
görmüş olan adamlar deyirlәr ki, o gözәl
şәhәr behiştin bir nümunәsidir.
Bağ-bostanında o qәdәr rәngarәng
güllәr var idi ki, Çin nәqqaşxanası ona
hәsәd aparır. Torpağı hәr yerdә
әnbәr kimidir. Sәn allah, gör heç insafdır
ki, yer üzünün gülüstanı olan o
şәhәri tәriflәmәmiş
keçәsәn?”
Dedi:
“Mәn bağları, bostanları solmuş,
bağbanları yuxuya dalmış gördüm.
Çiçәklәrinin hamısı solub
saralmış, bağlarını toz-torpaq
basmışdır. Nә gülüstanında bir sevinc,
nә dә güllәrindә bir tәravәt
gördüm. Xәzan lәşgәri onun hәr
tәrәfini talamışdır. Belә bir xәzandan
sonra baharın gәlәcәyini zәnn etmirәm. Orada
il on iki ay yalnız xәzandır.”
Dedim:
“Sizin söhbәtlәrinizdәn mәlum
olur ki, İrandan çox incimisiniz.”
İbrahim bәy dedi:
“Ola bilmәz ki, mәn öz sevgilimdәn
inciyim. "Mәn aşiqi-sadiqәm, bu yoldan
dönmәm". Mәnim hәyatım o
müqәddәs torpaqdan asılıdır. Mәnim bu
qәm bәslәyәn könlümün bütün
incikliyi bağbanın qәflәtinә görәdir.
Yoxsa bağın tәqsiri nәdir? Özün
tәriflәdiyin kimi, Urmu şәhәri vә
İranın başqa şәhәrlәri yüz
belә tәrifә layiqdir. Mazandaran cәngәli yer
üzünün behiştidir. Bütün yer
üzündә o gözәllikdә hava, o
münbitlikdә torpaq tapmaq olmaz. Tәәssüflәr
olsun ki, bağbanın qәflәti üzündәn neçә
illәrdir ki, әcnәbi divlәri oraya
tökülüb fәrәhgәtirәn havasına
qәm torpağı sәpmişlәr. O
namәrdlәrin baltasının yarası vәtәnpәrvәrlәrin
qәlbindә qiyamәtәdәk yer
elәyәcәk. Axı mәn hansı külü
başıma әlәyim?! Bu müqәddәs torpaq
sahibinin nә kimi yaxşı
xüsusiyyәtlәrindәn bәhs açım. O
müqәddәs torpağın bir neçә
limanında öz dövlәtimizin vә millәtimizin qüdrәti
vә varlığının timsalı olan şiri-xurşid
bayraqlı gәmilәr nә üçün
gәrәk olmasın?! Dövlәt
başçılarımız Avropaya etdiklәri üç
sәyahәtin xәrcini ölkәnin
abadlığına sәrf elәsәydilәr bu gün
dövlәt xәzinәsi haman abadlıq üçün
qoyulmuş xәrc qәdәr mәnfәәt
aparardı. Belә olsaydı, mәmlәkәtin
zәruri xәrclәri üçün daha xalqı
talamağa mәcbur olmazdılar. Vәtәn torpağı
hәr bir yerdә fәryad edib deyir ki: "Ey iranlılar,
ey mәnim naxәlәf övladlarım, mәndәn
qafil olmayın! Mәn öz qәlbimdә sizin
üçün saysız-hesabsız xәzinәlәr
hazırlamışam. Sәy edin, hümmәt
göstәrin, mәndәn feyziyab olun!" Amma onun
fәryadlarını heç kәs eşitmir. Onları
ucadan sәslәyirlәr, ancaq onlar eşitmirlәr.”
Dedim:
“Belә mәlum olur
ki, siz ölkәnin әhalisindәn, yәni öz
vәtәndaşlarınızdan incimisiniz. Sizin
söhbәtlәrinizdәn dә,
sәyahәtnamәnizdәn dә bu mәtlәb
mәlum olur. Ancaq mәn sizә nәsihәtlә
deyirәm ki, bu xülyadan әl çәkәsiniz.
Çünki İbrahim adlı bir cavanın qüssә
elәyib vәtәnin vәziyyәtini islah etmәk
arzusu ilә öz xәyalını pәrişan
etmәsinin, vәtәnin işlәrindә heç bir
nizam-intizam olmadığına görә daima
kәdәrlәnmәsinin heç bir
sәmәrәsi yoxdur. "Olan olar, sәnә
qәm-qüssә qalar"....
Bәlayә düşәndә ağlama
әsla,
Ağlamaq könlünü edәr
pәrişan....
Bu fikir pәrişanlığının,
allah elәmәmişdәn, sәnin vücuduna vә
sağlamlığına sәdәmә
vuracağından qorxuram. Sәnin bu halәtin öz
canına qәsd elәmәk kimidir. Bu özü dә
böyük günahlardan biridir. Axirәtdә isә
allahın qәhrinә sәbәb ola bilәr.
Özünә rәhm elәmirsәnsә, o qoca anana
yazığın gәlsin. Çünki bu gün yer
üzündә onun sәndәn başqa bir adamı
yoxdur. Hәyatı sizin hәyatınızla
bağlıdır. Bu sәyahәtnamәdә
yazdığın vә ürәyini ağrıdan
mәsәlәlәr heç kәsdәn gizli deyildir.
Hamı hәr gün onu öz gözü ilә
görür. Bu vәziyyәtә hamı artıq
alışmışdır. Bütün bunlar camaatın
nәzәrindә büsbütün aşkar olduğundan
öz әhәmiyyәtini itirmişdir. Ancaq bununla
belә bu vәziyyәtә son dәrәcә
tәәssüflәnmәk lazımdır.
Fәqәt nә etmәli? Bu nöqsanlar sәnin,
mәnim ölümümlә aradan
qaldırılacaqdırsa, buyur, bismillah, әvvәl
mәn, sonra sәn özümüzü öldürәk.
Madam ki, bu dәrdlәrin çarәsi sәninlә
mәnim әlimdә deyil, yanmalı vә
dözmәliyik. Bәlkә allah özü
üzümüzә bir fәrәc qapısı aça,
dövlәt vә millәt başçılarını
qәflәt yuxusundan oyada.”
İbrahim dedi:
“Qardaşım, mәn müxaliflәrin
әlinә bәhanә vermәmәk, onların
mәzәmmәtinә düçar olmamaq
üçün vәtәndә gördüklәrim
xoşagәlmәz cәhәtlәrin
hamısını yazmamışam. Doğrusu, qorxmuşam ki,
onlar öz ağır şәmatәtlәri ilә
mәnim işıqlı gündüzümü qaranlıq
gecәyә çevirsinlәr.”
Qeyrәtimdәn deyә bilmәm mәni
kim öldürdü,
İstәmәm xalq bilә çün
adını sevdigimin.
Bu әsnada qapı döyüldü.
Nökәr gedib qapını açdı. Ülәma
zümrәsindәn olan başı әmmamәli bir
iranlı otağa girdi. Deyәsәn gecә
söhbәtinә gәlmişdi. Adi xoş-beşdәn
sonra dedi:
“Filankәs, doğrusu, sizә bir әziz
qonağın tәşrif gәtirmәsini eşitdim.
İstәdim sәhәr qulluğunuza çatım. Sonra
düşündüm ki, gecәlәr uzundur. Elә
yaxşısı budur ki, gecә gәlim, doyunca
söhbәtlәşәk.”
Dedim:
“Çox әcәb elәmisiniz, xoş
gәlib sәfa gәtirmisiniz.”
Mәclis bir qәdәr sükutla
keçdi. Molla dedi:
“Mәclisinizin çox soyuq keçdiyini
görürәm. Söhbәtiniz
mәhrәmanәdirsә, mәn bir stәkan
qәhvә içib, mürәxxәs ola
bilәrәm.”
Dedim:
“Xeyr, bu nә sözdür, bizim
hörmәtli qonaq İrandan tәzә gәlib, orada
şahidi olduğu bir para xoşagәlmәyәn
hadisәlәr ürәyinә dәymişdir. Yoxsa bu
mәclisin soyuqluğu nә sizdәndir, nә dә
mәndәn.”
Molla üzünü İbrahim bәyә
tutub dedi:
“Qonaq qardaş, İranda nә xәbәr
var, mәgәr nә hadisә üz vermişdir ki,
sәnin xatirinә dәymişdir? Deyin, biz dә
bilәk.”
İbrahim bәy dedi:
“Heç bir xәbәr yoxdur.”
Molla yenә dә tәkid elәdi.
İbrahim bәy dedi:
“Mәnim incikliyimin әn böyük
sәbәbi sizsiniz.”
Molla tәәccüblә dedi:
“Mәn?!”
İbrahim bәy dedi:
“Ya siz olun, ya da sizin qardaşlarınız,
nә tәfavütü var.”
Molla dedi:
“Mәn vә ya mәnim qardaşlarım
sizә nә pislik elәmişik?”
“Mәnә heç bir pislik elәmәmisiniz, amma
başqa qardaşlarımın hüququnu
tapdalamısınız.”
Molla dedi:
“Nә hüquq, sizin hansı qardaşlarınızın
hüququnu?”
İbrahim bәy dedi:
“Mәnim vәtәn qardaşlarımın
hüququnu.”
Molla dedi:
“Doğrusu, bir şey anlamıram.”
İbrahim bәy dedi:
“İndi mәn bircә-bircә әrz
elәrәm, siz anlayarsınız. Cәnab axund,
Şahrudda bir bәhanә tapıb, sizin qulluğunuzda
әylәşmiş bu Yusif әmi ilә mәn
mәdrәsәsi olan bir mollanın yanına getdik. Yusif
әmi satıcı oldu, mәn alıcı. Molla bir
sәnәd yazaraq Yusif әminin evinin müәyyәn
mәblәğ müqabilindә mәnә
satılmasını tәsdiq etdi. Bizdәn
aldığı bircә qran yazı haqqı
müqabilindә mәsәlәnin hәqiqәtinә
varmadan, onun doğruluğunu öyrәnmәdәn
әsası olmayan, mövhum bir müamilәnin
sәnәdinә möhür basıb, şәhadәt
verdi. Ola bilsin ki, bu Yusif әmi başqasının
malını tәqәllüblә mәnә satır.
Haman molla bizi tanımadan o sәnәdә necә qol
qoydu? Hansı şәri dәlilә әsasәn
müamilә şәrtnamәsinә şәhadәt
verdi?”
Molla istehza ilә dedi:
“Bәh-bәh, ağa can, bu da oldu söz?!
Yazanın nә tәqsiri var. Siz gedib iqrar etmişsiniz, o da
sәnәd yazıb sizә vermişdir.”
İbrahim bәy dedi:
“Әgәr satılan ev
özgәninkidirsә vә vermirsә, onda
neylәmәk lazımdır?”
Molla dedi:
“Heç nә elәmәk lazım deyil.”
İbrahim bәy dedi:
“Evi vermәsә mәn gedib hakimә
şikayәt elәrәm.”
Molla dedi:
“Özün bilәrsәn, get şikayәt
elә!”
İbrahim bәy dedi:
“Mәn hakimә şikayәt etdikdә o,
fәrraşbaşısına buyuracaq ki, mülkü
alıb mәnә versinlәr. Belә olduqda hәr iki
tәrәfdәn hey rüşvәt,
peşkәşdir ki, alacaqlar. Bir vaxt xәbәr
tutacağıq ki, ikimiz dә var-yoxdan
çıxmışıq. Tutalım ki, bu mәktәb
mollası idi, onunla işimiz yoxdur, bәs fitva verәn
yekә-yekә müctәhidlәrinizә nә buyurursunuz?
Әli ilә Vәli arasında olan bircә dava
haqqında eyni adam bir-birinә zidd neçә hökm
verir. Nәhayәt, dava qurtarmır, hәr dәfә
hakim dәyişilәndә dava da tәzәlәnir.
Elә buna görә tәrәflәrin mәnsub
olduğu tayfalar bir-biri ilә qanlı-bıçaq olurlar.
Aralarında elә bir düşmәnçilik odu
alovlanır ki, yaşı da, qurunu da yandırır. Bu kimi
yaramaz işlәr ülәmanın yüksәk
şәninә layiqdirmi? Bәndәlәrin hüququnu
ayırd elәmәk üçün allahın
hökmü, şәriәtin әmri mәgәr
nasix-mәnsux şәkildә tәtbiq edilmәlidir? Bir
mülkün üstündә olan davanın uzun illәr
davam etmәsinin sәbәbi nәdir?”
Molla dedi:
“Mәn bir alimin rüşvәt
aldığını gözümlә
görmәyincә onun haqqında füzulluq elәyә
bilmәrәm.”
İbrahim bәy dedi:
“Mәn dә belә demirәm, amma bunu
deyirәm ki, bir şәhәrin әhalisinin
mәrcәi olan bir alimin xalqın davasını
kәsmәk üçün әlindә nә
üçün gәrәk müntәzәm
şәri bir tәlimat olmasın? Xalqın
mәhkәmәlik dava-mürafiәlәrini ayırd
etmәk üçün nәyә görә o,
xüsusi bir yer vә vaxt tәyin elәmәsin, onun
möhürünün ixtiyarı özgәlәrin
әlindә olsun? O, evindә möhürlәyib
tәrәflәrin birinә verdiyi hökmün ziddinә
olaraq iki gündәn sonra mehrabda, iki namaz arasında,
başqa bir hökmә möhür basıb, o biri
tәrәfә verir. İş o yerә gәlib
çatır ki, hökumәt dә onlara gülür.
Mәn deyirәm İranda bütün ruhani vә cismani
işlәr nә üçün gәrәk qaydasız
vә intizamsız olsun? Nә üçün
gәrәk elmi mәqamlar vә mülki
mәnsәblәr irsi olsun? Necә rәvadır ki, bir
adam, mәhz atası qazi olduğu üçün, heç
bir lәyaqәti vә sәlahiyyәti olmadan
qәzavәt kürsüsündә әylәşsin?
Yaxud birinin atası sәrtib imiş, ölәndәn sonra
onun әlini ayağından ayırd edә bilmәyәn
on sәkkiz yaşlı oğlu nә üçün
gәrәk sәrtib olsun? Bunların hamısı
millәtin vә mәnim vәtәn
qardaşlarımın hüququdur ki, tapdalanır.”
Molla dedi:
“Ağa can, sizin fәrmayişinizә
görә gәrәk millәtin bütün
ülәması xanәnişin olsun.”
İbrahim bәy dedi:
“Әstәğfürullah, mәn nә
müşavirәm, nә dә ixtiyar sahibiyәm,
hökmüm vә nüfuzum da yoxdur. Amma milli
tәәssüb belә yerlәrdә mәni sakit
dayanmağa qoymur, nahaq vә düzgün olmayan
sözlәrә cavab vermәyә vadar edir. Hökmü
nüfuzlu olan böyüklәrin icazәsi ilә әrz
edirәm ki, bu gün bizim әlimizdә bütün ilahi
ehkama şamil olan bir qanun yoxdur.... Bu gün hökmlәr
әqli vә әnәnәvi dәlillәrә
әsaslanır. Bizim hәr şeydәn artıq
şәri ehkam vә qanunları icra edәnә
ehtiyacımız var. Әvvәlcә onu axtarıb
tapmalıyıq. Onu tapmaq yolu da belәdir ki, bütün
alimlәr mәrcәinin hökmü ilә millәtin
tәqva sahibli ülәmasının böyük bir
mәclisi tәşkil olunsun. O mәclis
vilayәtlәrin böyüklüyü vә
şәhәrlәrin әhalisi nisbәti ilә
camaatın әrizәsinә yetişmәk vә
hüququnu ayırd etmәk üçün hәr vilayәt
vә şәhәrә neçә nәfәr alim
lazım olduğunu müәyyәnlәşdirәr.
Bunu müәyyәnlәşdirdikdәn sonra ümumun
mәrcәi olan rәisin yanında öz
danışıq qabiliyyәti vә fәsahәti,
dәyanәti vә allah tanıyanlığı, elmi
vә şәriәt ehkamına bәlәdçiliyi
ilә üstün mövqe tutan alimlәr seçilib oraya
göndәrirlәr. Hüquqa ticarәt
mәsәlәlәrinә şamil olan fiqh
kitablarını da sadә vә asan fars dilinә
tәrcümә edib, nәşr etmәk lazımdır
ki, hәr kәs onları oxusa, özünә aid
hüquqi mәsәlәlәrdәn müәyyәn
dәrәcәdә baş çıxarsın. Belә
olduqda, mәmlәkәtin adil qazisi tәrәfindәn
verilәn hәr bir hökm öz-özünә icra
olunar.... İndi millәt alimlәrinin pak şәriәt
ehkamını hiylә vә tәzvir yolu ilә
pozmaları vә "hiyleyi-şәri"
sözünü dilә gәtirmәlәri tam
insafsızlıqdır. Mәgәr allah hәr bir şeyi
bilmir? Ona nә kimi hiylә işlәtmәk olar? Bunlardan
әlavә, mәgәr elm dörd arşın bezdәn
ibarәtdir ki, hәr kәs onu başına sәrisә
biz dә onu alim tanıyaq, ona alimlәr kimi qulaq asaq? Elmin mәsnәdindә
әylәşәnin gәrәk mәlumatı,
tәqvası vә hәr bir şeyi o müqәddәs
mәqamın şәnindә olsun. Әks tәqdirdә
ona alim demәk mümkün deyil.”
Bu vaxt ev sahibi söhbәtә
qarışıb İbrahim bәyә dedi:
“Sizin milli tәәssübdә bu
qәdәr inad göstәrmәyinizin mәnası
yoxdur. Camaatın eybini gözünün içinә
demәkdәn, xalqın qәbahәtlәrini aşkara
çıxarıb, böyük-kiçiyә irad tutmaqdan
heç bir sәmәr hasil olmaz. Yalnız sәbәbsiz
yerә camaatı özünüzә düşmәn
edib, hamını özünüzdәn
qaçırmış olarsınız. Qanınızı
bica yerә qaraltmayın, dilinizin qılıncını
qınında saxlayın -- “Palaza bürün, elnәn
sürün!””
İbrahim bәy dedi:
“Möhtәrәm qonaqçı,
әvvәla siz özünüz yaxşı bilirsiniz ki, bu
sözlәri demәkdәn mәnim heç
kәslә qәsd-qәrәzim yoxdur. Mәn
şәxsәn hamı ilә müdara etmәk
fikrindәyәm. Bu sözlәri mәnә dedirәn
yalnız milli tәәssüb vә vәtәn
dәrdidir. Hәr kәs bu xoşagәlmәz vәziyyәti
görüb sükut elәsә onun adını
vәtәnpәrvәrlәrin sırasından
çıxarmaq lazımdır. Mәnim alәmimdә
elә bir adam mәnhus "mәnә nә"
lәfzini işlәdәnlәrin
cәrgәsindәdir ki, mәn bu
sәyahәtnamәmin neçә yerindә onların
adını lәnәt vә nifrәtlә yad
etmişәm. Әgәr bütün
hәmvәtәnlәrimiz әlli ildәn bu
tәrәfә şәxsi mülahizәlәri bir
tәrәfә atıb pisә-pis,
yaxşıya-yaxşı desәydilәr, bu gün bir
çox yaramazlıqlar aradan qaldırılardı, indi
artıq bu bәdbәxt millәt bir ovuc
fәrraşbaşı, darğanın әlindә
әsir olmazdı, savadsız mәktәbdarlar, cahil mollalar
bizim ixtiyarımızı öz әllәrinә ala
bilmәzlәr.
Mәlumdur ki, bir millәtin arasında pis
adәtlәr vә әxlaqa zidd әmәllәr
büruz etdikdә o millәtin aqil adamları hәmin
adәt vә әmәllәrin qәbahәtini
açıb göstәrmәsәlәr onlar
ümumilәşәcәk vә o millәt getdikcә
әcnәbilәrin
tәnә-tәmәsxürünә mәruz qalacaq,
onun etibarı vә şәrәfi dost-düşmәn
arasında mәhv olub aradan gedәcәkdir. Demәli,
millәtin bilikli vә ağıllı adamlarının
vәzifәsidir ki, xalqın bütün nöqsanları
vә eyblәrini, bәdәmәllәrin tutduqları
mövqelәrdәn asılı olmayaraq, açıq
şәkildә söylәsinlәr. Belәliklә
dә pis әmәl sahiblәri öz eyblәrini
eşitdikdә ağıla gәlsinlәr, yaxşı işlәrә
can atsınlar, qәbahәtә mürtәkib olmaqdan
çәkinsinlәr. Belә olduqda tәdricәn
yaxşılıq pisliyin yerini tutar, xoşagәlmәz
cәhәtlәr getdikcә aradan qaldırılar.
Mәn necә sakit oturub demәyim ki,
müqәddәs islam dini bizi әdalәtә,
bәrabәrliyә çağırmışdır.
Bizim hakimlәr vә qazilәr şikayәtlәrә
yetişәndә hәqqaniyyәtlә hökm
vermәlidir, birinin xatiri üçün vә ya
rüşvәt tamahı ilә allahın,
peyğәmbәrin buyruğunu unudub, mәzlumların
haqqını bilә-bilә tapdalamamalıdırlar.
Bütün bu xilaf işlәrdәn sonra
müsәlmanlıq iddiasında olub demәmәlidirlәr
ki, biz axirәz-zaman peyğәmbәrin
ümmәtindәnik. Misirdәn bir neçә
mötәbәr İran taciri vardır. Onların
vücudu, doğrudan da, millәtin iftixarına sәbәb
olur. Tez-tez dәyişilәn İran mәmurları onlara
o qәdәr tәzyiq göstәrdilәr ki,
әlacsızlıq üzündәn xarici
dövlәtlәrin himayәsi altına
keçmәyә mәcbur oldular. Bu
biçarәlәrin nә tәqsiri var idi ki, öz
dövlәtlәrindәn üz çevirib,
әcnәbi bayrağının altına keçmәli
oldular? Mәgәr İngiltәrә
mәlәkәsi onları dәvәt elәmişdi,
yaxud rus imperatoru onlar üçün mәvacib, maaş
kәsdirmişdi? Heç bir nәfәr onlardan soruşdu
ki, nә üçün tәbәәliyinizi tәrk
etdiniz? Nә elәsinlәr, dadlarına çatan yoxdur.
Tәbәәlәr yalnız mülki hüquqdan deyil,
bәşәri hüquqdan belә mәhrumdurlar. Hәr
şәhәrdә bir neçә hökumәt var,
hәrәsi dә bir bәhanә ilә xalqı
çapır. Rәiyyәtdәn kimin haqqı var ki, firon
xasiyyәtli hakimlәrin başdan-ayağa zülmdәn
ibarәt olan hökmlәrinә etiraz edib desin ki, bu nә
üçün belәdir. O saat başına bir qapaz
çaxıb, muzdunu ovcuna qoyacaqlar. Haqq tamamilә
tapdalanıb aradan getmişdir. Hakimlәrdәn hәr
birisinin könlü necә istәyir elә dә edir.
Kimin ki, qәlyanbaşısı qızıldan, iki
nәfәr pişxidmәti, dörd nәfәr
fәrraşı, bir dә tirmә cübbәsi oldu
xalqın canının, malının sahib-ixtiyarı olacaq.
İndi iş o yerә gәlib çatmışdır ki, ülәmanın
çoxu da özlәrini hakimlәrә oxşadıb
cәlal, dәbdәbәdә onları da
keçmişlәr. Böyüklәrdәn
rәiyyәti çapıb talamaqla daha rәhmsiz olanı
bacarıqlı vә lәyaqәtli hesab olunur.
Ürәyindә az-maz allahdan qorxusu olan
bacarıqsız vә aciz adlandırılır. Hansı
axundun әmmamәsi yekә, qolunun dәstәyi uzun oldu,
alimlәrin alimi sayılır. Yalan toxunmaqda daha artıq
cәsarәtli olan bir adam әn qüdrәtli şair
hesab olunur.
Siz elә xәyal etmәyin ki, mәn
vәtәndә gördüyüm xoşagәlmәz
cәhәtlәrin hamısını yazmışam. Yox,
әziz canınıza and olsun, çoxlarına göz
yummuşam. Yәni әslindә özüm dә
bezikmişdim. İcazә versәniz onlardan birini sizә
nәql edәrәm. Günlәrin birindә
mötәbәr bir yerdә qonaq idim. Yәni mәni bir
dostum vasitәsi ilә oraya
çağırmışdılar. Mәclisә daxil
olduğum vaxt otaq ağzınadәk dolmuşdu.
Qapının ağzında hamıdan aşağıda
әylәşdik. Әslindә elә bizim yerimiz ora idi.
Çünki mәclisdәkilәrin hamısı
mәşhur ülәma, böyük xanlar vә
mötәbәr tacirlәrdәn ibarәt idi. Bir vaxt
gördüm on-on iki nәfәr әli
qәlyanlı-çubuqlu sәs-küylә, dallarınca
qorxunc düşmәn atlıları gәlirlәrmiş
kimi, tәlәsә-tәlәsә otağa daxil
oldular. Otağın içindә dә hәr birisi
özünü qabağa vermәk istәyirdi. Belә ki,
az qalırdı bir-birlәrinә toxunub
yıxılsınlar. Onların hәrәkәtindәn
otağın dәr-divarı titrәyirdi. Mәn
tәәccüblә bu vәziyyәtә
baxırdım. Qәlyan-çubuqları ağalara
payladılar. Qәlyanlar çәkildikdәn sonra
yenidәn onları götürüb bayıra
çıxdılar. Bu vaxt gördüm qәhvәxanadan
qalmaqal sәsi gәlir. Hey qәliz söyüşlәr,
ağır yamanlar idi ki, müxtәlif sәslәrdә
rәddü bәdәl olunurdu. Mәn bu
küçә bazar söyüşlәrini
eşitdikdә tәәccüblәndim. Mәclis
qurtarandan sonra evә qayıdarkәn dostum yolda dedi ki, o
hay-küy, yaman-söyüş ağaların
nökәrlәri arasında rәddü bәdәl
olunurdu. Çünki onların hәr birisi istәyirdi ki,
öz ağasına o birilәrdәn әvvәl
qәlyan versin. Ona görә ki, hәr kәsin qәlyanı
әvvәlcә mәclisә gәtirilsә bu onun
mәqamının vә şәninin yüksәkliyi
әlamәtidir. Ağaların özlәri dә nökәrlәrindәn
elә bunu gözlәyirlәr. Mәhz buna görә
dә belә mәclislәrdә hәmişә
qabağa düşmә üstündә
nökәrlәr arasında qalmaqal olur. Hәtta çox
vaxt iş yaman-yoğuzdan döyüşmәyә
çәkir. Belә bir vәziyyәt, sizin bu gün
gördüyünüz kimi, ağalara әslәn tәsir
etmir, sәhldir ki, heç üzlәrinә belә
gәtirmirlәr.
İndi özünüz insaf elәyin,
görün bizim bәdbәxtliyimiz nә
dәrәcәyә gәlib çatmışdır.
Millәtin başçıları bu kimi uşaqcasına
oyunlarla mәşğul olduqda daha avamdan nә
gözlәmәk olar? Başqa millәtlәrin
başçıları nә ilә
mәşğuldurlar, bizim ruhani vә dünyәvi
başçılarımızın fikri nәyә
mәşğuldur? İndi ki, zaman millәtә aid
işlәrin hәllini bu ağaların iradәsinә
tapşırmışdır, onlar insanlıq vә
tәrbiyәnin iqtizasınca xoşrәftar,
tәvazökar olmalı, başqalarını da bu
xasiyyәtlәrә malik olmağa çağırmalıdırlar.
Onlar mәzlumların, haqqı tapdalanmışların
dadına çatmalı, millәti birliyә,
qardaşlığa sövq etmәlidirlәr. Ancaq onlar
belә etmirlәr. Hәvavü hәvәs
üzündәn, heç bir mәqul sәbәb olmadan,
bir dәstә avam camaat arasında
düşmәnçilik törәdir, özlәri
dә bir-birlәrinә kin-küdurәt
bәslәyirlәr. Özlәri xirtdәyә
qәdәr şәxsi-qәrәz bataqlığına
batdıqları halda әdalәt vә insafla hökm
vermәyә daha haradan fürsәt tapacaqlar? Onlar
mәzlumun dadını zalımdan necә ala
bilәcәklәr? Millәt ülәmasının
әsas mәqsәdi xalq arasında әdalәti
bәrqәrar etmәk, birlik vә ittihadı
möhkәmlәndirmәkdәn ibarәt
olmalıdır. Çünki yeri-göyü yaradan allahın
peyğәmbәrlәri göndәrmәkdә
mәqsәdi öz bәndәlәri arasında
әdalәti bәrpa etmәk mәzlumların dadına
çatmaqdan başqa bir şey olmamışdır.
Neçә il bundan qabaq Misirdә
İranın mәşhur әdiblәrindәn biri
mәrhum atama bu haqda bir şer oxudu. Mәn dә o şeri
әzbәrlәmişәm. Allah o şer deyәnә
qәni-qәni rәhmәt elәsin. Çox
yaxşı demişdir. Yersiz olmadığına görә
istәyirәm hәmin şeri sizә oxuyam, şayәd
tәsir elәyә.
Şer budur:
Şaha qüdrәt verdi o adil tanrı,
Әdalәt elәsin ölkәdә
barı,
Çatmasa padşah xalqın dadına,
Çatmayacaq xaliq onun dadına.
Әdalәtlә etdi sәninlә
rәftar,
Әdalәt sәninlә olsun
gәrәk yar.
Mәzlumun dadını sәn bu gün
eşit,
Sorğu-sual günün unutma, yad et.
Adil ol, bil yәqin, o ulu tanrı
Әdl üçün göndәrdi
peyğәmbәrlәri.
Dünyada әnbiya bir iş
gördülәr:
Әdalәt binasın
möhkәmlәtdilәr,
Әdalәtlә olar mәmlәkәt
abad,
Dünya әdalәtsiz olardı bәrbad.
Zülm edib nәsihәt qәbul
etmәsәn,
Onda get Babilә, Mәdainә sәn.
Nәzәr sal şahların qәsrinә
bir an,
Ya kәrpicdәn olsun, ya da poladdan,
Әdl ilә ucalan daima durur,
Zülm ilә tikilәn tarmar olur.”
İbrahim bәy şeri oxuyub qurtarandan sonra
molla dedi:
“Elә şer demәyin özü
böyük günahlardan biridir. Mәn belә
sözlәrә qulaq asmaram.”
İbrahim bәy cavab verdi:
“İndi ki, siz qulaq asmırsınız,
hәm dә sizin etiqadınıza görә, şer
demәk günahdır, onda mәn başqa bir şer dә
oxuyaram. Bu şeri şair o adamların haqqında deyibdir ki,
savadları yoxdur, amma özlәrini alim cildindә xalqa
göstәrirlәr. Yaxud elmlәri var, ancaq ona
әmәl etmirlәr. O şer budur:
Fahişәyә bir şeyx dedi:
sәrxoşsan,
Hәr gecә bir kişi ilә sәn
xoşsan!
Qadın dedi: Hәr nә desәn
elәyәm,
Bәs sәn özün göstәrdiyin
kimisәn?
Bu şeri eşitdikdә molla hirslәnib
dedi:
“Ülәma haqqında füzulluq
elәmәk sәnә borc deyil!”
İbrahim bәy dedi:
“Cәnab ağa, özlәrinin
yüksәk mәqamlarının hörmәtini dәrk
edib, o müqәddәs mәsnәdin heysiyyәtini
qoruyan alimlәrdәn bәzisini mәn tanıyıram.
Allahdan istәrdim ki, mәnim ömrümü
qısaldıb, onların ömrünün üstünә
qoysun. Әgәr o müqәddәs vücudlar aramızda
olmasaydılar, biz tamamilә mәhv olardıq. Bizim
varlığımız onların әziz vücudundan
asılıdır. Mәn burda göstәrib arpa
satanları, alimi-biәmәllәri, yaxşıların
adını korlayan bәzi bәdnamları deyirәm.”
Molla dedi:
“Bunlar nә sözdür, alimlәrin
hamısı bir cürdür, aralarında heç bir
tәfavüt yoxdur. İndi ki, sәn ülәmanın
adını hörmәtsizliklә yad elәdin,
mürtәdsәn, bütün nicat qapıları sәnin
üzünә bağlıdır.”
İbrahim bәy dedi:
“Mürtәd o adamdır ki, elmi yoxdur, amma
özünü alim paltarında camaata göstәrir. Bizim
vә bütün iranlıların başına
gәlәn bәlaların әsil baisi elә bu
naxәlәflәrdir.”
Ev sahibi deyir: Gördüm
"mürtәd" sözünü eşidәn kimi
İbrahim bәyin sifәtinin rәngi dәyişildi,
әl-ayaqı titrәmәyә başladı, gözlәri
bәrәldi. Sonra dedi:
“Elә böyük bir mәmlәkәti
bu kimi sözlәr xarab qoymuş, qocaman, güclü bir
millәti ayaqdan salmış, xalqı mәişәt
elmini öyrәnmәyә qoymamış,
cәhalәti bütün ölkәdә
hakimi-mütlәq elәmişdir. Bu sözlәr xalqı
yoxsulluğa, fәlakәtә salmışdır. Elmi
"Zәrәbә Zeydün Әmrәn"
qәlәmә verib, camaatı mәmuli elmlәri
vә fәnlәri öyrәnmәyә qoymadılar.
Belә ki, hәr tәrәfdәn bir adam baş
qaldırıb, şöhrәtpәrәstlik vә
mәqampәrәstlik üzündәn
müqәddәs vә pak şәriәtin bir para
qanunlarını dәyişdirmәyә cәsarәt
etdilәr vә müxtәlif adlarla özlәrini
irәliyә soxdular. Biri dedi: "mәn
şeyxiyәm", başqası cәsarәtlәnib
ondan daha yüksәk iddialara әl atdı. Dedi:
"mәn babiyәm". Camaat da cәhalәt vә
nadanlıq üzündәn onların
çağırışına
sәs verib, dörd tәrәfdәn
başlarına toplaşdı....”
İbrahim bәy burada özündәn
çıxıb, oturduğu yerdәn dizi-dizi mollanın
yanına qәdәr gedib dedi:
“Siz o adamlarsınız ki, elmi
mübahisәlәr zamanı cәhalәt
üzündәn kitabları bir-birinizin başına
çırpıb, ağzınıza gәlәn
hәrzә-hәdyanı danışırsınız. Elm
öyrәnmәk dava istәmir. Bunların hamısı
cәhalәt әlamәtidir. Elә bu alim
görkәmli cahillәr millәtin dövlәtdәn, dövlәtin
millәtdәn ayrılıb, bir-birindәn zәhlәsi
getmәsinә sәbәb olmuşlar. Mövhum
kimyagәrlik mәşqinә düşmәyin,
arsızlığa düçar olmağın, tiryәk
çәkmәyә adәt etmәyin sәbәbi
ancaq әhalinin mәişәt elmindәn
xәbәrsizliyidir....”
İbrahim bәyin sәsi get-gedә
ucaldı. O qәdәr qışqırdı ki,
ağzı qızmış nәr dәvә kimi
köpüklәndi. Hәrarәtinin
şiddәtindәn hey tәr tökürdü. Mәn
onun bu halәtini görüb mat qalmışdım.
İbrahim bәy dedi:
“Axı mәn hansı külü
başıma әlәyim! Bu adam alimlik iddiasında
olduğu halda iki kәlmә hәqq söz
demәyimә görә mәni mürtәd
adlandırdı.”
Bunu deyib birdәn iki әlli başına
vurdu. Papağını çıxarıb dәli kimi
yerә çırpdı. Papaq yerdәn qalxıb
yaxınlığında olan çırağa dәydi.
Çıraq düşüb sındı, nefti yerә
dağıldı. Neft piltәdәn alışdı.
Bircә anın içindә otağın hәr
tәrәfini şölә bürüdü. Bu
çәkiş-bәrkişdә mәn böht
alәmindәn özümә gәlib gördüm
İbrahim bәy huşunu itirmiş halda düşüb
qalmışdır. Otağın da fәrşi od
tutmuşdu. Var gücümlә qışqırdım:
"Uşaqlar, gәlin, yandıq!"
Yusif әmi ilә nökәrlәr
gәldilәr. Mәn Yusif әmiyә dedim:
“Sәnin başına dönәrәm,
İbrahimi tez otaqdan çıxarın, oddan xilas elәyin,
otaq yansa da yanıb, becәhәnnәm!”
İki-üç yandan
kömәklәşib İbrahimin cәsәdini
bayıra çıxardıq. Bu әsnada molla istәdi
qaçıb öz canını oddan qurtarsın.
Әtәyi yanmağa başladı. Qışqırıb
dedi: "Yandım, amandır, su, su, su!" Mәn dә
qışqırıb ucadan dedim: "Yanğın var!"
Qonşular tökülüb gәldilәr.
Hәr tәrәfdәn odun üstünә su
sәpmәyә başladılar. Birdәn gördüm
otağın pәrdәsi alışdı. Alov
pәncәrәnin çәrçivәsinә,
otağın tavanına keçdi. Qışqırıb dedim:
"Pәrdәni çәkin,
çәrçivәlәri sındırın!"
Camaat pәrdәdәn tutub "Ya Әli,
ya Hәsәn, ya Hüseyn" deyib çәkdi.
Pәrdә yerә düşdü. Yanğın
söndü.
Kәnara vurdu dözüm pәrdəsin
könül, indi
Zəmanә pәrdә dalından
görәk nәlәr çıxarır!
SONLUQ
Bu sәyahәtnamәnin çap olunması
imkanını mәnә nәsib etmiş olan allah
şükr, olsun ki, vәtәn eşqi uğrunda
ağır zәhmәtlәrә, mәşәqqәtlәrә
qatlaşan bu hörmәtli başıbәlalı
sәyyahın yüksәk adını ruzigarın
lövhәsindә yadigar qoymağa müvәffәq
oldum.
Müqәddimәdә әrz olduğu
kimi, böyük zәhmәt vә mәxaric
istәyәn bu sәyahәtnamәnin nәşri
xüsusi qazanc üçün olmamışdır. Mәn
öz fikrimcә bu işi bir növ
vәtәnpәrvәrlik, millәtpәrvәrlik,
dövlәtpәrәstlik kimi hesab edib, onun bütün
zәhmәt vә mәxaricini könüllü olaraq öz
öhdәmә götürdüm. Qoy hörmәtli
oxucular onun mündәricәsinә insaf gözü
ilә baxsınlar, vәtәnin eyblәri vә
nöqsanlarını aradan qaldırmaq üçün
hümmәt göstәrsinlәr. Bәlkә dә
onların birliyi vә uca hümmәti
nәticәsindә getdikcә bütün
fәsadlarımız aradan qaldırıla, hәr bir
sahәdә islahat başlana.
Hazırkı vәziyyәtdәn
tamamilә mәyus olmaq da düzgün deyil. Çünki
millәtin sәyi vә әmәli müqabilindә
heç bir çәtinlik müqavimәt
göstәrә bilmәz. "Kişilәrin
hümmәti ilә dağı-dağ üstә qoymaq
olar" -- demişlәr. İşlәrin islahı
üçün әlbir hәrәkәt etmәk
lazımdır ki, çәtinliklәrә qalib
gәlmәk mümkün olsun.
Millәt başçılarının
xarlıq vә zәlilliyi özlәri üçün
rәva görmәyәcәklәrinә,
keçmişdәn ibrәt almaqla vәtәnin
xoşbәxt gәlәcәyi naminә ümumi
asayiş üçün lazım olan tәdbirlәri
işә salacaqlarına ümid bәslәyirәm. Bu
tәdbirlәrin sayәsindә әziz vәtәnimiz
hәqiqi mәdәniyyәt işığı ilә
aydınlığa çıxacaq, elm, hünәr,
әdalәt, bәrabәrlik nәsiminin
әsmәyә başlaması ilә cәhalәt
vә tәnbәllik buludları dağılacaq, yer
üzünün әn gözәl
nöqtәlәrindәn olan mәmlәkәtimizin
üfüqlәrindәn zülm vә әsarәt
silinib çәkilәcәkdir. Zülm vә cәfadan
bir әsәr qalmayacaq, bütün
şәhәrlәrdә, qәsәbәlәrdә,
әziz vәtәnimizin bütün
sәrhәdlәrindә dövlәt binalarının
üzәrindә әdalәt bayrağı
nәhayәt iftixarla dalğalanacaqdır.
Şәhәrlәrin mәrkәzindә dә
әzәmәtli imarәtlәrdә
yerlәşmiş әdalәt
mәhkәmәlәrinin qapıları bütün
әhalinin üzünә açıq olacaqdır.
Әdalәt mәhkәmәsi hakimlәrinin
nәzәrindә varlı, yoxsul, әsir, әmir
bәrabәr olacaqdır. Allah bәndәlәrinin
hüququ qoluzorluların tәcavüzündәn qorunacaqdır....
İndi baxın görün XII әsrin axırlarında
bizim babalarımızın
başı bu zülmkar hakimlәrin cәfasından,
darğa, fәrraşbaşı, fәrraş vә
onların quyruqlarının әluzunluğundan
nәlәr çәkmәmişdir. Yırtıcı
xasiyyәtli bir adamın sәrxoşluq alәmindә
elәdiyi bir işarә ilә onların canları,
malları mәhv olub
tәlәf edilirdi. Onlar mәmlәkәt vә
millәtin güclü düşmәnlәrinin
hücumundan olmazın әziyyәtlәrә
düçar olmuşlar.... Bu gün biz keçmiş
tariximizә baxanda
vәhşi tayfaların sevimli vәtәnimizdә
törәtdiklәri xarabalıqlara vә
babalarımıza qarşı mürtәkib olduqları
cinayәtlәrә görә mütәәssir
olduğumuz kimi,
әlbәttә, xәlәflәrimiz dә bizim
yaşadığımız dövrün tarixini
görәcәklәr. Belә olduqda, biz elә
hәrәkәt etmәliyik ki, özümüzdәn
onlara müsibәtnamә
miras qoyub getmәyәk. O zamanla indnki dövr arasında
çox fәrq var. O vaxt bütün yer üzünü bu
günә nisbәtәn vәhşilik
bürümüşdü. Tayfaların vә xalqların
daxildә vә xaricdә vuruşmaqdan, bir-birinin
qanını axıtmaqdan başqa bir işlәri yox idi.
Bütün yer üzәrindә tәrәqqi vә
mәdәniyyәt asarı görünmürdü. Buna
görә dә babalarımız o dağıdıcı
selin müqabilindә
möhkәm bir sәdd çәkә
bilmәdiklәrinә görә üzürlü
idilәr. Amma bu gün mәdәniyyәt
günәşinin işığı hәr
tәrәfә yayılmışdır. Hәr bir tayfa
onun işığından faydalana bilәr. Ona görә
dә gәlәcәk nәsillәr bizim
üzrümüzü heç bir vәchlә qәbul
etmәyәcәklәr.
İnsafla demәk lazımdır ki, bu gün
İrandan başqa heç bir mәmlәkәtdә bir
nәfәr mötәbәr tacir hәyasız bir
fәrraş tәrәfindәn tәhqir olunmur, onun
әlindә әsir deyildir. Hәr yerdә bir haqq-hesab
var. Hakimin dә, mәhkumun da ixtiyarı vә
vәzifәsi müәyyәn olunubdur. Ancaq İranda
belә deyil. İrandan başqa hәr bir ölkәdә
dövlәt vergisi әhalidәn bәrabәr
şәkildә toplanır. Bizdәn başqa hәr bir
dövlәtin tәbәәsi özünün
müәyyәn edilmiş vergisini vaxtlı-vaxtında
aparıb, xahiş-iltimasla hökumәtә tәhvil verir.
İrandan başqa hәr bir mәmlәkәtdә
dövlәt vә millәt vәtәni әlbir qoruyurlar.
İrandan başqa dünyanın heç bir yerindә ruhani
başçılar ölkәnin siyasi işlәrinә
dәxalәt etmirlәr. İrandan başqa yer
üzünün heç bir nöqtәsindә
müqәddәs mәkanlar, ülәmanın evi,
böyüklәrin tövlәsi oğrunun, әyrinin,
qatilin pәnahgahı vә sığınacağı
deyildir. Demәli, fürsәti fövtә
vermәdәn bütün bu xoşagәlmәz
vәziyyәtә son qoymaq üçün çarә
axtarmaq lazımdır. Bu deyilәnlәr nә
әfsanәdir, nә dә qondarma bir xәyal.
Hamının hәr gün gördüyü vә
şahidi olduğu hәqiqәtlәrdir. Bu yaramaz
vәziyyәti görürkәn dostlar kәdәrlәnir,
düşmәnlәr isә sevinirlәr.
Düşmәnlәr qәdim vә nәcib bir
millәtin yüksәk adını mәsxәrә
ilә çәkib, teatr tamaşaxanalarında bu
vәziyyәtin şәbehini çıxarırlar.
Rәvadırmı ki, bu qәdәr tәhqiri qәbul
edib, tәrәqqi vә mәdәniyyәtә
doğru bir addım atmayaq, bu yaramaz vәziyyәtin
islahına çalışmayaq?
Qorxuram dünyanın işığa
bürünmәsinә baxmayaraq, bu gün yenә dә
hәmvәtәnlәrimdәn bәzisi bu
sәyahәtnamәni oxuyandan sonra sәyyaha vә onu
çap elәyәnә qarşı istehza ilә
gülsün, bizi axmaq vә dәli adlandırsın.
Heç uzaq deyil ki, bәzilәri bununla da
kifayәtlәnmәyib, bizi mürtәd vә dinsiz hesab
elәsinlәr. Mәn hәr halda onları halal
elәyirәm, onlara dua elәmәkdәn başqa bir
söz demәyәcәyәm. Ancaq bunu tam cәsarәtlә әrz
elәyim ki, әgәr qırx-әlli il bundan qabaq
hәr bir mәzlum zalımın әlindәn
şikayәt edib fәryad qoparsaydı, zülmü
özünә vә özgәlәrinә rәva
görmәsәydi, zülmdәn kәnarda qalanlar
isә mәzlumların halına etinasız
yanaşmasaydılar, hәr bir sәyyah
yaxşıdan-pisdәn vә gördüklәrini
qәrәzsiz-mәrәzsiz yazıb nәşr
etdirsәydi, bu gün vәtәnimizdә olan bu dәrin
yaralar sağalmışdı, mәmlәkәt vә
millәt düçar olduğu
xәstәliklәrdәn şәfa tapmışdı.
Çox tәәssüflәr olsun ki, hamı
"mәnә nә" deyib keçdi. Ancaq çox
keçmәz, onlar görәrlәr ki, hәr nә
olub onların özlәrinә olubdur. Әgәr o vaxt әllәrini
uzaqdan oda tutmuşdularsa, indi özlәri odun içinә
düşmüşlәr.
İranın başçıları,
mütәfәkkirlәri, şair vә әdiblәri
o qәdәr xәrc-mәxaricdәn sonra Avropaya birinci
sәyahәtin mәmlәkәtә vә
millәtә heç bir xeyir vermәdiyini
nәzәrә alıb, әlbir şәkildә ikinci
vә üçüncü sәyahәtlәrin
qarşısını alsaydılar, mülayim
nәsihәtlәr vә tәsirli nәzm vә
nәsr ilә şahın niyyәtinә mane
olsaydılar, әlbәttә, Avropada hәdәrә
gedәn o pullar mәmlәkәtin xәzinәsindә
qalardı. Millәt dә o sәfәrlәrdә
törәnmiş biabırçılıqlardan qorunmuş
olardı. Heyf ki, bizim mәmlәkәtimizdә millәt
başçıları hәlә fikir azadlığı
vә qәlәm sәrbәstliyinin lәzzәtini
dadmamışlar. Onlar bilmirlәr ki, bu böyük nemәt
nә dәrәcәdә ölkәnin
abadlığına, dövlәt vә millәtin
başıucalığına sәbәb olar. Doğrudan da
çox tәәccüblü bir haldır ki, hamı bu
hәqiqәti dәrk edib etiraf etdiyi halda yenә dә
lәzzәtini bilmәk üçün onu hәyata
keçirib sınaqdan çıxarmaq istәmirlәr.
Tәәssüflәr olsun ki, bәdbәxtliyimizdәn
hәr bir işdә "mәnә nә" deyib
keçirlәr. Tәrәqqi vә mәdәniyyәtә
can atmaq insanın vәzifәsidir. Nә kimi yollarla
olur-olsun, әdәb vә insaniyyәt dairәsindәn
kәnara çıxmamaq şәrtilә xәyal, fikir vә
qәlәm azadlığına nail olmaq lazımdır.
Yalnız bu yolla başqa mәdәni xalqlar arasında
başıucalıqla yaşamaq hüququna malik olmaq
mümkündür. Әgәr bunun xilafına rәftar
edilәrsә, әcnәbi millәtlәrin
nәzәrindә xar vә zәlil olacağıq,
necә ki, bu gün olmuşuq. Bu mәtlәbin heç bir
subuta ehtiyacı yoxdur.
Qәrb ölkәlәri xalqlarının
nә kimi nailiyyәtlәr әldә etmiş
olduqları vә nә dәrәcәdә
yüksәk iftixarla yaşadıqları gün kimi
aşkardır. Onlar bizim kimilәri heç adam yerinә
dә qoymurlar. Onların tәrәqqisinin
sәbәblәrini düzgün aramış olsaq, fikir
vә qәlәm azadlığından başqa bir şey
tapa bilmәyәcәyik. Mәlumdur ki, layiqincә
tәhsil edәn, tәrbiyә olunan, müasir elm vә
fәnlәri lazımınca mәnimsәmiş olan bir
millәt fikir vә qәlәm azadlığına da
malik olsa, xoşbәxtlik hәr tәrәfdәn o millәtә
doğru ikiatlı çaparaq gәlәr. Biz şam,
şәkәr mәsrәf elәmәk
mәcburiyyәtindә olub, mahud çit paltar geymәli,
kağız işlәtmәli olduğumuz bir halda
bunları istehsal edәn sәnayeni dә
öyrәnmәliyik. Bu sәnayeni öyrәnmәk
isә elmsiz mümkün deyil. Elm olandan sonra da
әmin-amanlıq vә әdalәt lazımdır. Fikir
vә qәlәm azadlığı olmadan isә
bunların heç biri heç kәsә
müyәssәr olmamışdır.
Qәrb ölkәlәrindә
qәlәm sahibi olan hәr bir kәs lap dәli olsa
belә, milli mәnafe naminә bir mәqalә yazıb
qәzetlәrә versә, onun sabahı günü
millәtin bütün ağıllı adamları o
dәlinin mәqalәsini oxuyacaq, mәqul bir şey
nәzәrlәrinә çatdıqda ona әmәl
edәcәklәr. Әks tәqdirdә üzlәrini
turşutmadan, qaşqabaqlarını tökmәdәn onun
üstündәn keçәcәklәr. Bizim
ölkәdә isә bunun tәrsinәdir. Bir
ağıllı adam bu xüsusda bir söz desә vә ya
yazsa, fikir mәhdudluğu vә hövsәlәsizlik
üzündәn qışqır-bağır salıb
deyәcәklәr: "Baba, dünyada belә şey ola
bilmәz". Hәm dә o qәdәr hay-küy
salacaqlar ki, ağıllını da dәli
edәcәklәr. Bizimlә Qәrb millәtlәri
arasında fәrq ondan ibarәtdir ki, bir adam bir söz
deyәndә, lap ağlasığmaz bir fikir olsa belә,
onlar axıra qәdәr qulaq asacaq, sonra o xüsusda öz
fikirlәrini bildirәcәklәr. Biz isә bu
yarı-yarımçıq düşüncәmizlә,
ölçmәdәn, biçmәdәn, o adamın
sözünü yarıda kәsib qışqıracağıq
ki, bu, mahaldır, ola bilmәz. Fikir söylәyәn adam
dünya malından mәnim kimi әliboş olduqda
mәsәlә xüsusilә aydındır. Bundan
әlavә, birinin bәxti yar olsa vә öz faydalı
sözünü bütün bu çәtin
mәrhәlәlәrdәn keçirә bilsә
belә, müftә afәrindәn başqa ona vә millәtә
bir xeyri olmayacaq. Bilmirәm fikir vә qәlәm
azadlığının dövlәtә vә
millәtә nә kimi bir zәrәri ola bilәr ki,
danışanların dilini bağlamış, yazanların
qәlәmini sındırmışlar. Görünür,
azadlığın mәnasını dürüst başa
düşmәmişlәr. Bәli, dövlәt vә
millәtә xәyanәt edәn hәr bir
qәlәmi, әlbәttә, sındırmaq
lazımdır. Elәcә dә adamlara iftira deyәn,
onun-bunun heysiyyәtinә toxunan hәr bir ağızı
da qıfıllamaq lazımdır. Ancaq bu o demәk deyil ki,
zalım hakimi tutub tәnbeh etmәk әvәzinә onun
özbaşınalığını yazıb ifşa
edәn bir bәdbәxt qәzeti qadağan
edәlәr. Bir para cahil tәәssübkeşlәr
fikir mәhdudluğu üzündәn deyirlәr ki, bu
eyblәri vә qәbahәtlәri kağız
üzәrinә gәtirmәk vә
әcnәbilәrә göstәrmәk milli
qeyrәt vә tәәssübün yoxluğu
әlamәtidir. O yazıqlar elә xәyal edirlәr ki,
bizim mәmlәkәtin idarә vәziyyәtindәn,
hakimlәrimizin zülmündәn, başqalarının
әxlaq pozğunluğundan әcnәbilәrin
xәbәri yoxdur. Allaha and olsun, onların bu fikri
tamamilә batil bir xәyaldır. Hal-hazırda bizim heç
bir şeyimiz әcnәbilәrdәn gizli deyil. Onlar bizim
nöqsanlarımızı bizim özümüzdәn
yaxşı bilirlәr. Bundan әlavә, bütün aqil
adamların qәnaәtinә görә hәr kәs
bu eyblәrin üstünü örtsә dinә,
dövlәtә, mәmlәkәtә vә
millәtә xәyanәt etmiş olar.
Sәnin xeyirxahın o kimsәdir ki,
Desin yol üstündә filan tikan var....
Doğru danışana ona görә
sәdaqәtli adı vermişlәr ki, sәninlә
doğru danışsın, sәnin eyblәrini
üzünә söylәsin, sәni o eyblәrdәn
çәkindirmәyә çalışsın.
Әgәr bu sifәtdә bir adam tapsan onun
әtәyindәn tutub buraxma, çünki o sәnin
sәdaqәtli dostundur.
Demәli, mәlum olur ki,
vәtәninә mәhәbbәti olan,
vәtәndaşlarını sevәn hәr bir adam
vәtәndaşlarında bir çatışmayan cәhәt
gördükdә mülayim dillә onlara deyib
göstәrmәlidir. Ola bilsin o sözlәrin biri
tәsir etsin, camaat xoşagәlmәyәn
işlәrdәn getdikcә әl çәksin,
nadanlıq vә cәhalәtin sәmәrәsi olan
zülm vә nadürüstlük aramızdan
qaldırılsın, onun yerindә düzlük vә
әdalәtin tәntәnәsi başlansın.
Bu günәdәk ömrünü
zalımlara mәdh demәklә tәlәf edәn
şair vә yazıçılarımızın artıq
indi vәtәn eşqi, vәtәnpәrvәrlik
haqqında әsәr yazıb yaratmaq vaxtı gәlib
çatmışdır. Bir müddәt hәr bir
müsibәtә ağladığımız kimi, qoy bir
zaman da vәtәn mәrsiyәsi oxuyub ağlayaq. Ona
görә ki, әgәr vәtәnimiz olmasa, bizә
heç bir ayin vә mәrasim icra etmәyә icazә
vermәzlәr. O yazıçı vә şairlәr
uzun illәr boyu vәtәnpәrvәrlәri
mәzәmmәt edib hәcvә qoyduqları kimi, qoy
indi bir müddәt dә xainlәrin әmәlini
şerlә vә nәsrlә pislәsinlәr. Uzun
illәrdir ki, cәhәnnәm odundan qurtulmaq
üçün ağlayıb yalvarırıq. Gәlin bir
az da zülmdәn qurtulub, әdalәt vә insafa nail
olmaq haqqında dua edәk. Әsrlәr boyu
hәvayi-nәfs üzündәn bir-birimizlә
düşmәnçilik edib, aramıza nifaq
salmışıq. Gәlin bir neçә vaxt da
bütün xoşbәxtliklәrin ilk rәhni olan
mәhәbbәt vә qayğı ilә rәftar
edәk. Burada şah Abbasa nisbәt verilәn bir
mәsәli nәql etmәyi münasib
görürәm. Deyirlәr cәnnәtmәkan şah
Abbas Sәfәvi at üstündә bir yerә gedirdi. O
dövrün mәşhur alimlәrindәn zatı pak olan
Mir Mәhәmmәdbağır Damad vә yüksәk
mәqamlı Şeyx Bәhaüddin Amili dә şahı
müşayiәt edirdilәr. Şah Abbas o iki
möhtәrәm alimi sınayıb, aralarında
rәqabәt vә paxıllıq
olub-olmadığını yoxlamaq istәdi. Mәrhum Seyidin
atı çox atılıb düşür, oynayırdı.
Şah Abbas Şeyxin qulağına yavaşca dedi: "Seyidin
atı çox oynaqdır, belә atlar alimlәrin
şәninә uyğun deyil". Şeyx әrz elәdi
ki, "At öz minәnini tanıyıb bilir ki, nә
qәdәr alim vә böyük adamdır. Ona
görә ona nәsib olan xoşbәxtlikdәn
oynayır vә buna haqqı da var".
Bir qәdәr yol getdikdәn sonra o
tәdbirli padşah üzünü ali mәrtәbәli
Seyidә tutub dedi: "Şeyxin atı çox
tәnbәldir, addımını addımından qabağa
qoymaq istәmir. Şeyxin özü dә at minә
bilmir". Seyid cavab verib dedi: "Xeyr, Şeyxin atı
tәnbәl deyil, o qәdәr fәzilәt vә elm
yükünü onun necә çәkmәsi
tәәccüblüdür".
Padşah bu iki böyük alimin incә
vә gözәl sözlәrini eşitdikdәn sonra
deyir: "Allaha şükür ki, mәnim şahlıq
etdiyim dövrdә millәtin ülәması bir-biri
ilә bu dәrәcәdә mehribandır. Bunun
özü bütün millәt arasında birlik vә
mәhәbbәtin varlığına sübutdur".
Biz dә mehriban allahın dәrgahından
gecә-gündüz yalvarıb istәmәliyik ki,
mәmlәkәtin xarabalığı, millәtin
pәrişanlığına sәbәb olan nifaq vә
әdavәti bizim başçılarımızın
vә bütün hәmvәtәnlәrimizin
arasından götürüb, onları bir-birinә mehriban
elәsin. Belә olarsa, әl-әlә verib
vәtәnin abadlığı,
vәtәndaşların asayişi vә
başıucalığı üçün lazım olan
şәrait yaranar. Onda hamı birlikdә dövlәt
vә millәtin heysiyyәtini qorumağa başlar, bu
gün әlamәtlәri görünәn neçә
min illik sәltәnәtin zavala uğramasının,
öz xәlәflәrinin zillәtә vә
tәhqirә düçar olmasının
qarşısını alarlar. Belә olarsa, özlәri
dә bu beş günlük dünyada gözәl ad qoyub
gedәr, onları hәmişә yaxşılıqla yad
edәrlәr....
İ K İ N C İ
C İ L D
Düz yolla gedәnlәr öz
әxlaqlarını daim saflaşdırmağa
çalışmalı, tәkәbbür vә
özünü öymәkdәn
çәkinmәlidirlәr.
Әlqәrәz, İbrahim bәyin
sәyahatnamәsinin möhtәrәm oxucuları onun
işinin aqibәti intizarındadırlar.
Vәtәnpәrvәrlәr o vәtәn vurğunu
olan qeyrәtli cavanın vәziyyәtindәn
xәbәrdar olmaq üçün hәr yandan
mәktublar yazıb, peyğamlar göndәrәrәk
soruşdular ki, pәrdә düşdükdәn vә
yanğın söndürüldükdәn sonra o
ürәyi yanıqlı vәtәn didәrgini otaqdan
bayıra çıxarıldıqda öldümü,
xәstәlәndimi vә ya sәlamәt qurtardı?
Onun әli mehriban anasının әlinә
çatdımı?
Tәәssüb çәkmәyin
nә ilә nәticәlәndiyi, ölәn
günә kimi nә kimi müsibәtlәrә
düçar olması hamıya aydın olsun deyә o
qeyrәtli cavanın taleyinin sonunu Yusif әminin yazıb
qeydә almasına baxmayaraq, bir para
mülahizәlәrә görә, o nakam
vәtәnpәrvәrin sәrgüzәştinin
çap vә nәşr etdirilmәsindәn
sәrf-nәzәr olunmuşdu. Fәqәt
vәtәnpәrvәrlәr hәddindәn artıq
israr edib, o başıbәlalı, qeyrәtli cavanın
işinin aqibәtindәn xәbәrdar olmaq arzusunda olaraq
onun nәşrini tәkidlә xahiş etdilәr.
Hәtta millәtini sevәn
vәtәnpәrvәrlәrdәn biri iki yüz
tümәn pul göndәrdi; әsәrin çap
olunmasına iqdam edildikdә sәkkiz yüz tümәn
dә göndәrәcәk idi. Bu o demәkdir ki, o,
vәtәn yolunda, yәni bu qeyrәtli cavanın
başına gәlәn macәranın nәşr
etdirilmәsi yolunda min tümәn
xәrclәmәyә hazırdır.
Vәtәn övladları, İran
millәtinin qeyrәt vә hәmiyyәtdәn
mәhrum olduğunu tәsәvvür edәn
bәdbinlәrin düşündüklәri kimi deyildir.
İran xalqının tәbiәtindә qeyrәtsizlik
olması barәsindәki fikir әsassız vә
açıq bir iftiradır; belә ki, bu vәtәnpәrvәr
qocanın maddi qüdrәti vә sәrvәtinin nә
qәdәr olduğunu bilәn bir şәxs onun belә
bir sәrvәtә malik olmasına baxmayaraq, öz
ölkәsi vә vәtәninin inkişafı yolunda min
tümәni necә bağışlamasına
tәәccüblәnәcәkdir. Halbuki o, ad-san
vә şöhrәt tәmәnnasında deyildir vә
öz pulunu sonsuz bir cәsarәtlә
xәrclәyәrәk, belә tәhlükәli bir
işә әl atır. Onun bu әmәli aşkara
çıxarılarsa, qәrәzli şәxslәrin
qәzəbinә düçar olacağı da uzaq deyildir.
Xülasә, altı aydan sonra o qeyrәtli
şәxsin iki yüz tümәnini geri qaytarıb, bu
kitabı nәşr etdirә bilmәdiyimizә
görә üzr istәdik. Ancaq o cәnabın
bağışladığı mәblәğ elә bil
ki, bu kitabın çap edilmәsinә
xәrclәnmişdir. Sözü vә әmәli
düz olan belә insanların qeyrәt vә
hümmәtinә afәrin!
Sözü ilә ürәyi bir adama can
qurban!
Sözün qısası, dostlar üz vurdular
ki, o nakam cavanın İstambuldan Misrә gedәndәn
vә Misirdә olarkәn hәyatının
axırınadәk başına gәlәnlәr haqqında
Yusif әminin yazmış olduqlarını nәşr
edәm. Mәn isә bu işlәrdәn bir
müddәt boyun qaçırdım. Nәhayәt,
qeyrәt vә hümmәtin tәhrik olunmasına
sәbәb olan bir mәsәlә qulağıma
çatdı vә mәni o qeyrәtli cavanın
sәrgüzәştinin sonunu çap edib, onu
sәyahәtnamәnin birinci cildinә qoşmağa vadar
etdi. Yaxşı olar ki, hәmin kitabın nәşr
edilmәsinә sәbәb olan hәmin
mәsәlәni әziz oxuculara çatdıram.
Dostlarımdan biri hәr il iki dәfә
Misir vә İstambuldan Tehrana gedib, oradan İstambula vә
Misrә qayıdırdı. Bu günlәrdә o, Tehrandan
qayıtdıqda mәndәn soruşdu:
“İbrahim bәyin sәyahәtnamәsini
axtarıram, әgәr bir yerdә sorağın varsa
mәnә göstәr, alım.”
Dedim:
“Kimin üçün istәyirsәn?”
Dedi:
“Tehranda filan vәzirin evindә
düşmüşdüm. Onun arvadı mәnә
çox hörmәt göstәrdi. Nökәrlәri
gecәlәr vәzir üçün eşik hәyәtdә
köhnә, dağılmış bir kitab oxuyurdular. Mәn
dә qulaq asırdım. Bu kitabda qәribә vә
hәlә eşidilmәmiş mәsәlәlәr
yazıldığından vәzir gecәlәr onu oxumaq
vә ya dinlәmәklә mәşğul idi.
Başı elә qarışmışdı ki,
әndәruna getmirdi. Günlәrin birindә arvadı
ondan soruşdu:
“Filankәs, neçә gecәdir ki,
әndәruna gәlmirsәn?”
Vәzir dedi:
“Doğrusu budur ki, hacı filankәs bir kitab
oxuyur. Onu dinlәmәkdәn sәrmәst olmuşam.
Yeyib-içmәk, yuxu mәnә haram olubdur.”
Gecә vәzirin arvadı adam
göndәrdi ki, hacı kitabı gәtirib
әndәrunda oxusun. Kitabı apardıq. Xanım hacıya
buyurdu ki, kitabı gәrәk başdan oxuyasınız. O
da kitabı әvvәldәn oxumağa başladı.
Neçә gecә oxudu. Hörmәtli xanım gah
ixtiyarsız olaraq gülür, bәzәn dә
yaylıqla göz yaşlarını silirdi. O, kitabı
dnilәmәyә o dәrәcәdә alışmışdı
ki, bәzi vaxt şamı dörd-beş saat gecikdirirdi.
Qayıdan baş mәndәn tәkidlә xahiş
elәdi ki, kitabdan bir cild onun üçün alıb aparım.
Dedi ki, bu kitabı mәktәbә gedәn sәkkiz
yaşlı oğlum .... xan üçün kitabxanada saxlamaq
istәyirәm ki, boya-başa çatdıqdan vә
ağıla, kamala yetdikdәn sonra oxusun. Qoy bilsin ki,
İranda nә hәngamә imiş, elәcә dә
anlasın ki, İranda da, Qәrb ölkәlәrindә
olan mütәfәkkirlәr kimi,
mәsәlәlәri yazıb, İran
hökmdarlarını әxlaqca tәmizliyә,
işlәrdәki nöqsanları islah etmәyә
çağıran qeyrәtli adamlar olmuşdur....
Doğrusu, mәn bu möhtәrәm
xanımın sözlәrini eşitdikdә
tәәccüblәndim, әllәrimi göyә
qaldırıb dedim: "Allah, sәnә min şükür!
Ölkәmizin qadınları bu cür qeyrәtli vә
düşüncәli olanda gör kişilәri necә
olacaqlar!" Әslindә sәyahәtnamәni
qәlәmә almaqdan mәqsәd vә yalnız
fikirlәrdә intibah yaratmaqdan ibarәt idi. O
möhtәrәm qadında olan bu qeyrәt hisslәri
vәtәnpәrvәrlәrin nәzdindә
minlәrlә qızıl-gümüşdәn daha
qiymәtlidir. Bu xәbәri eşitdikdә bundan
әvvәl adı qeyd edilmiş şәxsin min tümәnini
qәbul etmәkdәn imtina etmәyimә baxmayaraq, bu
möhtәrәm xanımın yüksәk әfkarı
müqabilindә boyun
qaçırmağın çәtin olduğunu
görüb hümmәtә gәldim, "allaha
tәvәkkül" deyib, hәmin cildin çapına
vә nәşrinә başladım.
Hәrçәid sәyahәtnamәni
çap vә nәşr etmәkdәn mәqsәd
әvvәlcә bu idi ki, şayәd doğru yazan
qәlәmim müqәddәs vәtәnin
minlәrlә eyiblәrindәn birini
şişirmәdәn, mübaliğәyә yol
vermәdәn yazıb göstәrә bilsin. Ola
bilәrdi ki, bu, qüdrәt sahiblәrinin
nәzәrinә çatdıqda qeyrәt vә insaf
sahiblәri bu zәhmәtlәrin müqabilindә
mәni xeyir-dua ilә yad etsinlәr. Lakin
tәәssüflәr olsun ki:
"Sәhv idi әslindә bu
saydıqlarım".
İnsafsız, qәrәzli adamlar bu
xidmәti mәmlәkәt vә millәtin
asayişinә zәrәrli bir әmәl kimi
qiymәtlәndirdilәr. Sәyahәtnamәni qәti
surәtdә qadağan etdilәr vә bildirdilәr ki,
o, hәr kәsin әlindә göründüyü
tәqdirdә haman şәxs hәbsә alınıb
cәrimә olunacaqdır.
Ancaq bununla belә, bir neçә
nәfәri istisna etmәklә bütün millәt
sәyahәtnamәnin mündәricatını
alqışlayıb, onu tәsdiq etdi. Әsәrә
tutulan eyib yalnız bundan ibarәt oldu ki, onda nöqsanlardan az
yazılmışdı. Bu isә tәbiidir; çünki
İbrahim bәy filan şәhәri görmәmiş
vә o şәhәrdә olan filan әmәldәn
xәbәrsiz qalmışdır. Lakin bizim әsas
mәqsәdimiz bu idi ki, iş başında olanlar,
mәsul adamlar oxuyub bilsinlәr ki, orada yazılan
bütün qәbahәtlәr vә yaramazlıqlar
bütünlüklә onların vücudunda mövcud
olmuşdur. Onlar xalqın mәnafeyini öz xüsusi mәnafeyinә
zidd hesab etmişlәr, gәlәcәkdә vәzir
vә ya әmir olmaq, bununla da xәyali hörmәt
vә izzәt kәsb etmәk xülyası ilә
faydasız tәşәbbüslәrә әl
atmışlar, çünki yaxşı ad,
izzәti-nәfs, mәnәviyyat fikrindә
olmamış, şәrәfin mәnasını başa
düşmәmiş, opportunizmi özlәrinә
peşә edәrәk, adlarının
müqәddәs milli tarixdә sәbt olunması
üçün yaxşı şöhrәtdәn
ibarәt olan әbәdi hörmәt vә izzәtin
nәşәsindәn xәbәrsiz qalmışlar.
Qırx xәzinә ilә Qarun
köçdü dünyadan.
Yaxşı adla yaşar indi
Әnuşirәvan.
Yenә dә әrz edirәm: ey iş
başında oturanlar, ey padşahın
müqәrrәblәri, ey millәtin
başçıları! Özünüzә rәhminiz
gәlsin, bu yazılardan qorxmayın, xeyrinizә olmayan
işlәrdәn, mәslәhәtinizә olmayan
bәd әmәldәn çәkinin! Yәqin bilin ki,
siz nә qәdәr çalışsanız da bu
rәftarla hal-hazırda tutduğunuz mәqamlarda qala
bilmәyәcәksiniz. Әksinә, sizin
әmәliniz sizi hәr cür iftixardan mәhrum
edәcәkdir. Halbuki әlinizdәki qüdrәtlә
siz öz hörmәt vә qiymәtinizi elә
möhkәmlәndirә bilәrsiniz ki, mәqamdan
düşәndә iftixar vә asayişiniz iş
başında olan vaxtdan yüz qat artıq olsun. Sizin
tutduğunuz yolu istәr İranda, istәrsә dә
başqa ölkәlәrdә sizdәn
әvvәlkilәr dә tutmuşdular. Onların
aqibәtlәrinin necә olması barәsindә
diqqәtlә fikirlәşin. Onlar tam
biabırçılıqla iş başından götürülüb
qәzәbә düçar oldular, üstәlik
başlarını da uduzdular. Sizin taylarınız olan sabiq
osmanlı nazirlәri nә kimi zillәtә vә
fәlakәtә giriftar oldular?!.. Özünüz bir
yaxşı baxın görün alçaqlıq
üzündәn әn çirkin rәzalәti
әbәdi hörmәt vә izzәtdәn necә
üstün tutursunuz. Böyüklәr buyurmuşlar:
davamı olmayan bir şeyә könül bağlamaq
düzgün deyil. Sizin qәflәtiniz vә
özünüzü öymәyiniz İranı vә
İran dövlәtini mәhv edәcәkdir.
Dövlәtә hәr dörd tәrәfdәn üz
verәn tәhlükәlәrә nәzәr
salın. Özünüzә, bir dә on beş milyon
İran millәtinә rәhminiz gәlsin.
Qarşınızda çox çәtin bir iş
dayanır. Görün bu altmış illik
ömrünüzdә dövlәtin başını nә
kimi alçaq oyuncaqlarla qatmısınız vә
qatmaqdasınız. Siz mәmlәkәti vә millәti
idarә etmәk elmindәn zәrrәcә
xәbәrdar olsaydınız indi İran Yanoniyanın
yerindә olardı.... Bu
mәnasız qürur vә
özünüöymәlәrә ata-baba
şәrәfi, şәni vә nәcabәti adı
qoymaqla ancaq özünüzü aldadırsınız. Sizin
bu boş iddialarınız, dolaşıq
xәyalatınız tamamilә yanlış,
gәrәksiz vә iyrәncdir. Mәdaxil
lәkәsini әtәyinizdәn silin,
adınızı rüşvәtxorların
siyahısından çıxarın; onda sәrvәtiniz
vә gәliriniz
indikindәn dә artıq olar. Hәm dә bu
mal-dövlәt murdar yolla deyil, tәcrübә ilә
qanun vә şәrәflә qazanılan
sәrvәtdәn ibarәt olar. Firәngistan
nazirlәrinә fikir verin, görün hәr biri milyondan
dәm vurur. Bu barbarlıq, qanunsuzluq, intizamsızlıq
üçün nә mәnә, nә dә sizә
eyib tutmaq olmaz. Eyib burasındadır ki, siz әsla bu eyiblәri
aradan qaldırmaq niyyәtindә deyilsiniz. Eyib bundadır ki,
nöqsanlardan danışan adamın dilini kәsirsiniz, sizin
әmәllәrin qәbahәtini yazanların әlini
kәsirsiniz. Eyib burasındadır ki, qәlәm
azadlığını qadağan etmişsiniz. Bu kimi
eyiblәr hәr yerdә, hәr bir millәt arasında
İranda vә İran dövlәt
başçılarında olduğundan daha betәr imiş.
Lakin qәlәm azadlığı bütün bunlara son
qoydu. Rus Puşkin, fransız Volter, ingilis Con Stuart öz
millәt vә dövlәtlәri üçün
onların nöqsanlarını açıb göstәrmәkdәn
başqa bir iş görmәmişlәr. Haman ingilist Con
Stuart azadlığın mәnafeyini başa salmaq
üçün öz kitabında belә yazır:
"Canlılar alәmindә insan elә bir
növә mәnsubdur ki, gәrәk daim tәrәqqi
vә inkişaf etmәyә sәy göstәrsin.
Tәrәqqi isә fikir vә yüksәk
mәqsәdlәri söylәmәk
azadlığına malik olmadan mümkün deyildir. İnsan
öz әfkarını heç bir maneәyә rast
gәlmәdәn söylәmәlidir. Hәr kәs
nә istәyirsә, qoyun desin, düşüncәli
adamlar yanında onun sözlәri qәbul olunarsa
bütün millәtә vә camaata xeyri olar. Әks
tәqdirdә, bu sözlәri söylәnilmәmiş
kimi hesab edib göz yumun".
Siz başqa vәhşi vә barbar
millәtlәrin öz eyiblәrini qeyd etmәkdәn
çәkinmәdiklәrini vә öz
nöqsanlarını açıb
göstәrmәkdәn utanmadıqlarını
tәsәvvür edirsinizsә, bu sәhv bir tәsәvvürdür.
Siz Yaponiya әhalisinin otuz il bundan әvvәlki
vәhşiliyi vә barbarlığını görә
bilsә idiniz, onların o günkü halını bu gün
öz nöqsanlarını tәnqid etmәk
sayәsindә nail olduqları cәlal, şövkәt,
sәrvәt vә әzәmәtlә
müqayisә etmәk iqtidarında olsaydınız, elә
bu saat hal-hazırkı qanunsuzluqdan, intizamsızlıqdan
vә hәrc-mәrclikdәn әl çәkib,
hamı üçün bәrabәr olan qanun icrasına
başlardınız, mәnasız tәkәbbür
vә iddiadan әl çәkәrdiniz, bir yerә
gedәrkәn ardınızca әlli nәfәr
fәrraşın da yollanmasına, arxanızca bir neçә
atın yedәk çәkilmәsinә icazә
vermәzdiniz. Yalnız öz mәdrәsәlәriniz
vә maarifinizlә fәxr edәrdiniz, boynunuzda haqqı
olan millәti öz hüququndan mәhrum etmәzdiniz.
İnsafla deyin, әgәr bir adam sizә
Yaponiya, Koreya vә ya Çin hәrbi nazirliyini tәklif
edәrsә hansını qәbul etmәyi üstün
tutarsınız? Halbuki otuz il bundan әvvәl bu
ölkәlәrin üçü dә eyni
vәziyyәtә malik idilәr. İndi isә elmin
bәrәkәtindәn biri yüksәk
mәrhәlәyә çatmış, o biri isә
cәhalәt bәlası üzündәn
tәnәzzülә yuvarlanmışdır. Biri hakimdir,
o biri isә itaәtә mәhkum olmuşdur.
Әlbәttә, Parisdә bir frank verib 36
nömrәli bulvarın sәrgisinә tamaşa elәyib
görmüşsünüz ki, fransızlar
keçmişdә necә adam
öldürmüşlәr, onları necә
cәrimә edirmişlәr. Orada bu kimi adamların
hamısının heykәlini qoyub, tәrcümeyi-hallarını
yazmışlar ki, necә div tәbiәtli adamlar
olduqları hamıya mәlum olsun. Şübhәsiz ki, siz
İstambulda Sultan Әhmәd meydanını seyr
edәrkәn yengiçәrilәrin tamaşasına
gedibsiniz. Siz onların nә kimi әcayib-qәrayib
heykәllәrlә hökm verib allahın
bәndәlәrinә necә zülmlәr
etdiklәrini görübsünüz.
Әlbәttә, İspaniyada ispan
millәtinin mәnşәyinin nәdәn ibarәt
olduğu vә bu millәtin nәlәr etmiş olması
da sizin nәzәrinizә çatmışdır.
İndi onlar tam iftixar hissilә özlәrini bütün
әcnәbilәrә göstәrib deyirlәr: "görün
әvvәl nә idik, indi nәyik?" Onları bu
gözәl mәdәniyyәt dairәsinә fikir
vә qәlәm azadlığından, xeyirxahların
tәnqidindәn başqa bir şey gәtirib
çatdırmamışdır.
Sizin eyiblәriniz gün kimi aşkardır.
Hәm dә bu eyiblәr sizin özünüzdәn
başqa bütün dünya әhalisi üçün
büsbütün aydındır, bununla belә siz bu
eyiblәrin üzәrinә pәrdә
çәkmәk istәyirsiniz....
Bundan sonra yazılanlar bütünlüklә
Yusif әminin yazılarıdır ki, İbrahim bәyin
işinin aqibәtini, onun tәәssübünün
nәticәsini qәlәmә almışdır.
Yusif әmi әvvәlcә öz
tәrcümeyi-halını yazır
YUSİF ӘMİNİN
TӘRCÜMEYİ-HALI
Nökәriniz Yusif Abdulla oğlu öz
tәrcümeyi-halını müxtәsәr
şәkildә bu kitabın oxucularına nağıl edir:
Doğulduğum yer Tәbrizin rayonlarından
olan Tufarqan qәsәbәsidir. Әmim Tәbrizdә
sakin olduğuna görә, atam mәni doqquz yaşımda
Tәbrizә aparıb hörmәtli әmimә
tapşırdı ki, mәktәbә qoysun.
İstәyirdi onun nәzarәti altında dini elmlәri
öyrәnim. Sәkkiz il mәhәllә mәktәbindә
oxudum, dörd il dә mәdrәsәdә
tәlәbәlәr sırasında әylәşib
sәrf-nәhvi öyrәndim.
Nәstәliq xәttini dә yaxşı
yazırdım. İyirmi yaşıma çatdıqda
mәrhum atam tәhsil xәrcimin öhdәsindәn
gәlә bilmәdi. Mәni mәdrәsәdәn
çıxarıb, özü ilә birlikdә Tiflisә
apardı. Orada bir il qaldıq. Sonra mәrhum atamdan
İstambula getmәk üçün icazә istәdim.
İzn verdi. İstambula getdim. Orada bir
hәmvәtәnliyә rast gәldim. Әhvalımdan
xәbәrdar olduqdan sonra dedi:
“İstambul sәrmayәsiz adamın yeri
deyil, yaxşısı budur ki, Misrә gedәk.”
Onun dediyinә qulaq asdım. Misrә
gәldim. İki-üç ay ruzi qazanmaq üçün
çalışdım. Günlәrin birindә
mәnә dedilәr ki, İbrahim bәyin atası
Hacı ... yә bir mirzә lazımdır. Yanına getdim.
Mәni sınayandan sonra işә götürdü, o
mәrhumun mirzәsi sifәtilә işә başladım.
İbrahim bәy o vaxt hәlә anadan olmamışdı.
Neçә aydan sonra pәrvәrdigar İbrahim bәyi
mәrhum Hacıya bağışladı. Hacı cәnabları
mәnә o dәrәcәdә mәhәbbәt
göstәrib hörmәt elәyirdi ki, "qardaş
vә dadaş" deyә mәni
çağırırdı.
İbrahim bәy sәkkiz yaşına
çatdı. Onu mәktәbә göndәrdilәr.
Orada әrәb, fransız vә ingilis dillәrini
öyrәnirdi. Lakin fars dilinin tәlimi vә
nәstәliq xәttinin mәşqi mәnim
öhdәmdә idi. İş o yerә gәlib
çatdı ki, İbrahim bәyin tәlim vә
tәrbiyәsindәn başqa mәnә ayrı bir
iş tapşırmadılar. Mәrhum Hacı mәnә
xidmәt etmәk üçün xüsusi bir nökәr
tәyin etdi. Rahatlıq vә asayiş şәraiti
hәr bir cәhәtdәn mәnim üçün
tәmin edilmişdi. Çox üz vurdular ki, evlәnim.
Lakin mәn boyun qaçırdım. Evin bütün
ixtiyarı mәnim әlimdә idi, heç kәs
mәnә toxunmurdu. Bütün eşqim vә
mәhәbbәtim yalnız bu cavanı tәrbiyә
etmәkdәn ibarәt idi. Elә bir iddiada ola
bilmәrәm ki, İbrahim bәyi mәn tәrbiyә
etmişәm. Yox, o cavanın özü
tәbiәtәn istedadlı vә qabiliyyәtli idi.
Dünyanı yaradan onu ağıllı, kamallı,
tәrbiyәli yaratmışdı. Gözәl
әxlaqda, şirin söhbәtdә,
tәvazökarlıqda, hәya vә ismәtdә
heç kәs ona tay ola bilmәzdi, qәdd-qamәt,
qaş-göz, mәlahәt vә gözәllikdә
öz zәmanәsinin Yusifi idi.
Qamәti sәrv idi, rüxsarı bir ay,
Fәrasәt, hünәrdә olmaz ona tay.
Әsl-nәcabәtdә misilsiz insan,
Bütün xasiyyәti ürәyәyatan.
Minlәrcә misirli qızlar, qadınlar
Züleyxa kimi bu Әzizi-Misrin camalına mәftun olub,
hәya köynәyini parçalamaq üçün
fürsәt dalınca gәzirdilәr. Ancaq bu pak
vicdanlı cavanın vә әtrafında baş verәn
hadisәlәrdәn heç xәbәri yox idi.
İBRAHİM BӘYİN ӘHVALATI
Ailә üzvlәri İbrahimdәn, onun
hörmәtli anası vә Sәkinә adlı on iki
yaşlı bacısından ibarәt idi.
Çәrkәz adlı bir qızı da altı
yaşında tapıb öz evlәrinә
gәtirmişdilәr.
Osmanlı vә әrәb
ölkәlәrindә belә bir qayda vardır ki, bir
qızı uşaq yaşlarında alıb tәrbiyә
edir, sonra da onu öz doğma uşaqları kimi әrә
verirlәr. Bәzilәri dә özlәri alır
vә ya uşaqlarına әrә verirlәr. Qeyd etdiyimiz
qızın da әsil adı mәlum deyildi. Ancaq
böyük xanım bu qızın adını
Mәhbubә qoymuşdu. Mәhbubә olduqca
fәrasәtli, qabiliyyәtli, huşlu bir uşaq idi. Az
müddәt içәrisindә çox şey
öyrәndi. Dәrsini oxuyub başa çatdırandan
sonra onu başqa bir mәktәbә qoydular, orada
aşpazlıq, evdarlıq qaydalarını öyrәndi,
hәmin mәktәbdәn dә yaraşıqlı
çıxdı. Sonra xanım evә bir musiqi
müәllimәsi gәtirdib ona musiqi öyrәtdi. Bu
dövrdә dәb olduğu kimi, bu fәnni bilmәk
tәrbiyәli qadınlar üçün
müәyyәn dәrәcәdә lazım idi.
Mәhbubә on dörd yaşına
çatdıqda xanım onu kәnizlikdәn azad edib,
"xanım" lәqәbi verdi, bütün ailә
üzvlәrinә vә nökәr-külfәtә
dә qәti şәkildә tapşırdı ki,
heç kәs Mәhbubәnin adını
"xanım" sözü әlavә etmәdәn
dilinә gәtirmәsin, ya da hamı ona "balaca
xanım" desin.
Mәlumdur ki, bu kimi
göstәrişlәrdәn böyük xanımın
mәqsәdi Mәhbubәni İbrahim bәyә almaq
idi. Çünki bütün Misirdә onun kimi gözәl
bir qız tapmaq çәtin idi. Әslindә o, çox
nadir vücud idi.
Mәhbubә xanımı başqa bir adama
әrә vermәk istәsәydilәr, onda o,
görkәmli şahzadәlәrin arvadı olmağa layiq
idi.
Bu da mәlumdur ki, Misirdә vә
İstambulda әksәr şahzadәlәrin arvadı
tәlim alıb, tәrbiyә olunmuş
çәrkәz qızlarındandır. Mәhbubә
xanım misilsiz gözәlliyә vә
mәrifәtә malik olmaqdan başqa, iranlılara
dәrin mәhәbbәt bәslәmәsi,
onların tәәssübünü
çәkmәsilә dә qadınlar arasında
müstәsna bir yer tuturdu. Elә bil ki, İbrahim bәyin
tәәssübü onun da ürәyinә yol
tapmışdı. Bütün iranlılara mehribanlıq
göstәrirdi, belә ki, hәlә kiçik
yaşlarında ikәn qapı döyüldükdә gedib
açardı, qapını döyәn iranlı olsaydı,
onu hәmin adamın danışığından,
geyimindәn sezib deyәrdi:
"Bismillah, buyurun içәri". Onu
gәtirib biruni otaqda әylәşdirәr, sonra
әndәruna xәbәr gәtirәrdi. Gәlәn
әrәb vә ya Osmanlı olsaydı, qapını
bağlayıb: "Kimsәn, nә istәyirsәn?"
-- deyә soruşar vә mәsәlәni
aydınlaşdırıb, әndәruna xәbәr
gәtirәrdi. Gәlәn әrәb paşası
olsaydı, elә onunla da bu cür rәftar edәrdi. Bu
xırda qızın davranışına hamı
gülәrdi. Doğrudan da, iranpәrәstlikdә ad
qazanmışdı.
Әlqәrәz, camaat arasında belә
bir xәbәr yayılmışdı ki, Mәhbubә
İbrahim bәyin mәhbubәsi olacaqdır. Ona
görә dә başqa yerdәn ona elçiliyә
getmәyә cәsarәt göstәrmirdilәr. Bu
mәsәlәni duymuş olan Mәhbubәnin
özü dә İbrahim bәyә vurulmuşdu. Bir
dәfә dә olsun görmәmişdim ki, öz
sevgilisini gördükdә Mәhbubәnin sifәti
qızıl gül kimi açılmasın. Ancaq İbrahim
eşq alәmindәn çox uzaq idi. Onun bu
xәbәrlәrdәn xәbәri yox idi.
Biz İran sәyahәtinә
çıxanda Mәhbubә on sәkkiz yaşına
qәdәm qoymuşdu. Hacı vaxtilә Mәsud adlı
on dörd yaşlı bir qara qul da almışdı.
Mәkkә ziyarәtinә gedәrkәn onu azad
elәdi, özü ilә Mәkkәyә apardı
vә o "Hacı Mәsud" oldu. Olduqca
sәdaqәtli, bacarıqlı vә vәfalı bir
xidmәtçi idi. Demәli, ailә üzvlәri --
İbrahim bәy, onun möhtәrәm anası Haciyә
xanım, әziz bacısı Sәkinә xanım,
Hacı Mәsud, Mәhbubә xanım vә
bәndәdәn ibarәt idi. Qadınlı-kişili bir
neçә qulluqçumuz da var idi ki, bәzilәri
dәyişilir, bәzilәri dә daimi idilәr.
Onların hәr birisi göstәrdiklәri
xidmәtlәrinә görә mükafatlanardı.
İndi İbrahim bәyin ailәsi haqqında bu
mәlumatı verdikdәn sonra, yaxşısı budur ki,
әsil mәtlәbә keçәk.
İBRAHİM BӘYİN
İŞİNİN SONU VӘ
TӘӘSSÜBKEŞLİYİNİN
NӘTİCӘSİ
Sәyahәtnamәdә
yazıldığı kimi, bizim möhtәrәm
qonaqçımızın evindә İbrahim bәylә
bir nәfәr molla arasında mübahisә vә
münaqişә üz verdi. İbrahim bәy hirslәnib
papağını yerә vurdu. Papaq lampaya dәydi, lampa
sındı, evә yanğın düşdü. Çox
tәlaşdan sonra dәhşәtli yanğını söndürdülәr.
Bәdәninin yarısı yanmış molla
özünü bayıra saldı. Amma İbrahim bәy oddan
aralı yıxılmışdı.
Kömәklәşib onu otaqdan bayıra
çıxartdıq. Sәsimizә qonşular
gәldilәr, çoxlu adam, polis toplaşdı. Bir saatdan
sonra mәhәllәnin tulumbaçılarından
(yanğın söndürәn mәmurlarından) iki
dәstә gәlib çıxdı. Ancaq yanğından
әsәr qalmamışdı.
İstambulda yanğın söndürmә
mәsәlәsinin әhvalatı çox uzundur. Bir
mәhәllәdә yanğın baş verәn kimi
bütün İstambul әhalisi yanğının harada
olduğundan yarım saat içәrisindә
xәbәrdar olacaqdır. O küçәdә evi
vә ya dost-aşnası olan adamlar atlı vә ya piyada
oraya hücum çәkәcәkdir. Yanğın qanunu
isә belәdir: İstambulda bir neçә yerdә
"yanğın bürclәri" adlandırılan
minarәlәr tikilmişdir. Növbәtçi
gözәtçilәr bu minarәlәrin üstündәn
gecә-gündüz şәhәrә baxırlar.
Yanğın әlamәti görәn kimi
növbәtçi yanğının baş verdiyi yerә
xas olan әlamәti göstәrir. Haman dәqiqә
toplardan yeddi yaylım atәşi açılır.
Bürcün yanında duran qarovul qışqırıb
"yanğın var" deyir. Onun sәsini başqa
küçәnin qarovulu eşidir, o da: "filan
mәhәllәdә yanğın var" deyә
bağırır. Belәliklә dә,
sәs-sәsә qoşulur. Qara dәnizin ağzından
Böyük adayadәk, beş-altı ağac
mәsafәsindә uzanmış olan İstambul
şәhәrinin bütün әhalisi yarım saatın
içәrisindә yanğının harada olduğunu
bilir. Şәhәrin altı yerindә yanğın
söndürәn alayın mәrkәzi var. Onlara
dövlәt tәrәfindәn xüsusi tәlimat
verilmişdir. Yanğını söndürmәyә xas
olan hәr cür vәsait sәfәrbәrliyә
alınmışdır. Yanğın
söndürәnlәr hazır durub, siqnalın
sәslәnmәsini gözlәyirlәr. Siqnal
verilәn kimi cәldliklә atları arabalara qoşub,
nizam vә sürәtlә özlәrini yanğın
yerinә çatdırırlar. Onlar birinci
növbәdә yanğın olan mәhәllәnin
әtrafındakı evlәrdәn bir neçәsini
yıxır, sonra da su çilәmәyә
başlayırlar. Bunlardan әlavә, hәm
mәhәllәnin öz әhalisi tәrәfindәn
tәşkil edilmiş yanğın söndürәn
dәstә dә vardır ki, onlara tulumbaçı
deyirlәr. Yanğın olan kimi bunlar da öz tulumbalarını
götürüb, sürәtlә oraya qaçırlar.
Birinci olaraq oraya çatan adam beş lirә, ikinci isә
üç lirә әnam alır, qalanlara heç bir
әnam verilmir.
Bu küçә alaylarından
әlavә hәr bir ölkә vә vilayәtdә
әsgәri alaylar da vardır. Ancaq bәdbәxt İran
mәmlәkәtindә belә şeylәrә rast
gәlmәk olmaz. Hәrçәnd ki, Avropaya
nisbәtәn İranda yanğın az baş verir, lakin
bircә dәfә baş verdikdә bütün
şәhәri, bazarı yandırıb külә
döndәrir. Bir yanğınsöndürmә
dәstәsi varsa o da kasa-kuzә ilә su daşıyan
arvad-uşaqdan ibarәtdir. Mәhz buna görә dә
Rәştin bazarı bir neçә dәfә
başdan-ayağa yanmışdır. Marağa
Әrdәbil şәhәrindәki yanğın
bircә saat әrzindә sәkkiz yüz әlli
dükanı yandırıb kül elәdi.
İran hakimlәri әsla bu kimi
fәlakәtli vә xalqın evini yıxan
yanğınları söndürmәk fikrindә
deyillәr. Әksinә, onların fikri hәmişә
rәiyyәtin var-yoxunu talamaq, ölkәni
dağıdıb mәhv etmәk istiqamәtindә
işlәyir. Bir yanğın baş verdikdә bu
hadisә hakimin, darğanın,
fәrraşbaşının, fәrraşın gәlir
mәnbәyinә çevrilir. "Tağını tut,
Nağını tut" bazarı qızışır. Yanğından
salamat qurtarmış adamlar filan şeyi oğurlamaq, filan
sandığı açmaq töhmәtinә tutulur vә
belәliklә onların canı vә malı bu
insafsızların şәrarәt odunda yanıb mәhv
olur. "Söz sözü gәtirәr, arşın
bezi" demişlәr.
Nә isә, mәtlәbdәn uzaq
düşdük, mәtlәbә keçәk.
Polislәr vә başqa mәmurlar
tökülüb gәldikdә yanğının
söndürüldüyünü, onların yardımına
ehtiyac olmadığnı gördülar. Ancaq molla evdә
qәribә bir vәziyyәtdә uzanmışdı.
İbrahim bәyi dә başqa bir otağa
aparmışdılar. Mollanın sol tәrәfi
başdan-ayağa yanmışdı. Bәdәninin tәn
yarısını sanki qәsdәn
yandırmışdılar. Lakin sağ tәrәfi
sappasağ qalmışdı. Sol әli, ayağı,
üzü, saqqalı, bığı, döşü elә
yanmışdı ki, ölmәk tәhlükәsi
rәdd olsaydı belә, heç vaxt tük
çıxmayacaqdı.
Xülasә, polislәr mollanı
xәstәxanaya apardılar. Qapını bağladılar.
Özümüz qaldıq. İbrahim bәyin başı
üstә gәldik. Üzünә nә qәdәr
su sәpdiksә, әl-ayağını nә
qәdәr ovduqsa da, gözlәrini açmadı ki,
açmadı. Ağzı elә
qıfıllanmışdı ki, açmaq heç
vәchlә mümkün deyildi. Bu ara gözlәrini
açdı. Lakin danışa bilmәdi, ağzını
açmaq iqtidarında deyildi. Hәkim
sәhәrәdәk orada qaldı. Gün
çıxandan bir saat sonra
adam göndәrib başqa bir hәkim dә gәtirdik.
Yenә dә müayinә etdilәr. Heç bir
şeydәn baş açmadılar. Ona görә dә
dәrman vermәdilәr. İbrahim bәy üç
gecә-gündüz bu vәziyyәtdә qaldı.
Nә bir zәrrә yedi, nә dә bir damcı
içdi. Gözlәri açıq, hissiz,
hәrәkәtsiz, lal, kar düşüb
qalmışdı. Mәn bu vaxt özümün nә
vәziyyәtdә olduğumu bәyan etmәyә qadir
deyilәm. Möhtәrәm oxucular mәnim halımı
özlәri yaxşı dәrk edә bilәrlәr.
Onun sağalması ümidini tamamilә itirmişdim. Ev
sahibinә dedim:
“Bәs mәn hansı külü
başıma әlәyim? Nә çarә
qılım? İstәyirәm teleqram vurum, anası
gәlsin, nә mәslәhәt görürsünüz?”
“Özün bilәrsәn, ixtiyar
sahibisәn” -- dedi.
Teleqram vurmaq qәrarına gәldim. Ancaq
nә yazacağıma mәәttәl qaldım.
Әgәr mәtlәbin doğrusunu yazsam, o yazıq
bundan әvvәl ölәr.
Әlqәrәz, bu mәzmunda bir teleqram
göndәrdim: "İbrahim bәy bir qәdәr kefsiz
olduğuna görә hәkimlәrin
mәslәhәti üzrә bir neçә gün
İstambulda qalmalıdır. Sizin tәşrif
gәtirmәnizi arzulayır. Yusif".
Teleqramı verib evә qayıtdım, ev
sahibinә dedim:
“Şәhәrin yaxşı
hәkimlәrindәn bir neçә nәfәrini
mütlәq buraya toplamalıyıq, qoy baxsınlar,
görsünlәr bu bәdbәxt cavanın başının
bәlası nәdir? Deyirlәr alman
xәstәxanasında mәşhur bir hәkim var.”
Ev sahibi bundan әlavә iki başqa
tәcrübәli hәkimin dә olduğunu bildirdi.
Onların dalınca adam göndәrdik. Yarım saatdan sonra
hәkimlәrin üçü dә xәstәnin
başı üstündә idilәr. İbrahim bәyi
müayinә elәyib mәşvәrәtә
başladılar. Hәrәsi bir söz dedi: Heç birinin
sözü o birisi ilә düz gәlmirdi. Biri dedi:
huşunu itirib, o birisi dedi: sәrsәmlәyib,
üçüncüsü dedi: beyninә mikrob düşübdür.
Müşkül burasında idi, bu üç mәşhur
hәkim xәstәliyә tәşxis vermәkdә
aciz qalmışdılar. Hәrәsi bir dәrman nüsxәsi
yazıb verdi. Qәdәm haqqını artıqlaması
ilә alıb getdilәr.
Ev sahibi dedi:
“Mәn bu dәrmanların heç birisini
İbrahim bәyә yedizdirә bilmәrәm,
çünki hamısı bir-birinin әksinәdir.
Xәstәliyi tәşxis vermәdiklәrinә
görә bu dәrmanlar ona zәrәr elәyә
bilәr. Bir qәdәr dözәk, qoy anası
gәlsin. Ancaq gәrәk bir çarә elәyәk
ki, bir şey yesin. Yoxsa zәiflikdәn tamamilә ayaqdan
düşәr. Dörd gündür ki, bu cavanın
boğazından heç nә getmәyibdir. Birdәn
acından ölә bilәr.”
Yenә dә adam göndәrib birinci
hәkimi çağırdıq. Nә qәdәr
çalışdı ki, xәstә öz halını
söylәsin, mümkün olmadı. Nәhayәt,
xüsusi bir alәtlә onun ağzını açıb,
boğazına iki stәkan inәk südü tökdü.
Yarım saatdan sonra İbrahim bәy tәrpәnib dedi:
"Ya hәqq, ya mәdәd!"
Mәn sevincimdәn ağladım. Ev sahibi
mәndәn daha artıq başına vurub
ağlayırdı. Yarım saatdan sonra xәstә әli
ilә işarә elәdi. Ya su, ya da süd istәyirdi.
Bir stәkan südlü çay verdik. Almaq istәdisә
dә, buna qadir olmadı, әli titrәdi. Mәn
çayı ona içirtdikdә ürәyim bir
qәdәr sakitlәşdi. Hәkim getdi. Dedi: turşu
vә göyәrtidәn başqa nә istәsә
verin yesin.
Göndәrdiyim teleqram da İbrahim bәyin
anasına çatır, onu oxuyan kimi iki әlli başına
vurub huşunu itirir. Bu zaman Mәhbubә xanım onun
yanına gәlir. O da teleqramı oxuyub, ağlaya-ağlaya
öz otağına gedir. Oraya çatan kimi hissiz,
hәrәkәtsiz düşüb qalır. Hacı
Mәsud gәlib bunların halını görüncә
qonşulara xәbәr verir. Qoşnular gәlib min
müsibәtlә bu gözlәri yolda qalmış iki
ürәyiyanıqlı aşiqi huşa gәtirirlәr.
Onlara ürәk-dirәk verib deyirlәr: "Teleqramda dәhşәtli
bir mәtlәb yoxdur. Sizin iztirabınız
әsassızdır. Görünür, soyuq dәyib,
hәkim bir neçә gün orada qalmasını
mәslәhәt görübdür". Bu kimi
sözlәrlә onları bir qәdәr toxdadırlar.
Teleqramın cavabı gәldi: "Sabah yola
düşürәm".
Hacı Mәsud gecә ikәn
sәfәr tәdarükü görür ki, xanım sabah
sәhәr tezdәn İstambula doğru yola
düşsün. Mәhbubә isә doqquz ay idi ki,
gecәlәr ayıq qalıb mәşuqunun
intizarını çәkirdi. İbrahim bәydәn bir
xәbәr almaq üçün o, nәlәr nәzir
demәmiş, nәlәr sәdәqә vermәmişdi!
O, öz sevgilisinin yolunu şәn xәyallarla
gözlәyir vә ürәyindә min ümid
bәslәyirdi. Birdәn bütün bu şadlıq
vә şәnliklәr qәm-qüssәyә
çevrildi. İndi onun nә kimi bir halda olduğu aydın
idi, ürәyi qanla dolmuşdu.
Eşqdir mәcnun edәn Әflatunu,
Yandıran öz atәşilә Ceyhunu.
"Söz" әgәr bir damcı dadsa
eşqdәn
Onda sәn üryan görәrsәn
mәzmunu.
Yazıq Mәhbubә bugünәdәk
ürәk sirrini heç bir kәsә açıb
söylәmәmiş, hicran oduna yana-yana
dözmüşdü. Lakin indi artıq taqәti kәsilmişdi.
Daha ixtiyarı öz әlindә deyildi. O, Hacı
Mәsudu gizlicә öz otağına
çağırır, istәr-istәmәz Hacı
Mәsudun qara әlini nazәnin әli ilә tutub yanar
ürәklә, ağlar gözlәrlә gül
yarpağından nazik dodaqlarına yapışdırıb,
dalbadal bir neçә dәfә öpür,
gözlәrinin üstünә qoyub deyir:
“Hacı Mәsud, on dörd ildir ki, mәn bu
evdәyәm, indiyәdәk sәndәn heç bir
xahiş elәmәmişәm, sәnә bir
zәhmәt vermәmişәm. İndi isә:
Ürәyimdә çox müşkül
bir dәrdim var,
Çoxdandır ki, olmuşam ona
düçar,
Xahişimi qәbul etsәn, dilbәrim,
Әrz edәrәm onu sәnә,
sәrvәrim.
Hacı Mәsud, sәnin әlini
öpmәyimin müqabilindә sәn dә,
әvvәla, öz ağanın әlini
öpdükdә iki dәfә dә mәnim
әvәzimdәn öp. Ancaq belә bir ziyarәtin
mәqsәdini ona söylәmәyәsәn. O,
sәni naibülziyarә elәdiyimi bilmәmәlidir.
İkincisi, al bu iki lirәni, hamıdan gizlin mәnә bir
teleqram vur, sağlıq xәbәrini mәnә
çatdırsan, qayıdan baş öz brilyant
üzüyümü sәnә muştuluq
verәcәyәm. İşdir, gәlmәyiniz
tәxirә düşәrsә, mәlumdur ki, ağa
İranda çox şәkil çәkdiribdir, onlardan
birini gizlincә mәnә göndәr. Mәnim bu sirrimi
dә özündә әmanәt saxla, heç
kәsә söylәmә. Mәni bağışla,
ixtiyarım әlimdә olsaydı heç vaxt
cәsarәt edib әdәbsizlik etmәzdim, nә edim,
çarәsizlik üzündәndir.
Eşq kuyindә әgәr Cәbrail olsa
-- әyilәr.
İndi sәni allaha tapşırdım.
Amanın günüdür, bu sirri heç kәsә
açmayasan, bu sözlәri bir adama
söylәmәyәsәn, hәtta bәyin
özünә dә bu barәdә bir kәlmә
danışmayasan.”
Hacı Mәsud bundan qabaq da Mәhbubә
xamımın İbrahim bәyi sevdiyini onun
baxışlarından, davranışından sezmişdi, lakin
indi onun zәnni yәqinә çevrildi. Bununla belә o,
bu sirri İbrahimgildә yaşadığı
müddәtdә gizli saxlayıb, heç kәsә
söylәmәdi.
Ayın on dördündә Haciyә
xanım Hacı Mәsudla birlikdә Misirdәn yola
düşdülәr. Sabahısı gün
İsgәndәriyyәdәn bu mәzmundan teleqram vuruldu:
"İstambul, Yusif, rus gәmisi ilә yola
düşmüşәm".
Teleqramı alan kimi ev sahibinin yanına gedib
dedim:
“Mәslәhәt bilirsәnsә
teleqramı İbrahim bәyә göstәrim.
Bәlkә anasını görmәk şövqü onun
dilini aça.”
Qonaqçımız bu fikri bәyәnib
dedi:
“Nә eybi var.”
İbrahim bәyin yanına gedib dedim:
“Bәy, qurbanın olum, muştuluğumu ver,
Haciyә xanım gәlir. Hacı Mәsud da onu
müşayiәt elәyir.”
İbrahim bәy sanki işin nә yerdә
olduğunu duydu, gözlәrindәn iki damcı yaş
axdı. "Ya hәqq, ya mәdәd!" deyib susdu. Bu
zaman ev sahibi әndәrundan bir az mumya göndәrdi.
Nә qәdәr elәdim İbrahim bәy
ağzını açmadı, nәhayәt, mәcbur
olub suda әritdim, zorla boğazına töküb
içirtdim.
Axşamçağı birinci hәkim
başqa bir mәşhur hәkimlә gәldi. Düz bir
saat diqqәtlә onu müayinә elәdilәr.
Hәr şeyi yoxladılar, hәtta nәcisinә dә
baxdılar. Lakin xәstәlik haqqında qәti hökm
verә bilmәdilәr. Dörd gün tamam ona hәr
gün zorla bir az süd, bir qәdәr dә
işgәnә içirdik.
Çәrşәnbә günü
İskәndәriyyә gәmisini qarşılamaq
üçün limana getdim. Bir qayıq tutub, gәmiyә
sarı sürürdüm, ancaq bu bәdbәxt anaya nә
deyәcәyimә mәәttәl
qalmışdım. Kaş bu hadisәdәn әvvәl
ölәydim!
Әlqәrәz, Hacı Mәsud mәni
uzaqdan görüb, gәminin kayutlarından birinә
tәrәf qaçdı. Haciyә xanımı
göyәrtәyә çıxardı. Haciyә
xanım qışqırıb dedi:
“Mirzә Yusif, mәnim balam hanı? Oğlumun
başına nә iş gәldi? Ölübdürsә
açıq söylә!”
Mәn qayığın içindә
ayağa durub ucadan dedim:
“Allah haqqı, heç bir şey olmayıb,
sakit olun, mәn gәlib hәr şeyi söylәyim.”
Gәmiyә gәlib çatdıq.
Sürәtlә pillәlәrdәn yuxarı qalxıb,
Haciyә xanımın ayaqlarına düşdüm.
Öpәndәn sonra dedim:
“Özünüzü әlә alın,
ağlamayın, canım üçün, sizin mübarәk
başınız üçün yarım saatdan sonra
İbrahim bәyi görәcәksiniz. Bir hәftәdir
kefi yoxdur, yaxşı deyil. Hәkimlәr
sәfәrә çıxmağa icazә
vermәdilәr.”
Min and-amanla arvadı bir qәdәr
sakitlәşdirdim. Körpü üstündәki
faytonlardan birini tutub әylәşdik. Evә
tәrәf sürdürdüm. Qonaqçımız bizi
qapıda qarşıladı.
Sәbri, qәrarı tükәnmiş ana
öz balasını görmәdikdә daha artıq
tәşvişә düşdü, iztirabla
әtrafına göz gәzdirib qışqırdı:
“Bәs mәnim oğlum hanı? Mәnim
gözümün işığı hanı?”
Dedilәr:
“Buyurun, tәxtin üstündә uzanıb
istirahәt elәyir.”
Ürәyi sakitlәşmәdi. İbrahim
bәyin otağına girdi. "Vay oğul!" deyib elә
bağırdı ki, evdә olanlar arvadlı-kişili
ağladılar. Dedi:
“İbrahim, bu sәnsәn? Yox, vallah,
mәnim oğlum belә deyildi. Onun gözәl
qәddi-qamәti, gül yanaqları, yöndәmli
boy-buxunu, qara saçları, maral gözlәri var idi.
Mәnim oğlum, İbrahim, bu sәnsәn? Әgәr
sәn mәnim oğlumsan, bәs nә üçün
mәni qucaqlamırsan? Oğlum, İbrahim, sәnin gül
üzünә harada sәmum yeli dәydi? Nә
üçün sәrv qәddin büküldü?
Mәnim oğlum, mәnim gözümün
işığı, bәs o şirin sözlәrin harada
qaldı? Nә üçün yerindәn durmursan? Nә
üçün salam vermirsәn?
Cavanlıq gülşәnin, ey gül,
nә soldu?
Sәnin gül çöhrәnә
birdәn nә oldu?
Uca qәddin nәdәn birdәn
büküldü?
Neçin sәrvin başı yerә dikildi?
Nәdәndir qonça ikәn sәn
saraldın?
Nәdәn öz gülşәnindәn
ayrı qaldın?”
Hey deyib üz-gözünә vurdu. Oğlunu
qucaqlayıb ağladı. Hamımız
gözümüzün yaşını axıda-axıda,
әllәrimiz qoltuğumuzda dayanıb
mat-mәәttәl qalmışdıq. İbrahim dә
lal-kar, heyran-heyran anasına baxır, göz yaşları
mirvari danәlәri kimi üzünә axırdı. Ancaq
tәrpәnә bilmirdi, danışmırdı. Yalnız
yarım saatdan sonra "Ya hәqq, ya mәdәd!"
sözlәrini dedi. Anası bir neçә türk, fars
şeri oxuyub, әllәrini göyә qaldıraraq dedi:
“Xudaya, xudavәnda!...”
Matәm zamanı şerlәrlә nohә
deyib ağlayan әrәb qadınları kimi Haciyә
xanım da fәryad qoparırdı. Elә yanıqlı
sözlәr deyirdi ki, daşı suya döndәrir,
qayanı әridirdi. O qәdәr bu sözlәrdәn
deyib ağladı ki, taqәtdәn düşәrәk,
duyğusuz, hәrәkәtsiz qaldı. Әl vurmadıq,
gözlәdik ki, öz-özünә ayılıb
tәbii halına qayıtsın. Anadan daha çox ona
tәrәf mәzlum-mәzlum baxan oğlunun
baxışları bizim ürәyimizi odlayırdı.
Bir az sonra Haciyә xanım başını
oğlunun köksü üzәrindәn qaldırıb
dedi:
“Anan sәnә qurban, İbrahim! Mәn
sәnin ananam, gәlmişәm. Dilinә qurban,
danış, sözünü eşitmәk
istәyirәm. Nәyә belә hala düşmüsәn,
haran ağrıyır? Sәnin şirin dilinә qurban,
niyә anana rәhmin gәlmir?!”
Ana nә qәdәr razü niyaz etdisә
dә bir cavab eşitmәdi. Hacı Mәsud irәli
keçib, özünü ağasının ayaqlarına
atdı, ayaqlarını öpüb bağrına basdı,
әlindәn öpdü, sonra әlini yenidәn
qaldırıb öpdü. Mәlum idi ki, ikinci dәfә
Mәhbubә xanım tәrәfindәn öpürdü.
O da ağlaya-ağlaya geri çәkildi. Haciyә xanım
sakitlәşәndәn sonra mәni kәnara
çәkib dedi:
“Mirzә Yusif, bu oğlan nә vaxtdan
belә xәstәlәnib yatağa düşdü?”
“Sәkkiz gündür,” -- dedim. Sonra da molla
ilә aralarında olan söhbәti әvvәldәn
axıradәk söylәdim vә әlavә etdim ki,
İranda xәstәlәnmәdi, yalnız
iki-üç gün kefsizlәdi. Amma İranda ona xoş
keçmәdi. Mәn Mәşhәddә bu
sәfәrin onun tәbiәtinә münasib
olmayacağını, bizә yaxşı tәsir
bağışlamayacağını duyub, bәyә
әrz elәdim ki, bizim mәqsәdimiz imamın
qәbrini ziyarәt elәmәk idi, şükür olsun,
onun ziyarәtinә nail olduq, gәl elә buradan
qayıdaq. Bәy mәnim sözlәrimi qәbul
elәmәdi. Mәn dә әlacsız qalıb, itaәt
elәdim. Üzünü bir gün belә gülәr
görmәdim.”
Haciyә xanım dedi:
“Xәstәlәnәndәn sonra
hәkim gәtirdib dәrman verdinizmi?”
“Beş-altı gündür ki, hәkimin biri
gәlir, o birisi gedir. Ancaq xәstәliyi
müәyyәnlәşdirә bilmirlәr.
Hәrәsi bir söz deyir. Biri deyir: yüngül dәlilikdir;
o birisi deyir: sәrsәmdir; başqası deyir:
eşqdәn, sevdadandır. Hәr biri öz
qәnaәtinә görә müalicә elәmәk
istәdi. Mәnim ürәyim heç birisinә fitva
vermәdi. Ona görә dә sizә teleqram vurdum.”
Yemәyindәn, içmәyindәn
soruşdu, dedim:
“Gündә iki-üç stәkan süd
içir, dünәn bir az işgәnә verdik.”
“Göndәr, hәkimlәri buraya
yığsınlar, görәk nә deyirlәr,” -- dedi.
Dedim:
“Haciyә xanım, mәn elә sәlah
görürәm ki, dayanmadan Misrә tәrәf yollanaq.
Orada hәkimlәri tanıyırıq, bәlkә iqlimi
dәyişdirmәyin dә tәsiri oldu. Ancaq müalicә edәn
hәkim bir saatdan sonra gәlәcәk.”
Bu vaxt ev sahibinin arvadı әndәrundən
gәlib pәrdәnin dalından dedi:
“Haciyә xanım, zәhmәt olmasa
әndәrun otağa
tәşrif gәtirin, ya da buyurun Ağa Mirzә Yusif
hәyәtә çıxsın, biz sizin qulluğunuza
çataq.”
Mәn durub getdim, bir neçә qadın
otağa girdi. Xoş-beşdәn sonra xanıma
ürәk-dirәk vermәyә, onu sakitlәşdirmәyә
başladılar. Hәkim gәldi. Ancaq faydası nә idi:
haman aş idi, haman kasa. Xәstәyә yenә dә
bir qәdәr süd verdik. Hәkimin gәtirdiyi
şәrbәtdәn dә neçә qaşıq
içirdik. Axşam azanının sәsi eşidildi.
Deyәsәn, İbrahim bәy bәzi şeylәri
duymağa, eşitmәyә başladı....
Altıncı gün pasportları qaydaya
salıb, Xidivi gәmisinә bilet aldıq. Mәn burada
qonaq qaldığımız evin sahibi vә onun
әyalından gördüyümüz hörmәt vә
mehribanlıqdan danışmaq istәrdim. İbrahim bәyin
atası, özü nә qәdәr xoşbәxt
adamlardır ki, belә dost tapmışlar. Hәqiqi dost
nadir әlә düşür. Xüsusilә indiki
alçaq zәmanәdә. İndiki zamanda camaatın
işi hiylә vә aldatmaq olmuşdur. Sәdaqәt
azdır, düşmәnçilik çoxdur,
әmanәtin yerini xәyanәt tutmuşdur.
Bir ağıllı adamdan soruşurlar:
yoldaş yaxşıdır, ya qardaş? Cavab verdi: qardaş
da yoldaş olsa yaxşıdır. Buradan mәlum olur ki,
qәrәzsiz, sәdaqәtli yoldaş qardaşdan
yaxşıdır.
Birinci gün Misrә bu mәzmunda teleqram
vurdum: Mirzә Abbas, evә xәbәr ver ki, Xidiviyyә
gәmisi ilә yola düşdük.
Haciyә xanım Misirdәn
gәlәrkәn yaxın adamları vә
qonşularına tapşırmışdı ki, o
qayıdanadәk Mәhbubә xanımı evdә
tәk qoymasınlar. Qohum-qonşunun qızlarından
gündә bir neçә nәfәr gәlib,
sәhәrdәn axşamadәk Mәhbubәnin
başını qatırdılar. Lakin Mәhbubәnin
özü onlarla olsa da, könlü sevgilisinin yanında idi.
"Özü burada idi ürәyi başqa yerdә".
Sevgi düşüncәlәri onun
әfkarını pәrişan elәmişdi.
Bәzәn qadınlara mәxsus adәt üzrә fal
açırdı, gahdan da yağış kimi göz
yaşı axıdırdı. Bir zaman dәlilәr kimi
әrәb vә fars şerlәri oxuyurdu. Sözün
qısası, eşq vә mәhәbbәt ona güc
gәldi, sirri pәrdә dalında qalmadı. Qızlar
Mәhbubәnin ürәyindә eşq odunun
közәrdiyini yәqin etdilәr. Onun әhvalı
tez-tez dәyişir, yeyib-içmәkdәn, yuxuya dalmaq
imkanından mәhrum olur, hәmişә göz
yaşları ilә deyib söylәmәkdә, daim piano
çalmaqda olan bir adam indi çalıb-oynamaq
әvәzinә yanıqlı-yanıqlı ah
çәkir, gahdan da gözlәrindәn mirvari
danәlәri kimi yaş axıdırdı. Mәhbubәyә
daha yaxın olan qızlardan biri onun sirdaşı idi. O,
mәtlәbi fәrasәtlә daha tez başa
düşdü. Anladı ki, Mәhbubәnin
ürәyindә mәhәbbәt, başında
eşq sevdası vardır. O, Mәhbubәnin tәmizliyi,
paklığı vә namuslu olduğunu da yaxşı
bilirdi. Elәcә dә onun İbrahim bәyә
әrә gedәcәyindәn dә xәbәrdar
idi.
Әrәblәr arasında, elәcә
dә әcәmlәrdә qızın oğlana eşq
vә mәhәbbәt elan etmәsi eyibdir. Buna
görә dә rәfiqәsi mehribanlıq vә
yumşaqlıqla Mәhbubәyә nәsihәt verib,
onu başa salmaq istәyirdi ki, bu işdә tәlәsmәsin,
qızların gözündә özünü bәdnam
elәməsin. Aramcasına Mәhbubәnin әlindәn
tutub onu xәlvәt bir guşәyә çәkib
deyir:
“Sәn özün bilirsәn ki,
kiçiklikdәn biz bir mәktәbdә oxuyub
hәmdәrs olmuşuq. Bu günәcәn dә
bir-birimizdәn zәrrәcә incimәmişik,
hәmişә bir-birimizә mehribanlıq edib
mәhәbbәt göstәrmişik. İndi
sәndәn bir söz soruşacağam, gәrәk ona
düzgün cavab verәsәn.”
Bu sözlәri eşidәn kimi
Mәhbubәnin rәngi ağarır:
“Nә buyurursan, mәnim әzizim,” --
deyә öz hәyәcanını gizlәtmәk
istәyir.
Rәfiqәsi deyir:
“Mәn sәndә bәzi
әlamәtlәr görürәm. Zәnnim
doğrudursa, bu iş sәnin sәlahına deyil. Sәn
әvvәllәr gül kimi açılıb gülürdün,
amma indi bülbül kimi daim fәğan edirsәn. Heç
elә bil o adam deyilsәn, tamamilә halın
dәyişibdir. Biz sәnin xatirinә buraya
toplaşırıq ki, tәk qalıb darıxmayasan, amma
sәn bizim hamımızın halını pәrişan
etmisәn, bunun sәbәbi nәdir? Ürәyinin
dәrdi nәdir? Öz sirrini mәndәn
gizlәtmә. Mәn sәnin sirrini ürәyimdә
әbәdi olaraq gizli saxlayacağam, onu heç vaxt
açıb bir adama söylәmәyәcәyәm.”
Mәhbubә ixtiyarsız olaraq yanıqlı
bir ah çәkib deyir:
“Kimsәyә söylәmәrәm kim,
ürәyim qan oldu,
Sәn dә gәl sorma ki, könlüm
niyә viran oldu.”
Rәfiqәsi deyir:
“İndi ki, özün demirsәn, qoy mәn
deyim. Sәnin fikrin, xәyalın İbrahim bәyin
yanındadır. Mәn görürәm ki, İbrahim
bәyin adı çәkilәn kimi sәn haldan-hala
düşürsәn. Üzünün rәngi
ürәk sirrini aşkar elәyir. Mәgәr dәli
olmusan? Bütün alәm bilir ki, İbrahim bәy sәninki,
sәn dә İbrahim bәyinkisәn. Geci-tezi
kәbininiz kәsilәcәk, toyunuz olacaq, daha bu
tәlәsmәk nәyә lazımdır? Nә bir
adam İbrahim bәyә getmәk istәyir, nә
dә o sәndәn başqasını almaq
xәyalındadır. Daha bu әl-ayaqdan
çıxmağın nә mәnası var? Sәnin bu
әhvalın, yәqin ki, sirrini büruzә
verәcәk, qiyamәtәdәk bu lәkә
әtәyindәn silinmәyәcәkdir. Әgәr
bu bәdnamçılığın üstü
açılsa, belә bir rüsvayçılığı
әsrlәr boyü heç bir yaxşılıqla silib
tәmizlәmәk mümkün olmayacaqdır. Bu
şәr xәyalları başından bir dәfәlik
çıxar, elә düşünmә ki, sәnin
sirrin gizli qalar.
Könül gülşәninin
sәfasıdır eşq,
Uzaq mәnzillәrin әsasıdır
eşq,
Sinә bir fanardır, eşq onun şamı
Ürәk bir sәdәfdir, eşq onun
lәli.
Sәn özün bilirsәn ki, Misirdә
bir qızın aşiq olması dilә-dişә
düşsә nә kimi böyük
biabırçılığa, mәzәmmәtә bais
olar. Bu gözәllik, mәlahәt, ağıl vә
fәrasәt ki, sәndә var, bütün
şәhәrin, bәlkә dә bütün
ölkәnin gözü sәndәdir. Hayıfdır ki,
deyәlәr filankәs eşqbazlıq elәdi.”
Mәhbubәnin rәfiqәsi bu
sözlәrdәn nә qәdәr deyirsә dә, o
qulaq asır, cavab vermir. Rәfiqәsi bu barәdә
tәkid göstәrdikdә Mәhbubә ağlamağa
başlayır, durub ağlaya-ağlaya gedir.... Bu sirr yalnız
İbrahim bәyin vәfatından sonra açıldı.
Әlqәrәz, İbrahim bәyi
quçağımıza alıb evdәn
çıxartdıq. Faytona qoyub körpüyә
tәrәf yola düşdük. Min zәhmәt,
mәşәqqәtlә gәmiyә oturduq. İki
saatdan sonra gәmi üzmәyә başladı.
Üçüncü gün İskәndәriyyәyә
çatdıq. Mirzә Abbas
İskәndәriyyәdә sakin olan dostlarımızdan
bir neçә nәfәrlә gәmiyә gәldi.
Qucaqlaşıb öpüşdük. İbrahim bәyi
soruşdular. Hacı Mәsuda dedim xәbәr versin,
Haciyә xanım kayutadan çıxsın. Haciyә
xanım çıxdı, qonaqlar baş әyib salam
verdilәr. İbrahim bәyin kayutasına getdik. İbrahim
bәy nә İbrahim bәy, beli bükülüb,
rәngi qaçıb, candan, qandan әsәr qalmayıb,
dәrisi sümüyünә yapışıbdır. Qonaqlar
ağlaya-ağlaya bir-bir gedib onu qucaqladılar,
üzündәn öpdülәr.
İbrahim bәy onların üzünә
hәsrәtlә baxmaqdan başqa bir tanışlıq
әlamәti büruzә verә bilmәdi.
Hamısı tәәccüb edib heyran qaldı. Kefimizi
soruşdular, dedim:
“İndi demәyә fürsәt yoxdur. Gәrәk
bircә ay tamam oturub sizә öz başımıza
gәlәnlәri danışam. Deyin görüm,
dәmir yol qatarı nә vaxt hәrәkәt
elәyir?”
“İki saatdan sonra,” -- dedilәr.
Mәn Haciyә xanıma dedim:
“Bir gecә qalıb dincәlmәk
istәyirsiniz, ya elә bu gün yola düşmәk
meyliniz var?”
Haciyә xanım buyurdu:
“Qalmaqdan fayda yoxdur, nә qәdәr tez
getsәk yaxşıdır.”
Bir saat gәmidә qalıb, bir başa
dәmir yol vağzalına getdik. Mirzә Abbasla Hacı
Mәsud İbrahim bәyi qolları üstә vağzala
gәtirdilәr. Bilet alıb, qatara әylәşdik.
Mirzә Abbasla Hacı Möhsün ağa da bizi
müşayiәt edirdilәr.
Günün batmasına saat yarım
qalmış Qahirә vağzalına çatdıq.
İbrahim bәyi qarşılamaq üçün vağzala
çoxlu adam toplaşmışdı. Qahirәdә olan
iranlıların hamısı gәlmişdi. Qatar dayandı.
Pişvaza gәlәnlәr uzaqdan әllәrini
qaldırıb salam verdilәr, işarә ilә
İbrahim bәyin harada olduğunu soruşdular. Mәn
dә işarә ilә yanımızda olduğunu onlara
bildirdim: Qatarda olanlar bir-bir düşüb getdilәr.
İbrahim bәyin bir tәrәfindәn Mirzә Abbas, o
biri tәrәfindәn qatarı müşayiәt
edәn әrәb Mәhәmmәd bәy tutub
düşürdülәr.
Pişvaza gәlәnlәr İbrahim
bәyin halını görәn kimi hönkürtü
ilә ağlamağa başladılar. Doğrusu, İbrahim
bәyi tanımaq әsla mümkün deyildi. Onunla
tanış olub, pişvaza gәlmiş
әrәblәrdәn biri İbrahim bәyin
әyilmiş qamәtini, solğun sifәtini görcәk
ixtiyarsız olaraq dedi:
“Bu kimdir?”
Bir başqası tәәccüblә
öz-özünә dedi:
“İlahi, bu İbrahim bәydirmi?!”
Üçüncüsü tam mәyusluqla
dedi:
“Yox, vallah, bu, İbrahim bәyә
oxşamır!”
Vağzalda qiyamәt qopdu -- biri onu
qucaqlayırdı, başqası әlini tuturdu,
üçüncüsü üzündәn öpürdü.
Yazıq xәstә isә duyğusuz,
hәrәkәtsiz, ruhsuz bir bәdәn kimi,
bәlkә dә bәdәnsiz bir ruh kimi niskilli
baxışlarla o tәrәf bu tәrәfә
nәzәr salırdı. Tәxminәn yarım saat
camaat yanar şamın әtrafında fırlanan
pәrvanәlәr kimi İbrahim bәyin başına
dolandı. İbrahim bәyin şәxsi kolyaskası
gәlmişdi. Haciyә xanım gedib әylәşdi.
Calal әfәndi öz faytonunu göndәrib İbrahim
bәyi zorla götürüb yanında
әylәşdirdi, başqaları da iki-iki,
üç-üç fayton tutub evә tәrәf
gәldilәr. Faytonun qabağında iki qurbanlıq qoyun
hazır idi. Başlarını kәsdilәr. İbrahim
bәyi faytondan düşürdülәr. Yenә dә
Mirzә Abbasla Muxtar bәy Әlmәğribi İbrahimi
qolları üstә alıb hәyәtә girdilәr.
Mәhbubә öz otağından bu
vәziyyәti gördü. İxtiyarsız olaraq
çadrasız, başı açıq özünü
hәyәtә saldı. Saçları pәrişan bir
vәziyyәtdә ucadan: "Mәnim istәklim,
mәnim istәklim! Mәnim ağam, mәnim ağam --
deyib, o qәdәr camaatın arasında özünü
İbrahim bәyin ayaqlarına saldı.
Hәyәtdәkilәrin bәzisi üzünü yana
çevirdi, bәzisi küçәyә qayıtdı.
Haciyә xanım vә mәn nә qәdәr qışqırıb:
“Qız, bәsdir, ayıbdır, hәya
elә, qayıt geri” -- dediksә dә fayda vermәdi.
Onsuz da eşq bazarında hәyanın alıcısı
yoxdur. Örtük vә hicab isә şurә
gәlmiş bu aşiqin coşmasına mane ola bilmәz.
Mәhbubә İbrahim bәyin qıçlarını
iki әlli tutub, yanıqlı-yanıqlı deyirdi:
“Mәnim sevgilim, mәnim ürәyimin
dayağı!”
O, qanlı göz yaşları ilә
hәyәtin döşәmәsini boyayıb, bir ucdan
oxşayaraq deyirdi:
“Mәnim ağam, sәni kim bu günә
saldı? Mәnim ağam, sәnmisәn! Yox, vallah,
mәnim ağam belә deyildi.”
Küçә-bazarda bu qızın
sәsini eşidәn başına vurub ağladı.
Qoşnu qadınlar tökülüb gәldilәr. Nә
qәdәr çalışsalar da Mәhbubәni öz
sevgilisindәn ayıra bilmәdilәr. Nәhayәt, qan
vurdu mәnim kәllәmә, kәskin bir
tәrzdә dedim:
“Balaca xanım, ayıbdır, bu başdan o
başa camaat tamaşaya durmuş, özün dә
görürsәn ki, İbrahim bәyin halı yoxdur, bu
qәdәr әzab-әziyyәtә dözә
bilmәz.”
İbrahim bәy belә bir hayan
durmağı gözlәyirmiş kimi boynunu әyib,
mәzlum-mәzlum baxırdı. Nәhayәt, Haciyә
xanım dedi:
“Mәhbubә, mәnim oğlum
xәstәdir, halı yoxdur, mәgәr onu
öldürmәk qәsdindәsәn? Sәnә
deyirәm burax! Qәribә hәyasızmışsan!”
Sonra Haciyә xanım әmr etdi, bir
çadra gәtirib Mәhbubәnin başına
saldılar, beş-altı nәfәr onun әllәrini
İbrahim bәyin qıçlarından zorla qopardılar.
Gedib otaqda oturduq. Mәhbubә
yıxılıb huşsuz-hәrәkәtsiz qaldı.
Biri deyirdi: öldü, o birisi deyirdi: keçinib. Heç
kәs kәsdirә bilmirdi ki, ölüb, ya qalıb.
Bәli,
giriftarçılığımız bayaqdan bir idi, indi iki
oldu. Birini әndәruna apardılar, o birisini dә birunda
uzatdılar. Qadınlar oraya getdilәr, kişilәr burada
toplandılar. Mәzәli bu idi ki, bu günәcәn
Mәhbubәnin ürәyindәkilәrdәn heç
kәsin xәbәri yox idi vә heç kәs bilmirdi
ki, Haciyә xanımın yanında ağzını
açıb danışmaq iqtidarında olmayan bu
yazıqcığaz belә bir cәsarәt
göstәrmәk dәrәcәsinә qәdәr özünü
itirmişdi. Gahdan Mәhbubә özünә gәlib
tutduğu işin peşmançılığını çәkir, bәzәn
dә o qәdәr ağlayırdı ki, özündәn
gedirdi. Adam göndәrdik, tez öz ailә hәkimimizi
çağırdılar. Hәkim gәlәn kimi dedi:
“Xәstәnin yanında bu qәdәr
adamın toplaşması münasib deyil. Deyin camaat başqa
otağa keçsin.”
Qonaqları başqa otağa apardıq.
Hәkim İbrahim bәyin yanına getdi. İbrahim bәyi
uşaqlıqdan tәrbiyә etmiş tәcrübәli
hәkim onun bütün әzasının
vәziyyәtini, sәhhәtini, gücünü
tәpәdәn dırnağa qәdәr beş
barmağı kimi bilirdi. İndi baxan kimi gördü ki:
Qәm әlindәn
çürümüşdür o bәdәn.
Üfürәrsәn dağılar lap,
deyәrsәn.
Hәkim bir İbrahim bәyә baxdı,
bir dә dönüb mәnә nәzәr saldı.
Tәәccüblә çiyinlәrini çәkib,
eyham-işarә ilә hal-qәziyyәni soruşdu.
İrәli keçib salam verdi, İbrahim bәyin kefini
soruşdu. Cavab almadı. Nәbzini tutdu, bir şey anlaya
bilmәdi. Hәrarәt ölçәni qoltuğuna
qoydu, bәdәninin hәrarәti normal idi.
Döşünü, kürәyini әlilә vurub qulaq
asdı, hәr bir üzv öz yerindә sağlam idi.
Nәhayәt dedi:
“Allaha pәnah aparıram! Qırx il
tamamdır ki, xәstәlәri müayinә edirәm,
nә belә xәstә görmüşәm, nә
dә belә xәstәlik.”
Әhvalatı mәndәn soruşdu, dedim:
“İranda xәstәlәnmәdi.”
İstambulda baş verәn hadisәlәri
әvvәlindәn axırınәdәk
danışdım. Hәkim bir qәdәr fikrә
daldı, sonra xәstәnin başı üstә oturub
dedi:
“İbrahim bәy, mәni
tanıyırsanmı? Mәn sәni hәmişә
müalicә elәyәn hәkim Salehәm. Yenә
dә, inşaallah, üç-dörd gündən sonra
sağalıb ayağa durarsan, hәr şey
düzәlәr, öz arzuna çatarsan.”
Әlacı olmayan bir müşkül yoxdur.
İbrahim bәy dәrindәn bir ah
çәkib: "Ya hәqq, ya mәdәd!" dedi.
Biçarә Haciyә xanım bir saat idi ki, ayaq
üstә sakit dayanıb, dinmәz-söylәmәz
göz yaşı axıdırdı. Hәkim dedi:
“Haciyә xanım, ağlamaqdan bir şey
çıxmaz. Oğlun üçün ölüm qorxusu
yoxdur. Ancaq әcayib xәstәlikdir. Әgәr onun
canı bu qәdәr әriyib incәlmәsәydi,
deyәrdim heç bir xәstәliyi yoxdur, yalan deyir. Sabah
bazar günü olduğuna görә hәkimlәr bir
yerә toplanacaqlar. Birisi gün öz inandığım
hәkimlәrdәn üç-dörd nәfәrini
buraya çağıraram.
Mәslәhәtlәşәk, görәk nә
çarә etmәliyik.”
İbrahim bәyin necә xörәk
yemәsi barәdә soruşdu, dedim:
“Süddәn başqa bir şey yemir.”
Bir şey yazıb verdi vә dedi:
“Bu dәrmandan iki qaşıq südә
qarışdırıb ona içirin.”
Hәkim çay içdikdәn sonra
getmәk istәdi, dedim:
“Haraya gedirsiniz, başqa xәstәmiz dә
var, onu da müayinә elәyin.”
Mәhbubәnin әhvalını ona
söylәdim. Haciyә xanım dedi:
“Mәn gәlmirәm, mәndәn utanar.
Qonşu qadınlar oradadırlar, deyin otaqdan
çıxsınlar.”
Hacı Mәsuda dedim ki, xәbәr
elәsin, xanımlar otaqdan bayıra çıxsınlar.
Hamı bayıra çıxdı. Hәkimlә
әndәruna getdik. Mәhbubәni gördük.
Mәhbubә bir meyit kimi düşüb
qalmışdı. Hәkim onu o tәrәf-bu
tәrәfә döndәrib baxdı. Onda heç bir
duyğu, hәrәkәt görünmәdi. Bir iynә
çıxarıb, Mәhbubәnin iki çiyninin
arasından dәrisinә vurdu. Qız ufuldayıb
әsmәyә başladı. İki-üç
dәfә söyüd yarpağı kimi titrәyib
gözlәrnni açdı, hәkim gülüb dedi:
“Hә, balaca xanım, kefin necәdir? Haran
ağrıyır?”
Mәhbubә iki әlilә
üzünü tutub hönkür-hönkür ağlamağa
başladı. Hәkim dedi:
“Bismillah, İbrahim bәy, buyurun, buyurun!”
Mәhbubә әllәrini
üzündәn cәld çәkib, o tәrәf-bu
tәrәfә baxdı. Xülasә, hәkim daha burada
tәbabәtlә mәşğul deyildi, tәdbir
işlәdir, әmәli hikmәtdәn istifadә
edirdi.
Hәkim su istәdi, gәtirdilәr.
Alıb, özü Mәhbubәyә tәrәf uzadaraq
dedi:
“Balaca xanım, al, iç!”
Mәhbubә içmәk istәmәdi.
Hәkim qәfildәn bütün kasadakı suyu
Mәhbubәnin üzünә sәpdi. Hәkim
gülürdü, Mәhbubә ağlayırdı. Biz
dә heyran-heyran tamaşa elәyirdik.
Hәkim otaqdan çıxıb dedi:
“Bu xәstәlik tәhlükәli
deyildir. Elә elәyin ki, bir-iki günәdәk ac qalmasın.”
-- Hәkim Mәhbubә üçün dә dәrman
yazıb getdi.
Qırx-әlli nәfәrә
qәdәr kişi, arvad artıq qonaqçısı
olmayan evin qonağı oldular. Doğrudur, onların çoxu
yad deyildi. Amma hәr biri başını itirib, ev
adamlarına üz verәn müsibәtә görә
pәrişanhal idi.
Mәn Hacı Mәsudu
çağırıb dedim:
“Hacı Mәsud, Haciyә xanımın ki,
mәtbәxә getmәyә nә vaxtı var, nә
dә fürsәti, özün get, bax gör nә var,
nә yox, de çay hazırlasınlar.”
Dedi:
“Soruşmuşam, hәr şey
hazırdır. Yüz nәfәr dә
qonağımız olsa, hamısına çatar.”
Haciyә xanımdan icazә alıb, qonaq
otağına girdim. Onlardan üzr istәdim. Qonaqların
hamısı qәm dәryasına batmış, dәrin
düşüncәlәrә dalmışdılar.
Mәnim kefimi soruşdular. Dedim:
“Vaxtımız çoxdur;
әlbәttә, fürsәt olan kimi hәr şeyi
sizә danışacağam.”
Süfrә başında oturduq,
çörәk yedik. Şamdan sonra qonaqlar bir-bir
görüşüb getdilәr. Gecәdәn üç
saat keçdikdә bir qәdәr rahat olduq. Sәhәr
Haciyә xanım mәni görәn kimi dedi:
“Mirzә Yusif, sәn get Mәhbubәnin
yanına, o mәndәn utanır. Bir az ona
öyüd-nәsihәt ver, qoy bir az ağıllansın,
bizi rüsvayi-cahan elәmәsin. Xalq elә güman
elәyәr ki, bunların әvvәldәn
bir-birilә әlaqәsi olmuşdur.”
Mәn dedim:
“Haciyә xanım, ürәyini sıxma, bunların
hәr ikisinin mәsumluğu vә paklığı
gün kimi aşkardır. Hamı bu hәqiqәti
yaxşı bilir.”
Әlqәrәz, Mәhbubәnin
otağı xәlvәt olan kimi getdim onun yanına.
Hәlә evә gәlib çatmağımızdan
iyirmi dörd saat keçmirdi, Mәhbubә yarımcan
olmuşdu. Rәngi solmuş, gözlәri
şişmişdi, әhvalı pәrişan idi; qәlbi
tәşvişdә, varlığı iztirab
içәrisindә idi. Nә yemәyi var idi, nә
dә içmәyi. Mәn otağa daxil olan kimi
üzünü yana çevirdi. Dedim:
“Çay içmisәnmi?”
Dedi:
“Xeyr.”
“Deyirsәn gedim gәtirim,” -- dedim.
Qәhәrlәnib ağladı. Dedim:
“Balaca xanım, sәnә nә oldu?
Niyә bu hala düşdün?”
Cavab vermәdi. Dedim:
“Dünәn elә bir iş tutmadın ki,
camaat sәnin әhvalından xәbәfdar olmasın.
Elә bir adam qalmadı ki, sәnin dәrdini anlamasın.
Çox pis iş gördün. Sәnin bu әmәlin
nә sәnә yaraşan bir iş idi, nә dә o
möhtәrәm ailәnin yüksәk
şәninә layiq bir hәrәkәt idi.
İndiyәdәk sәnin bir tükünün ucunu
namәhrәm adam görmәmişdi, bәs hayıf
deyildi ki, çadrasız çıxıb özünü
mәhrәmә, namәhrәmә göstәrdin?!
Eşq sevdasının sәni örtüyü bir
tәrәfә atıb üzü açıq
çıxmağa vadar etdiyini hamı başa
düşdü. Bәsdir, ağlını başına
yığ, dur, öz işinә-gücünә baş
çәk. İbrahim bәy sәnin bu halından
xәbәrdar olsa narazı qalar, hәtta inciyәr
dә. Sizin evlәnmәyiniz üçün İbrahim
bәyin xәstәliyindәn başqa bir maneә yoxdur.
O da, inşaallah, tezliklә sağalar, hәr ikiniz
mәqsәdinizә çatarsınız. Haciyә
xanım bilir ki, sәn ondan utanırsan. Ona görә
dә mәni sәnin yanına göndәrdi. Mәn bu
sözlәri xanımın adından sәnә
söylәyirәm.”
Mәhbubә hönkür-hönkür
ağlamağa başlayıb dedi:
“Әmican, mәn daha yaşamayacağam. Bu
sözlәrlә ürәyimi incitmәyin. Sizin
düşündüyünüz doğru deyil. İbrahim
bәy mәnim ağam, böyüyüm vә nemәt
verәnimdir. Mәn onu o halda görә bilmәrәm.
Mәn dәli olmuşam, mәndәn huş-baş,
ağıl gözlәmәyin. İxtiyarım
әlimdәn çıxıbdır. Sizin
teleqramınız İstambuldan gәlәn gündәn
dünya mәnim gözlәrimә qaranlıq
görünür. Kaş, allah mәnim canımı bir
gün әvvәl alaydı; mәn indi bibimin
üzünә necә baxacağam?” (Mәhbubә
Haciyә xanıma bibi deyәrdi).
Mәn dedim:
“Mәhbubә, sәn bilirsәn ki,
Sәkinә İbrahim bәyin bacısıdır. Bu da
mәlumdur ki, bacı-qardaş mәhәbbәti hәr
bir sevgidәn üstündür. O da qüssәdәn
yanır, ağlayır, amma ismәt, hәya ilә,
üzü örtülü ağlayır.”
Mәn bu sözlәrdәn nә
qәdәr dedimsә dә, heç bir fayda vermәdi.
Mәhbubә bir ücdan ağlayırdı.
Nәsihәt aşiqә eylәmәz
әsәr,
Sözlәrin, hayıfdır,
hәdәrә gedәr.
Gördüm ki, Mәhbubәnin dә
mәnim sözlәrimә qulaq asmaq,
nәsihәtlәrimi eşitmәk halı yoxdur.
Gәlib hal-qәziyyәni olduğu kimi Haciyә xanıma
danışdım. Bu da onun üçün yara
üstündәn bir yara oldu. Bu qızın әhvalı
ona oğlunun xәstәliyindәn daha pis tәsir
elәdi. Çünki namusun canlı timsalı olan bu ailәdә
belә işlәrdәn ölümdәn dә
artıq mütәәssir olurdular. Dedim:
“Xanım, narahat olmayın, bundan sizin
üçün vә sizin ailәniz üçün
heç bir sәdamә toxuna bilmәz. Çünki
bütün şәhәr әhalisi, böyükdәn
kiçiyә qәdәr bilir ki, bunlar adaxlıdırlar.
Kaş, elә bütün adaxlılar bunlar kimi bir-birini
sevә idilәr.”
Dedi:
“Nә elәmәk olar. Sәkinәni
göndәrin, Mәhbubәnin yanında otursun. Qonşu
qızlarına da xәbәr verin, gәlsinlәr onun
yanına, qoy tәk qalmasın, başı mәşğul
olsun.”
Hacı Mәsud Sәkinәni vә
qızları çağırmaq üçün yuxarı
qalxdı. Bu vaxt birdәn-birә Mәhbubәnin
ağlamaq sәsi ucaldı. Yazıq Haciyә xanım da
eşitdi. Mәn gedib Mәhbubәni dilә tutmaq
istәdim. Qapının ardından onun allaha yalvarış
sәsini eşitdim. "İlahi, hәyatdan
bezikmişәm, bu şәmatәtlәrә
dözә bilmirәm. Mәn bibimin üzünә
necә baxacağam? Mәgәr o mәni elә bu
günümü görmәk üçün nazü
nemәt içindә bәslәmişdi?"
Mәnim gülzari-bәxtimdә
çiçәk yox, tәk tikan bitdi,
O da boy atdı, axırda bu qanlı
könlümә batdı.
Haciyә xanım dedi:
“Әcәb işә düşdük.
İlahi, bәs nә çarә elәyim? Dәrdim bir
olsaydı, nә qәmim var idi.”
Üzünü otağa tәrәf tutub
dedi:
“Sәkinә qızım, gәl
aşağı. Get Mәhbubәnin yanında otur, onu
tәk buraxma.”
Özü isә İbrahim bәyin yanına
getdi. Mәn dә çamadanları, sәfәr
yük-payını açıb, paltarlarımı
dәyişdim. Dost-aşnadan dünәn gәlmәyәnlәr
bu gün görüşümüzә gәldilәr.
Mirzә Abbas, Hacı Möhsun ağa da tәşrif
gәtirdilәr. Bir qәdәr söhbәt elәdik.
Bu vaxt tәbrizli ... ağa da gәldi. Yerimdәn
qalxdım, görüşdük, öpüşdük. Әylәşәn kimi
soruşdu:
“Bәs İbrahim bәy hanı?”
“Öz otağındadır, Haciyә xanım
da oradadır,” -- dedim.
“Eşitmişәm bir az xәstәdir,” --
dedi. -- “Tәbrizdәn mәktub almışam,
qardaşım sizin gәlmәyinizi yazmışdı, amma
İbrahim bәyin xәstәlәnmәsindәn bir
şey yazmamışdı.”
Dedim:
“Tәbrizdә xәstә deyildi,
İstambulda әhvalı pozuldu.” -- Qardaşından
razılıq edib әlavә
etdim: doğrudan da, qonaqpәrvәrlik elәdi,
hәddindәn artıq bizә hörmәt
göstәrdi, zәhmәt çәkdi.”
Qonaqlardan hәr biri İranın
vәziyyәtindәn soruşurdu, mәn isә deyirdim:
“Bir az dözün, hәlәlik bir şey
söylәmәyәcәyәm.”
Bu әsnada şirazlı Ağa Mirzә
Әhmәd tәşrif gәtirdi. Xoş-beşdәn
sonra İbrahim bәyin kefini soruşdu, dedim:
“Xәstәlәnibdir, öz otağında
yatır.”
Çox heyifsilәndi, dedim:
“Bütün bunların tәqsiri sәnin
boynundadır. İrana getmәyimizә sәn bais oldun.
Gәlib elә bir ucdan dedin ki, İranda heç nә
yoxdur. Hәr bir sözünü şişirtdin, axırda
bәyi mәcbur elәdin ki, gedib öz gözü ilә
görsün.”
“Yalan ki, demәmişәm, bir şey
gördünmü?” -- deyә soruşdu.
Mәclisdә әylәşәnlәr
bir ağızdan dedilәr ki, Ağa Mirzә Әhmәd
doğru deyibdir, İranda heç nә yoxdur.
“Sәn buyur görәk nә var, nә
gördün?”
Dedim:
“Hәr şey var, olmayan bir şey varsa, o da
qanundan, nizam, intizamdan ibarәtdir. Elә buna görә
dә hakim vә mәhkumdan tutmuş rütbә
sahibinә qәdәr heç kimin vәzifәsi
aydın deyildir. Mәhz bu sәbәbdәn dә
İranın nә mәktәbi var, nә maliyyәsi;
amma rüşvәtxorluq, mütlәqiyyәt, zülm
nә qәdәr istәsәn var. Şәhәrlәr xarab,
çöllәr әkinsiz qalıb, suyun qoxusundan küçәlәrdәn
keçmәk çәtindir. Dilәnçilәri
vәzir, vәzirlәri dilәnçi olmuşlar.
İşlәr sәlahiyyәtsiz adamların әlindәdir.
Bir qapa-qap, bir çәkә-çәk, bir soxa-soxdur ki,
gәl görәsәn!”
Onlar ucadan gülәrәk dedilәr:
“Bu sözlәri İbrahim bәyin dә
yanında danışa bilәrsәn?”
Dedim:
“Mәn cәsarәt elәmәrәm,
amma özü öz gözlәrilә görüb, bilir
ki, orada nә xәbәrdir. Mәnim dediyimә daha
heç bir ehtiyac qalmayıbdır. Mәsәl var
deyәrlәr:
"Tәәccübdәn ayaqlarım
yerә yapışdı!" İndi İbrahim bәy
elә tәәccüblәnib heyran olmuşdur ki,
huşunu itirib. Allah bizә rәhm elәsin.”
Nahardan sonra da bir qәdәr söhbәt
elәdik. Sonra hәr kәs durub öz işinә getdi.
Mirzә Abbasla Hacı Möhsün ağa qalıb
әhvalatı soruşdular. Dedim:
“Bizim xoş günlәrimiz sizinlә olan
günlәr idi. Sizdәn ayrılan gündәn bәri
üzümüz gülmәdi. Batuma daxil olandan
qayıdanadәk haraya çatdıq, hәr yerә getdik
vә hәr nә gördüksә, bu qeyrәtli,
tәәssübkeş cavan üçün bir dәrd
oldu. Hey yanıqlı ahlar idi ki, addım başı
ürәyinin dәrinliklәrindәn çәkirdi.
Maraqlı burasıdır ki, bir para şeylәri mәn
gördüm, amma ona söylәmәdim, hәtta
başqaları tәrәfindәn dә ona
deyilmәsinә mane oldum. Bir para әhvalatı da o
mәndәn gizlәdirdi. İstambulda xәstәlәnәndәn
sonra onun Sәyahәtnamәsini oxuduqda bu
mәsәlәni anladım. O cümlәdәn
hәrbi nazirin evindә bir dәst yağlı
kötәk yemәsidir ki, mәnim o günә
qәdәr bu hadisәdәn xәbәrim yox idi.”
Günlәrin birindә kirmanlı
Mәşәdi Hәsәnlә mәnzilә
qayıdıb, üç gün yorğan-döşәyә
düşdü. Xәstәlәnmәsinin
sәbәbini mәndәn gizlәtdi. Başına
nәlәr gәldiyini mәn ancaq İstambulda anladım.
Demә, Tehranda vәzirlәrin bir-bir evinә gedib,
bәzi söhbәtlәr elәmişdi. Cavabında
onlardan yaman-yovuz eşidib, bәrk kötәk yemişdi.
Allaha yüz min şükür ki, onu orada
öldürmәdilәr, heç olmasa diri qayıtdı.
Neçә gündәn sonra yenә getdi, gecә
yarısı gәlib çıxdı. Üzü gülürdü,
elә sevincәk idi ki, sanki dünyanı ona
bağışlamışlar. Onun sevinci mәni dә
şad elәdi. Bu sәfәrdә heç olmasa
bircә gün bu cavanın üzünü gülәr
gördüyümә görә allaha
şükürlәr elәdim:
Sevincinin sәbәbini soruşdum, dedi:
“Yusif әmi, çox da ürәyini
sıxma, İranda dövlәtpәrvәr adamlar da
vardır. İşbacaran, alim, qeyrәtli, qanunvericilik vә
hüquqi işlәrin yüksәk mәrhәlәlәrinә
çatmış Avropa alimlәrindәn dә irәli
getmiş. Bu gecә mәndә böyük bir ümid
yarandı. İranın gәlәcәkdә
xoşbәxtliyә vә sürәtli tәrәqqiyә
nail olacağını yәqin etdim. Bәh-bәh,
möhtәrәm, hәqiqәtәn
möhtәrәm bir şәxsdir.”
Dedim:
“Nә olub, nә xәbәrdir?”
Dedi:
“Allaha şükür ki, qanun yazılıb
hazırlanmışdır. Amma nә gözәl,
müqәddәs bir qanun! İnşaallah, İranda
dörd-beş min elm vә sәnәt mәktәbinin
tәsis olunduğunu Misirdә tezliklә
eşidәcәyik. On ildәn sonra bu
mәktәblәrdә minlәrlә qeyrәtli,
fәrasәtli alim tәrbiyә edilәcәk.”
Dedim:
“İnşaallah!”
Müsahiblәrim soruşdular:
“İbrahim bәy vәzirlәrin yanına
şәxsәn necә yol tapdı. Bu az müddәt
әrzindә onları haradan tanıdı? Kimin
vasitәsilә onların hüzuruna yetişә bildi?”
Dedim:
“Bu yolun bәlәdçisi haqqında
ümumi bir yığıncaqda danışmaq lazımdır.
Xülasәsi budur ki, bu saat İranda Hacı xan adlı sizin
hamınızın tanıdığınız bir adam
ölkәnin birinci şәxsiyyәti olubdur. Onun
haqqında sәyahәtnamәdә dә
yazılıbdır, oxuyacaqsınız. Hәmin Hacı xan
İbrahim bәyi o şәxslәrlә görüşdürürdü.”
Bir qәdәr söhbәtdәn sonra
dostlar dağılışıb getdilәr. Mәn dә
aşağı düşüb, xәstәnin yanına
gәldim. Haciyә xanım әylәşib, bahar buludu
kimi göz yaşı axıdırdı. Dedim:
“Bir şey yedimi?”
“Heç nә yemir,” -- dedi.
Gedib bir kasa süd gәtirdim, dәrmandan da
iki qaşıq onun içinә tökdüm, İbrahim
bәyә tәrәf uzadıb dedim:
“Sәn mәnim canım, iç, sәn
allah, "o möhtәrәm şәxsin"
sağlığına iç!”
Mәn güldüm. Yazıq İbrahim
bәyin xumar gözlәrindәn bir neçә damcı
yaş töküldü. Südü dodağına
dayadım. İçdi, sonra dedi:
“Ya hәqq, ya mәdәd!”
Sәkinәnn çağırıb,
Mәhbubәnin әhvalını soruşdum. Dedi:
“Qızlar onun yanındadırlar, bir ucdan
ağlayır. Nә qәdәr ürәk-dirәk verib
sakitlәşdirmәk istәyirlәrsә,
mümkün olmur, heyran-heyran baxır, cavab vermir.”
Şam vaxtı hamı getdi. Yalnız
Mәhbubәnin әn yaxın rәfiqәsi qaldı.
Sәkinә dә namaz qılmağa getdi. Hacı
Mәsud mәni çağırdı. Gedib gördüm,
qulağını otaq qapısının deşiyinә
dayayıb qulaq asır. İşarә ilә mәnә
dedi ki, gedib onların söhbәtinә qulaq asım.
Mәn dә qapının dalısında dayanıb, otaqdan
gәlәn sәsә qulaq vermәyә
başladım. Gördüm Rәfiqә
Mәhbubәyә deyir:
“Mәhbubә, bir hәftә bundan qabaq
mәn sәnin dәrdini duydum. Sәn mәndәn
gizlәtdin. İndi bu gecә bütün evlәrdә
sәnin sevgindәn danışırlar. Mәn
sәnә demәdimmi ki, bu sirr gizlindә qalmayacaqdır?
Amma sәn inkar edib, mәndәn söz eşitmәdin.
"Dil ağızlarda gәzәn sirri gizli
saxlamaq olmaz".
Sәn bu evin bütün camaatının
sevimlisisәn. Nә üçün dost-düşmәn
arasında özünü rüsvay edirsәn? Mәn
yenә dә sәnә deyirәm: sәbr elә,
özünü әlә al, hәya-hörmәtlә
mәqsәdinә çat! Eşqi büruzә
vermәk qızlar üçün böyük eyib
sayılır. Bu camalla, bu kamalla nә üçün
özünü lәkәlәyirsәn? Sәnin
şöhrәtin, tәrifin hәr yerә
çatmışdır. Özün tәrbiyәli qızsan,
şairsәn, әdibsәn, yüzlәrlә roman oxumusan,
bu işin qәbahәtini, onun aqibәtinin pis olduğunu
mәndәn yaxşı bilirsәn. Mәnim әzizim,
mehriban bacım, bu işi görmә, görmә ki
axırda peşman olarsan!”
Gözәl camala, xoş xasiyyәtә
malik olmaqla birlikdә Mәhbubәnin gözәl sәsi
dә var idi. Ramazan ayında әrәb qadınları
adәtәn quran oxuyurlar. Mәhbubә "Yusif"
surәsini xoş avazla oxuyanda hamı riqqәtә
gәlib, ixtiyarsız olaraq ağlayardı. O, "Fәlәmma
sәmeәt bimәkrihennә…." (Elә ki, onların
xәyanәtkarlığını eşitdi....)
ayeyi-şәrifәsini oxuyanda qulaq asanlar elә mat vә
mәbhut olurdular ki, әllәrindә narınc vә
bıçaq olsaydı, şübhәsiz ki, narınc
әvәzinә әllәrini kәsәrdilәr.
Misirdә Mәhbubәnin qiraәti camaat
arasında "Әcәm xanımının
qiraәti" adı ilә şöhrәt
qazanmışdı. Onun gözәl, rәvan tәbi
dә var idi. Gahdan -- bir әrәb vә fars
dillәrindә mәrsiyә, şer yazardı. Bir gün
dә mәn gördüm ki, Mәhbubә
yasdığına söykәnib zülflәrini dә bәxti
kimi pәrişan edәrәk yanıqlı bir
sәslә rәfiqәsinә deyirdi:
“Mәnim bacım, әgәr öz
ixtiyarımı әlimdә saxlaya bilsәydim
dünәn o rüsvayçılığı
edәrdimmi? Öz alnıma bәdnamçılıq
damğasını vurardımmı? Mәnim dәrdim
özümә bәsdir, daha yaramın üstündәn
yara vurma.”
Sonra o, bu mürәbbeni oxuyub
ağlayırdı:
Giriban oldu rüsvalıq әlilә
çak, damәn hәm.
Mәnә
rüsvayçılığımda dostlar tәn etdi,
düşmәn hәm.
Rәhi-eşq içrә can qıldım
giriftari-bәla, tәn hәm,
Bu yetmәzmi ki, bir dәrd artırırsan
dәrdimә sәn hәm?
Әgәr tutsam qәmim eldәn nihan,
sәbrü qәrarım yox,
Vә gәr şәrhi-qәmi-pünhanim
etsәm, qәmküsarım yox,
Әsiri-bәndi-zindanam, әlimlә
ixtiyarım yox,
Bu yetmәzmi ki, bir dәrd artırırsan
dәrdimә sәn hәm?
Olubdur әşgi-xunab ilә gülgun
çöhreyi-zәrdim,
Yanıbdır atәşi-hicranә
cani-dәrd-pәrvәrdim,
Cәfayi-çәrxi-kәcrәftar
әlindәn var min dәrdim,
Bu yetmәzmi ki, bir dәrd artırırsan
dәrdimә sәn hәm?
“Mәnim әziz bacım, sәn
deyәnlәri mәn yaxşı qanıram, bilirәm ki,
ürәyin yanır, mehribanlıq üzündәn
deyirsәn. Bu vilayәtdә mәktәbdә oxuduğum
illәrdәn indiyәdak mәnim bir sınanmış
dostum varsa o da sәnsәn. Amma bu işdә ixtiyarım
әlimdәn alınıbdır. Bircә әlacım
qalmış -- gәrәk özümü hәlak
elәyәm, başımı torpağa gömüb
gizlәdәm. Daha başqa çarәm yoxdur. Bibim bu
әhvalımdan agah oldu. Daha mәn bundan sonra
başımı qaldırıb onun üzünә baxa
bilmәrәm. Vay, vay, gör necә
şәmatәtә düçar oldum. Rәfiqәcan,
bir tәhәr elә ki, gedib öz ağamı
görüm. Amma bu şәrtlә ki, bibim evdә
olmasın.
Әlindәn gәlirsә mәnә et
kömәk,
Bәlkә qәm-qüssәdәn azad
edәsәn.
Dәrdimә dәrmanı sәn
әsirgәmә,
Bu yolda gәrәkdir imdad edәsәn.”
Hacı Mәsud dedi:
“Ağa Mirzә Yusif, iş pis yerә
çәkibdir. Mәnim ürәyim dözmür.
Bәlkә Haciyә xanım bir yerә çıxıb
gedә, biz Mәhbubәni ağanın yanına aparaq. O
ki, özündә deyil.”
Mәn qәhәrlәndim, az
qalırdı ağlayam, qızın halına ürәyim
yandı, dedim:
“İki-üç gün gözlәmәk
lazımdır. Bәlkә sabah hәkimimiz Saleh
әfәndidәn xahiş elәyim, Mәhbubәnin
İbrahim bәyin yanında qalmalı vә ona qulluq
etmәli olduğunu söylәsin. Hәlәlik
Haciyә xanıma bu barәdә heç bir söz demә.”
İbrahim bәyin yanına getdim,
yatmışdı. Haciyә xanım ayaqlarını ovurdu.
Bir qәdәr oturduqdan sonra Haciyә xanıma dedim:
“Әgәr icazә versәniz yarım
saatlığa hamama gedәrәm.”
İcazә verdi, gedib qayıtdım. Dostlardan
bir neçәsi gәlmişdi. Xahiş elәdilәr
Haciyә xanım otaqdan çıxsın, onlar İbrahim
bәyi görsünlәr.
İbrahim bәyin yanına getdik. Tora
düşmüş ceyran kimi әtrafına hәsrәtlә
göz gәzdirirdi. Adamın ürәyini odlayırdı.
Şair Mehdi bәy dedi:
Vüsal getdi, qaldı hicran, eşqin
bağı soldu yaman.
Ömür sürdü bağda tikan, soldu güllәr
cavan-cavan.
“ Eyvah, bu İbrahim bәydirmi? İbrahim
bәyliyindәn ki, bir әsәr qalmamışdır!
İnsanın bu qәdәr dәyişilmәsinә
әsla inana bilmirәm.”
İbrahim bәyә suallar verdilәrsә
dә, heç bir cavab eşitmәdilәr.
Mehdi bәy dedi:
“Doğrusu, bu cavanı bu halәtdә
görmәyә taqәtim yoxdur. Xudahafiz!”
Mehdi bәy durub getdi. O gecәni
sәhrә çatdırdıq. Saat dörd
radәlәrindә Saleh әfәndinin adamı bir
mәktub gәtirdi. Yazmışdı: saat sәkkiz tamamda
ingilis xәstәxanasının baş hәkimi doktor
müsyö Volf ibn Yәhudi müsyö Haron vә Şeyx
Yusifül-Seyyidin vәdәsini almışam,
xәstәnin yanına gәlәcәyik.
Hәmin vaxtda iki fayton qapıya çatıb,
hәyәtә daxil oldu. Hәkimlәr gәldilәr.
Bir stәkan çay içdikdәn sonra dedilәr:
İbrahim bәyin yanına gedәk. Haciyә xanım
başına çadra örtdü, hәkimlәr otağa
girdilәr.
Әvvәlcә mәndәn bәzi
şeylәr soruşdular. Sәfәrimizin
әhvalatını xülasә şәklindә
danışdım. İbrahimin özündәn kefini
soruşdular. Cavab eşitmәdilәr. İngilis hәkim
dedi ki, bütün paltarlarını soyundurun. Hacı
Mәsud alt paltarlarından başqa bütün geyimini soyundurdu.
Hәkimlәrin hәrәsi bir-bir müayinә
elәyib qulaq asdı. Xüsusi zәrrәbinlә
boğazını, burnunu vә başqa üzvlәrini
nәzәrdәn keçirdilәr. Qoltuğuna
hәrarәtölçәn qoydular. Nәbzini tutdular.
Bu dörd hәkim düz bir saat mәni
sorğu-suala tutdu: atası nә mәrәzdәn
ölmüş, bunların nәslindә hansı
xәstәliklәr varmış? Anası nә kimi
xәstәliklәr keçirmiş? Uşaqlıqda
özü xәstәlәnmişmi? Xәstәliyi
nә olmuş? Nә kimi dәrmanlar yemiş?
Mәn bunların hamısına tәfsilatla
cavab verdim. Öz aralarında fransızca danışıb,
bon-mon elәdilәr. Mәn heç nә anlamadım.
Nәhayәt, mәtlәb mәlum oldu. Bunlar da,
İstambul hәkimlәri kimi xәstәnin halından
heç bir şey anlaya bilmәdilәr. Dedilәr
xәstәnin anasını çağırın.
Haciyә xanım gәldi. Yәhudi müsyö Haron
türkcә yaxşı bilirdi. Xanıma dedi:
“Xanım, deyә bilmәrik ki, oğlunuzun
heç bir xәstәliyi yoxdur. Xәstәlik
olmasaydı, bu hala düşmәzdi. Fәqәt biz
azarını tapa bilmәdik. Qәlbi-ciyәri sağlam,
bәdәninin hәrarәti adidir. Zәrrәbin
alәtlәrlә dә mümkün qәdәr
ağzını, burnunu, qulağını, daxili
üzvlәrini müayinә elәdik. Hamısı
sağlam, normal vәziyyәtdәdir. Hәlәlik ki,
biz heç bir zad tapa bilmәdik. Әgәr izn versәniz
bir hәftәdәn sonra yenidәn yoxlarıq. Bu gün
müsyö Volf bir şey yazar, gecә-gündüz iki
dәfә bәdәninә sürtün,
içmәli dәrman da verәcәk. Hәr altı
saatda iki fincan içirәrsiniz. Başının
tükünü dә ülgüclә
qaşıtdırın. Dәrmanxanadan muşamma
gәtirәrlәr, isladıb yapışdırarsınız.
Gәrәk nә kimi hiylә vә xahişlә
olur-olsun bişmiş xörәk, sup içirәsiniz,
әgәr başqa şey dә meyli istәsә eybi
yoxdur, verin yesin. Ancaq turşlu xörәk vermәyin.”
Dәrmanları yazıb getmәk
istәdilәr. Mәn Saleh әfәndiyә dedim:
“Mәhbubәni dә bir müayinә
elәyin.”
Dedi:
“Buyurun gәlsin.”
Gedib gördüm yenә dә
ağlayır. Dedim:
“Hәkimlәr gәlirlәr.”
Dedi:
“Әmican, mәni rüsvay elәmә,
mәnim ki, heç bir xәstәliyim yoxdur.”
Dedim:
“Әgәr belәdirsә, bәs nә
üçün üç gündür ki, oruc tutubsan,
boğazından heç nә getmәyibdir?”
“Әmican, qurbanın ollam, mәni
ağanın başına dolandır, hәkimi buraya
gәtirmә.”
Mәn nә qәdәr üz vurdum,
olmadı. Dedi:
“Özümü öldürәrәm.”
Dedim:
“Onda qoy yalnız Saleh әfәndi
gәlsin.”
Razılıq verdi. Mәn gәlib dedim:
“Yalnız Saleh әfәndi qalsın.”
Başqa hәkimlәr çıxıb
getdilәr. Şeyx Yusifül-Seyyid qapıdan qayıtdı.
Saleh әfәndini otağa çәkib, mәni dә
çağırdı. Getdim. Şeyx Yusif Saleh
әfәndiyә dedi:
“İbrahim bәy haqqında sәnin fikrin
nәdir?”
Saleh әfәndi dedi:
“Qırx ildir ki, hәkimәm, belә bir
xәstәlik nә görmüşәm, nә dә
eşitmişәm. Qәdim vә müasir kitablara
baxdım, elә bir azar tapa bilmәdim.”
Şeyx Yusif dedi:
“Mәn otuz iki ildir hәkimlik edirәm.
Hәrçәnd ki, bütün sәhiyyә
idarәlәrindә tәzә tәbabәtdәn
imtahan vermişәm, lakin eşq mәrәzinә dә
etiqadım var. Mәn bu sahәdә çoxlu
tәcrübәlәr aparıb, gözәl
nәticәlәr әldә etmişәm.
Xüsusilә bu ölkәdә. Onun xәstәliyi ya
xülyadır, ya da sevda. Mәn istәyirәm iki
mәsәlәdә İbn Sina hikmәtini işә
salam, görәm bir fayda verәr, ya yox? Әgәr
mәn xәstәliyi
müәyyәnlәşdirә bilmәsәm lap
dәli olaram.”
Saleh әfәndi soruşdu:
“İbn Sinanın hansı tәdbirindәn
istifadә etmәk istәyirsәn?”
Dedi:
“Bir tәdbiri budur ki, böyük
әmirlәrdәn biri xülya xәstәliyinә
tutuldu. İbrahim bәy kimi heç nә yemirdi, bir ucdan
bağırıb deyirdi: "Mәn bәslәnmiş
öküzәm, mәni öldürün, şişә
çәkin". Bunu vird elәyib hәmişә
deyirdi. Neçә vaxt xörәk yemәdi.
Hәkimlәr әlacında aciz qaldılar.
Әlaüddövlә adam göndәrib İbn Sinanı
hüzuruna çağırdı. İbn Sina gәlib
mәtlәbi soruşdu. Xәstәnin adamları onun
әhvalını olduğu kimi söylәdilәr. İbn
Sina dedi:
“Gedin xәstәyә deyin qәssab
çağırmışıq, sәnin başını
kәssin.”
Xәstәyә dedilәr. Çox sevindi.
Bir saatdan sonra İbn Sina dәhrә götürüb ucadan
dedi:
“Öküz hardadır, gәtirin
başını kәsim.”
Әmir öküz kimi böyürdü.
Bununla da bildirdi ki, buradayam. Xülasә, әmiri
gәtirdilәr. Üç-dörd nәfәr
әl-ayağını bağladı. İbn Sina qәssablar
kimi bıçağı itilәyirdi.
Bıçağın sәsi әmirin qulağına
çatırdı. Sonra gәlib ayağını qoydu
әmirin döşünә, qәssablar kimi onun
kәfәlini, döşünü, budlarını
әllәyib, әtdaş elәmәyә
başladı. Nәhayәt, әt-daş
elәmәkdәn әl çәkib dedi:
“Bu öküz çox arıqdır,
kәsilmәli deyil. Yaxşı ot verin, bir
hәftәyәcәn kökәlsin, sonra gәlib
başını kәsim.”
Әmirin әl-ayağını
açdılar. İbn Sina dedi:
“İndi ona nә versәniz
başının kәsilmәsi ümidilә
yeyәcәk.”
Doğrudan da, qabağına nә
gәtirdilәr yedi. Tәdricәn müalicә olunub
şәfa tapdı.
Tәdbirlәrdәn biri dә onun eşq
vә sevdada işlәtdiyi tәdbirdir. Xәstәnin
dәrdinin eşq dәrdi olması yәqin olarsa, onu ancaq
yeyib, içmәk vasitәsilә mәqsәdinә
nail ola bilәcәyinә inandırmaq lazımdır. Bu
xәstәliklәr daha dәrmanla müalicә
olunası deyil. Mәnim rәyim belәdir, siz nә
mәslәhәt görürsünüz?”
Saleh әfәndi dedi:
“Sizin bu tәdbirinizin xeyri olmasa da, әsla
heç bir zәrәri yoxdur. Әlbәttә,
zәrәrsiz bir tәdbirin, hәm dә xeyir verә
bilәcәk tәdbirin sınaqdan keçirilmәsi
mәslәhәtdir.”
Sonra Şeyx Yusif mәnә dedi:
“Ağa Yusif, bu cavanın Misirdә bir
qadın xeylağı ilә tanışlığı var idimi?”
Dedim:
“Bütün alәm onun pak vә pakizә
olduğunu bilir, onun haqqında belә bir şübhә
tamamilә yersizdir.”
Dedi:
“İrana sәfәrinizdә,
gedәndә vә ya gәlәndә
qaldığınız mәnzillәrdә,
görüşdüyünüz adamların evindә
elә bir qıza vә ya qadına rast gәlmәdi ki,
ona könül vermiş olsun?”
Dedim:
“Qәtiyyәn yox!”
Dedi:
“Belә iddiada olma, sәn qocasan, o
cavandır, sirrini açıb sәnә demәz.”
Dedim:
“Әslәn bu barәdә
düşünmәyә mәcalı yox idi, başqa
hisslәrlә yaşayırdı. Onun haqqındakı bu
ehtimallarınız tamamilә yanlışdır.”
Şeyx Yusif dedi:
“Әzdüddövlәnin vәliәhdi
xәstәlәndi. Bütün hәkimlәr onun
әlacından aciz qaldılar. Nәhayәt, İbn Sinaya
xәbәr göndәrdilәr. İbn Sina
xәstәdә eşq әlamәtlәri
gördü. Xәlvәt elәdi, şәhәrin
bütün mәhәllә vә
küçәlәrini adbaad bilәn bir adamı
xәstәnin yanında oturtdu. Özü xәstәnin
nәbzini tutdu, sonra o adamla söhbәt elәmәyә
başladı. Ondan şәhәrin mәhәllәlәrini,
küçәlәrini soruşdu. O adam
şәhәrin bütün mәhәllәlәrini
küçәbәküçә, evbәev saymağa
başladı. Nәhayәt, bildi ki, vәliәhd filan mәhәllәdә,
filan evdә bir qız sevmişdir.
Әzdüddövlәyә bunu xәbәr verdi.
Mәqsәdә çatdıqda oğlan sağaldı.
İndi gәlin İbrahim bәyin yanına
gedәk. Misirdәn çıxandan sonra gördüyü
vә mәnzil elәmiş olduğu
şәhәrlәri, qәsәbәlәri,
kәndlәri bircә-bircә sayın, bәlkә
işdi, bir şey әlә gәlә,
mәqsәdә nail olaq.”
İbrahim bәyin yanına getdik. Saleh
әfәndi keçib bir tәrәfdә gizlәndi.
Şeyx Yusif xәstәnin nәbzini tutdu, sonra
mәndәn soruşdu:
“Yusif ağa, siz bu sәfәrә hansı
yolla çıxdınız, haralarda oldunuz, nә kimi
yerlәri seyr etdiniz?”
Dedim:
“Buradan dәmir yol qatarı ilә
İskәndәriyyәyә getdik. Oradan da gәmi
ilә İstambula, İstambuldan yenә dә gәmi
ilә Batuma, Batumdan dәmir yol qatarı ilә Tiflisә,
Bakıya, Bakıdan gәmi ilә Rәşt, Mazandaran
sahillәrinә, sonra Aşqabada gedib, İran
torpağına daxil olduq.”
Birdәn Şeyx Yusif qışqırdı:
“Mәqsәdә çatdıq, dәrdi
tapmışam, mabәdini söylә!”
Mәn bircә-bircә Mәşhәd,
Sәbzvar, Nişapur, Simnan, Damğan, Şahrud, Tehran,
Qәzvin, Zәncan, Tәbriz, Әrdәbil, Marağa,
Binab, Mәrәnddәn tutmuş Araz qırağına
kimi sәyahәtimizdә keçdiyimiz bütün
şәhәr, qәsәbә vә kәndlәrin
adını söylәdim. Sonra da Rusiyanı Batuma kimi, oradan
İstambula vә İstambuldan Misrә qәdәr
gәzdiyimiz yerlәri saydım.
Şeyx Yusif dedi:
“Allaha pәnah aparıram, sizin Әcәm
ölkәlәrinin adı İran olmaqdan başqa, İran
adlı şәhәr dә var?”
“Xeyr,” -- dedim. Soruşdu:
“Gәrәk olsun, ola bilmәz, mәnim
zәnnim xәtaya gedә bilmәz.”
Dedim:
“Sizin zәnniniz әsla xәtaya
getmәmiş vә sizi aldatmamışdır. Afәrin
sizin fәrasәtinizә, bu biçarәni elә
hәmin İran adı bu dәrdә salmışdır.”
“Necә yәni, mәgәr İran
adlı bir adam da var?” -- deyә soruşdu.
“Hәkimbaşı, xeyir,” -- dedim, -- “bu
qeyrәtli cavan İran mәmlәkәtinin aşiqidir. O
öz mәşuqunu görmәyә, onun
görüşü ilә könlünü şad
etmәk ümidilә getdi. Vüsaldan sonra iş vurdu
tәrsinә oldu. Vilayәtlәrdәki bir para
pәrişanhallığı, bәrbadlığı
gördükdә onun xeyirxah tәbinә xoş
gәlmәdi. Qüssә-kәdәrin әlindәn
bu günә düşdü.”
“Anlamadım,” -- dedi. --
“Vilayәtlәrdәki pәrişanlıq,
bәrbadlıq nә demәkdir?”
Dedim:
“O demәkdir ki, heç yerdә nizam-intizam,
qanun yoxdur. Bu fikirlәri ürәyinә salıb
özünә dәrd elәdi. Nәhayәt, bu
mәsәlә üstündә böyüklәrdәn
birisi ilә mübahisәyә, münaqişәyә
girişdi. Bәrk hiddәtlәndi. O vaxtdan bu bәlaya
düçar oldu.”
Hәkim dedi:
“Demәli, mәn yanılmamışam.
Eşq -- xәyali bir eşq dә ola bilәr. Adı
bәlli bir şeyә, mövcud vә ya qeyri-mövcud bir
şeyә dә ola bilәr. Bunun heç fәrqi yoxdur.
Bunların uzun tәfsilatı var. Vaxtımız
olmadığına görә qısa şәkildә
şәrh etmәliyәm: Filosoflar ifrat
mәhәbbәti eşq adlandırırlar. Eşq iki
qismdir, bir qismi fitridir, yәni zatәn olur, xilqәtdәn
yaranır, belә bir eşq bütün kainatda vә
mövcudatda -- yer-göy cisimlәrindә vardır. Onlar
öz tәbiәtlәrinә görә bir-birini
cәzb edir, biri cәzb edir, o birisi cәzb olunur. O biri qismi
sonradan gәlmә eşqdir. Belә bir eşq heyvanda
vә insanlarda olur. Onun mәnşәyi lәzzәtdir,
yәni normal dәrk etmә vә sağlam
vәziyyәtdә әmәlә gәlәn bir
haldan doğan eşqdir. Bu sonradan gәlmә eşq iki
cürdür: ya ehtirasdan doğur, ya da ki, idrak
qüvvәsindәn. Ehtirasdan törәyәn
eşqә "cismani eşq" deyilir. Yeyintiyә,
içkiyә vә s. olan meyl bu kimi eşqә misal ola
bilәr. İdrak qüvvәsindәn törәnәn eşq
isә ruhani eşqdir. İşlәrin hәqiqәtini
müşahidә etmәk hәvәsi, yaxşını
pisdәn ayırd etmәk vә s. bu kimi eşqin
nәticәsidir. Lakin hәmin ruhani eşq özü
dә ya zatәn olur vә ya da törәmә. Zati
eşq -- hәqiqi eşq adlanır. Mәsәlәn,
öz xaliqini istәyәn vә onun yaratdıqlarına
könül bağlayan haqq yolunun yolçuları. Bu eşqin
mәnfәәti dә zatidir, kәsbi deyil. Lakin
törәmә eşq haman mәcazi eşqdir. Fәrasәt
әhlinin qadına, övlada, yaşamağa,
özündәn bir әsәr qoymağa vә s. olan
eşqi belә bir eşqә misal ola bilәr.
Hәr halda mәhәbbәt ifrat
dәrәcәdә olub, şiddәtlәndikdә
vә insan hәyatının әsasını
tәşkil edәn ünsürlәrә qalib gәldikdә
normal vәziyyәtin pozulmasına sәbәb olur vә
tәhlükә yaradır. Mәşuqәnin
vüsalına çatmaqdan başqa, onun aradan
qaldırılması vә çarә edilmәsi
üçün ayrı bir yol yoxdur. İbrahim bәyin
dә sağalması ancaq arzusuna nail olmaqla
mümkündür.
Mәnim zәnnim o qәdәr dә
mәni aldatmamışdır. Demәli, bu xәstәnin
müalicәsi İranda nizam-intizam vә qanunun
bәrqәrar olmasından asılıdır. Elә ki,
İranda nizam-intizam yarandı, bәrabәrlik qanunu hökm
sürmәyә başladı, xәstә dә
müalicәsiz sağalmağa başlayacaqdır. Әks
tәqdirdә mümkün deyil.
Sizә tapşırıram, onun yanında
İran haqqında xoş xәbәrlәrdәn
danışın, qoy bu xәbәrlәri eşitsin.
Bәd xәbәrlәri ondan gizlәdin, çünki
birdәn ürәyinә vurub onu mәhv edә
bilәr. Ona xörәk yedirtmәk istәyirsinizsә,
onun xoşu gәlәn adamın adını
çәkin, Әlaüddövlә kimi rәftar edin,
istiqbal ümüdi ilә yedizdirin.
Bundan sonra o, xüdahafiz deyib getdi.
Hәkimlәrdәn yalnız Saleh әfәndi qaldı.
Mәhbubәnin yanına getdik. Kefini soruşdu. Mәn
Mәhbubәnin dәrdini hәkimә lazımınca
söylәmişdim.
Saleh әfәndi Mәhbubәdәn
soruşdu:
“Nә yemisәn?”
Mәhbubә cavab vermәdi. Mәn dedim:
“Üç gündür ki, bu qızın
boğazından yemәk, içmәk keçmәyibdir.”
Saleh әfәndi dedi:
“Bәh-bәh, sәn yemә, canın
üzülsün, ağan da orada pәrәstarsız
qalsın. Maşallah, hәr işimiz düzәlibdir. Balam,
heç olmasa sәn ye, cana gәl, ağana qulluq elә,
ona baş çәk. Görürsәn ki, yazıq
anası qocalıbdır, zәifdir. Xәstәyә baxan
gәrәk bacarıqlı, sәhhәt-bәdәnli
bir adam olsun. Sәndәn başqa kim ona layiqincә
xidmәt elәyә bilәr ki, inşaallah, bir
neçә günün әrzindә şәfa tapa
bilsin? Bir bax gör İbrahim bәyin bacısı sizә
nә qәdәr mehribanlıq elәyir, necә sizin
qayğınıza qalır? Siz dә gәrәk onun xatiri
üçün qüvvәtә gәlib İbrahim
bәyә xidmәt elәyәsiniz.”
Hәkim dörd şüşә
şәrbәt yazdı, dedi: tamamilә sağalmaq
üçün gündә birini içmәlisәn.
Otaqdan çıxdı. Haciyә xanımla xüdahafizlәşib
getmәk istәrkәn dedi:
“Xanım, burada heç bir xәstә,
azarlı yoxdur. Hәrçәnd ki, hәkimlәr bir
dә gәlәcәklәrini vәd etdilәr. Lakin
Şeyx Yusif tәcrübәli, bilikli hәkimdir. Mәn
onun hәqqül-qәdәmini verib sizin
ayağınıza yazdım. Siz yalnız
çalışın İbrahim bәy xörәk yesin.
Bir dә ki, mәslәhәt belәdir ki, İbrahim
bәyә baxmağı Mәhbubәyә
tapşırın. Qoy bәzәn bacısı,
bәzәn dә Mәhbubә sizә kömәk
elәsinlәr. Әlbәttә, mәnim bu
mәslәhәtimi qәbul edin.”
Haciyә xanım dedi:
“Hәkimin әmri xәstәnin
mәslәhәti üçün olduğuna görә,
nә buyursa, qulaq asmaq lazımdır.”
Hәkim getdi. Haciyә xanım gәlib,
qapının arxasında dayanıb dedi:
“Mәhbubә, nә üçün
üç gündür burada özünü dustağa
salmısan? Yәqin ki, namaz da qılmamısan. Dur ayağa,
namazını qıl. Mәnim yuxarıda işim var,
Sәkinә dә mәtbәxdәdir, İbrahim
bәy yalqızdır, onu tәk qoyma.”
Haciyә xanım yuxarı çıxdı.
Mәn Mәhbubәnin otağının
qapısını yavaşca açdım, gördüm
yatağında oturub, başını divara söykәyәrәk
ağlayır. Dedim:
“Mәhbubә, bәs eşitmәdin bibin
nә dedi?”
Dedi:
“Eşitdim, başıma hansı külü
әlәyim?”
Dedim:
“Mәhbubә, onu bil ki, mәn sәnin
әminәm, hәm dә mәnәvi atanam,
özüm dә dünya görmüş,
bәrkә-boşa düşmüş qocayam. Bu gündәn
sәnә açıqca deyirәm: ürәyindә
hәr bir dәrdin olsa mәndәn gizlәtmә.
Dәrdini ürәyindә saxlasan, dığlayıb
ölәrsәn. Heç ürәyini sıxma. Ağana
qulluq etmәyi unutma. Haciyә xanım ona baxmağı
sәnin öhdәnә qoyubdur. Hәmişә tam
fәrәh hissilә ye, iç, ağana da yedirt,
içirt. Dua elә, allah ona şәfa versin.
Bәxtәvәr olasınız. İndi dur,
namazını qıl, ağanın yanına get.”
Lakin Mәhbubәnin әhvalı teleqram
gәlәn gündәn indiyәdәk İbrahim
bәyin halından da bәtәr olmuşdu. Sanki
hәyatının son dәmlәrini yaşayırdı.
Dolu bulud kimi tutqun halda ayağa qalxıb dedi:
“Әmican, әvvәl mәni oraya apar,
sonra namaz qılaram. Çünki könülsüz namaz
qılmaq düzgün deyil.”
Bunu deyib әlimdәn öpdü.
Mәhbubә hara, mәnim әlimdәn öpmәk
hara? Bu iş nә onun şәninә uyğun idi, nә
dә mәnim әlimin o hörmәti var idi. Ona çox
ürәyim yandı. Doğru demişlәr ki:
Aşiq ardan qaçmağa mayil olur,
Eşq olan yerdә ağıl zayil olur.
Mәhbubәyә dedim:
“Bundan sonra mәni belә xәcalәt
elәmә. Doğrudur, mәn qocayam, sәnin atan
yerindәyәm. Lakin hәqiqәtdә özümü
sizin nökәriniz hesab edirәm. Siz mәnim
nemәtverәnimsiniz. Gәl qızım, gәl
gedәk.”
Qapını açıb otağa girdik.
İlahi, bu vәziyyәti görüb, ona tab
gәtirmәk çәtindir. Mәhbubә otağa
daxil olan kimi salam verib kәmali-әdәb vә hәya
ilә qapının yanında dayandı. İbrahim
bәydәn heç bir cavab eşidilmәdi.
Mәhbubә irәli gedib dedi:
“Mәnim ağam, mәnim istәklim!”
Qәmindәn, sevdiyim, şam tәk
әridim,
Eşqinin oduyla yanıb köz oldum.
Mәn sәni gözlәrәm bir
güzgü kimi,
Başdan ayağadәk ağlar göz oldum.
“Mәnim әziz ağam, sәnin bu yazıq
kәnizin mәgәr sәni bu halda görmәk
üçün düz doqquz ay İran yollarına göz
dikib sәnin intizarını çәkdi? Bәs o
ürәk oxşayan sözlәrin hanı? O әnbәr
qoxulu tellәrin necә oldu? Şümşad qәddin
nә üçün büküldü? Bu qәm tikanı
harada sәnin ayağına batdı? Mәn nә
elәmişdim ki, bu qәddar fәlәk başıma
müsibәt külü әlәdi?”
İbrahim bәy mәzlum-mәzlum baxıb
dedi: "Ya hәqq, ya mәdәd!"
(Bunu da demәliyik ki, İbrahim bәyin
danışmasına sәbәb İran adını
eşitmәsi idi). Mәhbubә öz ağasının
ayaqlarını qucaqlayıb dedi:
“Mәnim sәrvәrim, sәnin bu
kiçik kәnizin qulluğunda hazırdır. Nә kimi
qulluğun varsa buyur.”
Mәhbubә durub İbrahim bәyin
başına dolandı vә dedi:
“İlahi, mәni ağamın
sәdәqәsi qәbul elә, onun hәr bir
qadasını mәnim canıma sal. İlahi, ağamsız
mәnim bir günüm olmasın!”
Dedim:
“Mәhbubә, bәsdir! Namazının
vaxtı keçir. Get namazını qıl. Çox
әziyyәt vermә. Namazdan sonra sidq-dildәn dua
elә, inşaallah, sәnin duan qәbul olacaq.”
Sonra Mәsuda dedim:
“Get, Haciyә xanıma de ki, ikindi namazı ilә
şam namazını orada qılsınlar, bir az gec
tәşrif gәtirsinlәr.”
Mәhbubә gedib dәstәmaz aldı,
öz otağında namaz qılmağa başladı. Mәn
xәstәnin yanında oturub, yavaş-yavaş
ayaqlarını ovurdum. Mәhbubәnin namazı uzun
çәkdi. Düşündüm, birdәn genә
dә huşunu itirmiş olar. Yavaşca gedib qapının
dalında dayandım. Gördüm әllәrini yuxarı
qaldırıb allaha yalvarır: "Eh
әrhәmәrrahimin allah! Sәn özün bilirsәn
ki, bu kiçik kәnizini öz tükәnmәz
lütfünlә tam izzәtlә bәslәdin, halbuki,
yazıq, kimsәsiz, әsir vә sәğir bir uşaq
idim. İndi mәnim bütün ümidim, pәnahım,
xoşbәxtliyim bu qeyrәtli, namuslu cavanın
varlığından asılıdır. Әgәr onun
әcәli yetişibdirsә, mәn ürәk
açıqlığı ilә, tam rәqbәtlә
öz qalan ömrümü ona bağışlayıram. Ey
müşküllәri açan allah, ey bәndәsinә
mehriban tanrı! Sәn bilirsәn ki, onsuz mәnә
yaşamaq haramdır. Sәn hәr bir möhtacın
ehtiyacını ödәyәn, hәr bir dәrd
әhlinin duasını qәbul elәyәn allahsan.
Kimsәsiz kәslәrin sәnsәn
pәnahı,
Hamıya kәrәmin yetәr, ilahi!
Mәn bir kimsәsizәm, sәnәdir
güman,
Kәrәm et, qapından qaytarma peşman!
Bu vaxt mәn qapını döyüb dedim:
“Xanım, buyurun gәlin, mәn gedirәm.”
Dönüb qayıdarkәn Hacı Mәsud
gәlib dedi:
“Mirzә Abbas tanımadığım bir
adamla gәlibdir.”
Dedim:
“Keçsinlәr, mәnim otağımda
әylәşsinlәr, mәn dә gәlirәm.”
Mirzә Abbasla görüşәn kimi
mәnim qulağıma dedi:
“Deyirlәr, bu әrәb
tәcrübәli dua yazanlardandır. Qoy İbrahim bәyi
görüb ona bir dua yazsın, şayәd tәsir
elәyә.”
Dedim:
“Eybi yoxdur, buyurun әylәşin, bu
dәqiqә İbrahim bәyin yanına gedәrik.”
Oturub bir fincan qәhvә içdilәr.
Sonra İbrahim bәyin otağına getdik.
Mәhbubәyә dedim:
“Qonaq gәlibdir, sәn öz otağına
get.”
Mәhbubә otaqdan çıxandan sonra
qonaqlar İbrahim bәyin yanına gәldilәr.
Әrәb bir az dua oxuyub, İbrahim bәyin
üzünә üflәdi. Sonra bir dua yazdı.
Tapşırdı göy parçaya büküb, İbrahim
bәyin sağ qoluna bağlayaq, inşaallah, tezliklә
şәfa tapar.”
Durub otaqdan çıxdıq, onları
qapıyacan yola saldım. Qayıdıb gördüm Hacı
Mәsud tәlәsik onların dalınca qaçır.
Çağırıb soruşdum:
“Hara belә tәlәsirsәn?”
Dedi:
“Mәhbubә xanım, deyәsәn, bir
neçә quruş dәsmala bağlayıb
әrәbә nәzir deyibdir, gedirәm onu verәm.”
Dedim:
“Mirzә Abbas onun haqqını
verәcәkdir.”
Dәsmalı açıb gördüm
üç ingilis lirәsi, bir dә mәrhum
Hacının iyirmi beş lirәyә aldığı
brilyant üzük idi. Mәhbubә canının
hövlündәn elә xәyal elәmişdi ki, dua
hәqqi nә qәdәr çox olsa, o qәdәr tez
tәsir edәr, faydası daha çox olar. Mәn
üzüyü cibimә qoyub, Hacı Mәsuda dedim:
“Mәhbubәyә deyәrsәn verdim.
Belә mәlum olur ki, o, bundan sonra bu kimi dәliliklәrdәn
çox elәyәcәkdir. Sәnә
tapşırıram, kasıblara, seyidlәrә
bağışlamaq istәdiyi hәr bir şeyi
әvvәlcә gәtir mәnә göstәr, ya da
Haciyә xanıma xәbәr ver.”
Gecә oldu. Mәn neçә gündü
ki, yatmamışdım,
istәdim bir qәdәr yatam. Birdәn
Mәhbubә sevincәk gәlib dedi:
“Әmican, muştuluğumu ver!”
Dedim:
“Nә xәbәr gәtirmisәn?”
Dedi:
“Dörd piyala süd verdim içdi.”
Dedim:
“Bәs sәnin özün necә? Bir
şey yemisәnmi?”
Dedi:
“Vallah, әvvәlcә mәn yedim,
gördü mәn yeyirәm, o da yedi.”
Dedim:
“Әlbәttә, sizin yemәyiniz ona
qüvvәtdir, onun yemәyi sizә. Bәrәkallah,
gәrәk hәm yemәk, hәm dә yedirtmәk.”
Sonra soruşdum:
“Yatıbdırmı?”
“Bәli,” -- dedi, -- “bibi dә yatdı. Amma
mәn bir dәqiqә dә yata bilmirәm.
Әslәn yuxum gәlmir. Әmican, aşpaza deyin bir az
südlü aş bişirsin, mәn yeyim, bәlkә
ağaya da yedirdim.”
Dedim:
“Nә eybi var, deyәrәm.”
Xәstәnin yanına getdim,
yatmışdı. Dünәnkinә görә
gözümә bir qәdәr yaxşı
göründü. Haciyә xanım Sәkinәyә
dedi:
“Aşpaza de, bir az südlü aş
düzәltsin.”
Nahar vaxtı gәlib çatdı. Qablara
südlü aş çәkmişdilәr. Mәn dә
oturdum. Mәhbubә İbrahim bәyi
mütәkkәyә söykәdi. Qaşığı
İbrahim bәyin әlinә vermәk istәyirdi, o
isә tuta bilmirdi. Mәhbubә onun әlini bir
yaşında olan uşaq kimi qaşıqla birlikdә tutdu.
Bu vaxt özünün dә әli titrәdi. Zorla
qaşığı onun ağzına qoymaq istәyirdi. Lakin
mümkün olmurdu. Bәzәn özü
yarımçıq qaşığı ağzına
aparıb guya bununla ona qandırmaq istәyirdi ki, sәn
dә belә yemәlisәn.
Mәhbubәnin sifәti qızıl gül
kimi qızarmış, tәr damcıları mirvari
dәnәlәri kimi alnında muncuqlanmış,
gözlәrindәn yaş gilәlәri axırdı.
Bütün әndamı söyüd yarpağı kimi
әsirdi. O cür hәyalı bir qız sanki
utanmağı vә hәya elәmәyi
büsbütün unutmuşdu.
Haciyә xanımın ürәyi
köyrәlmişdi. Hәm ağlayır, hәm dә
gülümsünüb, heyran-heyran Mәhbubәnin
mәhәbbәt alәmini seyr edirdi. Bu yazıq
qızın bütün fikri, huşu İbrahim bәyә
bir qaşıq südlü aş yedirtmәyә
yönәlmişdi. Bu әsnada Mәhbubәni
odlasaydılar, yaxud onu rizә-rizә doğrasaydılar
belә, xәbәri olmazdı.
Mәhbubә deyirdi:
“Ağa yeyin, İranda südlü aş
yemәmisiniz.”
O, qaşığı İbrahim bәyin
dodaqları arasına qoydu. İbrahim bәy ağzını
açdı: "ya hәqq, ya mәdәd!" -- deyib
südlü aşı yedi. Mәhbubә dalbadal
qaşığı doldurub onun ağzına aparırdı.
Belәliklә beş-altı qaşıq ona yedirә bildi.
Elә sevinirdi ki, sanki şücaәtli, qeyrәtli bir
sәrdar düşmәn qalasını fәth etmişdi.
Zavallı qız tәlaş içindә idi, var
qüvvәsilә çalışırdı.
Hәrdәn bir dә mәnә tәrәf baxıb,
işarә ilә öz müvәffәqiyyәtini
andırırdı. Mәn gülümsünüb dedim:
“Yaylığı gәtir, ağzını
sil.”
İbrahim bәy heyran-heyran Mәhbubәnin
üzünә baxır, gahdan da üzünü anasına
tәrәf çevirirdi. Xülasә südlü
aşı İbrahim bәyә yedirtmәk
münasibәtilә Mәhbubә bu günü
südlü aş bayramı sayıb, hәr il bu günü
şәnliklәr edә bilәrdi. Ancaq onu bilmirdi ki,
İbrahim bәyә kömәk edәn, onun
ağzını açdıran "İran" adı idi.
Elә ona beş-altı qaşığı yedirәn
dә hәmin ad olmuşdu.
Sonra nә qәdәr elәdi ki, bir az da
yesin, mümkün olmadı.
Deyәsәn, Mәhbubә öz
baxtından razı idi. O gәlib Haciyә xanımın
әlini öpdü. Mәn özümü daha saxlaya
bilmәdim. Gәlib öz otağımda yarım saata
qәdәr ağladım. Anladım ki, Mәhbubәnin
başqa alәmi var.
Gecәdәn iki saat keçmiş Mirzә
Abbas, Hacı Möhsün ağa vә ... Tәbrizi
gәlib xәstәnin kefini soruşdular.
Dedim:
“Allaha şükür, bu gün
xәstәmizin kefi yaxşıdır.”
Dedilәr:
“Әgәr mümkündürsә
gedәk İbrahim bәyin yanına.”
“Qoyun bir az istirahәt elәsin, xanımlar da
oradadır.”
Qonaq otağına keçdik. Müxtәlif
söhbәtlәrdәn sonra Hacı Möhsün ağa
dedi:
“Yaxşı, indi, Ağa Mirzә Yusif,
sәfәrinizdәn danışın, görәk
nә gördünüz, nә eşitdiniz?”
Dedim:
“Srağa gün әrz elәdim ki, bu
sәfәrdә üst-üstә bizә bәd
keçdi. Müqәddәs Mәşhәd
şәhәrindә bәyә yalvardım ki, gәl
elә buradan qayıdaq, bu sәfәrin aqibәti
yaxşı nәzәrә gәlmir. Bu sözdәn
incidi. Qorxurdum Misrә sәlamәt gәlib
çatmasın, yenә dә min şükür ki, onu
heç olmasa yarımcan gәtirib anasına tapşırdım.
Tehranda әmәlli-başlı
döymüşdülәr. Mәndәn
gizlәtmişdi. Әrz elәdiyim kimi,
mәsәlәni İstambulda "Sәyahәtnamә"ni
oxuyandan sonra bildim. Bu xoşagәlmәz hadisәnin baş
vermәsinә sәbәb Hacı xan olmuşdu.”
Mirzә Abbas soruşdu:
“Doğrudan da, Hacı xan kimdir? Srağa gün
dedin ki, siz dә onu tanıyırsanız.”
Dedim:
“Bәli, tanıyırsınız. Hacı xan
-- yәni Hacı xan, bәli, Hacı xan. Bu Hacı xan
İran sәrhәngidir. Döşündә iki nişan
parıldayır. Zәhmәt olmasa, indi ki, adı
çәkildi, şәninә bir salavat göndәrin.”
Dedilәr:
“Yusif әmi, bәsdir. Yenә dә
köhnә adәtindәn әl
çәkmәmisәn. De görәk, bu adam kimdir?”
Dedim:
“İkinci salavatı bundan da bir ay ucadan
xәtm elәyin. Hacı xan haman xandır, yәni haman kor,
keçәl molla Mәhәmmәdәlidir ki,
neçә il bundan qabaq Hacı Cәfәr ağa
Tәbrizi vә üç nәfәr başqa adamla
buraya gәlmişdilәr, neçә gün dә
rәhmәtlik Hacının qonağı oldular.”
“Canım, hansı molla Mәmmәdәli?”
Dedim:
“O gödәk arsız, yadınızda deyilmi?
Hey deyib, gülür, çalıb oynayırdı,
gәlәnә bir söz, gedәnә bir mәsәl
deyirdi.”
Dedilәr:
“Hә, hә, tapıdıq. Elә
tәlxәkliklә gedib o mәqama çatıb?”
Dedim:
“Bәli, bizә çox hörmәt
elәdi. Qonaq çağırdı. İndi döşü
nişanlı xan olubdur. Bәy öz
"Sәyahәtnamә"sindә onunla görüşünün
sәbәbini yazıbdır. O, bu yazığı
nazirlәrin evinә göndәrdi. Onlar da döyüb,
söyüb әbasını, saatını әlindәn
aldılar. Mәn bu әhvalatdan tamamilә xәbәrsiz
idim.”
Dedilәr:
“Qәribә alәmdir.”
Dedim:
“Bәli, hәlә bundan da qәribәsi
var. Tәkcә bizim tanıdığımız Hacı xan
deyil, onun kimi mәsxәrәbazlar, tәlxәklәr
çoxdur. Mütrüflәrin, rәqqasların da
çoxunun rәislәrin, vәzirlәrin yanında
sözü keçir. Hamısının maşallah olsun,
yekә-yәkә lәqәblәri var. Hәr
birisinin yaxşı var-dövlәti var. Onların hәr
biri әlli nәfәri öz himayәsinә
alıbdır. Әmәlli-başlı qulluqçuluq
edirlәr. Әlsiz-ayaqsızların hüququnu
tapdalayırlar. Mәzәli burasıdır ki, nә
istәyirlәr, onu da elәyirlәr. Birisi gedib onlardan
şikayәt elәyәndә dә onun
әrizәsinә heç kәs qulaq asmır. Bizim
bәy Hacı xanı görәn kimi tanıdı. Doğrusu,
mәn dә bir para әhvalatın şahidi oldum. Lakin
Mәşәdi Hәsәnә tapşırdım ki,
bu haqda İbrahim bәyә heç bir söz
söylәmәsin. İranda hәtta başı
әmmamәli ruhanilәrin dә bәzisi
vәzirlәrin vә böyüklәrin
әylәnmәsi üçün mәsxәrә
olmuşdur.”
Mәn çox vaxt Mәşәdi
Hәsәnlә birlikdә dükan-bazarın seyrinә
çıxırdım. Günlәrin birindә әcayib
şәkilli, qәribә qiyafәli, qorxunc
görkәmli bir әmmamәli şәxsә rast
gәldim. Qurşağı açıq, qarnı
çılpaq idi. Qoz boyda göbәyi eşiyә
çıxmışdı. Gen alt tumanı geymişdi. Әlini
köynәyinin әtәyindәn qarnına aparıb
xarta-xartla qarpınırdı. Öz-özünә burnu
ilә zurna çalırdı. Mәn
tәәccüblә ona baxıb soruşdum:
“Bu sәrsәri kişi kimdir?”
Mәşәdi Hәsәn dedi:
“Bunun sir-sifәtinә yaxşı bax.”
Dedim:
“Axı, de görüm bu çirkin, div
görkәmli kişi kimdir?”
Mәşәdi Hәsәn dedi:
“Baba, bir az yavaş danış, İranın
birinci şәxsiyyәtidir. Gәl gedәk çayxanaya,
sәnә deyәrәm o kimdir.”
Yavaş-yavaş çayxanaya tәrәf
getdik. Mәşәdi Hәsәn dedi:
“Bu adam bizim Hacı xanım can bir qәlb
dostudur. Ancaq onu da bil ki, bu şәhәrdә Hacı xan
bu adamdan başqa heç kәslә hesab aparmaz.”
Dedim:
“Nәçidir?”
Dedi:
“Misli-bәrabәri olmayan
mәsxәrәbaz, tәqlid çıxarandır.
Sәdr-әzәmә, nazirlәrә ağır
sözlәr deyәr, açıq-saçıq söyüşlәr
verәr, hamısı gülәrlәr. Hәlә
üstәlik söyüşlәri üçün
onlardan pul da alar. Rövzәxanlıq edәr.
Özünün tәkyәsi var. Rәislәrdәn pul
alıb, yoxsullara verәr. Yәni onlardan zorla otuz-qırx
tümәn qoparıb, onun beş-altı tümәnini
qran-qran fağır-füqәraya verәr, qalanını
da qoyar cibinә. İsmi-mübarәki Şeyx Şeypurdur.
Onu hamı tanıyır. Heç bir kәsdәn nә
çәkinәr, nә dә utanar. Hәtta
deyirlәr bir gün cәsarәt edib şahın
özünә dә söyüş yağdırıb.
Şah elә oradaca qәtlinә fәrman vermişdi.
Şeyx Şeypur qaçıb Şah Әbdülәzim
mәqbәrәsindә bәst oturubdur. Haman gün
nazirlәr, әmirlәr şahdan xahiş
elәdilәr, o da onu bağışladı.
Bәstdәn çıxdı. O vaxtdan bildi ki, mәscid
murdarçılıq yeri deyil.
Bu kişinin elә şivәlәri var ki,
bu şәhәrin tәlxәklәrindәn heç
birinin әlindәn gәlmәz. Әvvәla kitabla
yüklәnmiş uzunqulaq kimi az-çox savadı var.
İkincisi, eşşәk kimi anqırır. Anqıranda
onun üzünü görmәsәlәr, elә
güman edәrlәr ki, doğrudan da eşşәkdir.
Üçüncüsü, dәvәnin, qoyunun,
pişiyin, itin tәqlidini elә çıxarır ki,
heç bilmәzsәn adamdır, ya heyvandır. Bunların
hamısından artığı budur ki, axmaqları tez
әlә sala bilir. Bütün nazirlәri,
әyan-әşrafı bu sifәtlәri ilә
özünә rağib edibdir.... Otuz min tümәn dә
var-dövlәt toplayıbdır.
Bәli, İran maliyyәsinin büdcә
hesabı budur. Tehran camaatı, xüsusilә
vәzirlәrin vә әyan-әşrafın
әlәlxüsus şahzadәlәrin vә İran
saray adamlarının әxlaq dәrsi belәdir. Bizim
biçarә Hacı xan bu şivәlәrdәn
bacarmır. Ona görә dә onunla rәqabәt apara
bilmir, qarşısında aciz olduğuna görә ona
yaltaqlanır, yanınca gedir, amma fürsәt axtarır.
Günlәrin birindә Hacı xan mәnә dedi:
“Mәşәdi Hәsәn, bu Şeyx
Şeypurun gәrәk çarәsini elәmәk.”
Dedim:
“Hacı xan, necә elәyә
bilәrsәn?”
Dedi:
“O, dәrvişlәrә,
fağır-füqәraya pul vermәklә ad
qazanıbdır. Sәn dә bazara gedib, onun
әtrafında hay-küy salanlardan bәzisini göndәr
mәnim yanıma, bәlkә mәn dә bir tәdbir
işlәdib işlәri düzәldәm.”
Mәn dә gedib dәrvişlәri,
hoqqabazları, sәrsәrilәri, lotuları onun
yanına göndәrdim. Biçarә bu zümrә
adamlara doxsan tümәnә qәdәr pul
xәrclәdi, riya üzündәn ehsan verdi.
Günlәrin birindә mәndәn soruşdu:
“Heç küçә-bazarda mәnim
әliaçıqlığımdan, sәxavәt vә
ehsanımdan söz-söhbәt olur?”
Dedim:
“Heç bir söz eşitmәmişәm.”
O da bu tәdbirdәn, daha doğrusu,
tәsvirdәn әl çәkdi.
Nә isә, özlәrini müxtәlif
zümrәlәrә bәnzәdәn bu növ
başı әmmamәlilәrin gurultulu lәqәblәri
dә var. Günlәrin birindә Mәşәdi
Hәsәn onlardan birini mәnә göstәrib dedi:
“Bu ağanın lәqәbi
Şәmşirül-zagirindir. İndi gedir minbәr
üstündә oturub rövzәxanlıq elәsin. Gecә ki, oldu, böyüklәrin
mәclisindә mәsxәrә çıxaracaq.”
Hacı ... Tәbrizi dedi:
“Yusif ağa, düzünü de görüm,
bu hәrzә-hәrzә işlәrdәn
Tәbrizdә dә gördün?”
Dedim:
“Әlbәttә, onlarda bu kimi rәzil,
alçaq hәrәkәtlәrә rast
gәlmәdim, amma dübbә adlanan adamlar gördüm.”
Hacı dedi:
“Xeyir a ... bunları onlara oxşatmaq olmaz. Bunlar
ancaq zarafat elәyirlәr.”
Dedim:
“Hacı ağa, mәni
bağışlayın, sizin evinizdә bizә çox
xoş keçdi. Sizin qardaşınız bizә çox
hörmәt elәdi, mehribanlıq göstәrdi. Mәn
ondan çox mәmnunam, ürәkdәn
tәşәkkür edirәm. Ona görә dә
hәr şeyi açıb ağartmağa utanıram. Yoxsa nöqsanlardan
daha çox danışmaq olardı. Mәn dübbә
adamların dini, mәzhәbi tәhqir etdiklәrini
ap-aydın gördüm. Mәnim şahidi olduqlarımı
İbrahim bәy görsәydi, sözsüz, böyük
hәngamә qoparar, bәrk dava salardı.
Әlbәttә, bunun xәcalәtliyi vә
sәdәmәsi sizin qardaşınıza da aid
olardı.”
Hacı dedi:
“Sәn mәnim canım, de görüm
nә gördün?”
Dedim:
“Günlәrin birindә İbrahim bәy
sizin qardaşınızla hara isә getmişdi. Mәn
dә sizin mirzәnizlә hücrәdәn
çıxdım. İstәdik bir qәdәr gәzib
dolanaq. Yolumuz bir mәscidin qabağından düşdü.
Sizin mirzәniz -- Mirzә Hәbib dedi:
“Meyliniz varsa, gedәk bir az mәsciddә
oturaq.”
Dedim:
“Nә eybi var, gedәk.”
Deyirlәr: "Göz gündә yeni bir
şey görmәsә kor olar".
Doğrusu, mәn o günә kimi Tәbriz
mәscidlәrinin vәziyyәtindәn xәbәrsiz
idim. Keçib bir tәrәfdә әylәşdik.
Camaat yavaş-yavaş toplaşdı. Bir molla keçib tam
vüqarla minbәrin üstündә әylәşdi.
Mirzәdәn onun adını soruşdum. Dedi:
“Ağa mirzә molla Hәsәndir.”
Ağzını açıb xütbә
oxumaq istәdi. Elә "әlhәmdülillah"
deyәn kimi tәxminәn iki yüz nәfәr uca
sәslә salavat çevirdi.
Molla istәdi
"rәbbül-alәmin" desin, yenә dә
әvvәlki kimi camaat salavat çevirmәyә
başladı. İstәdi "bismillah" desin, yenә
dә salavat sәsi yüksәldi.
Mәn heyran-heyran әtrafıma baxıb
düşünürdüm ki, bu nә demәkdir. Vaiz
istәyir ağzını açsın, salavat sәsi
ilә mane olurlar. Bir kәlmә demәmiş, camaat
beş dәfә salavat xәtm elәyir. Diqqәtlә
baxıb gördüm hamı gülür. Bu asnada birdәn
dörd nәfәr keçib minbәrin dörd
qıçından tutub qaldırdı; gәtirib
mәscidin ortasında qoyub dedilәr: "Ağa, hamı
sizin sәsinizi eşidib feyziyab olsun deyә burada
әylәşsәniz yaxşı olar".
Mәn mirzәdәn
tәәccüblә soruşdum:
“Mirzә, bu nә hәngamәdir?”
Dedi:
“Fikir vermә, bunlar dübbә
adamlardır.”
Elә bil, mәscidi qaldırıb mәnim
başıma vurdular. Dedim:
“Dur ayağa, çıxaq gedәk. Andıra
qalsın belә mәscid, belә mәscidә
gәlәnlәr. Bu necә
müsәlmançılıqdır? Allahın evini teatr
sәhnәsi elәyiblәr. Bunların arasında bir
nәfәr qeyrәtli, haqqpәrәst müsәlman
yoxdur? Bu necә namussuzluqdur? Bu necә şәri
hökumәtdir? Bu necә din xadimidir? Tüllabdan birinә
güldәn ağır bir söz deyәn kimi
tökülüb döyür, söyür, hәr şeyi
sındırırlar. Nә var, nә var -- şәriәt
tәhqir olunubdur. Bu yekәlikdә müsәlman
şәhәrindә belә bir
biabırçılıq olur. Bir adam yoxdur ki, onlara desin: bu
nә qәbahәtdir?...
Belә bir moizә, bu şәkildә
tәziyә, mәscidә bu tәrzdә
hörmәtin sәmәrәsi hal-hazırda
düçar olduğunuz qara gündәn başqa bir şey
ola bilmәz.
Bu müsәlmanlıq odursa ki, o, Hafizdә
dә var,
Vay әgәr bircә sabah olsa
bugündәn sonra!
"Xәsәrәd-dünya
vәl-axirә" ki, deyiblәr, elә budur. Allah biz
müsәlmanların fәryadına çatsın,
islamiyyәtә bir rәhm elәsin.
Küfr birlәşdi, sәbәb ol ki,
pәrişan olduq,
Rövnәqә gәldi muğan onda ki,
viran olduq.
Yoxdur, әlbәttә ki, islamın
özündәn bir eyb,
Ondadır eyb ki, bizlәr dә
müsәlman olduq.
Hacı bir ucdan qәhqәhә
çәkib güldü vә dedi:
“Yusif ağa, de görüm daha nәlәr
gördün?”
Dedim:
“Daha nә deyim, İranda,
әlәlxüsus Tәbrizdә, minbәr başında
vә mәscidlәrdә nә kimi
biabırçılıqlar edildiyini özün yaxşı
bilirsәn. Bunları bir-bir açıb söylәmәk
mümkündürmü? Mәscid әhali üçün
guya bir mağazadır. Axundlar mәsciddә öz
fәzilәtlәrini göyә çatdırmaqla
öyünürlәr. Yazıq camaat mәscidә
girәn kimi gәrәk qıçıbağlı
dәvә kimi, dizә çöküb beş saat tamam
orada otursun. İki vaiz, dörd rövzәxan, bir
dәstә şagird -- biri çıxır, o biri
düşür. Oturanlardan birisinin bәşәr
tәbiәtinә görә ayağa durub
getmәyә ehtiyacı olarsa, ya vacib bir iş dalınca
getmәk üçün yerindәn
tәrpәnәrsә, sanki dindәn dönüb,
şәriәti danıbdır. O saat minbәrin
başından axund qışqırıb onu tәhqir
edәcәk: -- "Ay xәbis, mәclisi bir-birinә
vurma". Yәni otur mәnim ağzıma gәlәn
hәr bir yalan-palana, mәnalı-mәnasız
sözә qulaq as, mәnim yaxşı-pis sözlәrimin
hamısını qәbul elә, axırda da
nәqddәn, cinsdәn nәyin var tök mәnim ovcuma.
Nә özlәrindә bir ayırdetmә qabiliyyәti
var, nә dә xalqın arasında doğrunu
әyridәn, haqqı batildәn fәrqlәndirәn
adam var.
Siz özünüz yaxşı bilirsiniz ki,
Tәbrizdә maarif yoxdur, hökumәt yoxdur,
ağıllı yoxdur, mürüvvәt vә insaf da
yoxdur. Din-mәzhәbin düşmәni olan hәr bir
zahiri müsәlman, batini yәhudinin min il әvvәl
yazmış olduğu әqlә, şәriәtә
sığmaz hәr bir mәsәlәni indi göydәn
nazil olmuş vәhy hesab edirlәr, özlәri dә
belә güman edir vә ya elә göstәrirlәr
ki, guya hәr kәs bu xurafata inanmasa kafirdir, dindәn,
mәzhәbdәn çıxıbdır. Bununla
müsәlmanlara vә islamiyyәtә nә kimi
sәdәmә vurduqlarını başa
düşmürlәr. Onlar belә güman edirlәr ki,
bu savadsız rövzәxanların, mollanüma
ağılsız vә şüursuzların
ağızlarına gәlәni dediklәrinә inanmasan
kafir olarsan. Hәr kәs axunda pul versә, guya filan
böyüklükdә mәlәk, hovuzda gözlәri
qırmızı yaqutdan filan qәdәr qiymәti olan
yekә balıqlar ona nәsib olacaqdır....
Bizim axundlar molla Bayquşәlinin
yazılarını göydәn nazil olmuş vәhy hesab
etmәyә necә vә nәyә әsasәn
cәsarәt edirlәr, yaxud filan şairin şerlәrini
imamın buyruğuna bәrabәr tuturlar?...
Bütün bunların tәqsiri
hökumәtin vә millәtin ruhani
başçılarının boynundadır. Onların
sәhlәnkarlığının nәticәsindә
başına iki arşın tәnzif vә ya şal
bağlayan hәr kәs peyğәmbәrin
minbәrindә özünә yer elәyib, heç
nәdәn çәkinmәdәn, hәr yetәnin
sәrsәmini onun hәr sözlәrindәn olduğunu
söylәyir. Camaat da başdan ayağadәk qulaq olub onu
dinlәyir. Hayıf ki, bizim mәzhәbi işlәrimiz
hәr bir mәmlәkәtin vә millәtin
yaşayışının әsasını tәşkil
edәn düzgün bir qanunla idarә olunmur. Yoxsa
rövzәxanın da, rәiyyәtin dә, hakimin dә
hüququ vә vәzifәsi birdәfәlik
müәyyәnlәşdirilәrdi.
Hacı yenә dә qaqqıldayaraq
güldü:
“Ağa Yusif, Tәbrizdәn daha nә
bilirsәn? De, eşidәk.”
Dedim:
“Sәn özün mәndәn yaxşı
bilirsәn, bir qәdәrini özün buyur.”
Hacı dedi:
“Sәn mәnim canım, de, de.”
Yanımızdakılar Hacının üz
vurmasına vә mәnim söhbәtlәrimә
gülürdülәr.
Dedim:
“Baba, allah xatirinә, mәnim yaxamdan әl
çәk. Bir az da özün öz
mәnqәbәlәrindәn buyur, biz
feyzlәnәk.”
Hacı dedi:
“Mәn Tәbrizdәn çoxdandır
çıxmışam, hәm gördüklәrimi
unutmuşam, hәm dә orada baş vermiş yeni
dәyişikliklәrdәn xәbәrsizәm.”
Dedim:
“Mәn Tәbrizi qırx altı il bundan qabaq
görmüşdüm, hal-hazırkı Tәbrizlә o
zamankı Tәbrizin fәrqi odur ki, indi ev
bәr-bәzәyi hәddindәn artıq
çoxalıbdır. Evlәr ağzına kimi
çilçıraq, lalә, büllur әsbablarla
doldurulmuşdur. Böyük aynabәnd otaqlar
bәzәyiblәr. Tәbriz әhalisinin
cahu-cәlalından nә qәdәr desәm az
demişәm. Ancaq aralarında birlik, mәhәbbәt
yoxdur. Nifaq, әdavәt, düşmәnçilik, paxıllıq
hökm sürmәkdәdir.”
Hacı yenә dә dedi:
“Bir az da de.”
Dedim:
“Danışmaq üçün daha taqәtim
yoxdur. Qüssәdәn bağrım çatlayır. Sizin
Tәbriz haqqında tәkcә bunu demәk kifayәt
edәr ki, o böyüklükdә şәhәrdә
bircә dәnә qәzet, bircә dәnә
mәktәb yoxdur. Hal-hazırda hәr bir millәtin
şәrәfi bu iki xoşbәxtlik amilinә
bağlıdır. Özün fikirlәş, insafla hökm
ver, Şeybani gözәl şer yazmışdır. Orada
bütün İran әhalisi arasında Tәbriz
әhlinә xüsusi imtiyaz vermişdir.”
Hacı soruşdu:
“Nә deyibdir?”
Dedim:
“Hacı Mәsud, kitabların arasında
yaşıl cildli bir kitab var, gәtir ver Mirzә Abbasa. Qoy Hacı ağa
üçün oxusun.”
Hacı Mәsud gedib kitabı gәtirdi.
Açıb Mirzә Abbasa göstәrdim, dedim:
“Burdan oxu!”
Mirzә Abbas bu şerlәri oxudu:
Әmmamәdәn ötrü oturub sәn
qәmә batma,
Qıl
dәrdinә dәrman.
Nәleynini gey, әldә әsa tut, daha
yatma,
Ver saqqala
sәhman.
Bak etmә, bütün xalqı ayaq altına
al, keç,
Nә
yaxşı, nә yaman!
Hәr eldә, hәr oymaqda ki, oldun, bunu
anla,
Tәbrizdә xüsusәn,
Nә dün, nә sabah qeydinә bir
kimsә dә qalmaz,
Hal
әhlidir hәr yan.
Sәn alverә can bas, özünü vur
oda, suya,
Qoy
hamını nalan.
London malı, Paris malı bir lәntәr
әlә sal,
Çox
әla billurdan.
Bu türfә matahı әlә saldın
da yubanma.
As evdә
tavandan.
Dedim:
“Mәşәdisi dә, hacısı da,
xanı da, başqası da ancaq evlәrindә büllur
çıraq asmaq fikrindәdirlәr. Vәtәnin
abadlığı, millәtin tәrәqqisi haqqında
düşünәn әsla yoxdur.”
Dedi:
“Yusif, bunların hamısını
söylәdiyin kimi saxlayıb, inşaallah, İbrahim
bәyin ovcuna qoyacağam. Deyәcәyәm gör Yusif
әmi Tәbrizdәn nәlәr danışır, onun
haqqında gör necә düşünür.”
Qaqqıldayıb güldüm vә dedim:
“Xәbәrin yoxdur ki, bәy özü
"Sәyahәtnamә"sindә nәlәr
yazıbdır. Mәn sizin mirzәdәn xahiş
elәdim ki, mәsciddә olan әhvalatı gizlәdib
ona söylәmәsin. Bәy özü dә
mәscidә getmәk istәdi. Biz bir tәdbir
çәkib ona mane olduq. Xatiriniz cәm olsun, butün
bunları mәn özüm yazacam, inşaallah, bәy
ayağa durandan sonra ona verәcәyәm. Çünki
bәy istәyir öz "Sәyahәtnamә"sini
mәtbәәdә çap elәtdirsin.
Xәstәlәndiyinә görә İstambulda
mümkün olmadı. İnşaallah, burada nәşri
mümkün olacaqdır.”
Mirzә Abbas dedi:
“İbrahim bәyin
"Sәyahәtmamә"si haradadır?”
Dedim:
“Göstәrmәrәm, çünki
mümkündür bәyin acığına gәlsin.”
Mirzә Abbas dedi:
“Bu nә sözdür buyurursan? O
mәndәn nәyi gizlәdir ki,
"Sәyahәtnamә"sini görmәyimdәn
acığı tutsun?”
Dedim:
“İndi ki, belә oldu, verәrәm. Bu
şәrtlә ki, başqa adama
göstәrmәyәsәn.”
“Gözüm üstә, fәqәt
Hacı Möhsün ağanı istisna edirәm.
Çünki onunla mәnim aramda heç bir gizli şey ola
bilmәz. Xatircәm ol. Ondan başqa bir adama
göstәrmәrәm.”
Hacı Mәsuda dedim:
“Mәnim çamadanımda
dәftәr-kağız var, onları gәtir.”
Hacı Mәsud gedib gәtirdi. Mәn
yenidәn tәkidlә Mirzә Abbasa tapşırdım:
“Gözlә, sәhifәlәrin
nömrәsi qarışıq düşmәsin.”
Mirzә Abbas dedi:
“Xeyr, xatircәm ol, necә vermisәn
elәcә dә qaytaracağam.”
Bir qәdәr müxtәlif
söhbәtlәrdәn sonra qonaqlar durub getmәk
istәdilәr.
Mirzә Abbas dedi:
“Birisi gün axşam Hacı Möhsün
ağa ilә Hacı ... ağa bizim evә tәşrif
gәtirәcәklәr. Xahiş edirәm siz dә
gәlәsiniz. Bir qәdәr oturub söhbәt
elәrik.”
Mәn Mirzә Abbasın dәvәtini
qәbul elәdim. Onlar getdilәr. Yola salıb
qayıtdım, astanadan baxıb gördüm Haciyә
xanımı yuxu aparıb, oturduğu yerdәcә yuxuya
gedibdir. Deyәsәn İbrahim bәy dә
yatmışdı. Lakin Mәhbubә oturub İbrahim
bәyi qoruyurdu. Mәn dә öz otağıma
qayıdıb yatdım.
Sәhәr yuxudan durdum. İki rükәt
namaz qılıb tәqibatından sonra gedib gördüm
Haciyә xanım Sәkinәnin otağında namaz
qılır. Qayıdıb İbrahim bәyin otağına
gәldim. Mәhbubә xәstәnin
yasdığının yanında әylәşmişdi.
İbrahim bәyin kefini soruşdum.
“Axşamdan yatmışdır,” -- dedi.
Dedim:
“Siz necә?”
“Mәnim yuxum gәlmir,” -- dedi.
“Gecә yuxusuzluğu yaxşı deyil,” --
dedim.
“Nә elәyim, yuxulamaq ki, mәnim
әlimdә deyil,” -- dedi.
“Bir şey yedi?”
“Bәli, süd verdim, allaha şükür,
çox içdi.”
“Nә әcәb?”
“Bibi ağladı, dedi mәn әgәr
belә bilsәydim qoymazdım İrana gedәsәn.”
Bu vaxt ağa dedi: "Ya hәqq, ya
mәdәd!"
“Bәs sәn nә yemisәn,” -- deyә
soruşdum.
“Bibim çilov gәtirdi. Sәkinә
xanımla yedik.”
Dedim:
“Mәhbubә xanım, Sәkinә
xanıma de ki, iki-üç dәnә yaxşı kotlet
bişirib gәtirsin, götür әlindә tut de ki:
"Bibi möhtәrәm cәnabdır, onun xatirinә
ye". "Möhtәrәm cәnab" adını
eşidәn kimi, әlbәttә, rәdd
etmәyәcәk, yeyәcәkdir.”
Mәhbubә soruşdu:
“Möhtәrәm cәnab kimdir? Kişidir,
ya qadın?”
Dedim:
“Ürәyini sıxma, kişidir.
Böyük simalardan biridir. İran dövlәtinin mәsul
işçilәrindәndir. Ona dәrin
mәhәbbәti vә inamı vardır.”
Mәhbubә dedi:
“Yusif әmi, sәn alim adamsan, bibiyә
möhtәrәm yox, möhtәrәmә demәk
lazımdır.”
Dedim:
“Balaca xanım, belә bir mәqamda
bağışlamaq olar. Hәr bir hiylә vә
tәdbirlә olur-olsun xәstәni yedirmәk
lazımdır. Daha burada lәfzin vә ya söz birlәşmәsinin
doğru-yanlış olmasının heç bir eybi yoxdur.”
Mәhbubә xanımın әsas
mәqsәdi möhtәrәm cәnabın kişi
vә ya qadın olmasını iç elәmәk idi.
Hәrçәnd ki, mәnә irad tutmaqda haqlı idi.
Ancaq bunu bilmәk istәyirdi ki, rәqibәsi var, ya yox?
Lakin mәn özümü bilmәmәzliyә vurdum.
Atların arpa-samanına, tumarına baş
çәkmәk üçün tövlәyә
tәrәf getdim. Nazirdәn haqq-hesab almalıyam.
Doğrudur o, mәrhum Hacının vә İbrahim
bәyin inanılmış adamıdır. Bununla belә
ortalıqda hesab olmalıdır.
Bağçada idim, Hacı Mәsud hәkim
Saleh әfәndinin gәldiyini xәbәr verdi.
Dedim:
“De gәlsin bağçaya.”
Hәkim gәldi, xәstәnin
halını soruşdu, dedim:
“Bu gecә yaxşı yatıbdır.
Dünәn bir az südlü aş yedi.
Tapşırmışam bu gün kotlet bişirsinlәr,
ziyan elәmәz ki?”
“Heç bir zәrәri yoxdur,” -- dedi. --
“Hәr nә meyli
çәkir, qoy yesin, eybi yoxdur. Haciyә xanım haradadır?”
“İbrahim bәyin yanındadır,” -- dedim.
“Çağırın gәlsin, onunla
mәslәhәtlәşmәk istәyirәm,” --
dedi.
Hacı Mәsud gedib xәbәr verdi.
Haciyә xanım gәldi. Keçib otaqda,
әylәşdik. Hәkim
xәstәnin kefini Haciya xanımdan da soruşdu. Haciyә
xanım dedi:
“Yaxşıdır әfәndi. Amma
yaxşıdır deyәndә nә danışır,
nә dә tәrpәnir, әgәr belә
getsә, bilmirәm hansı külü başıma
әlәyәcәyәm?”
Saleh әfәndi dedi:
“Sәbrdәn başqa çarәmiz yoxdur.
İnşaallah, o yeganә hәkim öz lütfünün
dәrmanxanasından tezliklә şәfa, kәramәt
buyuracaqdır. Tәbiәt öz-özlüyündә
mәrәzi uzaqlaşdırır, xәstәni
sağaltmaq istәyir. Siz ancaq nә kimi tәdbirlә
olur-olsun ona bir şey yedirmәyә
çalışın. Qoymayın mәdәsi boş
qalsın. Genә dә o şәrbәtdәn yazım,
südsüz verin içsin. Bu gün Şeyx Yusifül-Seyyid
mәni gördü, dedi ki, müsyö Volf deyibdir ki,
xәstәnin başını qatışdırmaq
lazımdır. Mәncә mәslәhәtdir.
Әgәr faydası olmasa da, yәqin ki, zәrәri
dә olmayacaqdır. İzin versәniz
göndәrәrәm dәllәk gәlib
başını ülgüclә qaşıyar.”
Haciyә xanım dedi:
“Saleh әfәndi, mәn oğlumun
sağalmasını, yaxşılaşmasını
istәyirәm, sizin işinizә qarışa
bilmәrәm. Onu hәr hansı bir vasitә ilә
sağalda bilsәniz, mәn sizdәn razı qalacağam.”
Göndәrdik dәllәk
çağırdılar. Xәstәnin otağına
getdik. Sәssiz-sәmirsiz uzanmışdı. Yazıq
Mәhbubә onun başı üstündә oturmuşdu.
Dördüncü gecә idi ki, onun gözünә yuxu
getmәmişdi. Bizi görәn kimi ayağa durub tәzim
edәrәk hәkimә salam verdi. Hәkim onu
xәstәyә pәrәstar tәyin etdiyinә
görә sanki öz tәşәkkürünü
bildirirdi. Hәkim Mәhbubәdәn xәstәnin halını
soruşdu. Mәhbubә dedi:
“Bütün gecәni yatıbdır.”
Hәkim soruşdu:
“Bu gün bir şey yemәyibdirmi?”
“Bәli, döyülmüş әt, bir
dәnә kotlet yeyibdir.”
Mәn dedim:
“Necә oldu ki, yedi?”
Mәhbubә cavab verdi:
“Әvvәlcә yemәk istәmәdi.
Sizin buyurduğunuz tәdbiri işә saldım, yedi.”
Hәkim soruşdu:
“O nә tәdbir idi?”
Dedim:
“Bәy ağanın ancaq iki şeydәn
xoşu gәlir. Yuxuda olsa da, bayılsa da, onlardan birinin
adını eşidәn kimi "Ya hәqq, ya
mәdәd!" -- deyәcәk. Hәr nә xahiş
elәsәn müzayiqәsiz qәbul edәcәkdir.
Onlardan biri İran adıdır, o biri isә
"möhtәrәm cәnab"dır.
Bu hindә xәstә gözlәrini
açıb dedi: "Ya hәqq, ya mәdәd!"
Saleh әfәndi dedi:
“Bәli, tәbiәt elmindә bu
mәsәlәni yazmışlar. Müsyö italyan da bu
haqda bir şәrh yazıb göstәrmişdir ki, guya bu
vәziyyәtdә insanın üzvlәri vә
әsәblәri o sözlәri zikr etmәyә
mәşğul olur.”
Xülasә, dәllәk gәldi,
Mәhbubә dәllәyi görәn kimi
dәhşәtlә dillәndi:
“Aman, dәllәk nә üçün
gәldi?”
“Bәyin başını qırxmaq
üçün gәlibdir,” -- dedim.
Mәhbubә ağladı. İbrahim
bәyin başını qırxdırmağa razı
olmadı. Hәkim dedi:
“Balaca xanım, bir az sakit olun! Bunun heç bir
zәrәri yoxdur. Yalnız xәstәnin xeyrinә, onun
sağalmasına görә edirik. Siz buyurun tәşrif
aparın öz otağınıza.”
Mәn durub Mәhbubәni bir qәdәr
sakitlәşdirdim, aparıb otağına yola saldım.
Sәkinә ilә Haciyә xanım dayanıb
baxırdılar. Hacı Mәsud gәlib xәstә
ilә üz-üzә oturdu. Başını
qaldırıb әlilә saxladı. Dәllәk
işә başladı. Yazıq xәstә mәzlum-mәzlum
baxırdı. Mәhbubә gәlib qapının
dalından baxıb dedi:
“Heç olmasa maşınla vurun,
xәstәni incitmәyin.”
Hәkim dedi:
“Mirzә Yusif, onu aparın öz
otağına, qoymayın baxsın.”
Mәn gәlib Mәhbubәyә dedim:
“Balaca xanım, allaha şükür ki, siz
ağıllı, kamallı qızsınız.
Xәstәnin müalicәsi barәdә
hәkimlә mübahisә etmәk düzgün deyil.
Nә üçün bu qәdәr üz vurursunuz? Qoy hәkim
necә bilir, elә dә elәsin. Gәl gedәk.”
Әlqәrәz, dәllәk
xәstәnin başını qaşıyıb
qurtardı. Fitәyә yığdığı
tüklәri gәtirib hәyәtә atmaq istәdi.
Mәhbubә tәlәsik qalxıb dәllәyin
yanına qaçdı. Bir dәsmal tutub yavaşca dedi:
“Tüklәri dәsmala boşalt!”
Saleh әfәndi içmәli dәrman
nüsxәsi yazıb getmәk istәdi.
Mәhbübә hәkimin yanına gәldi. Mәn
elә bildim ki, ona tәşәkkür etmәk vә ya
hәkimlә görüşüb yola salmaq
üçün gәlibdir. Lakin sonra mәlum oldu ki,
mәtlәb başqa imiş.
Hәkim getdi. Axşam yenidәn gәldi.
Mәn elә xәyal etdim ki, xәstәyә başqa
bir dәrman vermәk üçün gәlibdir. O,
salam-duadan sonra dedi:
“Xahiş elәyirәm Haciyә xanım
kabinetә tәşrif gәtirsin.”
Haciyә xanıma xәbәr verdik,
gәldi. Hәkim dedi:
“Haciyә xanım, mәn bu gün sizdәn
gedәndә Mәhbubә xanım mәnim yanıma
gәldi, elә bildim mәni yola salmaq istәyir.
Çadrasının altından bir kiçik qutu
çıxarıb dedi: "Bu hәdiyyәni öz
qızınıza verәrsiniz". Mәn dedim bәs
şirnidir, İbrahim bәy Tәbrizdәn gәtiribdir.
Alıb apardım evә. Qutunu açıb gördüm
yanılmışam. Tez qayıdıb sizә xәbәr
vermәk istәdim. Mәhbubә o fәrasәti vә
zәkavәti ilә başını itiribdir.
Әgәr әrәb falçıları vә qibqi
xәspuşları onun halından xәbәrdar olsalar, bu
quşu havadan, balığı dәnizdәn oğurlarlar.
Mahir ovçular onun yanına adam göndәrib
deyәcәklәr ki, bu xәstәyә dәrman yox,
dua yazmaq lazımdır. Bir neçә gün
әrzindә ağac altında zәfәr toxunduran
әcinnә vә pәrilәri tutub hoqqaya salacaq,
cinlәr padşahını da gәtirib, ondan әhd-peyman
alıb, and-aman elәyәcәklәr ki, bir daha bu
xәstәnin dövrәsinә dolanmasınlar. Bu
yazıq da sevgi vә mәhәbbәtin
şiddәtindәn o ev yıxan şarlatanların
felinә uyacaq, öz kisәsindә olan pulları onlara
vermәkdәn әlavә, ola bilsin evә dә әl
atacaq. İndi o yazığın gözünә İbrahim
bәyin eşqi vә mәhәbbәtindәn başqa
bir şey görünmәyir. Onun gözündә
dünya malının heç bir qiymәti yoxdur. Tәki
sevgilisi sağalsın.”
Hәkim qutunu cibindәn çıxarıb
açdı. Qutunun içindә on sәkkiz lirә
qiymәti olan bir üzük, otuz iki lirә qiymәti olan
bir döş nişanı, on lirәlik mirvari şәddәsi
vә beş Misir lirәsi var idi.
"Eşq gәldi, bütün
alәmә od vurdu."
Sevgilinin mәhәbbәti
müqabilindә dünya naz vә nemәti gözә
görünmәz. Mәhbubә xanım әrәb
dilindә bir mәktub da yazmışdı. Onun
tәrcümәsini sizә oxuyuram: Sizin bu kәniziniz
cәsarәt elәyib son dәrәcә bir
xәcalәtlә bu cüzi hәdiyyәni
cәnabınızın sevimli kiçik qızına
tәqdim edir. Bu әhәmiyyәtsiz hәdiyyәnin o
böyük zat tәrәfindәn qәbulunu
tәmәnna etmәklә xahiş edirәm mәnim
ağamın tez sağalması üçün
әlinizdәn gәlәn sәy vә hümmәti
әsirgәmәyәsiniz. Ümid edirәm ki, sizin bu
yaxşılığınız allah vә onun
bәndәlәri yanında әcrsiz qalmayacaq.
İnşaallah, ağam sağalandan sonra sizin bu aciz
kәniziniz әlinizi öpәcәk vә layiqincә
xidmәt göstәrәcәkdir. Mәn öz
ağamın sağalmasını allahın kömәyi
ilә sizdәn istәyirәm. Fәqir vә aciz
Mәhbubә.”
Hәkim dedi:
“Hәkimin birinci borcu әmanәt vә
dәyanәtdir. Çünki hәkim daxil olduğu evin
bütün ailә üzvlәrinin mәhrәmi
sayılır. Tәbabәt xәyanәtlә bir ayana
sığmaz. Mәn uzun illәr boyu sizdәn mәvacib
alıram, siz heç vaxt mәnim zәhmәt
haqqımı gecikdirmәmisiniz. Mәn dә
üzәrimә düşәn vәzifәnin
yerinә yetirilmәsindә әlimdәn gәlәni
elәmişәm. İndi әgәr Balaca xanımın
mәnә verdiyi hәdiyyәsini saxlayıb, bu
mәsәlәni sizә demәsә idim, onda,
әlbәttә, öz alnıma xәyanәt
damğası vurmuş olardım. Sizin ki, bu
mәtlәbdәn xәbәriniz yoxdur. Mәn
hәkimlәrә verdiyim qәdәmhaqqını
vә başqa xәrclәri bircә-bircә yazmışam,
sizdәn alacağam. Bu sözlәrdәn qәrәzim
sizә xәbәr vermәkdir ki, gözlәyin yad
qadınlar evә gәlmәsin, yoxsa qafil olsanız,
çoxlu zәrәr çәkәrsiniz. Ancaq bir
xahişim var. Rica edirәm bu haqda Balaca xanımla heç bir
söz danışmayasınız. Ona görә ki, sizin
xәbәrdar olmağınızı bilsә utanar,
hәm özü xәstәlәnәr, hәm dә
İbrahim bәyin sağalması gecikәr.”
Mәn dedim:
“Bu ikinci hadisәdir. Srağagün Mirzә
Abbas dua yazan bir әrәb gәtirmişdi. Onlar
gedәndәn sonra gördüm Hacı Mәsud
dallarınca qaçır. Sәslәdim, qayıtdı.
Soruşdum: hara tәlәsirsәn? Dedi: bu xırda
yaylığa Mәhbubә xanım, deyәsәn, bir
neçә quruş bağlayıb әrәbә dua
pulu vermәk istәyir. Aparıb ona
çatdırmalıyam. Yaylığı Hacı Mәsuddan
alıb dedim: Onun zәhmәt haqqını Mirzә Abbas
veribdir. Balaca xanıma de ki, aparıb verdim. Bir dә
Mәhbubә hәr vaxt birinә bir şey vermәk
istәsә, ya Haciyә xanıma, ya da mәnә
xәbәr ver, sonra necә desәlәr elә dә
elә.
Dәsmalı açıb nә
görsәm yaxşıdır? Gördüm mәrhüm
Hacının Mәhbubәyә
bağışladığı brilyant üzük, bir dә
bir az puldur. Haciyә xanım, amanın günüdür, bu
qızı tәk qoymayın. İki-üç qonşu
qızlarından başqa heç bir yad adamı onun yanına
buraxmayın.”
Hәkim Saleh bir stәkan qәhvә
içib getdi. Axşam oldu. Gördüm iki qadın
küçә qapısından hәyәtә girdi.
Hacı Mәsuddan soruşdum:
“Bu qonaqlar kimdir?”
“Qonşulardır,” -- dedi.
Dedim:
“Yad qadınları Mәhbubәnin yanına
buraxmayasan.”
İbrahim bәyin otağına girdim.
Haciyә xanım, Mәhbubә vә Sәkinә onun
yanında oturmuşdular. O qadınların kim olduğunu
vә haraya getdiklәrini soruşdum.
Sәkinә dedi:
“Mәhbubәnin otağına gedirlәr,
onun tanışlarındandırlar.”
Dedim:
“Nә üçün onları tәk
buraxmısınız?”
Sәkinә dedi:
“Onun dostlarıdırlar. Mәnә nә,
Mәhbubәnin özü dә getmir.”
Dedim:
“Balaca xanım, onlar sizi görmәyә
gәlmişlәr. Onları tәk qoysanız yaxşı
olmaz.”
Haciyә xanım buyurdu:
“Ay qız, sәnә dedim dur ayağa, get!”
Mәhbubә tam
könülsüzlüklә yerindәn durub getdi. Mәn
dә onun ardınca getdim. Qapının dalından
gördüm biri Rәfiqәdir, o birisi qonşu
qızlardandır. Oturub söhbәt elәyirdilәr.
Rәfiqә dedi:
“Mәhbubә, bu nә haldır? Nә
üçün belә arıqlayıb,
zәiflәmisәn? Rәng-rufun niyә belә
qaçıbdır? Mәnim әziz bacım, mәgәr
dәli olmusan ki, özünü bu günә salmısan? O
dünya şöhrәti qazanmış gül üzün
saralıb solmuşdur. Mәgәr aynaya baxmırsan? Nә
üçün özünә yazığın gәlmir?
Әrәb qadınlarının evlәrdә
sәndәn qeybәt elәmәkdәn başqa bir
işlәri yoxdur. Çox keçmәz ki, sәnin
әhvalatın "Leyli-Mәcnun", "Vamiq vә
Әzra" dastanı kimi dillәrә düşәr,
mahnılar qoşulub mәclislәrdә tar-qavalla oxunar.
Sәn özün bilirsәn ki, Misir ağzıyavaları
heç nәdәn çәkinmәzlәr. Sәnin
şan-şöhrәtinә yaraşmaz ki, camaatın
dilinә düşәsәn. Özünü, öz
tay-tuşlarını biabır elәmәk sәnә
yaraşmaz. Bu işin aqibәti yaxşı deyil.
Rüsvayçılıqla nәticәlәnәr. Bu xam
xәyallardan әl çәk, onları birdәfәlik
tulla bir tәrәfә. Dünәn gecә ...
xanımgildә idim. Qızlar yığıncaq
tәşkil elәmişdilәr, hәrәsi
sәndәn özünә layiq bir lәtifә danışırdı.
Dostluq, bacılıq qeyrәti coşdu, sәbrim
tükәndi, hamısının bircә-bircә,
necә ki, lazımdı, cavabını verib qeyzlә
ayağa durdum. O әdәbsiz ... xanım mәnә dedi:
"Qorxma, sәn özün dә o
cici-bacıdan geridә qalmayacaqsan, hәlә
bәlkә onu yarı yolda qoyacaqsan. Ona görә ki, bir
mәktәbdә oxuyub dәrs almısınız, roman
әlinizdәn heç vaxt yerә düşmür.
Hәlә pis-pis dә başqalarına rişxәnd
elәyib deyirsiniz: biz oxumuşuq, mәdәni adamıq.
Daha bilmirsiniz ki, sizin elminiz, mәdәniyyәtiniz
başınıza nәlәr açacaq,
tәpәnizә hansı küllәri әlәyәcәk.
Roman oxumağın son nәticәsi eşqbazlıqdır.
Eşqә düçar olan da sevda odunda yanmalıdır.
Çox çәkmәz görәrik qәzetlәrdә
yazıblar ki, filan xanım eşq ordusunun hücumuna
dözә bilmәyib özünü
öldürdü." Mәnim әziz bacım,
elәmә, elәmә! Sonrakı peşimançılığın
faydası yoxdur.”
Bu sözlәr Mәhbubәyә çox
pis tәsir elәdi. O, hirsindәn qıvrılıb dedi:
“Әziz bacım, mәn sәnin
bacılığına, vәfalı dostluğuna
möhkәm inanıram. Doğrudan da, belәdirsә,
mәnim haqqımda deyilәnlәr doğrudursa, daha
mәzәmmәt elәmәk, lağa qoymaq, ürәyә
dәymәk nә lazımdır? Sәnin bu
ürәyә toxunan şәmatәtli sözlәrinin
hәr biri mәnim sınıq könlümü,
kәdәrli ruhumu әqrәb tikanından bәtәr
ağrıdır. Elә mәnim dәrdim guya çox az
idi, indi bir az da sәn üstünә artırırsan.
Mәndәn hansı bir xәta baş vermiş, ya kimә
pislik elәmişәm? Hansı yaramaz işi
görmüşәm ki, onun
rüsvayçılığı,
biabırçılığı sәnin dә
ayağını tutsun? Әziz bacım, sәninlә bir
mәktәbdә dәrs oxumaqdan başqa bizim aramızda
nә kimi әlaqә vә ya münasibәt olmuşdur?
Axı mәndәn şәriәtә vә ya әxlaqa
zidd hansı iş baş vermişdir? Kimin evinә
getmişәm, kimi evimә gәtirmişәm?
Duz-çörәk tanımaq, hörmәt saxlamaq
mәgәr insan üçün eyib sayılır? Mәn
öz ağamı, boynumda nemәt haqqı olanı
ölüm halında görüb ixtiyarsız olaraq
çadrasız qarşılamışam, daha nә
bilәydim ki, bununla rüsvay olacağam, hәm dә
özgәlәrini rüsvay elәyәcәyәm?
Bunun üstündә әdәbsiz, alçaq
әrәblәr sәnә dә kinayәli
sözlәr deyәcәklәr. Mәnim tәqsirim
nәdir? Bütün alәm mәni dә, ...
xanımı da tanıyır. İtin ağzı dәnizi
murdarlamaz.
Mәn bir qızam -- işim-peşәm
hamıya yaxşılıqdır.
Örpәyimin altındadır
әrlәrә mәxsus papaq.
Hәr bir arvad iki arşın
örtüklә xanım olmaz,
İstәrәm mәn dәrd әhlinin
dәrdinә olam ortaq.
Әlbәttә, әgәr o
ölsә, mәn özümü
öldürәcәyәm. Dünya bilir ki, onun atası
mәni qızıla alıbdır. Mәn onun satın
alınmış kәniziyәm. O mәnim ağam,
nemәt verәnim, hәyat bәxş edәnim,
arxamdır. Mәnim intiharımı qәzetlәr yazsalar,
mәnim üçün alçaqlıq deyil,
şәrәfdir. Ona görә ki, yazacaqlar: filan
qızıla alınmış kәniz, öz
ağasının, nemәt verәninin, izzәt vә
hörmәtinә sәbәb olanının
ayrılığına dözә bilmәyib
özünü öldürdü. Sәdaqәtli vә
vәfalı bir kәniz idi.
Mәnim ismәtimә şahiddir allah,
Mәsum könlüm әsla etmәmiş
günah
Xahiş edirәm, daha mәnә
nәsihәt vermәyәsәn, mәni
bağışla, öz halıma burax.
Yaxşıyam, ya ki, pisәm, sәn yeri
öz fikrini çәk,
Özgәnin pis әmәli
öhdәnizә düşmәyәcәk.
Mәnimlә dostluq etmәklә sizin
ismәtinizin әtәyinә rüsvayçılıq
tozu qonursa mәndәn uzaq gәzin, öz yolunuzla gedin,
dostluğunuzu birdәfәlik qırın, mәni
kökündәn unudun. Yox, әgәr dostluq elәmәk
istәyirsinizsә, onda bu kimi nәsihәtlәri,
söz-söhbәtlәri büküb bir
tәrәfә qoyun. Belә sözlәri qulağım
eşitmir.
Ey mәni mәn eylәyәn
didari-baği-hüsndәn,
Sәn hәlә
qәflәtdәsәn, vaqif deyilsәn eşqdәn.
İndi ixtiyar sizin әlinizdәdir,
istәyirsiniz gedin, istәyirsiniz qalın. Bәy
yalqızdır, gәrәk gedib ona pәrәstarlıq
elәyim.”
Belәliklә, Mәhbubә durub tam
qüssә-kәdәrlә әziz qonaqları tәrk
etdi. Hirsindәn bütün bәdәni әsirdi. Az sonra
ev sahibinin bu rәftarını görәn qızlar da
çıxıb getdilәr.
Mәn gedib aşpazdan soruşdum:
“İbrahim bәyin şamı
üçün nә hazırlamısan?”
Cavab verdi:
“Firni hazırdır. Ağa üçün
bir az da döyülmüş әt ayırmışam.”
Şam vaxtı Haciyә xanıma dedim:
“Gündüzlәr ki, mümkün olmur, izn
verin görüşümә gәlәnlәrin mәn
dә görüşlәrinә gedim.”
Xanım icazә verdi. Bircә saatın
içindә dörd nәfәrin
görüşünә gedib qayıtdım. Öz
otağımda namaz qılıb yatdım. Sәhәr
Haciyә xanım buyurdu:
“Bu gün nazirlә bu ayın hesabını
çürütmәk lazımdır.”
Doğrusu, mәnim dә heç huşum
başımda deyildi. Axşamadәk haqq-hesabla başım
qarışıq idi. Gün batana yaxın qurtarıb
xanıma dedim:
“Bu gecә Mirzә Abbas mәni qonaq
çağırıb, izn versәydiniz gedәrdim.”
Haciyә xanım dedi:
“Onun evi uzaqdadır, piyada getmә, de atı
qoşsunlar, faytonla get.”
Dedim:
“Lazım deyil, elektrik tramvayı ilә on
dәqiqәyә oraya çataram, atı incitmәyә
dәymәz, bir dә ki, atın ayağı yel
çәkibdir.”
“Nә üçün,” -- deyә Haciyә
xanım soruşdu?
“Bilmirәm,” -- dedim. -- “Faytonçu deyir ki,
siz gәlәn gündәn belә olubdur.”
Haciyә xanım dedi:
“Kaş bunların hamısı İbrahim
bәyin başının sәdәqәsi olaydı.
Mirzә Yusif, bu gün onun başını qırxanda
mәnim ciyәrim odlandı. Mәhbubәnin
hәsrәtlә ona baxması, göz yaşları
axıtması mәni öldürür. Bilmirәm bu
işin aqibәti necә olacaq?”
Mәn bir qәdәr Haciyә xanıma
tәskinlik verib, evdәn çıxdım.
Mәqsәdә doğru hәrәkәt elәdim.
Evә çatan kimi kiçik bir otaqda ikindi, şam
namazını qılıb, qonaqlar olan otağa keçdim.
Hacı Möhsüm ağa, Hacı ... Tәbrizi, Mirzә
Xәlil İsfahani vә Hacı Möhsün ağanın
kürәkәni vә neçә nәfәr
başqa adam gәlib әylәşmişdilәr.
Salam-duadan sonra Hacı ... Tәbrizi zarafatla
dedi:
“Hә, Mirzә Yusif, indi dә
tәbrizlilәrin qiybәtini elәyirsәn?
Bütün bunları İbrahim bәyә xәbәr
verәcәyәm.”
Hacı Möhsün ağa dedi:
“Heç xәbәrin yoxdur ki, İbrahim
bәyin özü nәlәr yazıbdır? Sizin
qardaşınızla qonaqlıqda nә kimi
söhbәtlәr elәyibdir? Sizin evinizdә nә
deyibdir? Doğrudan da, Ağa Mirzә Yusif, onun yazdıqlarının
hamısı hәqiqәtdirmi?”
Dedim:
“Hәlә bәzi
mülahizәlәrә görә bir çox
mәtlәblәrin üstündәn keçib, onları
qәlәmә almayıbdır.”
Hacı Möhsün ağa dedi:
“Yox, nә üçün, yazıbdır.
Qәzvindә sәnin şahzadә xanıma
tәrsinә tәzim elәdiyini, fәrraşlardan
kötәk yemәyini dә yazıbdır. Bu da
doğrudur?”
“Bәli, hәqiqәtdir,” -- dedim.
Hacı ... Tәbrizi soruşdu:
“Necә yәni tәrsinә tәzim
elәdin. O, hansı şahzadә xanım idi?”
Hacı Möhsün ağa dedi:
“Mirzә Abbas, mәn ölüm, oxu, qoy
özü dә qulaq assın.”
Dedim:
“Mәn ki, danmıram, İstambulda özüm
onu oxumuşam. Nә artırıb, nә dә
әskildibdir. Axı mәnim nә tәqsirim var idi;
babalı şahzadә xanımın boynundadır.
Şahrudda mәnә öyrәtdilәr ki,
gәrәk onların qabağında baş
әyәsәn. Qәzvindә hamı üzünü
divara çevirdi. Mәn elә zәnn elәdim ki,
gәrәk burada da baş әyәm. Kәmali-ehtiramla
ikiqat oldum. Bir vaxt gördüm dәyәnәkdir ki,
baş-gözümә yağdırırlar.
İbrahim bәyin o günkü
vәziyyәtini tәsәvvürә gәtirmәk
çәtindir. Qeyzindәn sifәtinin rәngi
kömür kimi qaralmışdı. Axı görün
nә qәdәr vәhşilikdir, nә
dәrәcәdә insanlıq alәmindәn
uzaqdır. Mәn qürbәtdә qaldığım
әlli il müddәtindә bütün bunları
unutmuşdum. İndi düşünürәm ki, bizim
yazıq babalarımız Çingiz övladının
әlindәn nә kimi müsibәtlәr
çәkmiş vә nә kimi bәlalar
görmüşlәr.
Siz allah, özünüz insafla deyin,
dünәn bazardan keçirdim. Birdәn әfәndimiz
Xidiv Abbas paşa at üstündә gәlib keçdi.
Mәn dayanıb iltifat vә mehribanlıqla salam verdim. O saat
xәyalımda Şahrud hakimi canlandı.
Öz-özümә dedim: ey kor olmuş, adam üzü
görmәmiş, insanlığın lәzzәtini
dadmamış, gәl tamaşa elә, bu nәcib,
möhtәrәm şәxsin izzәtini,
dövlәtini gör, öz malına, iqtidarına da bir
nәzәr sal. Hökumәt olmaq istәyәndә
tümәni on şahı faizlә sәrrafdan pul borc
elәyib rüşvәt, tәarüf vermisәn.
Sizlәr mәqamdan düşәndә qәssabın,
baqqalın, әllafın borcunu da verә bilmirsiniz.
Aciz-avaranın ciyәr qanı bahasına
aldığınız atı, yaraq-әsbabı,
hökumәt bәr-bәzәyini satıb,
minlәrlә mәzlümun haqqı boynunuzda ikәn,
gecә ilә baş götürüb
qaçırsınız. İndi gәlin öz
biçarә rәiyyәtinizin vәziyyәtini bu
şövkәti yüksәk dövlәtin bәxtiyar
rәiyyәtinin vәziyyәti ilә müqayisә elәyin.
Sizin yazıq rәiyyәt sizi görәn kimi
bәdәni әsir, sanki yırtıcı bir heyvana rast
gәlibdir. Amma bu xoşbәxt rәiyyәt öz
hakiminin üzünü gördükdә sevinir vә ixtiyarsız
olaraq yaşasın söylәyir.
"Yolların fәrqinә bax, gör
haradandır haraya?".
Bütün bunlar -- hökumәtin vә
rәiyyәtin xoşbәxtliyinә bais olan yeganә
amil, qanun vә әdalәtin varlığıdır. Yoxsa
allahın mәxluqu eyni cinsdәn vә eyni
növdәndir. Yaradılmışların da heç bir
fәrqi yoxdur. Fәrq yalnız ondadır ki, bir yerdә:
әxlaq, mәdәniyyәt, qanun vә hüquq
bәrabәrliyi var, başqa yerdә isә
hökumәt adamlarının insafsızlığı,
zülmü, vәhşiliyi vә qanunsuzluğu hökm
sürür.”
Mirzә Abbas dedi:
“Yusif, dünәn
"Sәyahәtnamә"ni götürdüm oxuyam. Bir
vaxt baxıb gördüm gün çıxıbdır.
Namazım da qәzaya getdi. Doğrudan da, İbrahim bәyin
başına gәlәn bu arasıkәsilmәz
müsibәtlәrә dözmәsi vә heç
olmasa yarı canını gәtirib buraya
çıxarması onun möhkәm ürәyә malik
olduğunu göstәrir.
Allaha pәnah, hәrçәnd Mirzә
Әhmәd demişdi ki, elә qeyrәt vә
tәәssüb sahibi olan İbrahim bәy İranın
vәziyyәtini gördükdә xoşlamayacaq,
qüssәsindәn ficәtәn ölәcәk
vә sağ qayıtmayacaqdır. Ancaq mәn ona
inanmıram.”
Dedim:
“Sәnin canına and olsun, yenә dә
sәnin canına and içirәm, mәn bir çox
xoşa gәlmәyәn hadisәlәrin şahidi oldum.
Ancaq ondan gizlәtdim. Hәtta ondan-bundan xahiş
elәyirdim ki, ona demәsinlәr. Onun
tәbiәtinә zidd olan yollardan da keçmәyib,
başqa yollarla onu aparırdım. Bununla belә hәr
addımbaşı hәsrәtlә dәrindәn ah
çәkirdi.
Bir dәfә gördüm yolun ortasına
murdar olmuş bir heyvan atıblar. Üfunәt iyi
dünyanı tutmuşdu. İtlәr murdarın
dövrәsinә toplaşıb hәm onu, hәm dә
bir-birlәrini budayırdılar. İbrahim bәy yarım
saatadәk dayanıb guya bir bәlәdiyyә mәmuru
vә ya polis nәfәrinin gәlmәsini
gözlәyirdi ki, ona desin: "Bu nә vәziyyәtdir?
Bәlәdiyyә vә polis idarәsi hanı?
Sәhiyyә haradadır?" Heç bir kәsin
gәlmәdiyini görüb dedi:
“İlahi, görәsәn bu
ölkәdә sәhiyyә idarәsi yoxdur? Axı bu
vәziyyәt sәhiyyәnin, sağlamlığın
ziddinәdir.”
Dedim:
“Gözümün işığı, burada
dayanmaqdan fayda yoxdur. Sәhiyyә yoxdur, bizә nә,
gәl gedәk. Qırx min nәfәr әhalisi
olduğu halda iki nәfәr hәkimi, bir nәfәr
oxumuş cәrrahı olmayan bir şәhәrdә,
atası dәllәk olan bir şәxsin
mötәbәr cәrrah sayıldığı, yaxud
dәllәyin qәrib xәstәlәrә imalә
elәdiyi yerdә daha nә qoymusan, nә axtarırsan?
Bәzәn görürsәn iki nәfәr cüzi bir
şey üstündә dalaşıb, biri vurub o birisinin
ağzını qanadıbdır. Bir nәfәr polis
mәmuru yoxdur ki, desin: "bu nә hәngamәdir?"
Әgәr, işdi, onlardan birisi özünü
darğanın yanına o birisindәn tez çatdırsa,
tәrәfin mәzlum vә ya zalım olmasından
asılı olmayaraq onu tutub ciblәrini
әmәlli-başlı boşaltdıqdan sonra buraxacaqlar.
Heç ondan soruşmayacaqlar ki, tәqsiri var imiş, ya yox.
Әgәr pulu olmasa, ayaqlarını fәlәqqәyә
qoyub o qәdәr ağac
döşәyәcәklәr ki, iki ay
yorğan-döşәyә düşüb evdәn
bayıra çıxa bilmәyәcәk. Onda
gәrәk әyalı aclıq vә taqәtsizlik
üzündәn hәr bir kişinin vә nakişinin
qarşısında sızıldayıb әl açsın
vә dilәnsin. Ya da ki, müqәssirin
qulağını vә burnunu
kәsib bazarda dolandırır, özlәri
üçün pul yığırlar, o biçarә
üçün rüsvayçılıq әmәlә
gәtirirlәr. Belә bir
cәzanın bu yazığın canının
sağlamlığına vә malına nә
qәdәr böyük sәdәmә vermәsi
bәllidir. Ancaq bunlara etina edәn yoxdur.
Nәdәnsә İbrahim bәy öz
"Sәyahәtnamә"sindә bir nәfәrin
nağıl etdiyi sәrgüzәşti yazmayıbdır.
O, nağıl edәndә mәn dözә bilmәyib
hönkür-hönkür ağladım.”
Dedilәr:
“O sәrgüzәşt nә idi?”
Dedim:
“Çox uzundur, şamdan sonra bir hissәsini
әrz edәrәm.”
Bir qәdәr zarafatlaşdıq, ortalıqda
müxtәlif söhbәtlәr dә oldu. Şam
elәdik. Hacı ... Tәbrizi dedi:
“Mirzә Yusif, indi tәbrizlilәrdәn
daha nә deyәcәksәn?”
Dedim:
“Daha bu dәfә sizin Tәbriz haqqında
deyil. Bu hekayә Marağaya aiddir.”
Gülә-gülә dedi:
“Әlbәttә, ya qaymaq, ya da sucuq haqqında
olacaqdır.”
Dedim:
“Xeyr, marağalının qiymәti Marağa
sucuğundan azdır. Mal kirә elәyib, Marağadan Binaba
sarı gedirdik. Şәhәrdәn kәnarda ulaqlara
minmiş iki nәfәrlә rastlaşdıq. Bir
qәdәr yol gedәndәn sonra bәy onların
birindәn soruşdu:
“Hәmşәhәrlilәrim, haraya
gedirsiniz?“
Onlardan biri cavab verdi:
“Tufarqana gedirik.”
Bәy dedi:
“Biz dә Binaba gedirik. Yaxşı oldu ki, yol
yoldaşı olduq. Biz bu yerlәrә bәlәd deyilik,
siz bәzi şeylәri bizә nişan verin.”
Bir qәdәr getdikdәn sonra axar suya
gәlib çatdıq. Hamımız düşüb
әl-üzümüzü yuduq. Sonra onlardan hәr biri suyu
ovuclayıb üç dәfә içdi vә dedi:
"Salamüllahi Әlәl-Hüseyn vә
lәnәtullahi әla qatilil-Hüseyn. Allah
vәliәhdә ömür versin!" Bir az yol
gedәndәn sonra o, süfrәsini açıb
pendir-çörәk, bir dә gecәdәn
qalmış boyat әt yedi. Yenә dә әllәrini
göyә qaldırıb dedi: "İlahi, sәnә
çox şükür! Allah vәliәhdә
ömür versin!"
İbrahim bәy mәnim üzümә
baxıb işarә ilә andırdı ki, bu kişi ya
dәli olub, ya da ağılsızdır. "Allah
vәliәhdә ömür versin!" Bu yersiz
sözün nә mәnası var?
Bir qәdәr yol getdikdәn sonra yorulduq.
Miniklәrә oturduq. Yol yoldaşımız ulağın
üstündә oturub dedi: "Allah vәliәhdә
ömür versin!"
İbrahim bәy dedi:
“Әmican, sәnin ismi-şәrifin
nәdir?”
“Yәhyadır,” -- dedi.
İbrahim bәy dedi:
“Mәnim adım İbrahimdir. Yol
yoldaşı olmuşuq, gәrәk bir-birimizin adını
bilәk. Bu da mәnim әmim Mirzә Yusifdir.”
Dedi:
“Çox gözәl.”
Bәy dedi:
“Әmican, sizdәn bir söz
soruşacağam.”
Dedi:
“Soruş.”
Bәy dedi:
“Su içәndә, çörәk
yeyәndә, uzunqulağa minәndә dedin: "Allah
vәliәhdә ömür versin!" Bu yersiz
sözü tәkrar elәmәyin nә mәnası
var?”
Ağa Yәhya dedi:
“Yox, bunun sәbәbini soruşmayın,
çünki demәyәcәyәm. Mәn öz
vәzifәmi yaxşı bilirәm.”
Çox xahiş elәdik, dedik biz
vәliәhd hәzrәtlәrinin
pәrәstişkarlarındanıq, onun şәrәfli
canına dua elәyәnlәrdәnik. Әgər bu
gizli bir sirrdirsә, bizdәn çәkinmә, biz o sirri
ölәnәdәk ürәyimizdә saxlayıb,
heç bir kәsә söylәmәrik. Bundan
әlavә, biz burada qalan deyilik, birbaşa bu vilayәtdәn
keçib xaricә gedәcәyik.”
Yәhya dedi:
“Gizli bir mәtlәb yoxdur. Ona görә
ki, mәn bu özü gündә yüz dәfә
tәkrar edirәm. Әgәr bina olsa ki, nun
sәbәbini hәr adama söylәyim, bütün
vaxtımı buna hәsr elәsәm dә kifayәt
elәmәz. Hәm dә mәtlәb çox zundur. Bizim
dә ki, sizinlә yoldaşlığımıza bir saatdan
çox qalmayıbdır.”
Bu vaxt bir bostanın yanına çatdıq.
Bostançı qovun-qarpız dәrirdi. İbrahim bәy
dedi:
“Ağa Yәhya, gәlin gedәk bu
bostanın çardağında bir az oturub dincәlәk,
bir qәdәr yemiş yeyәk, siz dә öz başınızın
qәzasını bizә danışın.”
Biz bostançıya heç bir söz
demәmiş bir neçә qovun-qarpız dәrib
gәtirdi, qabağımıza qoyub dedi:
“Bismillah!”
Ağa Yәhya öz әhvalatını bu
minvalla söylәmәyә başladı:
“Tәxminәn otuz beş-qırx il bundan
әvvәl idi. Mәnim otuza yaxın yaşım var idi.
Әbdülәhәd adlı bir dostum var idi. Onun da iyirmi
dörd yaşı olardı. O cavanın gözәl
üzü, әnbәr qoxulu saçları var idi.
Yavaş-yavaş qәmә-qәddәrә
bağlamağa qurşandı. Ancaq atası öz oğlunun
bu yola düşmәsindәn xәbәrsiz idi.
Әbdülәhәdin bacısı sultan İbrahim
Xәlilin arvadı idi. Öz bacısı әrinә
güvәnib qolçomaqlıq elәyirdi. Sultan İbrahim
Xәlilin әvvәlki arvadından Fәrәculla
adlı bir oğlu var idi. On altı yaşında idi.
Günәş üzlü, xoşgül bir oğlan idi.
Öz zәmanәsinin Yusifi kimi gözәllikdә ad
çıxarmışdı.
Günlәrin birindә biz üç
yoldaş topxana sultanı İbrahim Xәlilin bağına
getdik. Fәrәculla çaxır içirdi. Qoltuğunda
bir şüşә çaxır var idi.
Çıxarıb dibinә kimi içdi. Sonra yalvarıb
güc-billahla mәnlә Әbdülәhәdi
onların bağının yaxınlığında olan
Mehrava kәndinә göndәrdi. Bu kәndin
sakinlәri bütünlüklә xaçpәrәst
idilәr. Onun üçün çaxır alıb
gәtirmәyi tәvәqqә elәdi. Biz dә
әlacsız qalıb istәr-istәmәz o
kәndә getdik. Çaxır әlә gәtirә
bilmәdik. Әliboş qayıdıb bağa
gәldikdә gördük Fәrәculla başdan
ayağadәk yanıb şilim-şihlә olubdur. Can
üstündә idi. Bunun sәbәbi o idi ki, sәfәr
ayı olduğundan Fәrәculla uzun qara paltar geymişdi.
Biz gedәndәn sonra kabab bişirmәk istәyir.
Әtәyi od tutur. Sәrxoş olduğuna görә
söndürә bilmir. Kabab bişirmәk
әvәzinә özünü kabab elәyir. Bu
vәziyyәti görcәk biz başımıza vura-vura
bağbanı çağırdıq. Bir kilim gәtirdi.
Fәrәcullanı kilimin arasına qoyub
şәhәrә gәtirdik.
Darğa, kәndxuda vә başqaları
xәbәr tutub gәldilәr. Fәrәcullanın
әhvalını soruşdular. Dedi: "Mәni
hәzrәt Abbas vurdu". Atası çox üz vurdu,
istәdi başqa cavab eşitsin, ancaq әvvәlki
cavabı eşitdi. Neçә saatdan sonra Fәrәculla
öldü. Üç gün yas tutdular. Üç
gündәn sonra sultan öz topçularına әmr verdi,
mәni, bir dә qaynı Әbdülәhәdi tutdular.
O vaxt Mәhәmmәd Rәhim Mirzә
Ziyaüddövlә hakim idi. Şahzadә özü
Tәbrizdә idi. Yerindә oğlu Әmirzadә Darab
Mirzә oturmuşdu. Bizi hökumәt divanxanasına
apardılar, gecәni dustaqda saxladılar. Sabahı gün
İbrahim Xәlil gәldi. Bizi hakimin hüzuruna
apardılar. Gedib tәzim elәyib durduq. Sultan
Әbdülәhәdin әlindәn tutub hakimin
yanına çәkdi vә dedi:
“Bu mәnim oğlumun qatilidir.” -- Mәni
göstәrib dedi: “bu da Әmirzadә
hәzrәti-valanın mәtbәx xәrci.”
Oradaca hökm olundu. Sorğu-sualsız Әbdülәhәdin
başını kәsdilәr, bununla da bir
şәhәrin ürәyini odladılar. Mәni on
gün kündә-zәncirdә saxladılar. Yoxsul
olduğuma görә özümü xilas etmәk
üçün lazım olan mәblәği verә
bilmirdim. Mәnim dayım yüz tümәn
әmirzadәyә, on tümәn dә fәrraşbaşıya
verib, mәni dustaqdan çıxartdı. Evә gәldim,
axşam çağı bütün qohum әqraba
arvadlı-uşaqlı evin hәyәtinә
toplaşıb mәnim yanıma gәlmişdilәr.
Hәr gecә mәnә evdәn yemәk
gәtirdiklәrinә görә dustaqbanla bir yerdә
yeyirdim. O, hәm dә mirqәzәb idi. Buna görә
dә mәnә zahirәn mәhәbbәt
göstәrirdi. Mәn dedim: bu gecәni dә dustaqbana
yemәk göndәrin. -- Bu vaxt dustaqban özü evә
daxil olub, gәlib qulağıma dedi: "Әmirzadә
sәnә xәlәt göndәribdir, çıx onu
qarşıla". Mәn yerimdәn qalxıb bayıra
çıxmaq istәdim. Arvadlar hücum çәkib
mәni içәri dartdılar.
Sonra mәlum oldu ki, xәlәt
әhvalatı yalan vә hiylә imiş.
Әbdülәhәdi öldürәndәn sonra
İbrahim sultan Tәbrizә gedib Saidülmülkә şikayәt
elәyibdir. O da mәsәlәni Әzizxan sәrdara
deyir. Әzizxan sәrdar әmr edir iki nәfәr
atlı Marağaya gedib, onu qolu bağlı
gәtirsinlәr.
Ziyaüddövlә bu qәziyyәdәn
xәbәrdar olur. Marağaya bir nәfәr xüsusi
çapar göndәrir. Öz oğluna dә
tәkidlә hökm edir ki, Yәhyanı iki şaqqa
elәyib Marağanın Tәbriz darvazasından
asdırsın. Sәrdar kimin itidir ki, mәnim hakim
olduğum yerdәn adam tutub aparsın. Belә bir
hökumәtdә yaşayış mәnim
üçün ar olar.
Bu yazı mәnim azad olmağımdan
yarım saat sonra Marağaya gәlib çatır.
Әmirzadә mәni Әlimәmmәd bәy
fәrraşbaşıdan istәyir. Dustaqban deyir:
"Yәhyanın mәnә inamı var, gedib onu
hiylә ilә tutub gәtirәrәm".
Neçә nәfәr fәrraşla gәlir.
Onları dalanın başında qoyur, özü mәnim
yanıma gәlir. Mәnim qohumlarım hal-qәziyyәdәn
xәbәr tutan kimi mәni damdan-dama
şәhәrdәn çıxarıb Tehrana, atamın
yanına göndәrmәk istәdilәr.
Mәmmәdağa qapıçıbaşı da bizim
yaxın adamlarımızdandır. Zindandakı
әzab-әziyyәtlәrdәn
xәstәlәndiyimә görә mәndә
Tehrana getmәk taqәti yox idi. Ona görә dә
gecә qaranlığında mәni yenidәn
şәhәrә qaytardılar. Aparıb Şeyxül
İslamın evindә bәstdә oturtdular. Onun evinin
bәst olmasına baxmayaraq, yenә dә ehtiyat elәyib
mәni zirzәmidә gizlәtdilәr.
Dayım Tәbrizә getdi.
Dördüncü gün sәrdarın mәmurları
Mәmrud vә Şәddad evladı kimi Marağaya varid
oldular. Mәnim qohumlarımdan altmış beş
nәfәri başını götürüb
şәhәrdәn qaçdı. Mәmurlar onlardan biri
dә kor Nayib Hәmid idi, dayımın vә xalamın
bağına qaravul qoydular, dayımın hücrәsinin
qabağında çatmatüfәng durdular. Bizim,
dayımın vә xalamın evini boşaldıb,
üç evin külfәtini hәsirdәn başqa
әsasiyyәsi olmayan bir otağa doldurdular. Mәmurlar bizim
evdә oturdular, mәni vә qohumlarımı hәr
evdә axtarırdılar. İstәyirdilәr mәni
tapa bilmәsәlәr dә heç olmasa qohumlarımdan
bәzisini әlә keçirib özlәri
üçün mәdaxil elәsinlәr.
Mәmurlar hәr gün kәtxudadan,
fәrraşbaşıdan, hәtta әmirzadәnin
özündәn xәrclik alırdılar. Nәhayәt,
üç aydan sonra mәnim dayım Tәbrizdәn
yazdı ki, mәni gizli yolla Tәbrizә göndәrib
qohumumuz Cәfәr dayının evinә aparsınlar. Yazdığı
kimi elәdilәr. Cәfәr dayı mәni
müctәhidin evinә apardı. Üç gün dә
orada qaldım. Sonra müctәhid ağa buyurdu.
"Yәhyanı Saidülmülkün
sәrtöylәsinә aparın!" Özü dә
ona bir xahişnamә yazacaq idi. Gizlicә mәni
Saidülmülkün sәrtöylәsinә çatdırdılar.
Vәliәhd hәzrәtlәri, sәrdar vә
Saidülmülk çәmәndә idilәr. Ordu da
orda idi. Üç gündәn sonra neçә
nәfәr topçu gәlib әllәrimi daldan
bağlayıb boynuma zәncir saldı. Orduya apardılar.
Saidülmülkün hüzuruna çatan kimi sultanı
yanına çağırtdırıb dedi:
“Bu sәnin oğlunun qatili! Onunla necә
istәyirsәn, elә dә rәftar elә, qoy
ürәyin soyusun!”
Sultan bu qәti hökm vә tam ixtiyarla
әlimdәn tutub ordudan eşiyә çıxartdı.
Bir imperial bir növbәtçiyә verib dedi:
“Odun gәtir!”
Bir saatdan sonra üç hambal dalında odun
gәtirib bir yerә qalayaraq od vurdular. Odunlar
alışıb alovu göyә ucalan kimi Sultan
üzünü mәnә tutub dedi:
“Köpәk oğlu, anası xәtakar, indi
sәni elә yandırım ki, adam yandırmağın
dadı damağında qalsın!”
"Hәr kәs canından әl
üzsә, ürәyindә olanı demәkdәn
çәkinmәz", -- demişlәr. Mәn dә
heç nәdәn qorxmayıb dedim:
“Köpәk oğlu da, anası xәtakar da,
arvadı filan, bacısı filan da özünsәn!
Әgәr mәn sәnin oğluna pislik
elәmişәmsә, öz cәzamı
görәcәyәm, yoxsa şәhid olub qiyamәt
günü bu odun müqabilindә sәni
cәhәnnәm odunda yandıracağam. Onda sәn
dә cәhәnnәm odunun lәzzәtini anlarsan.”
Topçulardan biri mәnim üzümә
bәrk sillә vurdu. Qollarım bağlı olduğuna
görә üzünә tüpürdüm. Mәnim
paltarımı soyundurdular, әynimdә köynәkdәn
başqa bir şey qalmadı. Bu vaxt bir nәfәr
fәrraş gәlib dedi:
“Sәrdar buyurur, adam yandırmaq
şәriәt vә adәtә zidd olduğuna görә
onu yandırmayın, başqa vasitә ilә
öldürün.”
Sultanın qanı qaralıb dedi:
“Mәn gәrәk oğlumun qatilini elә
öldürәm ki, ürәyim soyusun.”
Göstәriş verdi yeri qazsınlar,
mәni başıaşağı saxlayıb diri-diri
quylasınlar. İp gәtirib boyumu tutdular. Qәddimә
görә yeri qazmağa başladılar. Bir vaxt uzaqdan bir
dәstә adam göründü. Atlılardan biri
çaparaq gәlib dedi:
“Vәliәhd hәzrәtlәri
müqәssiri istәyir.”
Qәzadan vәliәhd
hәzrәtlәri şikardan gәlirdi. Bizi uzaqdan
görüb nә hadisә üz verdiyini soruşur.
Hal-qәziyyәni mübarәk xidmәtinә әrz
elәyirlәr. Özü vәliәhdә mәxsus
çadıra gedib, atlılarından birini mәni
hüzuruna aparmaq üçün göndәrir. Mәni
çadırın yanına aparıb dedilәr:
“Get, ağla, sızılda, yalvar!”
Dedim:
“Qaradan tünd rәng yoxdur. Tәqsirsiz
olduğum halda әsla yalvarmayacağam.”
Gedib dedilәr ki, müqәssir
hazırdır. Mәni yanına apardılar. Nә tәzim
elәdim, nә dә baş әydim, dik dayanıb durdum.
Mәnim üzümә baxan kimi buyurdu: boynundan zәnciri
açıb azad elәyin, heç kәsin onunla işi
olmasın!
Zәnciri boynumdan açdılar. Orada elә
bir şadlıq, şәnlik oldu ki, daha ondan
artığını tәsәvvürә
gәtirmәk mümkün deyil. Biri mәnә paltar, o
birisi papaq, başqası ayaqqabı bağışladı.
İstәdilәr mәnim üçün pul
yığıb versinlәr, razı olmadım, dedim:
“Mәnim ehtiyacım yoxdur. Allah
vәliәhdә ömür versin! Siz ancaq mәnә
bir at kirә elәyin, mәni Tәbrizә aparsın,
Hacı Cәfәr dayının evinә çatdırsın,
mәn onun kirәsini dә verәrәm.”
Pişxidmәt baş nökәrinә
dedi:
“Onun üçün bir at tut, özün dә
atını minib, onu Hacı Cәfәr dayıya
tapşırıb, qayıt gәl.”
Mәnim başımın qәzavü
qәdәri, vәliәhd hәzrәtlәrinә
dua elәmәyimin sәbәbi budur. İndi sizdәn
insaf üzündәn soruşuram: әgәr mәn
hәr nәfәsdә vәliәhdin canına dua
elәsәm onun bәxş etdiyi nemәtin
şükürünün öhdәsindәn gәlә
bilәrәmmi? Mәnim diri qalmağıma o bais oldu.
Arvad-uşaq sahibiyәm, onlara ruzi qazanıramsa, yenә
dә onun mәrhәmәtindәndir ki, mәnә
hәyat bağışlayıbdır. Hәqiqәtdә
vәliәhd mәni dirildibdir. Allah vәliәhdә
ömür versin. Diri olduqca, ayıqlıqda da, yuxuda da,
yeyәndә dә, içәndә dә, oturanda da,
duranda da bu dua mәnim dilimdәn
düşmәyәcәkdir. İndi buyurun görәk
mәn düz iş görürәm, ya yox? Allah
vәliәhdә ömür versin!”
İxtiyarsız olaraq mәn köyrәldim,
hönkür-hönkür ağladım. Yәhya dedi:
“Ay canım, niyә ağlayırsan? Allaha
şükür, mәni öldürmәdilәr,
yandırmadılar, diri-diri qәbrә qoymadılar.”
Dedim:
“Bu bәdbәxt, sahibsiz millәtin halına
ağlayıram. Gör bu yazıqların qiymәti nә
qәdәr ucuz imiş, gör xalqı kimlәrin
әlinә tapşırıblar!”
Çarvadar soruşdu:
“Bu hansı vәliәhddir?”
Yәhya dedi:
“İndi böyüyübdür,
Tәbrizdәdir. Adı Müzәffәrәddin
mirzәdir. Hamınız deyin: "Allah vәliәhdә
ömür versin!"”
Hamılıqca dedik. Bu vaxt gördüm
İbrahim bәy heyran-heyran baxır. Nә o qovun yedi,
nә dә biz zәhrimar elәdik. Bostançının
pulunu verib qalxdıq.
İbrahim bәy atını Yәhya ilә
yanaşı sürürdü. Mәn dә onun
yoldaşı ilә hәmcilov idim. Sözarası
yoldaşına dedim:
“Axı belә mәmlәkәtdә
necә yaşayırsınız?”
Dedi:
“Әmican, hamımızın
mülkümüz, әhli-әyalımız var. Bunları
qoyub gedә bilmirik. Bir tәhәr yana-yana
dözmәliyik. Vәtәn sevgisidir, nә elәmәk
olar.”
Dedim:
“Şeyx Sәdi neçә әsr bundan
әvvәl buyurmuşdur:
"Sәdi vәtәn eşqi doğru
hәdisdir,
Fәqәt mәhrum qalıb ölmәk
çәtindir".
Öz arxama mültәfit olub gördüm
İbrahim bәy bizim söhbәtimizi eşidir. Tez
ağzımı yumub, xımımı kәsdim. Bununla
belә, İbrahim bәyin baxışlarından dilxor
olması mәlum idi. Mirzә Abbas dedi:
“Doğrudan da, allah vәliәhdә
ömür versin! Siz allah, hamınız deyin "amin!"”
Hamımız "amin!" dedik. Mirzә Abbas
yenә dә ixtiyarsız olaraq dedi:
“Әgәr vәliәhd bir az gec yetişsә idi,
biçarәni diri-diri quyulayardılar....”
Hacı Möhsün ağa dedi:
“İbrahim bәyin yazdığı kimi,
mәtin iradәli, tәdbirli bir vәzir şahın
istәklәrini icra etmәk әzmindә olub, İranda
qonşuların müdaxilәsinә vә
tәsәllütünә yol vermәsә,
әlbәttә, İran tәrәqqi edәcәkdir.
Ancaq iki gündür ki, bu sәyahәtnamә mәni
çox narahat elәyibdir. Doğrusu, mәn İranı bu
dәrәcәdә pәrişan bilmirdim. Әgәr
İbrahim bәydәn başqa bir adam onu yazsa idi,
inanmazdım. Lakin İbrahim bәyin özü İran
haqqında o iddiada olduğu halda, o qәdәr qeyrәt
vә tәәssüblә indi bunları
yazmışdır. İstәr-istәmәz qәbul
etmәlisәn. Hәlә heç bәid deyil ki,
İbrahim bәy yenә dә zati qeyrәt vә
tәәssübünә görә bir para
işlәrin üstünә pәrdә çәkib
ört-basdır etmişdir.”
Mirzә Xәlil İsfahani dedi:
“Hәr halda belә qalmayacaq, çünki
zaman o zaman deyil. Әlbәttә, dünyanın tәbii
seyri öz-özünә bütün nöqsanları aradan
aparacaqdır. Bundan әvvәl bütün yer üzü
vәhşiliklә dolu idi. Belә xәyal
elәmәyin ki, Qәrb millәtlәri elә anadan
mәdәni doğulmuşlar. Heç vaxt
vәhşiliklәri olmamışdır. Xeyr, belә
deyil. Eşitdiyimә görә, İspaniyada
günlәrin birindә baş ruhanilәrin
mәclisindә günahsız bir cavanın
töhmәtlәndirilib yandırılması haqqında
fitva verildi. Şәhәr meydanının ortasında hamının
gözü qarşısında çoxlu odun qalayıb,
üstünә neft sәpib odladılar. Ölümә
mәhkum olunmuş cavanı oda atmaq istәyirdilәr. Bu
vaxt cavan padşah Fridlan oradan keçirdi. Nә hadisә
üz verdiyini soruşdu. Dedilәr: "bu cavan baş
ruhanilәrin mәclisindә mәhkum edilmişdir. Odda
yandıracaqlar". Cavan, rәhmli padşah insanlıq
vә tәrәhhüm üzündәn dedi:
"yazıq, hayıf!" Sonra tez oradan ötüb
keçdi.
Müttәhimi yandırandan sonra baş
ruhaniyә xәbәr verdilәr ki, şah meydandan
keçәrkәn o, müttәhim cavanı görüb
insanlıq vә tәrәhhüm üzündәn dedi:
"yazıq, hayıf!"
Bunun üçün keşişlәr iclas
tәşkil elәdilәr, müzakirәyә
başladılar. Belә qәrara gәldilәr ki,
padşahın ürәk yanğısı vә hayıf
demәsi şәriәti vә mәzhәbi tәhqir
etmәkdir. Ona görә dә gәrәk
padşahın özü dә yandırılsın.
Bu xәbәri padşaha
çatdırdılar. Xәbәr verdilәr ki,
iş-işdәn keçib, sizin özünüzü
yandırmaq haqqında da qәti hökm çıxarmışlar.
Padşah gecә yarı evdәn tәk çıxıb,
baş ruhaninin evinә gedir. Evә girәn kimi
özünü onun ayaqlarına salıb ağlaya-ağlaya
deyir:
“Doğru demişlәr, mәn "yazıq,
hayıf!" demişәm. Lakin tәhqir etmәk
qәsdindә deyildim. Bu sözlәr ixtiyarsız olaraq
insanlıq vә hәmnövlük üzündәn
dilimә gәldi. İndi, allah xatirinә, mәnim
cavanlığıma rәhm elәyin, günahımdan
keçin.”
Ruhani çoxlu düşünüb,
götür-qoy elәyәndәn sonra dedi:
“Sәnin yandırılmağın haqqında
fitva verilibdir. Onu lәğv etmәk olmaz. Lakin bir
dәllәk çağır, qoy sәnin damarına
neştәr vursun, qanını şüşәyә
tutsun, aparıb haman yerdә oda atsınlar ki, o yanıb
sәnin günahının kәffarәsi olsun.”
Padşah razı oldu. O saat baş ruhaninin
buyuruğunu yerinә yetirdi.
İndi baxın görün ki, haman millәt
mәdәniyyәtin gözәl cәhәtlәrini özündә
necә birlәşdirmişdir. Elә buna görә
dә әrz elәyirәm ki, dünya vaxtilә
büsbütün vәhşilikdәn ibarәt idi.
Tәdriclә islah olundu. İnşaallah, tezliklә
İran da mәdәniyyәtin gözәl
dairәsinә ayaq qoyacaq, hüquq bәrabәrliyi
qanunları dәrәcәsinә yüksәlәcәk.
Tәrif olunduğu kimi, vәliәhd
hәzrәtlәrinin niyyәtlәri İranın
gәlәcәyi üçün adamda böyük
ümidlәr doğurur.
Dedim:
“Mәnim ağam, başqa
millәtlәrә, ya mәmlәkәtlәrә
Yaponiyanın Mikado kimi ağıllı padşahı
rәhbәrlik edir. Yada ki, millәti mәtbuat vә qәzetlәr
qeyrәtә gәtirir, әdiblәr vә filosoflar
millәtin intibahı üçün әsәrlәr
yazırlar, kitablar nәşr edirlәr, onun eyiblәrini
açıb göstәrirlәr, dövlәtin millәt
üzәrindәki hüququnu, millәtin dövlәt
üzәrindәki hüququnu
müәyyәnlәşdirib, hәr bir fәrdin
gözü qarşısında canlandırırlar.
Belәliklә, getdikcә bәxt ulduzları doğub
parlayır. Belә etmәsә idilәr, yәqin ki, bu
mәqama çatmazdılar. Bәdbәxtlikdәn İranda
bir adam görmәdim ki, elә bir niyyәtlә
dövlәtin vә millәtin eyiblәrini
qәlәmә alsın. O ki, İranın
şairlәridir, kül başlarına olsun, bütün
fikir-zikirlәri budur ki, bir Firon xasiyyәtli, Nәmrud
rәftarlıya mәdh söylәyib müqabilindә
çolaq bir yabı alsınlar. O ki, alimlәridir, nә
әrz elәyim, iyrәnc mövhumat
içәrisindә boğulurlar.
"Özü azmış necә yol
göstәrsin?"
O da ki, ruhanilәridir, hәlә
tәharәt mәsәlәsini şәrh
etmәkdәn başları ayılmamışdır. Kitab
mağazasına gedirsәn, görürsәn ki, iki-üç
yüz il bundan әvvәl yazılmış kitablardan
başqa bir şey tәlif olunmayıbdır. Әgәr
tәzә bir kitab yazılmışsa da, mәzmunu haman
köhnә kitabların mәzmunudur. Yalnız adını
dәyişmişlәr.
Bir vәzir vә ya sәrdar görmәdim
ki, qoşun quruluşu, topxana, siyasәt, dövlәt
quruluşu, rәiyyәtpәrvәrlik maliyyatı toplamaq
qaydaları, hökumәt qanunları vә
bәrabәrlik haqqında bir kitab yazmış olsun.
Ümid ağacı öz-özünә göyәrib bar
vermәz, әgәr bar gәtirsә dә ondan
istifadә etmәk olmaz. Onun meyvәsi meşә
ağaclarının meyvәsi kimi acı, turş vә
mәzәsiz olar. Amma әgәr mәdәni üsulla
bu ağacı әkib becәrsәk, әlbәttә,
barı lәzzәtli vә şәkәr kimi şirin
olacaq....
Amerikalılar torpağın mәhsulunu
mәnimsәmәkdәn әlavә havadan da
faydalanırlar. Onlar elektrik qüvvәsini dә
özlәrinә ram edib, itaәt altına almışlar.
Amma bizim ölkәdә o keçmiş tarixi vә
әzәmәti ilә bircә dәnә
mәktәb tapmaq olmaz ki, onun müәllimi tәqlid
elmindәn başqa, mәmlәkәtin sәadәti
vә millәtin xoşbәxtliyini tәmin edә
bilәcәk bir elmin olduğunu anlasın. Bu
genişlikdә ölkәdә bircә dәnә
qәzet çıxmır. Әgәr qәzet adlı bir
şey varsa, o da hәftәdә bir dәfә min
zәhmәtlә daş üstündә çap
olunmuş iki tikә kağızdan ibarәtdir ki, onun da
mündәrәcә vә mәzmunundan nә dövlәtә,
nә dә millәtә bir qәpiklik
mәnfәәt yoxdur. "İran" vә
"İttila" qәzetlәri hәmin iddiamızın
canlı şahidlәridir.
Otuz il bundan әvvәl Yaponiya adalarında
yalnız otuz qәzet var idi. Onların hamısı
cәfәng vә mәnasız idi. "İttila"
vә "İran" qәzetlәrindәn dә pis
idilәr. İndi ölkәdә min qәzet,
hәftәlik jurnal vә aylıq әdәbi-siyasi
mәcmuә nәşr olunur.”
Hacı ... Tәbrizi dedi:
“Yusif, bәsdir, bәsdir. Saat yeddidir. Biri
gün axşam bizim evә tәşrif
gәtirәcәksiniz, söhbәti orada başa
çatdırarsınız.”
Dedim:
“Tәbrizdә iyirmi gün sizә
zәhmәt vermişik, daha bәs elәr, burada
zәhmәt çәkmәyin.”
Dedi:
“Mәqsәd dostları, yoldaşları bir
yerә toplayıb söhbәt elәmәkdir,
zәhmәt mәsәlәsi ortalıqda yoxdur.
Tәarüf-zad da lazım deyil. Әlbәttә,
ağalar birisi gün axşam bizә tәşrif
gәtirәcәklәr.”
Mәclis dağıldı, mәn dә
evә gәlib yatdım.
Sәhәr tezdәn durub yeganә xaliqin
dәrgahına iki rükәt namaz qıldım. Birdәn
otağın qapısını taraqqa-taraqla
döydülәr. Namazı qılıb qurtarandan sonra dedim:
“Kimdir?”
Mәhbubә dedi:
“Yusif әmi, mәnәm.”
Mәhbubәnin sәsini eşitcәk
tәşvişә düşdüm. İbrahim bәyin әhvalının qarışdığını
düşündüm. Tәlәsik soruşdum:
“Xeyir ola, nә xәbәr var?”
Mәhbubә dedi:
“İnşaallah, xeyirdir, sizә müjdә
gәtirmişәm. Allaha şükür, ağa
öz-özünә dikәlib, әlilә buz qabına
işarә elәdi. Bildim ki, su istәyir. Verdim, içdi.
Sifәti çox aydın vә fәrәhlidir. Sizә
müjdә gәtirdim ki, gәlib görәsiniz,
dikәlib mütәkkәyә söykәnibdir.”
Mәn ondan soruşdum:
“Haciyә xanım haradadır?”
“Bәyin yanında yatıbdır,” -- dedi.
Dedim:
“İndi ki, Haciyә xanım yatıbdır,
durana qәdәr mәn ora gәlә bilmәrәm.
Sәnin müştuluğun mәnim gözüm
üstә. İndi get, sonra gәlәrәm.
İnşaallah, yavaş-yavaş durub söhbәt dә
elәr.”
Mәhbubә elә sevincәk idi ki, sanki
dünyaları ona vermişdilәr. Bir saatdan sonra gedib
gördüm doğrudan da dünәnkinә görә
İbrahim bәyin rәngi-rufu çox dәyişilibdir.
Toxdamaq әlamәtlәri üzündәn aydın
görünürdü.
Mәhbubә dedi:
“Çay dәmlәmişәm.”
Dedim:
“Gәtir.”
Gәtirәn kimi piyalәni әlimdә
tutub dedim:
“Bu çay İrandan gәlibdir, için.”
İbrahim bәy o saat "Ya hәqq, ya
mәdәd!" deyib çayı içdi. Lakin
içәrkәn gözlәrindәn yaş
axırdı. Mәn onun yanında oturub, ayaqlarını ovub
dedim ki, yenә dә kotlet bişirsinlәr.
Axşamüstü bağçada idim,
gördüm bir qara әrәb balası gәlib, Hacı
Mәsuda bir mәktub verdi vә qayıdıb getdi. Hacı
Mәsudu çağırdım, gәldi. Soruşdum:
“Mәktub kimdәndir, haradan gәlibdir?”
Dedi:
“Qonşunun qızı Balaca xanıma
mәktub yazıbdır.”
Dedim:
“Hәrçәnd ki, özgә
mәktubunu oxumaq yaxşı deyil, amma Saleh әfәndinin
tapşırığına riayәt elәmәk
lazımdır. Qafil olmaq düzgün deyil.”
Mәktubu açıb oxudum. Bu mәzmunda
yazılmış idi:
"Sadiq dostum Mәhbubә xanıma, sadiq
dostu tәrәfindәn.
Mәnim әzizim, sevimlim, hörmәtlim,
Mәhbubә xanım! Üç gündür ki, mәn
dә sәnin kimi pәrişan vә könlü
xәstәyәm, fәqәt bizim aramızda olan
fәrq bundan ibarәtdir ki, sәnin halının
pәrişanlığı vә kefsizliyin eşq ordusunun
hucumundandır, mәnim isә küdurәtim qәzәb,
qeyrәt vә tәәssübdәndir. Ona görә
ki, yuxuda görә bilәcәyimә gümanım
getmәyәn әhvalatı ayıqlıqda görüb
tamaşa etmәli oldum. On iki il dostluq edib, iki bacı kimi
bir-birimizә mәhәbbәt bәslәmişik,
sәdaqәtlә, üzdә vә daldada vәfa
vә dәyanәtlә üns tutmuşuq. Sәnin bu
sәdaqәtli zәlil dostundan heç bir tәqsir
vә tәrki-әdәb üz vermәmiş, öz
evindәn onu tәhqir vә hörmәtsizliklә qovdun.
Sәnә qulluq etmәkdәn onu mәhrum etdin. Halbuki:
Vәfadan başqa tәqsirim yox idi.
Haman saatdan titrәtmә-qızdırmaya
düçar olmuşam, hәlә indi dә
özümә gәlә bilmәmişәm.
Dostlardan ayrılmaq, vallah, çәtindir.
Bilmirәm mәnim günahım nәdir?
Mәn sәdaqәt, dostluq, vәfa naminә sәnin
yaxşılığını istәyib, nәsihәt
ünvanilә dünya vә aqibәtin
mәslәhәtini söylәdim.
Tәәssüflәr olsun ki, mәnim sözlәrimi
başqa cür qәbul elәdin. Deyәsәn, mәnim
dostluq nәsihәtlәrimi şәxsi qәrәz
hesab elәdin. Halbuki İbrahim bәy mәnim süd
qardaşımdır. Anam ona süd vermişdir. Biz onunla
bacı-qardaşıq, mәnim başqa bir xәyalım ola
bilmәz. Sәnә hәr nә demişәm,
hamısı xeyirxahlıq üzündәn,
hәmişәbahar sifәtinin rәngi vә
tәravәtinin yenidәn cilvәlәnmәsi
xatirәsi vә insanlığa hörmәt naminә idi.
Әlbәttә, kamil insan elә bir iş görmәz
ki, onun qiymәtli cәvahirlәri özlәrini
sәrraf adlandıran cahillәrin nәzәrindә
mәfrәğә çevrilsin. Sәnin
әmәllәrin isә yaxşı da olsa, pis dә
olsa, xalqın gözündә qәbahәt vә eyibdir.
Aqil adam gül-çiçәyi
tapdalayıb mәhv etmәz.
Ağıllı vә kamil adam hәr
yerdә, xüsusilә tәrbiyәsiz әrәb
qızlarının olduğu bir mәclisdә öz eybini
açıb danışmaqdan çәkinmәli,
onların istehzasından qaçmalıdır.
"Töhmәtә rast gәlәcәyiniz yerdәn
qaçın" -- demişlәr.
Sәnin mәhәbbәt macәran
hәr bir bazarın başında danışılır.
Hәrçәnd ki, mәn sәnin dostun kimi onların
cavabını verirәm. Lakin nә elәmәk olar.
Rüsvayçılıq tәşti damdan düşüb,
cingiltisini alәm eşidibdir. Sәn evdә oturub,
qapını çәkib üzünә bağlamısan,
eşikdәn xәbәrin yoxdur ki, nә
hәngamәdir.
Ağızlarda gәzir
rüsvayçılığın.
Mәnim dostluq, yoldaşlıq vә
rәfaqәt alәmindә vәzifәm bundan
ibarәtdir ki, hәmişә sәnin
mәslәhәtini deyib göstәrim, sәnin iltifatsızlığından
incimәyim, tәhqirlәrin müqabilindә dostluğumuzu
qırmayım. Әgәr sәn mәni min dәfә
yanından qovsan da, yanına çağırsan da, atsan da,
tutsan da mәn sәndәn incimәyәcәyәm vә
dostluq borcunu yerinә yetirәcәyәm.
Mәni qovsan da qapıdan, gәlәrәm
pәncәrәdәn.
Sәnin işıqlı könlün
yaxşı bilir ki, mәn әvvәlki dostluq
haqqını әsla itirmәmişәm, әhdü
vәfada hәmişә möhkәm dayanmışam.
Vәfa gülşәnimә
dәymәmiş xәzan.
Dostluq vә sәnә mәhәbbәt
binası ürәkdә elә möhkәmdir ki,
heç bir hadisәnin fırtınası onun
әsasını sarsıda bilmәz. O mәtin qala Krupp
topları ilә belә dağılmaz. Bununla belә,
yenә dә sәnә deyirәm:
Sәnin könlünün güzgüsü
saf vә hәr bir küdurәt vә
xәyanәtdәn tәmizdir. Sәnin bütün fikir
vә xәyalların müqәddәs vә pakdır,
hәr cür qәrәzdәn uzaqdır. Lakin nә
etmәk olar ki, xalqın nәzәrindә onlar mәnfur
vә mәrduddur. Belә olduqda hәr bir
ağıllı kişi vә qadının vәzifәsi
şәxsi ad-sanını vә heysiyyәtini qoruyub
saxlamaqdan ibarәtdir. Adam gәrәk elә rәftar
elәmәsin ki, onun hәrәkәtlәrindәn
başqalarının könlü sınsın,
özgәlәrinin ürәynnә xal salmış
olsun. Belә bir adam heç kәsdәn
mәhәbbәt görmәz, onu heç bir
mәclisdә yaxşı qarşılamazlar, hamı ondan
qaçar, hәr bir kәs ona yanaşmaqdan imtina edәr.
Bunları yazmaq sәni ürәkdәn sevәn dostunun
vәzifәsidir. Mәn bunlar üçün sәnin
boynuna minnәt qoymaq fikrindә deyilәm. Fәqәt
deyirәm:
"Görmәsin aqil gәrәk bir iş
ki, peşmanlıq verәr".
Dostlara dostluq edirsәn, bu işin yox
minnәti,
Düşmәnә versәn öyüd,
onda sәfalı dostsan.
Keçmiş adamlar gözәl
sözlәr söylәmişlәr. Biz gәrәk
onların göstәrişlәrinә әmәl
edәk:
Dost odur ki, sәnin bütün eybini
Güzgü kimi dik üzünә
söylәyә.
Düşmәn üzdә susar, dalda
danışar
Daraq kimi min dil ilә özgәyә.
Kaş dünәn gecә bizdә
olaydın, öz gözünlә görә idin ki, bu
tәrbiyәsiz әrәb qızları ilә gecә
yarısınadәk necә dalaşıb, sәnin
tәmizliyini müdafiә elәyirdim. Onlar mәni dә
sәninlә bir tutub dedilәr elә roman oxuyanların
axırı belә olar, onlar nәhayәt eşqә, sevgiyә
qoşulurlar. "Bon-bon, nu-nu" elәyib, firәng dilini
bilmәklә fors elәmәyin sәmәrәsi
bundan başqa bir şey ola bilmәz.
Qorxuram inciyәsәn, yoxsa uzundur
mәtlәb....
Ola bilsin ki, bu vaxtadәk özün dә
dostunu evindәn qovmağının qәbahәtini
başa düşübsәn, eybi yoxdur:
Eşqin bu kimi әdası boldur,
Tәsbihi xaç eylәyәn dә oldur.
Sәnә sağlıq dilәyәn
vә sәni sevәn hәqir, fәqir
Rәfiqәn".
Mәktubu әvvәlindәn
axırınadәk oxudum, yenә dә zәrfin
ağzını yapışdırdım, Hacı Mәsuda
verib dedim:
“Apar ver Mәhbubәyә, cavabını
yazandan sonar gәtir, mәn oxuyum. Ola bilsin cavabında
elә bir şey yazar ki, onun sәlahına olmaz. Ancaq o
anlamasın ki, mәn bilmişәm.”
Hacı Mәsud mәktubu apardı. Sabahı
gün cavabını gәtirib mәnә verdi.
Mәktubun cavabı belә idi:
"Mәhbubә tәrәfindәn rәfiqәsinin
mәktubunun cavabı:
Bu mәktub Mәhbubә
tәrәfindәn öz sadiq rәfiqәsinә
yazılmışdır. Mәnim әzizim! Sәnin
mәktubunu alıb, diqqәtlә, dönә-dönә
oxudum. Sәn öz alәmindә bu şairanә
sözlәri vә әdibanә yazıları guya dostluq
vә sәmimiyyәt vәzifәsi üzündәn yazmısan.
Kaş mәnim әhvalım Leylinin zülfü kimi
pәrişan olmaya idi, bәsirәt gözlәrim
isә Züleyxanın gözlәri kimi işıqdan
düşmәyә idi, yaxşı tәbim vә bir
dә hәr bir incәliyi seçәn qüdrәtim
olaydı ki, sәnin bu mәktubuna cavab vermәkdә aciz
qalmaya idim. Öz acizliyimә vә
bacarıqsızlığıma etiraf etmәyә idim.
Fikrin vә qәnaәtin sәhv olmasa da,
yazdıqların düzgün deyil. Әlbәttә,
qәdim zamanlarda dostluq әsasları çox möhkәm
idi. Mәhәbbәtin ülviyyәti dünya
malının hәvәsinә düşmәk
dәrәcәsinә alçalmamışdı.
Sәdaqәt süfrәsi başında
duz-çörәk kәsmiş dostlar onun haqqını
uzun illәr boyu itirmәz, hәmişә bahar
gülü kimi tәravәtini mәhәbbәt vә
yeganәlik buludundan sezәn vәfa etibar
yağışı ilә artırar. Üzdә vә
daldada yekdillik tellәrini möhkәmlәndirәr
vә bir-birinin hörmәtini saxlardılar.
Dostluq yolunda öz malını, canını
qurban verib dilinә bir kәlmә belә söz
gәtirmәyәn, dostluq yolunu badamın içindәki
mәğzinin iki lәpәsi kimi canbir, qәlbbir başa
vuranlar az olmamışlar. Mәn heç nәyi
bilmәsәm dә, dostluq qәdrini vә borcunu yaxşı
bilirәm. Dostluq yolunun ilk mәnzimi dost yolunda dostun yolunun
ilk mәnzimi dost yolunda dostun malından vә canından
keçmәsidir. Dostun öz dostuna nәsihәt
vermәsi dә onun әsas
vәzifәlәrindәndir.
Mәnim әziz rәfiqәm! Sәn
kәlәfin ucunu itirmisәn. Elәdiyin
nәsihәtlәrdәn belә mәlum olur ki,
mәni dәli hesab edirsәn. Sәn hәlә
dәliliklә eşq vә eşqbazlıq
arasındakı fәrqi anlamamısan.
Aşiqә sәbr et demәk,
әlbәttә ki, әfsanәdir.
Tәәssüf ki, mәn aşiq
deyilәm, әgәr aşiq olsaydım, özümü
dünyanın xoşbәxtlәrindәn biri hesab
edәrdim. Kaş mәn dә aşiq olaydım. Mәnim
dә adım Züleyxa, Leyla, Әzranın adları kimi
şairlәrin vә әdiblәrin kitablarını
zinәtlәndirәydi.
Mәnim әzizim, eşq tamamilә başqa
şeydir. Eşqin әzәmәti o qәdәr
alçalmamışdır ki, sәn onu oyuncaq
adlandırırsan. Sәn hәr bir sözündә
"eşqbazlıq" ifadәsini işlәdirsәn.
Eşqi oyuncaqla bәrabәr sayma, sәnin
üçün eyibdir. Oyun oyundur, mәhәbbәt
dә mәhәbbәtdir. Bundan әlavә, mәn
bunların ikisindәn dә uzağam.
Rica edirәm, bundan sonra kәdәrli
ürәyimi yersiz mәzәmmәtlәrinlә
incitmәyәsәn.
Allah sәnә әcr versin.
Mәnә baxsan mәhәbbәtlә
nәzәr qıl,
Yanar könlün, gәl ahıldan
hәzәr qıl!
O ki, yazmısan guya mәn sәni öz
evimdәn qovdum, әsla belә deyildir. Bu böyük bir
böhtandır. Bәy yalqız vә
pәrәstarsız idi. Xәstәnin qayğısına
qalmaq vacib olduğuna görә ürәyim onun yanında
idi. Buna görә dә oraya tez getdim. Bu tez getmә bir
dә onun üçün idi ki, sәn eşqbazlıqdan az
danışasan, mәnimlә hәmdәrd olmasan da bari
sakit dayanasan. Mәnim pәrişanlığımı
eşqbazlıq hesab etmәyәsәn. Hәr halda sizin
dediyinizi qәbul etsәm dә, bu yenә dә
kәnizin öz ağası vә ixtiyar sahibinә
sәdaqәtini vә vәfalılığını
göstәrәcәkdir. Ancaq bu sözlәrin nә
faydası var. Sәn ki, bu әhvalatdan uzaqsan, belә
şeylәri bilmәmәkdә dә sәnin
tәqsirin yoxdur.
Mәhәbbәt elәyib tәşrif
buyursan.
Bu ev öz evindir, can sәnә qurban!
Sәni istәyәn Mәhbubә."
Mirzә Abbasın evindәn bir az şirni
gәtirmişdilәr. Alıb Haciyә xanımın
qulluğuna göndәrdim. İbrahim bәyin
әhvalının yaxşılaşması mәni
çox sevindirmişdi. Bu gün keçmiş
günlәrә nisbәtәn halı yaxşı idi.
Hәrәkәtlәrindәn xoşuna gәlәn
әlamәtlәr görünürdü.
Axşamüstü mәn Haciyә xanıma
dedim:
“Bu gecә mәni Hacı ... Tәbrizi qonaq
çağırıbdır. Әgәr izin versәniz
gedәrәm.”
Buyurdu:
“Get.”
Getdim, hәlә heç kәs
gәlmәmişdi. Qonaqlar yavaş-yavaş gәlib
toplaşdılar. On iki nәfәr idik. Mәclisdә
tanımadığım bir adam var idi. Guya Firәngistandan
gәlmişdi. Çay içdikdәn sonra yenә dә
qonaqçımız olan Hacı zarafat elәmәyә
başlayıb dedi:
“Yusif әmi, de görüm Tәbrizdә
nәlәr gördün?”
Dedim:
“Mәn ki, bir şey
görmәmişәm, amma bәy әfәndi
gördüklәrini yazıbdır.”
Dedi:
“Mәn ölüm, di söylә!”
Dedim:
“Bir şey dә görmüşük, lakin
İbrahim bәy yazmayıbdır.”
“O nәdir,” -- deyә soruşdu.
Dedim:
“Günlәrin birindә sizin
hücrәnizdә әylәşmişdik. Poçt
qulluqçusu sizin qardaşınızın
mәktublarını gәtirdi. Orada başqa bir adam da var
idi. O soruşdu:
“Mәnim adıma mәktub varmı?”
“Bu iki zәrf sizin adınızadır,” -- dedi
vә mәktubları çıxarıb verdi.
O adam mәktubu zәrfin içindәn
çıxarıb paketi İbrahim bәyә tәrәf
tulladı, guya külәk onun yanına apardı. Ancaq
mәlum idi ki, bu işi qәsdәn elәdi.
İstәdi İbrahim bәy onun ünvanı,
lәqәblәri vә şanının
yüksәkliyini anlasın. İbrahim bәy dә
mәtlәbi duydu, yavaşca gözaltı baxıb dedi:
“Möhtәrәm Hacı ağa,
zәhmәt çәkib bu qәdәr lәqәbi
yazmaqdansa yaxşı olardı ki, bir kәlmәdә
xülasә elәyib yaza idilәr ki, allahın hüzuruna
çatacaq.”
Hacı gülümsәyib dedi:
“Nә elәmәk olar, indi rәsm
belәdir ki, hәr kәsin şәninә vә
rütbәsinә görә ünvan yazsınlar.”
İbrahim bәy dedi:
“Bu nә rәsmdir? Әziz vaxtlarını
bu kimi boş, mәsrәfsiz sözlәri yazmağa
onları mәcbur edәn nәdir?”
Burada on altı kәlmә söz var:
"Sәmimilik ifadә edәn bu әrizә Tәbriz
Darüssәltәnәsindә yüksәk
mәqamlı, cәnab, müstәtab,
lәqәblәrә ehtiyacı olmayan
böyüklәrin, tacirlәrin ümdәsi,
әyan-әşrafın seçilişi, xalqın
böyüyü, әziz qiblәmiz, başımızın
böyüyü mәşhur xәrәzi Ağayi Hacı
Ağa Qaracadağinin (allah onun yüksәk iqbalını
әbәdi etsin) yüksәk xidmәtinә
çatıb, nәzәrindәn
keçirilәcәkdir".
İbrahim bәyin qanı qaraldı. Hacı
da bәdmәstliyә başladı. Sizin
qardaşınız qәhqәhә ilә
gülürdü. Az qalmışdı ki, әlbәyaxa
olsunlar. Xәrәzi Hacı Qaracadaği küsdü,
qeyzlә durub getdi.”
Firәngimaab nabәlәd kişi idi:
“Doğrudan da, nә qәdәr
mәnasız vә axmaq rәsmlәrdir. Heç bәid
deyil ki, yavaş-yavaş allahlıq lәqәbi dә
onların şanlarına şikәstlik gәtirә.”
Fransada prezidenti bircә "müsyö"
kәlmәsilә yazırlar. Bununla da onun şan vә
cәlalı tükün ucu qәdәr әksilmir.
Әslәn onlarda iki lәqәb yoxdur ki, yazsınlar da.
Birinә xitabәn mәktub yazarkәn nә kitabda,
nә dә mәktәbdә ikinci ünvan
görmәmişlәr. Onlar uşaqlıqdan ikinci
lәqәb eşitmәmişlәr. Mәn bilmirәm
bu İran camaatı cәfәng sözlәr tapmaq
üçün öz әziz vaxtlarını nә
üçün hәdәrә verir. Nә
üçün bu çәtin, ağır
tәkliflәri xalqın boynuna bağlayırlar. Kitablarda
vә mәktublarda o qәdәr mәsrәfsiz,
dolaşıq sözlәri mәtlәbә qatırlar
ki; kitabları vә mәktubları qәlizlәşir.
Belә ki, adam bir saat oxuyandan sonra heç nә başa
düşmür. Mәtlәbin nә başı var,
nә dә ayağı. "Tarixi-Vәssaf"ı
üç dәfә oxumuşam, indi onun bir kәlmәsi
dә yadımda qalmayıbdır. Ay insafsız, adam da bu
qәdәr zәhmәt çәkib özünә
lәnәt qazanar? Elә bir adam tapmaq olmaz ki, onu oxuyub müәllifinә
lәnәt oxumasın. Ona görә ki, әslәn
bilinmir ki, Çingiz nә qәlәt dartmış,
nә kimi zülmlәr etmiş, bunları nә üçün,
nәyin xatirinә elәmişdir? Yaxud, Hülaku nә
kimi әbәs iş görmüşdür. Bütün
bunlarla birlikdә belә bir çәtin kitabı
verirlәr mәktәbli uşağın әlinә.
Yazıq uşaq oxuyub bir şey başa
düşmәyәndә ağac-fәlәqqә
ortalığa gәlir. Halbuki müәllim özü
dә o kitabdan bir şey anlamır. Müәllif isә onu
yazarkәn mәzmunu nәzәrә almayıb,
özünü göstәrmәk, izhari-fәzl etmәk
üçün harada bir çәtin lüğәt
varsa, onu öz әsәrinә daxil etmişdir.
Bir insaflı yazıçı yazır ki,
iranlıların әcәb tamaşalı inşası var.
Yazılarının elә bir kәlmәsi yoxdur ki,
oradakı yalan şahidsiz vә sübutsuz olmasın. Hara ki,
"vasil" sözü gәldi, hökmәn
gәrәk "hasil" sözü dә gәlib
quyruğuna yapışsın. Nә vaxt "vücud"
kәlmәsini gördüm olmadı ki, "zicud"
kәlmәsi onun yanında gәlmәsin,
"Mәzac" -- "vәhac"dan ayrılmır,
birinci sәhifәnin axırında "druq" oxudunsa
әlbәttә ikinci sәhifәnin
әvvәlindә "bifruq"
görәcәksәn, "xidmәt" dә ki,
"rüfәtsiz" ola bilmәz! Yazmışlar ki,
günlәrin birindә neçә nәfәr
ağzı yava bir yerә toplaşmışdılar.
Şerdәn, nәsrdәn hәr hansı nә yazmışdısa
o mәclisdә oxuyur vә öz әsәri ilә
öyünürdü. Әdiblәrdәn biri
qurşağındakı lülәlәnmiş
kağızı vüqarla çıxarıb,
tәmtәraq vә tam iftixarla oxumağa başladı:
"Qәlәmin bulutlarından sızan yağışla
söz gülüstanını hәmişә
yaşıl saxlayıb, onun tәravәtini artıran tәbimin
yüksәkliklәrdә pәrvaz edәn şahbazı
öz әlvan qanadları ilә mәna
çiçәklәrini boyuyub zinәtdәndirir, indi
qәzavü qәdәr kimә sürәtlә
çapan hümmәtimin atını sәyirdib şer
bәzmindә hәqiqәt çiçәklәrini
süslәmәk, fikir yengәsi vasitәsilә bakir
sözlәri xәyal örtüyü arxasından
çıxarıb bәlağәt gәrdәyinә
gәtirmәk, şahidi-mәqsudun üzündәn
qәm vә kәdәr lәkәlәrini
fәsahәt rayihәsilә silmәk, kәrәm
qәdәmini kani-kәramәt qәsrinә basıb,
zәmanәnin nәhәngindәn
ürәyimi...."
Elә buraya çatanda, bir bucaqda
әylәşmiş, saçları pırtlaşıq
bir kişi ucadan bağırıb dedi:
“Ay atası filan, dinsiz, nә
deyәcәksәn tez de, mәndә ki,
hövsәlә qalmadı; bu
"kina-kәrәm"lәrin nә qәdәr davam
elәyәcәk, axırı nә olacaq. Ay xalqın
canının düşmәni, bu yava sözlәri yazmaqdan
mәqsәdin nәdir? Bir de biz dә anlayaq, bu әdiblәrdәn
hankısı desә ki, mәn anladım, qәlәt
elәyir. Desin görәk nә anlayıbdır.
Hәlә bu qәdәr yava-yava
danışığınız adamın zәhlәsini
tökәn bir әda ilә söylәmәyiniz
bәs deyil, özünüzdәn dә
razısınız, tәvәqqeiniz var ki, mәclisin
yuxarı başında әylәşәsiniz,
istәyirsiniz ki, yol gedәndә
sağınızda-solunuzda qaravul-yasavul dayanıb camaata desin
ki: "Yol verin, kәnara çәkilin, әdib
gәldi". Kül sizin başınıza olsun! Bu
fәzilәtinizdәn dünya vә axirәtdә
özünüzdәn nә yadigar qoydunuz ki, onunla
dövlәt vә millәt fәxr elәsin, yaxud ondan
yoxsullara bir xeyir dәysin? Dәlinin biri dәli, heç
anlayırsan ki, bu faydasız, boş sözlәrinlә camaatı
mәәttәl elәmisәn? Ömrünün iyirmi
ilini naqqallığa sәrf elәmisәn, indi bir
sәtir boş cәfәng sözü şәrh
etmәkdә aciz qalmısan. Sizdәn soruşuram söz
mәnaya tabe olmalıdır, ya mәna sözә? Siz
özünüzün vә bizim vaxtımızı bu
cür tәlәf elәyib qurtarınca, firәngli öz
biliyi ilә bir maşın icad elәyir. Onun
mәnfәәtindәn bir kürur frank qazanır,
gecәni dә asudәliklә yatır. Siz isә sabah
bir fironsifәt zalımdan beşcә tümәn әnam
almaq üçün gecә üç dәfә yuxudan
durub şam yandırır, yalan-palandan tapıb şer
yazırsınız.”
Xülasә, saçı pırtlaşıq
kişi çox danışdı. O, sadә
danışığına görә
sözlәrindәn әdiblәr bir şey başa düşmәdilәr.
Bәli:
Aşinalar anlayarlar bir-birin.
Mirzә Abbasdan bu adamın kim olduğunu
soruşdum.
Dedi:
“Mazandaranlıdır. Marseldә sakin olub,
İran üçün әmtәә alıb
göndәrir.”
Öz-özümә dedim: "Kaş
İbrahim bәy burada olaydı. Necә dә onun
zövqünә uyğun adamdır!"
Hamını şama dәvәt
elәdilәr. Gedib süfrә başında oturduq.
Xörәk yeyildi. Şamdan sonra Hacı Möhsün ağa
soruşdu:
“Yusif әmi,
"Sәyahәtnamә"dә qeyd olunmuş bu
"Möhtәrәm vücud" kimdir? İbrahim
bәyi vәzirlәrin, başçıların vә bu
kimi adamların yanına aparıb ona bәlәdçilik
edәn kim olmuşdur?”
Dedim:
“Kirmanlı Mәşәdi Hәsәn
bәlәdçilik elәmişdir. O da Hacı xanın
kömәyi vә mәslәhәti ilә olmuşdur.
Bu Mәşәdi Hәsәn hәr şeydәn
xәbәri olan bir yaxşı adamdır. İbrahim
bәyә söz veribdir ki, ayda bir mәktub
göndәrib Tehranın, bәlkә dә bütün
İranın vәziyyәtini olduğu kimi yazsın.
Çox mәlumatlı, bir neçә dil bilәn adamdır.”
Yenә dә Hacı soruşdu:
“Çox gözәl, bәs bu
"möhtәrәm vücud" hansı qanunu
yazıbdır?”
“Mәn öz gözümlә
görmәmişәm,” -- dedim.
Yenә dә o mazandaranlı sözә
başlayıb dedi:
“Baba, allah xatirinә, İranda qanun harada idi?
Orada nizam-intizam nә qayırır? Arabir deyirlәr
şahın buyruğuna görә sәrxoş adamları
tutub cәrimә elәyirlәr. Sonra özlәri haman
cәrimә babәtindәn aldıqları pulu çaxıra
verib aşkara içirlәr. Qumarbazı
әzab-әziyyәtә düçar edib, kötәk
gücünә ondan aldıqları pulu özlәri
fahişәyә, cındaya verirlәr. Qanunum hökmü
gәrәk hamı haqqında eyni
dәrәcәdә, istisnasız icra edilsin. Qanunu icra
edәn orqan gәrәk qanunverici orqandan tamamilә
ayrı olsun, gәrәk cәrimәnin hökmünü
biri versin, cәrimәni başqası alsın vә o
hökmü yerinә yetirsin. Cәrimә verәnlә
cәrimәnin ödәnilmәsi haqqında hökm
verәn hakim küçә-bazarda bir-birinә rast
gәldikdә bir-birlәrini tanımamalıdırlar.
Cәrimә verәn hәmin şәxsin hökmü
ilә dünәn filan qәdәr cәrimә verdiyini
bilmәlidir. Әgәr qanunda xüsusi
şәrtlәrә yol verilmәsә, onda hәr
kәsin haqqında bir cür icra olunar. Qanuna hamıdan
әvvәl hakim özü tabe olmalıdır.
Qanuna riayәt etmәkdә, hökmü
icra etmәkdә hakimlәr gәrәk heç bir
tәrәfgirliyә yol vermәsinlәr. Hambal birinin on
qara pulunu yesә cәzalanmalıdır. Әgәr
hәmin cinayәtә başçılardan birisi
mürtәkib olsa, o da eyni cәzanı almalıdır.
Bizim İranımızda qanun adında
kağız üzәrindә bir hәrf belә yoxdur.
Әgәr bir adam desә ki, vardır, yalan deyir. Ancaq
İranda hakim, ya rәiyyәt, hәrbçi vә ya adi
vәtәndaş olmasından asılı olmayaraq hәr
kәsin kәllәsi bir qanun qalasıdır.
Görürsәn kişi gedib öz xahişi ilә
sәrbaz olur ki, qolçomaqlıq elәyib, hamıya zor
desin. Әgәr, işdi, onun daxil olduğu qoşun
hissәsi sәfәrә çıxmalı olsa, bir
fәhlәdәn, hambaldan icarә elәyәcәk,
adını, paltarını ona verәcәk, öz yerinә
göndәrәcәkdir. İndi "ya allah, babam, get
sәfәrә" -- deyә sağını-solunu
bilmәyәn hambalları tәcrübәli
hәrbçilәr yerinә müharibәyә
göndәrәcәklәr. O da ki,
bilmәyәcәk, "sağa dön" nәdir,
"sola dön" nәdir. Hamısı onün
üçün birdir.
Qanun olsaydı, sәrtipin nә hәddi var
idi ki, sultanı hәrbi qulluqdan azad elәsin, yaxud
sәrhәng nәçidir ki, sәrbazı vurub
öldürsün. O, dövlәt xәzinәsindәn
maaş alır, daha sәrbazın ölüm-dirimi
sәrhәngin ixtiyarında olmamalıdır.
Qırx ilin әrzindә İranda vur-tut
qırx karxana açılıbdır -- bez, büllur,
çini qab, buz, dәri, kibrit, şәkәr, mahud
vә s. Filan maşını, filan çәrxi, filan
vәsaiti almaq üçün hey puldur ki, bir ucdan
firәngistana göndәrirlәr. Bunlar da gәlir
İranda mәsrәfsiz yatıb qalır. Mәzәli
budur ki, padşah hökm edir ki, bәzi şeylәrin
alınması üçün göstәriş verilsin.
Xarici işlәr naziri o dәqiqә hazır olub şaha
әrz elәyir: "Bәli, qurbanın olum, yazaram filan
sәlahiyyәtli nazir tәdarük görәr".
Bundan istifadә edәrәk üç-dörd
mәclisdә hәr kәs bacardığı qәdәr
qarәtçi vә talançı quldurlar kimi öz
payını hәmin fәrmayişdәn әlә
keçirir. Pul gedir, amma nә gәlir -- mәlum deyil.”
Bәs nә üçün olmadı?
Necә oldu? -- "Qanun yoxdur, qanun yoxdur" --
demәklә özündәn çıxdı.
Ağzına gәlәni demәyә başladı.
Qonaqçımız Hacı dedi:
“Cәnab Rza xan, siz özünüz dә bir
vaxt bu başçılardan biri idiniz. Amma
sәrhәng-sәrtiplәrin eybini indi açıb
söylәyirsiniz. Mәlum olur ki, bu sözlәri
demәyә sizi firәngimaablıq mәcbur elәyir.”
Rza xan dedi:
“Xeyr, әsla! Bunu göstәrmәk
üçün mәnim min şahidim var. Mәnim
vicdanım belә nökәrçiliyә razı
olmadı, ona görә dә әl çәkdim.
İndi alnımın tәri ilә bir tikә çörәk
yeyirәm. Atadan-babadan nökәrçilik
elәmişәm. Bizim atalarımız üzürlü
idilәr. O vaxt barbarlıq zamanı idi, onlar da
başqaları ilә bir mәslәkdә idilәr.
Lakin indi mәn baxıb görürәm ki, Fransa
qoşununda bir kapitanın hüququ, vәzifәsi
nәdir, mәnimki nәdir. Әgәr başqa yoldaşlarım
kimi başımı aşağı salıb
getmәsәm, mümkün deyil. Әgәr onlarla
yoldaşlıq elәsәm öz nәfsimin vә
vicdanımın yanında başı aşağı
olacağam. Buna görә dә boynumdan atdım. Baxıb
gördüm ki, belә hallarda insanlıq
mәdәniyyәt qoxusu firәngimaablıqdan daha
aydın saçılır. Mәn bu mәslәki
bәyәndim, mәdәniyyәt yolunun yolçusu
oldum.”
Mәn әrz elәdim:
“Xan ağa, sizin nәzәrinizcә İranda
qanun hökm sürә bilәrmi?”
Gülüb dedi:
“Qanun canlı bir şey deyil ki, onu yaratmaq
bәşәr qüdrәtindәn xaric olsun. Qanun qәbul edilmiş
şәrtlәrdәn ibarәtdir. Misal üçün
dünәnәdәk bir batman әlli misqal idisә, bu
gün yetmiş misqal qәbul olunur. Lakin bu qanun o vaxt
ümumi xarakter kәsb edә bilәr ki,
әvvәlcә hökumәt öz anbarında olan
taxılı haman çәki ilә
tәbәәlәrә satsın, onda hamı qanuna tabe
olacaq.”
Dedim:
“Әlli misqalı yetmiş misqal etmәk
üçün elm lazımdır. Gәrәk hәr
kәs bilsin ki, әllinin üstünә iyirmi
artırılsa, yetmiş olar.”
Dedi:
“Elә haman iyirmini әllinin
üstünә gәlsәn yetmiş olar. Amma yetmişi
iki yüz yetmiş yeddiyә bölüşdürmәk
üçün geniş elm lazımdır. Batmanı
yetmiş misqal elәmәk üçün qәti bir
hökm kifayәt edәr. Bölüşdürmәk elmi
dә elә haman hökmün içindә olacaq.
Düzgün hökm o vaxt baş tutar ki,
mәktәblәr tәdarük edilsin, bacardıqca xarici
ölkәlәrdәn onlara lazım olan vәsaiti,
professor vә müәllimi çağırmaq haqqında
ciddi işlәr görülsün.”
Mәn dedim:
“Xan ağa, eşitdiyimә görә qanunun
işi o qәdәr dә asan deyildir ki, bu tezlikdә onun
xeyir-bәrәkәtindәn faydalanmaq mümkün olsun.
Bundan әlavә, deyirlәr müsәlmanların
әlifbası çox çәtin vә
mәnasızdır. Әlifbanın çәtinliyi
üzündәn tәlim-tәrbiyәdә
avropalılarla on il tәfavüt ortalığa
çıxır. Misal üçün әgәr bir
müsәlman uşağı avropalı bir uşaqla eyni
zamanda dәrs oxumağa başlasa, avropalı uşaq öz
tәhsilini müsәlman uşağından on il tez
başa çatdırar.”
Rza xan dedi:
“Şübhәsiz ki, bizim әlifbamız
mәnasızdır, onun çәtinliyi vә
dolaşıqlığı da mәlumdur. Amma onu islah
etmәk maarif idarәsinin vәzifәsidir.
Әlbәttә, әgәr maarifimiz olsa. Lakin bu
mәsәlәnin qanuna heç bir dәxli yoxdur. Bunun
tayı göz qabağındadır. Yaponların
әlifbası bizimkindәn min dәfә
çәtindir. Yapon dili vә әdәbiyyatını
bilmәk üçün gәrәk heç olmasa, on
beş min heroqlif öyrәnәsәn. Tәdrisin
qarşısında duran bütün bu maneәlәrә
baxmayaraq bu millәt az bir müddәt әrzindә elm,
sәnәt, ölkәni idarәetmә,
rәiyyәtin rifah halının tәmini rüzumundan,
vergi toplama, mәdәniyyәt kәsbetmә,
gözәl әxlaq vә әdәbiyyat
sahәlәrindә iki yüz ildәn artıq bu yolda
gedәn Qәrb ölkәlәrini ötüb keçdi,
özünü onlardan irәli atdı. İndi yaponların
on dörd ali mәktәbi, üç yüz orta
mәktәbi, әlli sәkkiz min ibtidai mәktәbi
vardır. Elә bu mәktәblәrin
dövlәtindәn ölkәnin dörd yüz
hәştad milyon lirә illik mәdaxili vә
mәxarici vardır. Özü dә elә bir sәnaye
sahibidir ki, bu gün alimlәri heyran edibdir. Qoşun
nizam-intizamı vә qorxmazlıqlarını
tәriflәmәklә başa gәlәn deyil.
Çinlilәrlә müharibәdә öz
qәhrәmanlıqlarını vә
qüdrәtlәrini yer üzünün bütün
dövlәtlәrinә göstәrdilәr.
Hәrçәnd ki, Qәrb dövlәtlәri
әlbir olub onu öz fütuhatının
sәmәrәsindәn istifadә etmәkdәn
müәyyәn dәrәcәdә mәhrum
etdilәr, lakin şübhә yoxdur ki, az bir zamandan sonra
Qәrb dövlәtlәrinә dә әl uzadacaq,
onları Şәrq mәnafeyindәn әl
çәkmәyә mәcbur edәcәkdir. Bu
mәnim öz әqidәmdir, әgәr diri qalsaq
Şәrq vә Qәrb xalqlarının qanı ilә
yaşıl dәnizin Qırmızı dәnizә
tәbdil olduğunu görәrik.”
Mirzә Abbas dedi:
“İbrahim bәy dә bu müharibәnin
sonunu belә yazmışdır: "Hәr halda
görünür uzun sürәcәk, bu tezlikdә
qurtarana oxşamır".
Rza xan dedi:
“Doğru yazıbdır, elәdir ki, var.
Mәtlәb uzundur. Bu işlәri zühura
gәtirәn yalnız bir nәfәrin qeyrәt vә
hәmiyyәtidir ki, o da hәmin imperator Mikadodan
ibarәtdir. Bu Mikadonun әcdadı özlәrini
göylәrin övladı adlandırırdı.
Aşağı siniflәrә mәnsub olanlardan heç
biri onların üzünü görә bilmәzdi.
Yalnız dәrәbәyi adlanan böyük hakimlәr
ildә bircә dәfә imperatoru görә
bilәrdilәr. Onlar da, indi İranda olduğu kimi,
әhali ilә istәdiklәri kimi rәftar
edirdilәr. Tәbәәlәri satın
alınmış qul kimi döyür, öldürür,
cәrimә edirdilәr. Nәhayәt, bu xoşbәxt
cavan şahlıq taxtında әylәşdi.
Birdәn-birә böyük bir yığıncaq
çağırdı. Oraya әhalinin bütün
silklәrinә mәnsub olanlardan -- vәzirlәr,
yüksәk rütbәli dövlәt xadimlәri,
qoşun başçıları, tacirlәr, müxtәlif
peşә sahiblәri iştirak edirdilәr. Makido özü
şәxsәn mәlәkәnin qolundan tutub
yığıncağa daxil oldu. Oradakılara xitabәn
buyurdu:
“Sizi buraya çağırmaqdan mәqsәd
mühüm bir mәtlәbi söylәmәkdәn
ibarәtdir. Fikrimcә, bu mәtlәbi
söylәmәyin çoxlu xeyri vә
mәnfәәti vardır, mәnim dә, sizin dә
ondan boyun qaçırmağımız haramdır. Bilin
vә agah olun ki, sizin Mikadonuz sayılan vә yüz iyirmi
birinci padşah hesab olunan mәn Moçoqsud bu gün öz
әcdadımın bütün adәt vә
xasiyyәtlәrini tapdalayıram. Onlar özlәrini
mәbud vә ya göylәrin oğlu vә sizi öz
bәndә vә qulları hesab etdiklәrinә
görә böyük sәhv vә xata etmişlәr.
Mәn sizә deyirәm: bu saatdan etibarәn
mәnimlә sizin aranızda qardaşlıq vә bәrabәrlikdәn
başqa bir münasibәt ola bilmәz. Bu şahlara
mәxsus olan bütün sәltәnәt imtiyazları
vә mәnәvi hüquqları sizә
bağışladım. İndi özümü
sizlәrdәn biri hesab edirәm. Bu gündәn
etibarәn parlament tәşkil edin, millәtin
mәşvәrәt mәclisini düzәldin. Yapon
dövlәti vә millәtinin sәadәti
üçün lazım olan nә varsa hazırlayın. Bu
müdafiәnin birinci vәsilәsi elm vә
bәsirәtdir. Siz gәrәk mәnә övlad kimi
kömәk edәsiniz, mәn dә sizi ata kimi
güclәndirәrәm. Sizә dörd ay möhlәt
verirәm, bәrabәrlik qanununun tәrtibatını
mәnә göstәrin. Bu şәrtlә ki, haman
qanun-әsasinin başında yazasınız ki,
padşahın imzası olmadan millәtin mәclisdәn
qanun keçirmәk haqqı yoxdur. Mәn dә sizә
söz verirәm ki, mәclisin xәbәri olmadan hәrb
vә ya sülhә әl qatmayım.”
Burada imperator öz nitqini qurtardı. Zülmkar
dәrәbәylәr vә zadәganlar şadlıq
vә sevincdәn hönkür-hönkür ağlamağa
başladılar. Әlqәrәz iyirmi iki ilin әrzindә
elә işlәr gördülәr ki, dünyanın asan
әlifbalı xalqlarından heç birinә nәsib
olmamışdı. Onların bu xariqüladә
işlәri yer üzünün bütün
dövlәtlәrini heyrәtlә barmaqlarını
dişlamәyә mәcbur elәdi....
Uca hümmәtli ol, dünyada әrlәr
Uca hümmәt ilә
yüksәlibdirlәr.
Mәclisin birinci vәzifәsi bundan
ibarәt oldu ki, huşlu-başlı, qeyrәtli adamlardan
iyirmi beş nәfәr seçib, altı
dәstәyә ayırdılar. Dörd nәfәr
Amerikaya, dörd nәfәr İngiltәrәyә,
dörd nәfәr Rusiyaya ezam edildi. Kifayәt
qәdәr yol xәrci verildi. Hәr bir dәstә
müәyyәn olunmuş ölkәdә neçә
ay qalıb, oranın siyasi vәziyyәtini, әhalisinin
әxlaq vә adәtlәrini öyrәnib,
hal-hazırkı vә gәlәcәkdәki
әhvalını dәqiq şәkildә
müәyyәnlәşdirdikdәn sonra mәclisә
mәlumat tәqdim etmәli idi.
Lakin bizim dövlәt
başçılarımız son vaxtlarda neçә
dәfә Avropaya sәyahәtә getdilәr. Bu
sәyahәtdәn yarım şahılıq istifadә
elәmәyib әliboş qayıtdılar. Çünki
onların mәqsәdi yalnız örtülü bir
nöqtәyә tamaşa etmәkdәn ibarәt idi
(daha doğrusu, hәrzәlik vә arsızlıq idi).
Ondan başqa heç bir şeyә fikir vermәdilәr.
Hәtta anlamağı da bir növ bidәt bildilәr.
İndi siz başa düşdünüz ki, әlifbanın
çәtinliyinin mәtlәbә dәxli yoxdur?
Tükdәn incә min mәtlәb burada
var!
Belә fәrz edәk ki, bizim padşah
özünün bütün şahlıq imtiyazlarından
vә ixtiyaratından keçdi. Bir nәfәr İran
hakimi vә ya başçısı öz şәxsi imtiyazlarından vәtәn
sevgisinә tük ucu qәdәr fәda etmәk
istәrmi? Onlar istәyirlәr ki, otuz nәfәr fәrraş-nökәrlә
müşayiәt olunub tәkәbbürlә yol
getsinlәr. Belә olduqda mәvacib, donluq, xәrclik,
mәtbәx xәrci, töylә xәrci vә s.
adlarla bir әvәzinә iki almalı, yenә dә
doymamalı, mәqampәrәst adamlardan lәqәb
vә mәnsәb bağışlamaq müqabilindә
yüz tümәn peşkәş tәlәb etmәlidirlәr.
Onlar da hәr yüz tümәnin müqabilindә
biçarә rәiyyәtdәn beş min tümәn
qoparmalıdırlar. Bu hesabı yüksәk mәqamlı
uzun yazanlardan, yәni müstofilәrdәn soruşmaq
lazımdır. Bu hesabla indi gәrәk
xәzinәdә bir milyard lirә nәqd pul olsun. Ancaq
mәn yәqin bilirәm ki, bir milyon da yoxdur. Allah bilir,
bәlkә dә xәzinәnin quru adından başqa
ortalıqda bir şey yoxdur. Hakim, mәhkum, rәis,
mәmur eyni vәziyyәtdәdirlәr. İran
dövlәtinin maliyyә gәlirini ildә heç olmasa
otuz-qırx kürura çatdırmaq üçün
heç bir mane yoxdur. Bu otuz-qırx kürur rәqәmini
bizim bugünkü elmsiz mәmurlarımız deyirlәr.
Әgәr alim olsaydılar, onda bu mәblәği
neçәyә çatdırmaq lazım gәldiyi
mәlum olardı. Gәliri bu şәrtlә artırmaq
olar ki, alınan vәsait arada yeyilmәsin, iş
başında olanların hәr biri on ildәn sonra iyirmi
böyük kәndә sahib olmaq istәmәsin.
Xәzinәyә toplanan vәsait yalnız
dövlәtin vә millәtin hüquqlarının
qorunması üçün sәrf edilsin.
Xülasә, söz çoxdur,
hamısını demәk üçün fürsәt
yoxdur. Alim mәmurlar hazırlamaq üçün
gәrәk әvvәl pul tәdarükündә
olsunlar. Mәsәldir, pul olmasa qazini razı salmaq olmaz....
Napoleon demişdir: müharibә üçün
üç şey lazımdır -- birinci pul, ikinci pul,
üçüncü dә pul. Müharibәnin
әvvәli dә puldur, axırı da. İndi bu pulu
haradan tapmaq lazımdır. Әgәr işlәr hal-hazırda
olduğu kimi nizam-intizamsız olsa, mәlumdur ki, bu karvan
axıradәk axsayacaq. Pullular, pul yığanlar vә pul
toplamaqla mәşğul olanlar deyirlәr ki, guya hәr
birisinin on nazirliyi vә hәr nazirliyin әlli cild qanun
kitabı var. Hәr qanun kitabı da beş yüz
fәsildәn ibarәtdir! Bu fәsillәrin
hamısını toplasan nә az, nә çox, iki milyon
yarım, başqa sözlә, beş kürur olar.
Bütün bu tәfsilatın müqabilindә bizim vur-tut
bircә baş sәdr-әzәmimiz vardır ki, bu iki
milyon yarım fәsil qanun o cәnabın mübarәk
kәllәsindәn büruz edib icra olunmalıdır.
Sәdarәtpәnah hәzrәtlәri hәm
sәdr-әzәmdir, hәm hәrbiyyә naziridir,
hәm maliyyә naziridir, hәm daxili işlәr naziridir,
hәm xarici işlәr naziridir, maarif, yol,
mәdәnlәr, dәniz, xәzinә, dәrbar
nazirliyi dә onun öhdәsindәdir. Bunlardan
әlavә, hәr gün sәhәrdәn
axşamadәk yüzlәrlә teleqram gәlir ki, onlarda
taxılın bahalığından, hakimlәrin
zülmündәn, mәdrәsә tüllabının
tәcavüzündәn şikayәt olunür.
Mәmlәkәtin ruhanilәrindәn, xarici
ölkәlәrin sәfirlәrindәn,
mәzlümlardan, tәcavüzә mәruz qalanlardan,
hakimdәn vә mәhkumdan saysız-hesabsız
mәktublar alınır.
Buyurun, bu sәdr tәrbiyә olunmuş,
iş bacaran vә alim bir adam olsa belә, bu qәdәr
işin müqabilindә nә edә bilәr,
hansının öhdәsindәn gәlә bilәr?
Tәbiidir ki, әsәbilәşmәk,
söyüş vermәk, hәr kәsә bir
"köpәk oğlu" deyib başından
elәmәkdәn başqa әlacı olmayacaq. Bir adamda
nә qәdәr sәbr vә dözüm ola bilәr?
Onun xilqәti dә adicә bәşәr
xilqәtindәn başqa şey deyil. Bu adamın iki yüz
qulağı, yüz dili, yaxud әlli gözü yoxdur ki?
Soruşuruq: dünyanın әn bacarıqlı
adamını gәtirib bu işlәrin onda birini belә
әdalәtlә nizama salmağı ona tapşırsalar,
onların öhdәsindәn gәlә bilәrmi? --
Vallah, billah, bacara bilmәz. Vәziyyәt
gördüyümüzdәn vә görmәkdә
olduğumuzdan başqa cür olmayacaq.
Bütün bu nöqsanlarla birlikdә siz
istәyirsiniz ki, şәhәriniz Paris kimi, qoşununuz
alman qoşunu kimi, әdliyyәniz Amerika әdliyyәsi
kimi olsun. Onda gözlә, qoy Qaimmәqam bağdan çıxıb
gәlsin! vә ya Әmir-kәbir Kaşan hamamından
çıxıb gәlsin!...
İnsan olan gәrәk xalqı
yaxşılığa yönәltsin, onları pis yoldan
çәkindirsin, hamı ilә eyni tәrzdә
bәrabәrliklә rәftar elәsin,
tәkәbbür geyimini әynindәn çıxarıb,
tәvazö vә mehribanlıq paltarını geysin,
ağa ilә, nökәrlә, şah vә gәda
ilә bir cür rәftar elәsin. Yalan danışmaqdan,
mәrdümazarlıqdan uzaq gәzsin, heç bir canlıya
azar-әziyyәt vermәyi rәva görmәsin.
Әgәr insan, insan olsa, ondan bir tük ucu qәdәr
insanlığa xilaf olan әmәl baş vermәz....
Qanun ölkәni idarә elәmәk,
qoşunu nizama salmaq, vergi toplamağı qaydasına qoymaq,
tәbәәlәrin hüququnu qorumaq vә
әdalәt bәrqәrar etmәkdәn
ibarәtdir....
Biz nә öz milli şüurumuzdan,
iftixaratımızdan xәbәrdarıq, nә dә
öz hüququmuzu tanıyırıq. Özgәlәrin
dә hәddini vә hüququnu bilmirik. Bunlardan bir şey
anlasaq da yalnız sözdәdir, әmәlimizdә
vә rәftarımızda ondan әsәr yoxdur. Elә
ki, neçә nәfәrimiz bir yerә toplaşdıq,
iki-üç piyalә doldurub boşaltdıqdan sonra nitqimiz
açılır. Vәtәnimizin xarablığına
tәәssüflәr elәyirik, millәtimizin
geridә qalması üçün ax-vay edirik,
әmmamә sahiblәrinin әlindәn әl-aman
çәkirik, deyirik ki, onlar әmmamәni hiylә
ilә qәsb ediblәr, tәharәt
mәsәlәlәrindәn başqa heç bir şey
anlamırlar. Ölkәnin vә millәtin pis günә
qalmasının әsil sәbәblәri bu
hiylәgәrlәrdir.
Tәәssüflәr olsun ki, heç bir
kәsdәn eşitmәdik ki, desin: va hәsrәta ki,
bizim canımızın, malımızın, irzimizin,
namusumuzun qorucusu olan dövlәtimiz zәiflәmişdir.
Heyif ki, bizim nazirlәrimizin min eybi var. Öz eyiblәrinin
üstünün açılmasından qorxub bu
әldәqayırma mollaların cilovunu
çәkmirlәr.
Mәlumdur ki, bunların
işi oğru ilә qazinin mәsәlәsinә
oxşayır. Bir alimә gәlib dedilәr: "Filan qazi
oğurluq etmişdir". Alim dedi: "Elә demә, de ki,
filan oğru qazilik mәsnәdindә
әylәşmişdir. Yoxsa qazi oğru olmaz".
Minlәrlә oğru qazi cildinә girib millәtin
malına, şәriәtin namusuna göz dikmişlәr.
Onları silib-süpürmәk dövlәtin,
hökumәtin vәzifәsidir. Lakin dövlәt
başçıları vә hakimlәrin sabiqәsi o
dәrәcәdә xarabdır ki, oğrudan qorxurlar. Ona
görә ki, әgәr,
misal üçün, bir oğrunu tutub desәlәr
ki, filan mәzlumun haqqını nә üçün pamal
elәdin? Yaxud nә üçün filan zalimdәn
rüşvәt alıb filan mәzlumun
haqsızlığına hökm verdin? Belә olduqda oğru
deyәcәk: haman dәlil vә qanunla ki, sәn
dövlәtin vә millәtin hüququnu filan
әcnәbiyә satdın vә oğurluğu,
zülmü vә tәcavüzü dәfәlәrlә
sübuta yetişmiş filan hakimdәn rüşvәt
vә peşkәş alıb yenә dә filan
şәhәrin hökumәtini ona tapşırdın.
İstәyirsәnsә, sәnin haqsız
hәrәkәtlәrini bircә-bircә
üzünә sayım. Bәli, sәn açma, mәn
dә ağartmayım. Yoxsa açaram sandığı,
tökәrәm pambığı!
Belә olduqda münaqişәlәr
öpüşüb vә
görüşmәklә qurtaracaq.
Bizim nazirlәrimiz dәyanәt vә
әmanәtlә işlәsәlәr zülmün
kökü kәsilәr. Millәtin hamisi olan hәqiqi
alimlar hümmәt elәyib qazilәri pak vә tәmiz
adamlardan tәyin etsәlәr, nә dövlәtin namusu
bada gedәr, nә dә millәtin malı tәlәf
olunar. Hamı asayiş vә rifah içindә yaşayar.
Yoxsa vәziyyәt belә gedәrsә, qeyd etdiyimiz kimi,
daima hәr şeydәn xәbәrsiz adamlardan bir
neçәsi, birisi Parisdәn, o birisi İstambuldan,
üçüncüsü Rusiyadan qayıdan kimi, ondan-bundan
eşidib tutu quşu kimi әzbәrlәdiklәri
mәnasız sözlәri bir-birinin quyruğuna
bağlayacaqlar. Bir adam bu kimi adamların yaxasından tutub
demәlidir: "Ay anlamazlar, İranı beş il sizin bacarıqsız
әlinizә tapşırdıq, bismillah, әlinizdәn
gәlirsә onu islah edin". Onda palçığa
batıb qalan eşşәk kimi mat vә mәbhut qalacaq,
heç bir söz demәyә qadir olmayacaqlar....
Deyilsә ki, qanun, vәtәn sevgisi vә
vәtәni qorumaq üçündür, onda mәn
deyәrәm: heç vaxt belә deyil. Bizim
sәrbazlarımız, hәtta müxtәlif
tәbәqәlәrә mәnsub olan
başçılarımızın әksәriyyәti
hәlә bu vaxtadәk vәtәn sevgisi adını
eşitmәmiş, onun şәrtlәrini başa
düşmәmişlәr vә bütün bu bәlalardan
xәbәrsizdirlәr. Amma qanunun yaxşı
sәmәrәlәri vәtәnin halına şamil
olacaqdır. Nә isә, sözün riştәsi
әlimizdәn çıxdı. Yenә dә öz
mәtlәbimizә qayıdaq.
Qanun vermәk vә onu icra etmәk İranda
hәm çәtindir, hәm dә asan. Çәtin
yolla gedәrsә, onun icrası üçün
kürurlarla pul xәrclәnәr vә külli miqdarda
insan qanı axıdılar. Lakin asan yolla gedәrsә,
nә pul lazım olar, nә dә bir adamın burnu qanayar.
Çәtin yol bundan ibarәtdir ki, İran
vәzirlәri öz ağıl vә
dәrrakәlәri ilә qanun düzәltmәk
mәşqinә düşәlәr. Asan yol isә odur
ki, Qәrb millәtlәri iki yüz il zәhmәt
çәkmiş, ürәklәri qanla dolmuş,
çoxlu qurbanlar vermiş, nәhayәt, bir qanun tәrtib
etmişlәr, indi onu asancasına vә
fәrağәtlә icra edirlәr. Onu dәqiq
tәrcümә etmәk, İranın әhvalına
münasib olmayan bir para yerlәrini islah edib düzәltmәk
vә icraya qoymaq lazımdır.
Mәtlәbi izah etmәk üçün
mәlum bir şәxsin yazılarından neçә
sәtri burada qeyd edirik. Qoy hamıya mәlum olsun ki,
әsil mәtlәb bundan başqa bir şey deyil vә
başqa cür dә olmayacaq. Haman mәlum şәxs
belә yazır:
"Son vaxtlarda vәzirlәrimizdәn
bәzisi yaxşı anlamışlar ki, qanun tәsis
etmәdәn İran dövlәtini qoruyub saxlamaq
mümkün deyildir. Lakin İran dövlәt
başçılarının әksәriyyәti qanun
tapmağın nә dәrәcәdә çәtin
vә mәsul bir iş olduğunu әsla anlamamışlar.
Belә xәyal edirlәr ki, hәr bir әql sahibi öz
başından bir qanun düzәldib icraya qoya bilәr. Bu
fikrin tamamilә yanlışlığını,
bәlkә dә sәfahәtin nәticәsi
olduğunu şәrh etmәk istәmirәm. Ancaq bunu
әrz etmәliyәm ki, qanunların arasındakı
әlaqә tellәri o dәrәcә incәdir ki,
incәliklәrә vara bilәn әql onun
rәmzlәrini dәrk etmәkdә acizdir,
yüksәkliklәrә qanad çalan fikr isә onun
zirvәsinә qalxa bilmәz.
Üç min ildәn bәri müdrik
filosoflar vә ağıllı adamlar hәdsiz
dәrәcәdә fikirlәşmiş vә
dәrinliklәrә varmışlar. Belә ki, hal-hazırkı
mütәfәkkirlәr bir yerә toplansalar da,
dövlәt qanunları haqqında onların
fikirlәrinә nә bir sәtir әlavә edә
bilәr, nә dә ondan әksildә bilәrlәr.
Hәr nә desәlәr ya o
çәrçivәdәn kәnar, ya da ki, onların
tәkrarı olacaqdır. Hәr bir dövlәt qanununu
sistemә salmaq üçün azı iki yüz il vaxt
lazım olmuşdur. Әgәr dövlәt qanunları
tәsis etmәk yolunda Fransa millәtinin çәkdiyi
xәsarәt vә zәrәrlәri hesablasaq,
demәliyik ki, İngiltәrәdә vә Fransada
әsas qanunun hәr bir sәtri üçün heç
olmasa on kürur pul mәsrәf olunmuşdur. Bununla birlikdә
İranın savadsız bir vәziri öz kabinәsindә
әylәşib Avropanın әn gözәl
qanunlarını rәdd edir. Tәәccüblü burasıdır
ki, elә haman mәclisdә bircә anda firәng qanunu
müqabilindә başqa bir qanun düzәltmәk
istәyir, özü dә bir ucdan deyir:
"Firәngilәr bu qanunları göydәn ki,
gәtirmәyiblәr". Arzu elәyirik ki, bu
hәzәrat әql vә şüurlarını
işә salıb teleqraf, telefon, fotoqrafiya vә bu kimi
şeylәrdәn dә düzәldә idilәr.
Gücüm çatsa idi, bu şüur
mәnbәyi olan hәzәratı bir yerә toplayar,
onlara altı ay möhlәt verәrdim ki, mәnim
üçün kağız pulun mәnasını başa
salsınlar. Kağız pulun mәnası lazım deyil,
әgәr onlara desәm ki, parafin şamı
düzәldin, onda deyәcәklәr: "Biz Rusiyaya
getmәmişik vә onu düzәltmәyi
öyrәnmәmişik". Lakin onlara İran kimi
geniş bir ölkәnin nizama salınmasını
tapşırsan, o saat ucadan qışqırıb
deyәcәklәr: "Hazırıq, bu işin
öhdәsindәn hamıdan yaxşı gәlә bilәrik".
Onlardan soruşsan ki, axı siz şam
qayırmaq әmәlini tәhsil etmәdiyiniz halda,
yalnız yüzlәrlә elmә
yiyәlәndikdәn sonra müyәssәr ola bilәcәk
qanunvericiliyi harada öyrәnmişsiniz? Cavabında
deyәcәklәr: "Ağıl üzündәn
qanun düzәldәcәyik".
Elә xәta burasındadır ki, onlar
özlәrini ağıllı bilirlәr, halbuki
elmsizliklәrini tәsdiq edirlәr. Qәribә
burasıdır ki, bu hәzәrat indiyәdәk bu
hәqiqәti anlamamışlar ki, belә bir mәqamda
ağıl yox, elm lazımdır.... Elmsiz heç bir şey
yaratmaq mümkün deyil. Bir xalqın әfradının
ağlı Әflatunun ağlından da çox olsa,
yenә dә yeni fәnnlәri öyrәnmәdәn
şәhәr idarәsi, bәlәdiyyә vә
mәclisin nә kimi bir mәna
daşıdığını anlamayacaq, min il bundan sonra da
şәhәrlәri gördüyümüz
bәylәrbәyi vasitәsilә idarә
olunacaqdır.
İranın tәrәqqi etmәsinin
әn böyük maneәlәrindәn biri budur ki,
vәzirlәrimiz öz ağlını Firәngistan
elmlәri vә fәnnlәrindәn üstün hesab
edirlәr.
Vәzirlәrimiz bu baxışlarının
nә qәdәr dayaz olduğunu başa
düşsәlәr onda İran bircә ayın
әrzindә nizama düşәr. Buna heç bir
şübhә yeri yoxdur ki, İran vәzirlәri
ağıllı adamlardırlar, kamil әdibdirlәr,
belә ki, hәr birisi neçә yüz beyt
әrәbcә şer әzbәr bilir, lakin tәbәәlәr
onlardan acizanә rica edirlәr ki, bu ağlı
dövlәt işlәrini nizama salmaqda
işlәtmәsinlәr, başqa bir yerdә sәrf
etsinlәr. Neçә әsrdir ki, ağılla
işlәdiniz, onun xeyrini gördünüz,
lәzzәtini dә daddınız, daha bәsdir!
Mәn demirәm ki, Hacı Mirzә
Ağası ağılsız idi, yaxud bu vәzir Nuri
işıqsız idi. Mәn deyirәm mәmlәkәti
idarә etmәk elmini oxumadıqlarına görә
İran torpağını bada verdilәr. İndi insaf
belә tәlәb edir ki, öz vәzirlәrimizin
elminә qane olmayıb, bir qәdәr dә xarici
ölkә vәzirlәrinin elmindәn istifadә edәk.
Bu tәfsilatı söylәmәkdәn
mәqsәdimiz budur ki, İranda dövlәt
dәstgahı nizama salınmayanadәk nizam-intizam baş tutmaz.
Dövlәt dәstgahının nizama salınması iki
mәsәlәdәn asılıdır: birincisi,
nizam-intizamın lazım vә zәruri
olub-olmadığını bilmәliyik. İkincisi isә
nizam-intizam lazım olduqda bu dәstgahı nә yolla nizama
salmağın mümkün ola bilәcәyini başa
düşmәliyik. Bu iki cәhәti dәrk etdikdәn
sonra mәsәlә asanlaşar. Sonuncu mәsәlә
bәyәnilәrsә, İran dövlәtinin otuz il
dә tәrәddüd etmәsi uzaq deyil.
İran dövlәt başçıları
hәlә dә belә bir dәstgahın lüzumunu
inkar edirlәr. Әlbәttә, onlar öz şәxsi
mәnafeyini nәzәrә alır vә
mәmlәkәtin nizama salınması xeyrini
birdәfәlik unudurlar. Onlar indiki dәstgahın
eyiblәrindәn mindә birini lazımınca dәrk
edә bilsә idilәr, onda bu dәstgahın
dәyişilmәsini istәmәmәlәri
mümkün deyildi.
İran vәzirlәrindәn bәzisi
qeyrәtli idi, onlar nizam-intizam tәrәfdarı
idilәr. Lakin nizam-intizamın әsas
şәrtlәrinә fikir vermәk әvәzinә
bütün sәylәrini vә bacarıqlarını
uzun müddәt әhәmiyyәtsiz işlәrә
sәrf etdilәr.
İranda nizam-intizamın yaradılması bu
mәsәlәnin dәrk edilmәsindәn
asılıdır. Bu mühüm mәsәlәni
İran vәzirlәrinin beyninә hәr kәs
batıra bilsә, İran dövlәtinә böyük
xidmәt etmiş olar.
Bunu inkar etmәk olmaz ki, son vaxtlarda bir para
dövlәt xadimlәri İranda nizam-intizam yaratmaq
üçün yüksәk fikirlәr irәli
sürmüş vә mәnalı tәdbirlәr
işә salmışlar. Lakin nizam-intizam
dәstgahımız olmadığına görә bu
tәdbirlәr ya icra olunmadı, ya da nәticәsi
dövlәtә zәrәr vurdu. On dәfә әmr
verildi ki, nökәrlәrin sayını azaltsınlar, bu
haqda neçә dәfә oturub mәşvәrәt
elәdilәr, mәslәhәtlәşdilәr,
qәti qәrara gәldilәr, bәs o qәdәr
tәkidlәrә baxmayaraq, bu cüzi vә kiçik
hökm nә üçün icra olunmadı? Ona
görә ki, dәstgahımızda nizam-intizam yoxdur, bizim dövlәt
dәstgahımız naqisdir.
Әgәr daş kömür
mәdәnlәrimizi işә salsaq, dövlәt
ildә on kürur qazanacaq, amma dövlәt dәstgahımızın
indiki vәziyyәti ilә bir dәnә su
çәkәn çarx qoymağa da qüdrәtimiz
yoxdur....
Bizim maliyyәmiz bundan artıq ola bilmәz.
Çünki bundan artıq vergi alınarsa min cür
çәtinliklәrlә üz-üzә
gәlәrik. Nә üçün? Ona görә ki,
müntәzәm idarәmiz yoxdur. Bir vaxt
görürsәn vәzirlәrimiz guya Firәngistan
tәlim vә tәhsil üsulunun
yaxşılığına inanıb әsgәrlәrin
tәlimi üçün Firәngistandan müәllim
gәtirirlәr. Amma o biri tәrәfdәn
firәnglәrin nazirliyi idarәetmә elmini inkar
edirlәr. Bunlar nazirliyi idarәetmә elmini әsgәri
tәlimdәn dә әhәmiyyәtsiz sayır
vә belә xәyal edirlәr ki, şәhәr
idarәsi gәrәk tatarların üsulu ilә olsun.
Vergini isә Çingiz kimi toplamalıdırlar. Heç bir
ölkәdә heç bir padşah İran şahı
qәdәr hökm sadir elәmir. Nә üçün?
Ona görә ki, idarә dәstgahı yoxdur.
İranda hәr hansı bir rütbәni
vә vәzifәni әlә keçirmәk
üçün heç bir şәrt lazım deyil.
Heç kәs bilmir ki, İran dövlәti öz
qulluqçusundan nә kimi hünәr tәlәb edir.
İran әhalisi Firәngistan millәtlәrindәn daha
qabiliyyәtlidir vә hәr hansı bir elmi
öyrәnmәk istedadına malikdir. Lakin rütbә
vә mәqam, bacarıq vә istedad üzrә
bölüşdürülmәdiyinә görә onlar
öz istedadlarını nә yolla vә hansı elm
sahәsindә işlәtmәli olduqlarını
bilmirlәr. Onların elm tәhsili üçün
tәşviq edilmәsinә әsla fikir verilmir. Bu
böyük eybi aradan qaldırmaq üçün
darülfünun tәsis etmәk kifayət deyil.
Әvvәlcә rütbә vә mәqam әlә
gәtirmәk şәrtlәri müәyyәnlәşdirilmәlidir.
Yәni qanun verilib müәyyәn edilmәlidir ki, bir
kәsin filan ali rütbәyә vә
dәrәcәyә yüksәlmәsi üçün
filan qәdәr elmә malik olması şәrtdir, yoxsa
heç vәch ilә mümkün deyil. Şöhrәt
mәrifәtә görә olmalıdır. Bu qanunu onca
il icra etsәlәr görәrlәr ki, bu müddәt
әrzindә xaki-paki-İranda nә qәdәr
bacarıqlı alimlәr, ağıl sahiblәri vә
işbilәn şәxslәr meydana çıxar. Ona
görә ki, hamı yüksәk mәqama nail olmağa
vә pul qazanmağa can atar, hamı istәyәr ki, onun
mәvacibi ondursa, әlli olsun, aşağı
vәzifәdәdirsә, yuxarı mәqama
yüksәlsin. Әgәr bütün rütbә
vә dәrәcәlәr savad vә bilikdәn
asılı olsa, bizim dövlәt xadimlәrinin elmi
sәviyyәsi, hәr hansı zümrәdәn
olur-olsun, xariquladә sürәtlә tәrәqqi
edәcәkdir. Lakin indiki vәziyyәtdә mәnim
fәrasәtli bir oğlum olduğu halda, nә o tәhsil
fikrindәdir, nә dә mәn onu bu işә
hәvәslәndirirәm. Ona görә ki, sәrtip
olmaq üçün elm lazım deyil, min tümәn pul
lazımdır. Filan şәhәrin hakimi olmaq
istәsәn onu da on mim tümәn
rüşvәtlә yerbәyer etmәk olar. Kimin bu pula
gücü çatsa mәqsәdinә nail olar, әks tәqdirdә
mümkün deyil. Bütün bunlar o qәdәr dә
tәәccüblü nәzәrә
gәlmәmәlidir. Tәәccüblü
burasıdır ki, bu vәziyyәtimizlә istәyirik
Parisdә sәfirimiz dә olsun, hәm dә
Firәngistanın işlәrindә bizim dә
barmağımız olsun.
Xülasә, İranda qanun vermәk
asandır. Torpaqdan toplanan gәliri dә iki il
әrzindә şәksiz-şübhәsiz qırx
kürura çatdırmaq mümkündür. Amma nizam-intizam
olmaq şәrtilә. Bu şәrtlә ki, İranın
vilayәtlәrini tәk-tәk adamlara satmayaq, nizam-intizam
dәstgahı ilә idarә edәk.
Bir ingilis mütәfәkkiri öz
padşahına yazır: Әgәr işdir, sәnә
ehtiyac üz versә, şahlığın tәmәlini
sat, amma, mәbada hökumәti vә vilayәti satma,
çünki tәcrübә göstәrmişdir ki,
bunun aqibәti yaxşı olmur.
Lakin ingilis mütәfәkkiri burada
yanılmışdır. Min ildir ki, İran dövlәti
hökumәt vә vilayәt satmağı
özünә peşә etmişdir. Allaha şükür,
heç aqibәti dә pis olmamışdır.
Әlqәrәz, sizә çox
başağrısı verdim. Mәn heç vaxt bu
qәdәr uzunçuluq etmәmişdim. Marsel
şәhәrindә bir neçә nәfәr yeni
әrәsәyә gәlmiş iranlı var.
Özlәrini alim vә mütәfәkkir hesab
edirlәr. İşsizlikdәn hәr gecә bu kimi
söhbәtlәr vә mübahisәlәrlә
mәşğul oluruq. Mәnim mövqeyim vә
qәnaәtim onların mövqe vә
qәnaәtindәn fәrqlәnir. Elә buna
görә dә boş-boş danışmağa adәt
elәmişik.
Hacı Möhsün ağa dedi:
“Cәnab xan, doğrudan da, bu haqda siz
üç gecә-gündüz danışsanız da
mәn qulaq asmağa hazıram. Hәqiqәtәn
çox xoş keçdi.”
Xülasә, çay içәndәn
sonra saat yeddiyә çatmışdı. Xudahafiz deyib
dağılışdıq. Yolda Rza xana
minnәtdarlığımızı bildirib dedim:
“Xan, hәqiqәtәn gözәl
danışdınız. Bizim Hacı Möhsün
ağanın da rәyinә görә İranda qanun
işә salmaq arzusu çәtin baş tutar, belә bir
işi yoluna sala bilmәzlәr.”
Rza xan dedi:
“Ay baba, bunların hamısı
bәhanәdir. Bu qanun üçün, doğrudur,
çoxlu qanlar axıdılmışdır. Ona görә
ki, gahdan rәiyyәt qanundan qorxmuşdur, bәzәn
dә ruhani başçılarımız qanunu rәdd
etmiş, bir zaman da şahlar qanunu öz
istiqlaliyyәtlәrinin әleyhinә bilib onunla
ziddiyyәtә başlamışlar.
Bu gün İranda belә bir mülahizә
artıq sübuta çatmışdır ki,
mәşrutә qanunu ilә sәltәnәt vә
şahın istiqlaliyyәti barbar üsulu ilә
şahlıq etmәkdәn min qat parlaq, şanlı vә
şövkәtlidir. Tәbәәlәr dә bu
hәqiqәti yaxşı dәrk etmişlәr ki,
onların rifah halı, dövlәti vә sәrvәti
qanun dәstgahına bağlıdır. Din xadimlәri bunun
әksinә mövqe tutsalar, xalqın arasında bәdnam
olarlar, adları inadcılların vә
özbaşınaların sırasında
çәkilәr. Bir neçә insafsız xain
vәzirdәn başqa heç kәs hamının sevdiyi
mәşrutә qanununun әleyhinә deyil. Bu
vәzirlәr dә qanun icrayә qoyulan tәqdirdә
özbaşınalıqlarını vә rәiyyәti
çapmaq ixtiyarını itirib zәrәrә
düçar olduqlarına görә müxalifәt
edirlәr. Bunların hamısı bәhanә qondarmaq
vә ortalığa daş dığırlatmaqdır.
Mәsәlәni çәtin göstәrirlәr ki,
xalqı qorxutsunlar, bununla da onların rәğbәtini
zәiflәtsinlәr vә öz xüsusi mәnafelәrini
qorumuş olsunlar.
Mәnim nәzәrimcә İranda qanunun
icrası gedib әttar dükanından gәzәngәbin
almaq qәdәr asandır. Çörәk bişmiş
vә paltar tikilmişdir. İstәyirsәn get sabah
İngiltәrә qanun kitablarını gәtirib
tәrcümә elә. Qanunverici dәsgahı icra
orqanlarından ayırıb, onu işә sal. Yazılan
qanuna gәrәk hamıdan әvvәl qanun yazanlar
özlәri vә onların övladları itaәt
etsinlәr, ondan sonra bütün tәbәәlәr
ona tabe olacaqlar. Bizim vәzirlәr vә hakimlәr
isә istәyirlәr hökmü özlәri
versinlәr, fәrraşbaşıları hәmin
hökmü yerinә yetirsinlәr. Әlbәttә,
belә olduqda iş çәtinlәşir.”
Elә buradaca iki yolun ayrıcına
çatıb xudahafizlәşәrәk ayrıldıq.
İki hәftәdәn sonra Haciyә
xanım mәnә dedi:
“Mirzә Yusif, Tantaya get, filan-filan
şәxslәrdәn tәlәblәrimizi toplamaq
vaxtı gәlib çatmışdır. Onların
hamısını topla, әgәr üzr gәtirib
desәlәr ki, pambığı hәlә
satmamışıq, orada qal, malları sat, daha tәzә
müamilә elәmә. Belә görünür ki,
İbrahim bu tezliklә tamamilә toxdamayacaq, işlәrini
yerbәyer elәmәk iqtidarında olmayacaq.”
Dedim:
“Gözüm üstә.”
Yol tәdarükünü gördüm.
Gәlib İbrahim bәyi bağrıma basıb
öpdüm. Haciyә xanımdan xahiş elәdim ki,
bәyin әhvalından mәni xәbәrsiz
qoymasın. Mәhbubәyә dә tәskinlik verib,
mәqsәdә doğru yola düşdüm.
Getdiyim gündәn qayıdanәdәk
düz dörd ay yarım oldu. Çünki Haciyә
xanımın buyuruğuna görә pambıq
satışına kimi orada qalmalı idim. Pambıq mәhsulu
yaxşı idi. Lakin müştәri vaxtında
gәlmәdi. Ona görә dә bәzisindәn pul aldım,
bәzisindәn sәnәd alıb müamilәni
tәzәlәdim, gәtirib nәqd pulu vә
sәnәdlәri Haciyә xanıma verdim. İbrahim
bәyin yanına getdim.
Gördüm hәmәn aşdır,
hәmәn kasa. Sifәtinin rәngi, vәziyyәti
gedәn baş olduğu kimi idi. İrәli gedib әl
verdim. Mәni ağlamaq tutdu. Lakin özümü saxlayıb
zarafata başladım. Dedim:
“Mәhbubә xanım, bәy yenә
dә deyәsәn bu әhvalı ilә öz
hәsb-halında bu beyti oxuyur:
Sәn tәbibanә gәlib halımı
sorsan, ey gül,
Vermәrәm xәstәliyin
lәzzәtin alәmlәrә mәn.
Mәhbubә dedi:
“Әmican, kaş siz deyәn olaydı, amma
elә deyil.
Әbәs yerә demişlәr:
könüldәn könülә yol var.
Mәnim könlüm qan oldu, o olmadı
xәbәrdar.
Bu beş-altı ayın әrzindә
әgәr gözünün ucu ilә mәnә
tәrәf baxıb lütfkarlıq etsə idi, mәnim
dünya vә axirәtimә kifayәt edәrdi.
Heç o bilmir ki, başının üstündә
mәn dayanmışam, ya bibi, ya Sәkinә xanım.
Yaxud burada bir adam var, ya yox. "Ya hәqq, ya
mәdәd!"dәn başqa ağzından bir söz
çıxmır.”
Dedim:
“Mәhbubә xanım, gәl bir iş
gör!”
“Nә iş görüm?” -- dedi.
Dedim:
“Sәnin sәsinin ruhun qidası olmasına
söz ola bilmәz. Bir gün udu götür, bәyin
yanında çal, oxu, çünki musiqinin vә
gözәl sәsin bütün mәcazlarda xüsusi
tәsiri var. Bәlkә xәstәnin mәzacına
tәsir elәyә, onun duyğularını
hәrәkәtә gәtirә.”
Gögәl ağız, şirin dodaq, xoş
avaz
Nәğmә desә, demәsә,
doymaq olmaz.
Dedi:
“Baş üstә, bü şәrtlә
ki bibi olmasın.”
Dedim:
“Әlbәttә bir gün hamama, ya
başqa yerә gedәr, bir sınayaq görәk
tәsir edәr, ya yox.”
Dedi:
“Sәkinә xәbәr verәr.”
Dedim:
“Mәn tapşıraram, xәbәr vermәz.”
Dedi:
“Çox gözәl, hәr vaxt bibi bir
yerә getsә, mәn hazıram, hәm oxuyam, hәm
dә pianino çalam. Tar, kanon, santur da çalaram.
Hәtta oynayıb tәlxәklik dә edәrәm.
Pәncәrәdәn tullanmaq lazım gәlәrsә, onu da
edәrәm, tәki onun sağalmasına fayda elәsin.
Mәn әlimdәn gәlәni
әsirgәmәrәm.”
Bir neçә gün keçdi,
günlәrim birindә Hacı Mәsud gәlib
faytonçuya dedi:
“Atları qoş!”
Mәn soruşdum:
“Nә elәyәcәksәn?”
Dedi:
“Xanım Rәsül-Hüseyni ziyarat
elәmәyә gedir.”
Gördüm bu gün fürsәt
әlә düşübdür. Fayton hazır oldu. Haciyә
xanım dedi:
“Sәkinә, gәl birlikdә gedәk,
sәn dә qardaşına dua elә, bәlkә
sәnin duan qәbul ola.”
Onlar faytona minib
getdilәr. Mәhbubә dedi:
“Hәrçәnd ki, Hacı Mәsud
demәz, amma ehtiyatlı olmaq üçün siz dә
tapşırın.”
Dedim:
“Baş üstә.”
Mәhbubә yuxarı çıxıb, ud
vә kanonu gәtirdi. İbrahim bәyin
qarşısında dayanıb dedi:
“Mәnim ağam vә sevgilim! Özün
bilirsәn ki, sәnin kәnizin o hәyasızlardan deyil
ki, hüzurunda gülümsәmәyә cәsarәt
elәsin. Qalsın ki, musiqi alәtini әlinә
açıb çalsın, huzurunda sәsini ucaltsın.
Nә elәyim, mübarәk vücudunun
sәlamәtliyi vә sağalması üçün
mәcburam. Mәnim sәrvәrim, doqquz ay idi ki, intizar
çәkib mübarәk qәdәmlәrini
gözlәyirdim. Sәnin
fәraqında yemәk-içmәyi, yuxunu
özümә haram elәdim. İndi hicranın zülmәt
gecәsi vüsal sәhәrinә çatdıqda
fәraqında olduğundan daha pis günümü
qaraltdın. Sәn mәnim işıqlı
gündüzümü qaranlıq gecәyә
çevirdin....”
Mәhbubә bu sayaq danışıb,
göz yaşlarını leysan buludundan axan yağış
kimi axıdırdı. O, udu
götürüb dәrdli könlünün
dәrinliklәrindәn bir ah çәkdi, sonra
oxumağa başladı:
Nә vәslinә mәndә taqәt,
nә hicrinә mәndә tәvan,
Vәslin bәla, hicrin bәla, gәlsin
mәnә sәnin qadan.
Bunu oxuyub, İbrahim bәyin başına
dolandı, ayaqlarından bir qәdәr aşağıda
oturdu. Fәqәt nә oturmaq, dodaqları tufana mәruz
qalmış gül yarpağı kimi әsirdi,
әllәri iradәsinә tabe deyildi,
öz-özünә tәrpәnirdi, bütün
әzası söyüd yarpağı kimi titrәyirdi.
Sifәti sap-sarı olmuşdu. Eşq günәşinin
hәrarәtindәn üzü qızıl gül kimi
solmuşdu. Ağlaya-ağlaya taqәtsiz bir halda udu
götürüb: "mәnim sevdiyim, mәnim ağam"
-- deyә sәsini ucaltdı vә bu qәzәli
oxumağa başladı:
Xilafi-rәyim ilә, ey fәlәk,
mәdar etdin.
Mәni gül istәr ikәn
mübtәlayi-xar etdin.
Müruri-ömrdә bir dönmәdin muradim
ilә,
Dönә-dönә mәnә zülm
etmәyi şüar etdin,
Әhanәtimdә nәdir,
bilmәzәm, muradin kim,
Әzizi-alәm ikәn xaru xakisar etdin.
Ümidvar idim әvvәl ki, bir nişat
görüm,
Binayi-möhnәtimi şimdi üstüvar
etdin.
Cәfalar ilә qılıb çak
pәrdeyi-sәbrim,
Nihan olan qәmimi xәlqә aşikar etdin.
Mәhbubә bu türki qәzәli
yanıqlı oxuyurdu. Mәn özüm dә bilirәm ki,
zövqsüz, qoca vә ayaqdan düşmüş bir adamam.
Amma bununla belә onun yanıqlı, şurәgәtirәn
sәsi bütün varlığıma tәsir
bağışlamışdı. Çox
çәtinliklә özümü әlә alıb,
huşumu itirmәkdәn yaxamı qurtardım.
Lakin İbrahim bәy mәzlum-mәzlum
baxırdı, nә tәrpәnir, nә dә
hәrәkәt edirdi. Bu ona ağlar gözlә
baxırdı, o bunu sakitlik vә heyranlıqla seyr edirdi.
Mәn papağımı başımdan götürüb
yerә vurdum, hönkür-hönkür ağladım.
Hacı Mәsud gәldi görsün nә
xәbәrdir. Gördü Mәhbubә ud çalır.
Çaşıb qaldı. Sonra Mәhbubә ud
çala-çala bir tәsnif oxudu. Mәn bu tәsnifi
eşidәn kimi elә mütәәssir oldum ki,
ürәyim şiddәtlә çırpınmağa
başladı:
Ayağından öpmәk qismәtim olsa,
Sәhldir hәm başdan keçmәk,
hәm candan.
Vüsalın qәdrini nә bilsin ol kim,
Nә hicran çәkmişdir, nә
dәrdi-hicran.
Mәnim mәslәkimdә diri odur ki,
Dost yolunda etmiş canını qurban.
Vay o adamların halına ki, bu әvalimi seyr
etmiş, eşqin bәlasına mübtәla olmuşlar.
Belә adamlar Mәhbubәnin vәziyyәtini
gözlәri qarşısında canlandırsalar, onun eşq
alәmini dәrk edib, bu yazıq, möhnәtlәrә
düçar olmuş, bәlalar çәkmiş
qızın dәrdinә şәrik olar, onun
әhvalına göz yaşları axıdarlar.
Xülasә, çalıb ağlamaqla
aşiqi-mәcnun bir qәdәr sakitlәşdi,
dәrdli könlünü nalә vә fәryadla
boşaltdı. Mәn durub getdim.
Poçtalyon üç-dörd mәktub
gәtirdi. Onların birinin zәrfi üstündә
İran markası var idi. Möhürünü nәzәrdәn
keçirdim. "Hәsәn" yazılmışdı.
Mәlum oldu ki, kirmanlı Mәşәdi
Hәsәndәndir. Mәktubu açıb oxudum,
mәzmunu belә idi:
"Tehrandan Misrә. İbrahim bәy
cәnablarının hüzuruna müşәrrәf
olacaq.
Qurbanın olum, cәnabınızın
tәşrif aparmasından on bir ay keçir. Hәrçәnd
ki, sizә vәdә vermişdim hәr ay Tehranın
әhvalatını sizә yazıb göndәrәm.
Lakin belә qayda var ki, müsafirin dalınca mәktub yazıb
göndәrmәzlәr. Gәrәk
әvvәlcә müsafir mәktub yazsın.
İndiyәdәk o alicәnab tәrәfindәn
heç bir mәktub almamışam. Mәnim nigarançılığım
vә iztirabım artdı. İstida edirәm hәrdәn
mübarәk vücudunuzun sәlamәtliyindәn
yazasınız vә mәnim ixlas vә iradәtimi
artırasınız.
Elә bir hadisә üz vermәmişdir
ki, onu yazmaqla sizin başınızı ağrıdım.
Fәqәt deyilmәli mәtlәb varsa o da bundan
ibarәtdir ki, neçә gün qabaq Şuştәr,
Hәmәdan vә s. yerlәrin
әsari-әtiqәsinin kәşfi imtiyazını Fransa
vәziri-muxtarı vasitәsilә Fransa şirkәtinә
verdilәr. Hәrçәnd ki, İran millәti bu kimi
hadisәlәrdәn xәbәrsizdir, lakin bu kimi
işlәrin pis nәticәsini anlayanlar qәm-qüssә
dәryasına batmışlar. Babalarımızın irs
qoyub getdiklәri vә ana vәtәnin әsrlәr boyu
bәtnindә saxlayıb iranlılar üçün qoruduğu
o hesabsız xәzinәlәri, milyonlarla qiymәti olan
şeylәri bir firәngi salavatına satdılar. Bu
xәzinәnin müqabilindә Mirzә Әlәsgәr
xan sәdr-әzәm on beş min tümәn alıb,
onun imtiyazını verdi. Dövlәtә dә bir
hissә verilmәsi vәd olunmuşdursa da, mәlumdur ki,
dövlәt tәrәfindәn nәzarәt
üçün tәyin olunmuş mәmurun ağzına
bir barmaq sürtüb işlәri tamamlayacaqlar. Amma
vәtәnin qeyrәtli şәxslәri
üçün әsari-әtiqә axtarmaq
mәqsәdilә İran torpağını qazmaq qanunlu
mәmlәkәtlәrdә insan köksünü
deşib ciyәrini çıxarmaq kimi qadağandır. Bu
imtiyazın müqabilindә Rejinin tәnbәki
imtiyazına min rәhmәt! Çünki o
müamilәdә tütün sәrf edәn hәr bir
qarı arvad fәryadını göylәrә
qaldırdı. Amma bunu heç kәs öz haqqı hesab
elәmir. Dövlәt dә öz cәhalәti
üzündәn imtiyaz verdiyinә görә bir söz
deyә bilmәzdi. Kaş o imtiyazı verib, bunu saxlaya
idilәr. Bütün düşüncәli adamlar bu
imtiyazı vermәklә İranın nә qәdәr
sәrvәti vә dövlәti bada getdiyini dәrk
edirlәr.
Nә isә, keçmişә
tәәssüf elәmәk aqil adamların işi deyil.
Tәmәnna edirәm, heç olmasa ayda bir mәktubla
mәni sevindirәsiniz. Mәn dә mәktub yazmaqda
müzayiqә etmәyәcәyәm. Cәnab Hacı
Yusif әmiyә öz ixlasımı çatdırıram.
İzzәtli günlәriniz daimi olsun. Hәqir
Hәsәn Kirmani".
Haciyә xanımın yanına gedib әrz
elәdim:
“İstambuldan üç fәqәrә
mәktub gәlib, heç birisinә cavab
yazmamışıq. Çox eyibdir. Bizә hәddindәn
artıq hörmәt elәdilәr, indi nigarandırlar,
gәrәk onlara cavab yazaq. Nә buyurursunuz? Bundan
әlavә, Tehrandan da mәktub gәlib. Bilmirәm onun
cavabında nә yazacağam.”
Buyurdu:
“İstambula yaz ki, İbrahim bәyin
әhvalı gördüyünüz kimidir. Lakin Tehrana
nә yazmalı olduğumuzu bilmirәm.”
Dedim:
“Tehrana da İbrahim bәyin dilindәn bir
şey yazıb onun imzasını vә
möhürünü qoyaram.”
Böyük xanımın yanından durub,
öz otağıma getdim. Az sonra Sәkinә xanım
gәlib dedi:
“Yusif әmi, gәl bura, sәninlә
işim var.”
Onun otağına getdim, dedi:
“Yusif әmi, bir şey
görmüşәm, iki aydır ki, heç kәsә
demәmişәm, hәtta anama da. Öz
ürәyimdә gizli saxlamışam ki, sizә
söylәyim.”
Dedim:
“İnşaallah xeyirdir.”
Dedi:
“Günlәrin birindә Mәhbubәnin
otağına getdim, onun canamazını götürüb
açdım. Canamazın arasında xırdaca bir
kisәdә türbәt, birindә mixәk, başqa
tirmә kisәdә isә yumşaq bir şey var idi .
Ondan gözәl әtir iyi gәlirdi. Elә bildim ki,
pambığı әtrә batırıb, onun
içinә qoymuşlar. Kisәnin bir bucağını
bıçaqla açıb gördüm baş
tüküdür. Tükdәn bir qәdәrini
çıxarıb baxdım. Deyirәm, o gün
qardaşımın başını qırxdılar, ola
bilsin, Mәhbubә onun tükünü yığıb
cadu elәyibdir. Mәn anama bir söz demәmişәm.
Amma әgәr cadu elәmiş olsa Mәhbubә ilә
bәrk dalaşacağam.”
Mәn soruşdum:
“Bәs kisәni neylәdin?”
Dedi:
“Tükündәn bir az götürüb
tәzәdәn kisәnin ağzını tikdim,
canamazın arasında әvvәlki yerinә qoydum.
Özü heç nә bilmir.”
Dedim:
“Mәnim iki gözümün
işığı, Mәhbubә cadugәr deyil. Bundan
әlavә, o, sәnin qardaşına bu xәstә
vәziyyәtdә nә elәyәcәk? Yәqin
onu öz canamazına qoyubdur ki, namaz vaxtı yadına
düşsün, onun şәfa tapması üçün
dua elәsin.”
Bu sözlәr Sәkinәnin ağlına
batdı, dediklәrimә inandı.
Sәkinә olduqca sadә, saf qәlbli bir
qızdır. Eşq vә sevgi alәmindәn tamamilә
xәbәrsizdir. Eşidib ki, başın tükü
ilә cadu elәyirlәr, ona görә dә
şübhәlәnib.
Dedim:
“Xanıma demә. Sәn dә öz
qardaşının canına dua elә.”
Sözün qısası, Mәhbubәnin
gördüyü işlәri qәlәmә alsaq
mәlum olar ki, onun mәhәbbәt alәmi insan
xәyalının sәrhәddindәn kәnardadır.
Axşam Mirzә Abbas vә dostlardan bir
neçәsi görüşә gәldilәr. Bir az
oyan-bu yandan söhbәt düşdü. Hacı
Möhsün ağa dedi:
“Yusif әmi, siz gedәndәn sonra
gündәliyi kim yazdı?”
“Heç kәs” -- dedim. -- “Mәn dә
bundan sonra yazmayacağam.”
Tehran vә İstambuldan gәlәn
mәktubları onlara göstәrdim. Hacı Möhsün
ağa dedi:
“Xoş xәbәrdirsә, aparım
İbrahim bәy üçün oxuyum.”
Dedim:
“Әgәr oxunmalı olsa idi, mәn
sizdәn qabaq oxuyardım.”
Әlqәrәz, bu minvalla da bir
neçә vaxt keçdi. İyirmi iki ay tamam bir ailә
kiçikdәn böyüyә qәdәr
pәrişanhal idi. Hamının günü qara idi.
Mәhbubәnin halı hamıdan bәtәr idi.
Bәdәni zәiflәmiş, әhvalı pozulmuş,
әfkarı pәrişan olmuş, bütün
dost-qonşudan әlaqәsini kәsmişdi. Hamı onu
unutmuşdu, o da hamını unudub, sanki olub-olmamalarından
xәbәrsiz idi. Canla-başla ruhsuz bir bәdәnә
oxşayan xәstәni qayğı ilә әhatә
etmişdi.
Qiyamәt günü әgәr
mәndә olsa ixtiyar,
Deyәrәm cәnnәt sizin,
mәnә kifayәtdi yar.
Mәhbubә bütün dostlarını
atıb, bircә dost ilә kifayәtlәnmişdi....
Mәhbubә ağlaya-ağlaya
pillәkanlardan aşağı düşüb, çoxdan
bәri saxladığı bir qutu papirosu götürüb,
tәlәsik gәtirdi. Birdәn pillәkanlarda
әtәyi ayağına ilişdi. Kәllәmayallaq
aşağı getdi. Papiros qutusu sındı, papiroslar
tökülüb dağıldı. Yazıq
xәcalәtindәn, utandığından qәribә
bir vәziyyәtdә yıxılıb
ağlayırdı. Yıxılmağından çox
utanırdı, mәn dedim:
“Canım, sakit olun, özünüzü
itirmәyin, özünüzü zirәklik elәyib
elә göstәrin ki, guya heç әvvәldәn
dә bu xәbәri bilmәyirdiniz.”
Papirosu alıb, İbrahim bәyә verdim.
Hәkim dedi:
“Әvvәlcә çay gәtirin.”
Mәhbubә qaçıb
çörәklә çay gәtirdi. Mәn dedim:
“Çörәyi götür.”
Dedi:
“Nәştab qarına papiros
çәkmәyin zәrәri var.”
Dedim:
“Siz burada dayanmayın, gedin әndәruna,
sәbirli olun, әl-ayağınızı itirmәyin.”
Çayı verdim İbrahim bәyә,
istәdi qaşığı götürüb
qarışdırsın, әli әsdi, gördüm
taqәtdәn düşübdür. Yaxınlaşıb
kömәk elәdim. Papirosu çәkәn kimi
öskürmә tutdu....
İbrahim bәy dedi:
“Yusif әmi, qәzetlәr qanundan nә
yazırlar? Qanun verib icraya qoymuşlar, ya yox?”
Dedim:
“Qurbanın olum, әlbәttә,
mәlumdur ki, bu haqda çox danışıblar.”
İbrahim bәy hey o tәrәf-bu
tәrәfә baxırdı. İstәyirdi bu
xәbәrin doğru olub-olmadığını
anlasın. Gecә yarıdan keçdi. Qonaqlar durub İbrahim
bәylә vidalaşdılar. O hәr birisinә
başını әymәklә cavab verdi.
Haciyә xanım gәlib oğlunu
qucaqladı, öpüb iylәdi. Onu ağlamaq tutdu.
İbrahim bәy dedi:
“Anacan, niyә ağlayırsan? Nә olub ki?”
Yazığın deyәsәn heç
nәdәn xәbәri yox idi. Mәhbubә indi
mәhcubә olmuşdu. İçәriyә
gәlә bilmirdi. Qapının layından baxırdı.
Mәlum olur ki, bu gecә öz otağında yatacaqdır.
Sәkinә xanım bütün bu
әhvalatdan xәbәrsizdi. O, şamdan sonra
yatmışdı. Mәn dә gedib öz
mәnzilimdә istirahәt elәmәyә
başladım. Haciyә xanım İbrahim bәyin
otağında yatdı.
Sәhәr tezdәn gәlib gördüm
ana-bala asta-asta söhbәt elәyirlәr. Çayla
bürüştә çörәk gәtirdilәr.
Biz dә yedik. İkindi çağı hәkim gәldi.
Әhvalını soruşub, çox şükür
elәdi. İki günün içindә elә bir
huşunu, duyğusunu itirmiş adamın necә
dәyişilib özünә gәlmәsinә
artıq dәrәcәdә heyran qalmışdı.
Hәkim Saleh әfәndi arxayınlıq verәn sözlәrlә
dedi:
“Heç nәdәn pәhriz saxlamaq
lazım deyil. Sevindirici sözlәr danışın, bir,
bәlkә dә iki hәftә evdәn
çıxmağa qoymayın.”
Bu minvalla iki-üç gün dә
keçdi. Bir gün gördüm öz әllәrinә
tәәccüblә baxıb o tәrәf-bu
tәrәfә çevirir. Әllәri qәlәm
kimi quruyub, dәrisi sümüyünә yapışmışdı.
Әtdәn iz-әsәr görünmürdü. Dedi:
“Sәkinә, kiçik aynanı gәtir
bura!”
Mәn işarә ilә Sәkinә
xanıma andırdım ki, lazım deyil. Ortalığa
söz saldım, aynanı unutdu.
İbrahim bәy papiros çәkdi,
çay istәdi, sonra dedi:
“Anacan, mәn acam.”
Xanım dedi:
“Gözümün işığı, nә
istәyirsәn?”
İbrahim bәy dedi:
“Yusif әmi, aşpazı çağır
gәlsin.”
Hacı Mәsudu göndәrdim, aşpaz
gәlib ağasının әlini öpdü, sonra dal-dala
çәkilib dayandı. İbrahim bәy üzünü
Qәnbәrә tutub dedi:
“Qәnbәr, sәdri düyüsü
varındırmı?”
Dedi:
“Bәli.”
“Bir az çilov-kabab bişir!”
“Baş üstә,” -- dedi.
“Qәnbәr, badımcan tapılar?”
“Bәli, ağa.”
“Onda bir neçә cücә al,
badımcan xuruşu da bişir.”
“Baş üstә, ağa.”
İbrahim bәy bir qәdәr
düşünüb dedi:
“Qәnbәr, küftә dә bişir.”
Qәnbәr cavab verdi:
“Baş üstә.”
Dönüb getmәk istәdi. İbrahim
bәy soruşdu:
“Tәzә balıq tapılarmı?”
“Bәli, tapmaq olar.”
“Onda bir neçә dәnә dә
tәzә kafal balığı al.”
Qәnbәr baş әyib
çıxdı. İbrahim bәy üzünü
mәnә tutub dedi:
“Yusif әmi, Qәnbәri
çağır.”
Qәnbәri, çağırdım,
gәldi. İbrahim bәy dedi:
“Qәnbәr, qatıq aşını da
yadından çıxarma.”
“Baş üstә,” -- deyә Qәnbәr
cavab verdi.
“Neçә dәnә dә qovun alarsan.”
Mәn dedim:
“Evdә qovun var, hәm dә Qәnbәr
yaxşı qovun seçә bilmәz. Özüm alaram.”
Qәnbәr istәdi getsin. İbrahim
bәy dedi:
“Qәnbәr, ehtiyat üçün bir az
çox tәdarük görәrsәn.”
“Baş üstә,” -- deyә Qәnbәr
cavab verdi.
İbrahim bәy dedi:
“Dediklәrimin hamısını yerbәyer
elә, ola bilsin qonaq gәlsin.”
Qәnbәr dedi:
“Baş üstә.”
Gördüm Haciyә xanım
gülümsünür. Mәhbubә qapının
dalında qah-qah çәkib gülürdü.
Qәnbәr tәzim elәyib getdi. Bu qәflәti şәfa
bütün dost-aşnanı sevindirdi. Әrәb,
әcәm, dostlar vә tanışlar sevinclә
gәlib gedirdilәr.
Günlәrin birindә hәkim gәlib
xәstәni müayinә elәyәndәn sonra dedi:
“Hamama getsin, ondan sonra hara istәsә
gedә bilәr. Azarı tamamilә bәrtәrәf
olmuşdur.”
Sabahı günü kalyaskanı
hazırlayıb, atlarını qoşdular. İbrahim bәy,
Mirzә Abbas, Mehdi bәy, bir dә mәn oturub yola
düşdük. Bizi görәnlәr ayağa qalxıb
hörmәt edir, sağdan-soldan hey salam vә
mәrhәba eşidilirdi. Bәy dә sağ vә sol
әli ilә onlara cavab verirdi. Bir az gәzib, evә
qayıtdıq.... Sәhәr lap tezdәn Mәhbubә
mәnim yanıma gәlib dedi:
“Әmican, ağamın
xәstәliyindә mәn nәzir demişәm ki,
yaxşı olandan sonra bazara gedib min quruş, yәni hәr
bir dilәnçiyә beş quruş paylaram, yüz
çörәk itlәrә, pişiklәrә
verәm, iki qoyun qurbanlıq kәsәm, bir ay da oruc tutam.
Özümün pulum var, sizә verirәm, zәhmәt
çәkin dediklәrimi yerinә yetirin. Başqa bir
nәzir dә demişәm, lakin onu demәyә
peşman olmuşam.”
“Nә nәzir demisәn ki, peşman
olmusan?” -- dedim.
Dedi:
“Nәzir elәmişәm ağam
sağalandan sonra bibinin hüzurunda qaval çalıb oynayam.
Amma bilmirәm nә elәyim. Deyirәm
görәsәn kәffarәsini vermәklә bu
nәziri boynumdan götürә bilәrәmmi? Bibinin
yanında oynamaqdan utanıram.”
Dedim:
“Mәnim gözümün
işığı, heyvanlara çörәk ver,
dilәnçilәrә pul payla, qurbanlıqları da
kәsdir, orucu da bir ay qışda tutarsan, qaldı oynamaq. Qonşuların
qızlarını qonaq çağırıb bir yerә
toplarsan, qaval çalıb onlarla birlikdә oynarsan. Xanım
aşağıdan sәn rәqs edәrkәn
ayaqlarının sәsini eşidәr, nәzrin qәbul
olar.”
Dedi:
“Әmican, qızları nәinki qonaq
çağırmaram, hәtta bundan sonra onlarla gәl-get
dә etmәrәm, heç birisi ilә danışmaram,
hәtta salam-әleyk dә elәmәrәm.
Bilmirsәn bu neçә vaxtda mәnim haqqımda
nәlәr danışmadılar, üzәrimә
nә kimi iftiralar atmadılar, nә kimi qeybәtlәr
elәmәdilәr? Onlar mәni o qәdәr
incidiblәr ki, tamamilә özlәrindәn soyudublar.
Xüsusilә, o Rәfiqә ağzına gәlәni
üzümә dedi.”
Dedim:
“Özün bilәrsәn, sәnin
şәxsi fikir vә qәnaәtlәrinlә mәnim
işim yoxdur.”
İbrahim bәyin yanına getdim, dedi:
“Qәzet gәtirdinmi?”
Dedim:
“Xeyr, hәlә gәtirmәyiblәr.”
Soruşdu:
“Yusif әmi, mәnim
"Sәyahәtnamәm" necә oldu?”
Dedim:
“Evdә durur.”
Dedi:
“İstambulda yarımçıq qaldı
axı.”
Dedim:
“O günәdәk әsas
mәtlәblәri yazmışam.”
Çox razı qaldı. On gün evdәn
bayıra çıxmadı. Hәkim xәstәni
müayinә elәmәyә gәldi. Çox
sevinclә dedi:
“İstәyirdim başqa hәkimlәri
dә sizә baxmağa gәtirim. Yenә dә
düşündüm şayәd razı olmayasınız.”
Mәn dedim:
“Qonağı kim qәbul elәmәz?
Onların bir stәkan qәhvәdәn başqa
zәhmәtlәri yox idi. Kim bir stәkan qәhvә
içәn qonağı istәmәz?”
Hәkim getdi, cümә günü
İbrahim bәyi müayinә etmiş bütün
hәkimlәri toplayıb gәtirdi. Hamısı
İbrahim bәyin halının yaxşılaşmasını
görüb tәәccüb elәdilәr. Şeyx Yusif
özünü onlara göstәrib bacarığına
öyünürdü. Deyirdi: mәn Şeyxül rәis
Әbu Әli Sinanın üslubu ilә mәrәzi
tapıb müәyyәnlәşdirdim. Doktor Volf dedi:
“Siz gәrәk bir neçә vaxt Maryambad
sularına gedib orada bir qәdәr istirahәt edәsiniz.
Әgәr oraya getmәk istәmirsinizsә, Setanra
vә ya İskәndәriyyәyә gedib orada bir
müddәt qalın.”
İbrahim bәy әsәbiliklә dedi:
“İskәndәrin atasının goruna!...”
Bu sözlәri qeyz ilә dediyinә
görә ingilis hәkiminin acığına gәldi.
Hәkim Saleh ingilis hәkiminin könlünü
әlә almaq üçün işarә ilә onu
başa saldı ki, bu kişinin İskәndәriyyә
adından xoşu gәlmir, onun yanında bu adın çәkilmәsini
istәmir. Hәkimlәr söhbәtdәn sonra
getdilәr.
İbrahim bәy on-onbeş gün
әrzindә dost-aşnanın cavab
görüşünә getmәk işini dә qurtardı.
Yavaş-yavaş qәdimki ticarәt vә haqq-hesab
işlәrinә başladı....
İbrahim bәylә bazara getdik. Ağa
Cәlilin dükanının qabağından
keçәrkәn bizi sәslәyib dedi:
“İbrahim bәy, buyurun!”
Rәsmi tәarüflәr vә
xoş-beşdәn sonra gülә-gülә dedi:
“Maşallah, möcüzә elәdiniz.
Çünki elә bu saat sizin burada olmağınızı
arzulayırdıq. İstәyirdik söhbәtinizdәn
feyziyab olaq. Sәhәrdәn indiyәdәk
gülmәkdәn az qalır bağırsaqlarımız
düyün düşsün.”
Bәy soruşdu:
“Nә kimi söhbәt idi ki, mәnim
olmağımı arzulayırdınız?”
Ağa Cәlil dedi:
“Bir neçә әtiacı adamlardan da var
idi, onlar tez әkilib getdilәr. Bu hörmәtli qonaq
Mәkkәdәn gәlәnlәrdәndir.
İstәyirdim başına gәlәn qәzavü
qәdәri sizә dә danışsın, siz dә bu
feyzdәn mәhrum qalmayasınız.”
Sonra üzünü tәzә
sәfәrdәn gәlmiş qonağına tutub dedi:
“Mәn ölüm, bәy üçün
dә әhvalatı nağıl elә.”
Qonaq boyun qaçırıb dedi:
“Canım, siz allah, mәnim yaxamdan әl
çәkin!”
Ağa Cәlil tәkid elәdi:
“Sәn mәnim canım, bәy bu kimi
әhvalatları eşitmәyә çox
rәğbәt göstәrir, başına gәlәnlәri
artırıb-әksiltmәdәn әvvәldәn
axıradәk danış.”
Qonaq dedi:
“Qardaş, mәni buraxmayacaqsan?”
Ağa Cәlil dedi:
“Yox, sәn ölәsәn, gәrәk
hamısını deyәsәn, bәy eşitsin.”
Qonaq başına gәlәnlәri
belә söylәdi:
“Yәzddә nanәciblәrdәn bir
neçә nәfәr vardır. Hәr gün bir
yerә toplaşırlar. Onların bәzisinin
mәnimlә dostluğu var idi. O qәdәr başımı
apardılar ki, mәni dә cәmiyyәtlәrinә
daxil elәdilәr. Hәr gün
Cәmali-Mübarәkdәn bollu tәriflәr
söylәyir, onun haqqında qәribә
hadisәlәr vә әfsanәlәr
danışırdılar. Nәhayәt, mәni dә,
Cәmali-Mübarәki görmәmiş onun müridi,
bәlkә dә vәfalı qulu elәdilәr.
Bir kiçik qardaşım var idi. Onların
qurqusu ilә onu dükanda qoyub, ziyarәtә gedәn
Hacılarla Mәkkәyә getmәk adı ilә
Әkәyә doğru yola düşdüm.
Vәsfә gәlmәz bir zövq-şövq ilә,
hәdsiz ixlasla Odessa yolu ilә İstambula, İstambuldan
Yafәyә, oradan da Әkәyә gәlib çatdım.
Hәmşәhәrlәrimdәn dә bir
neçә nәfәrini orada gördüm. Onlardan biri
Yәzddә mәnim qonşum idi. Orada qalıb xırdavat
dükanı açmışdı. Ona tanışlıq
verdim. Әvvәlcә mәni tanımadı. Sonra
özümün vә onun evinin ünvanını,
adımı söylәdim. Mәni tanıdı....
Mәn hәr gün onun dükanına gedib
yalvarır, xahiş-iltimasımı artırırdım.
Nәhayәt, neçә gündәn sonra dedi:
“Get paltarlarını dәyiş, tәmiz,
pakizә geyin, özünә әtir vur. Bu gün
Cәmali-Mübarәkin ziyarәti
şәrәfinә nail olacaqsan.”
Mәn dә hamama getdim, başa, saqqala maya
qoydum, tәslim vә itaәt paltarı geydim.
Ürәyim döyünür, bәdәnim titrәyirdi.
Hәdsiz zövq-şövqlә getdik. Qapıçı
bizi hörmәtlә qarşılayıb yuxarı
apardı. Pәrdәdar pәrdәni qaldırdı.
Dostum astananı öpdü. Mәn dә onun kimi elәdim.
Әdәblә daxil olub sәcdә elәdik, zәlil
bәndә kimi dayanıb durduq. Az sonra yavaş-yavaş
irәli gedib diz çökdük. Ağanın dizini
öpdük, dalı-dalı çәkilib, yenә dә
qapının yanında әdәblә әllәrimizi
döşümüzün üstünә qoyub dayandıq.
Bizdәn әvvәl dә neçә nәfәrә
buraya gәlmәk icazәsi verilmişdi. Onların da
hamısı әllәrini döşü üstә qoyub
gözlәrini yerә dikmiş, cansız bir heykәl kimi
kәmali tәvazö vә әdәblә quruyub qalmışdılar.
Doğrusu, mәn dә vahimәmin
şiddәtindәn başımı qaldırıb
baxmağa cәsarәt elәmirdim. Bu minvalla bir saat
keçdi. Әrәbcә bu sözlәri yoldaşıma
dedi ki, mәnә farsca tәrcümә elәsin:
“Bizi ziyarәt elәmәk üçün
yolda çәkdiyin zәhmәtlәr vә
mәşәqqәtlәr dәrgahımızda
qәbul olunmuş, bizi razı salmışdır. Bundan sonra
astanamızın xüsusi adamları cәrgәsindә
olacaqsınız.” -- Sonra әlavә elәdi: -- “Onun ziyarәtә
gәlmәsi iki yüz adamın dәniz
fırtınasında qәrq olmaqdan xilas olmasına
sәbәb oldu. Әgәr o, gәmidә olmasa idi,
gәmi sınacaq, bütün sәrnişinlәr
dәnizin tәkinә batıb mәhv olacaq idilәr.
Lakin o, bizә tәrәf gәlmәk әzmindә
olduğuna görә gәmini intihasız dәnizin
girdabından qurtardıq.”
Bu vaxt, gözaltı, danışan
şәxsә tәrәf baxdım. Gördüm
dәrviş qılıqlı, çaxır küpü kimi
kök bir adamdır. Lakin onun sözlәri mәnim
etiqadımı vә ixlasımı bir qәdәr dә
artırdı. Çünki, doğrudan da, dәnizdә
fırtına başlayıb qorxunc tәlatümә rast
gәldiyimizә görә tamamilә
hәyatımızdan naümid olmuşduq. Mәn
gәmidә sidq ilә Cәmali-Mübarәkә pәnah
aparıb arxalanmışdım. İndi onun bu
sözlәrini möcüzә vә xariqüladә bir
hadisә sanırdım. İnamım daha da artdı.
İxtiyarsız olaraq gözlәrim yaşardı,
ağladım. Sakit olandan sonra hüzurundan
mürәxxәs olmaq icazәsi alıb, yenә dә
sәcdә elәdik, dal-dalı çәkilib qapıdan
çıxdıq. Adamları bizi başqa otağa aparıb
çoxlu mәhәbbәt göstәrib, mehribanlıq
etdilәr, qәhvә gәtirdilәr, içdik.
Mәn tamamilә şübhәdәn xilas oldum.
İnamım birә yüz artdı.
Neçә gündәn sonra yenә
dә hәmşәhәrlimin yanına gedib ona
yalvardım ki, mәni Cәmali-Mübarәkin yanına
tez-tez aparsın. Çünki onu görmәk
lәzzәti mәni elә sәrxoş elәmişdi
ki, hәtta can vermәk әzabı belә onun dadını
damağımdan apara bilmәzdi, hәmşәhәrlim
dedi:
“Gәrәk qapıçıya,
pәrdәdara özünәlayiq töhfә,
hәdiyyә aparasan.”
Dedim:
“Mәnim gözüm üstә.”
Xülasә, hәr ikisinin haqqını
verib, görüşә nail olduq. Әvvәlki kimi
hörmәt mәrasimini yerinә yetirib qayıtdıq.
Bir ay bu minvalla hәr neçә
gündәn bir hәmşәhәrlimlә birlikdә
Cәmali-Mübarәkin görüşünә gedirdik.
Yavaş-yavaş mәn özüm dә dәrgahın
mәhrәm adamlarından oldum. Daha ora getmәk
üçün yoldaşa ehtiyacım olmadı. Ziyarәt
elәmәk şövqü başıma vuranda özüm
tәk gedib qayıdırdım.
Günlәrin birindә yenә dә
ziyarәt şövqü sәbr vә qәrarımı
әlimdәn aldı. Gedib astanasını öpmәk
istәdim. Nә qapıçı var idi, nә
pәrdәdar. Cәsarәtlә otağa daxil oldum.
Gördüm Cәmali-Mübarәk, çuvala girmiş
ayı kimi, arxası üstә uzanıb, ayaqlarını da
qaldırıb divara söykәyibdir. Yaxın adamlarından
biri dә onun yanında oturub deyir:
“Heç belә bir eşşәk olmaz.”
Cәmali-Mübarәk dә
qәhqәhә ilә gülürdü. Laübali bir
vәziyyәtdә, lotu-potulardan da
görünmәyәn bir әdәbsizliklә
başları ixtilata vә söhbәtә
qarışmışdı. Birdәn gözlәri
mәnә sataşan kimi vird oxumağa, ho-ho
elәmәyә başladılar. Dostu tez yerindәn
qalxıb, qarşısında boynunu әydi, hirsli-hirsli
mәnә tәrәf baxmağa başladı. Qorxumdan
rәng-rufum qaçdı, bәdәnimә
titrәtmә düşdü. Tez otaqdan çıxıb,
hәmşәhәrlimin dükanına gәldim. Lakin
gördüyüm "Öküzün başı"
barәsindә bir işarә belә vurmadım. Bu
hadisәdәn üç gün keçdi.
Üçüncü gün hәmşәhәrlim
gәlib dedi:
“Sәn mәnsiz hәzrәtin hüzuruna
getmişdin?”
“Bәli,” -- dedim.
Dedi:
“Bәs sәn eşitmәmisәn ki:
"peyğәmbәrin evinә ondan izn almamış
daxil olmayın?" Bu nә әdәbsizlikdir,
elәmisәn? Hәzrәt bilib ki, o gördüyün
vәziyyәtdәn sәnin ürәyindә
şәkk-şübhә әmәlә gәlibdir.
İndi sәnә hәd vurmaq vacib olubdur. Ola bilsin sabah ya
biri gün müridlәr gәlib sәnә hәd
vursunlar. Lakin mәn sәninlә
hәmşәhәrliyәm, sәn mәnim qonşum
vә dostumsan. Demәli, mәnim boynumda sәnin
üç böyük haqqın var. Mәn razı olmaram ki,
mәnim gözümün qabağında sәnә
hәd vursunlar. Mәslәhәt budur ki,
mürtәdliyin birinci addımından tövbә
elәyәsәn, hәm dә bu vilayәtdәn
çıxıb gedәsәn. Әgәr sabaha kimi burada
qalsan, şübhәsiz, sәni tutacaq vә hәd
vuracaqlar. Yaxşısı budur ki, mәn sәnin
üçün bir araba kirә elәyim, sәni
Yafәyә aparsın. Neçә gün Beyrutda qalarsan,
mәn sәnin şeylәrini oraya
göndәrәrәm, әgәr nәqd pulun varsa
burada qoy, çünki yolda әlindәn alarlar.”
Bu sözlәri elә ürәk
yanğısı ilә, gözlәri yaşarmış
bir vәziyyәtdә deyirdi ki, guya mәnim halıma
yanır vә ağlamaq istәyir. Bir üzdәn dә
gözlәrinin yaşını silirdi.
Mәn onun bütün sözlәrinә
inandım. Neçә dәnә ağ mәcidi, bir
dә otuz bir dәnә fransız lirәsi varım idi,
hamısını ona verdim. Bir neçә ağ mәcidi
ilә üç fransız lirәsini mәnә
qaytardı. İyirmi sәkkiz fransız lirәsi, Odessada
yeddi manata aldığım bir çamadan, vә
bütün paltarlarım, arxalığım, üç
dәst tәzә mahud pencәk-şalvarım,
neçә dәst alt paltarım, köynәyim,
tәzә mahud sәrdarım, әbam,
qәlәmdanım vә çay dәstgahım onun
yanında qaldı. Bir köhnә yorğanla әba, bir az
qәnd-çay, çörәk götürüb
kirayә götürdüyü bir atlı araba ilә
Yafәyә tәrәf yola düşdüm. Bir lirә
çıxarıb arabaçıya verdim. Kәsirini
aldım. Arabaçıya tapşırmışdı ki,
mәni Yafәyә çatdırsın, o da öz borcunu
yerinә yetirdi. Oradan getdim Beyruta. Beyrutda şeylәri
ünvanına göndәrәcәyi adamın yanına
gedib dedim:
“Mәnim bir әmanәtim var, sizin
ünvanınıza gәlәcәkdir.”
Dedi:
“Çox gözәl, nә vaxt
gәlsә sizә xәbәr verәrәm.”
Bu söhbәtdәn iki hәftә
keçdi. Şeylәrdәn heç bir xәbәr
gәlmәdi. Bir mәktub yazdım. Cavab vermәdi.
Yenә dә yazdım, cavabsız qaldı. Sifariş
göndәrdim. Fayda vermәdi. Nәhayәt,
tәngә gәlib, ağzıma gәlәn
yaman-yoğuzu bir kağızda yazıb poçt ilә
göndәrdim. Nәhayәt, poçt vasitәsilә
aşağıdakı mәzmunda bir mәktub aldım:
"Sәn gedәndәn sonra mәni tutmaq
istәdilәr. Dükanı bağladım,
müqәddәs astanaya dәxil düşdüm.
Üç gün-üç gecә yalvarıb yaxardım,
aramsız ağlayıb sızladım. Nәhayәt,
mәrhәmәt nәsimi başımın
üzәrindә әsmәyә başladı.
Tәqsirimdәn keçdi. Amma sәnin şeylәrini
mürtәd olduğuna görә mәndәn alıb,
canıma aman verdi. Şeylәrini möminlәrә
vә müstәhәqlәrә payladılar. Mәn
yazığa sizinlә dostluq elәdiyimә görә
nә qәdәr xәsarәt dәydi. Mәni
töhmәtlәndirdilәr. Bütün bu zәrәr vә
rütbәmin aşağı düşmәsinә siz
bais oldunuz. Bununla belә, sizdәn xәcalәt
çәkirәm. Bütün tәqsir
özünüzdәdir ki, izn almamış o
hәzrәtin xәlvәtinә daxil olmusunuz. Bunlar sizin
ayaquzunluğunuzun sәmәrәsidir".
Cavabında qәlәmә nә gәldi
yazdım, heç bir şeydәn müzayiqә
elәmәdim. Yaxşı ki, saatımla qәlәm
yanımda idi. Bunları sataram, İstambula kimi kifayәt
elәr. Orada bir tanışım var, ondan borc alıb Yәzdә
qayıdacağam. Gedib orada deyәcәyәm ki,
Mәkkәyә getmәdim. Әkәyә getdim. Bu
dinsiz, mәzhәbsiz lotuların cәmiyyәtini elә
rüsvay elәyim, bu yolunu azmış binamusların namusunu
elә bada verim ki, özlәri
әhsәn desinlәr,
daha bundan sonra heç kәsi aldada bilmәsinlәr.
Özlәrini iyrәnc bir adla adlandıran bu
rәzil tayfa ilә Ağa Cәlil hәmişә
vuruşub mübahisә vә münaqişә
etdiyinә görә zarafat vә mәsxәrә
ilә onların könlündәkilәri
özlәrinә qaytarır. Mәn dә bu hadisәni
ona söylәdim ki, hәr yerdә yayılsın. İndi
dә mәni tutub onun-bunun yanına aparıb deyir ki,
başına gәlәnlәri danış.
Nә isә, bir qәdәr
gәzdikdәn sonra evә qayıdıb nahar yedik, Hacı
... Tәbrizinin adamı bir mәktub gәtirdi.
Yazmışdı ki, xoşsöhbәt qonağımız
Mirzә Rza xan Mazәndәrani Marseldәn gәlibdir.
Bundan qabaq da gәlmişdi. Onu Yusif әmi görüb, amma
siz görmәmisiniz. Sizin zövqünüzә uyğun
söhbәt elәyir. Gecә tәşrif gәtirin,
şam yeyib, söhbәt elәyәk, hәm dә
Mirzә Rza xanın sizin әfkarınıza uyğun,
mәlahәtdәn xali olmayan sözlәrinә qulaq
asaq.
Gecә qonaq getdik. Bizdәn başqa bir
neçә nәfәr dә var idi. Hacı ...
İbrahim bәyi qonaqlara tәqdim elәdi. Rәsmi
tәarüflәrdәn sonra bu kimi mәclislәrә
mәxsus söhbәtlәr başlandı.
Mollanümaların kәlәkbazlığından,
ölkәdәki hәrc-mәrclikdәn, hakimlәrin
zülmündәn, rüşvәtxor axundların nalayiq
hәrәkәtlәrindәn vә sairәdәn
danışıldı. Mәlum adәtә görә
söhbәt uzandı, söz bazarı rövnәqlәndi.
Nәhayәt, Rza xan dedi:
“Mәnim әzizim, bütün bu
saydığınız qәbahәtlәrin tәqsiri
millәtin öz öhdәsindәdir; çünki
millәt öz şәxsi hüququnu әlә
gәtirmәk istәmir, dәvә kimi tikan yeyir, yük
daşıyır, hәr bir zәhmәtә vә
mәşәqqәtә dözür, hәr cür
zülmә, tәcavüzә boyun әyir.
Әlbәttә, belә olduqda hәr kәs olsa
onların çiynindә oturacaq. Dünyanın bütün
ölkәlәrindә keçmiş zamanlarda
vәziyyәt belә idi. Elә bu әsrin
özünü götürәk. Tarixi
unutmamışsınızsa Fironların "Mәn ulu
allaham" demәsini Bәni-İsraili qul kimi alıb
satmalarını, onları әn ağır
şәraitdә bәşәrin qüdrәtindәn
kәnar işlәri görmәyә vadar
etmәlәrini bilirsiniz....
Fransa inqilabının
başlanğıcında mәşhur siyasi xadim,
mütәfәkkir Mirabo Fransa millәtinә xitabәn
deyir:
"Fransa ölkәsinin övladları! Bilin
vә agah olun ki, yoxluq alәmindәn varlıq
dairәsinә qәdәm qoyan hәr bir
bәşәr övladı sağlam әqlin
hökmünә görә gәrәk azadlıq
nemәtindәn mükәmmәl şәkildә
faydalansın. Azadlıq iki qismdir": biri ruhani azadlıq, o
birisi cismani azadlıqdır.”
Bizim ruhani azadlığımızı
Mәsih dininin başçıları tamamilә
әlimizdәn almış, hamımızı ruhani
işlәrdә özlәrinin zәlil bәndәsinә
vә buyruqlarını sözsüz icra edәn qullarına
çevirmişlәr. Buna bizim heç cür
dәxalәt etmәk haqqımız yoxdur. Belә ki, bir
mәsәlәni cәsarәt elәyib iki
dәfә onlardan soruşa bilmәrik. Әgәr
soruşsaq, o saat tәkfir çomağını
kürәyimizin ortasına endirib, mürtәdlik
damğasını alnımıza basacaqlar. Mәhz buna
görә dә ruhani mәsәlәlәrdә din
başçılarının müti qulu olmalı vә
azadlıq nemәtindәn mәhrum qalmalıyıq.
Bizim cismani azadlığımızı
hakimlәr, yәni müstәbid zalımlar
әlimizdәn almışlar. Onlar bu beş günlük
dünyәvi hәyatda bizi tamamilә öz әmr vә
nәhylәrinә mәhkum salıb,
nәfsi-әmmarәlәrinin istәdiyi kimi bizi insan
qüdrәtindәn kәnar olan ağır yüklәri
çiynimizdә daşımağa vadar etmişlәr. Bu
sahәdә dә biz müstәbid zalımların
zәlil bәndәsi vә tam hüquqsuz qulu olaraq
hürriyyәt vә azadlıq nemәtindәn binәsib
vә mәhrumuq.
Fransa övladları! Vәtәnin әziz
oğulları! Ey mәnim ruzigarı pәrişan,
sәfil qardaşlarım! Belә olduqda biz
biçarәlәrin çarәsi nәdir? Bizim
әlimizdәn kim tutacaq? Sizin qeyrәtiniz vә
hümmәtinizә sığarmı ki, biz indiki
bәdbәxtlikdә qalaq, allahın hökmündәn
vә insaniyyәtin insafından uzaq olan bu odun
içindә yanaq? İndi ki, fürsәt var,
gәrәk dәrdimizә әlac elәyәk,
qәflәt pәrdәsini gözümüzün
qarşısından götürәk, özümüzü
әbәdi sәadәtә çatdıraq. Bizim
istәdiyimiz haqdır, bu azadlığa çıxmaq sizin
qeyrәtli hәrәkәtinizә vә
hümmәtinizә bağlıdır".
Belә nәql edirlәr ki, günlәrin
birindә müәzzin minarәnin başına
çıxıb azan verirmiş, bir arif dә minarәnin
yanında dayanmışdı. Müәzzin
allahu-әkbәr sәsini ucaldan kimi o, ayağını
yerә döyüb dedi:
“Sәnin allahın mәnim
ayağımın altındadır.”
Camaat toplaşıb onu küfr
danışdığına görә haqq vә ya nahaq
öldürdü. Bu xәbәr şәhәrin
dünyagörmüş hakiminә çatdı. O tez
atını minib minarәnin yanına gәldi vә
soruşdu:
“Arif ayağını hara döyürdü?”
O yeri göstәrdilәr. Әmr elәdi,
haman yeri qazdılar, ordan bir küp qızıl
çıxdı.
Hakim dedi:
“O biçarәni nahaq yerә
öldürdünüz. O, bunu demәk istәyirdi ki,
sәn allahı pak niyyәtlә
çağırmırsan, qızıl xatirinә
çağırırsan, o da mәnim ayağımın
altındadır.”
Bizim vәzirlәrin әhvalı eynilә
bu hekayә kimidir. Onların hәr şeyi puldur, pul.
Heç kәsdәn puldan başqa bir şey soruşmurlar,
hәtta puldan savayı ayrı bir şey anlamırlar.
Mәclisdәkilәr güldülәr.
Mәn Mirzә Abbasa işarә ilә andırdım ki,
söhbәti dәyişdirsin.
Әlqәrәz, şam yeyildi. Qonaqlar
gecәdәn dörd saat keçmiş getdilәr, biz
dә hәrәmiz öz otağımıza
çәkilib yatdıq.
Sәhәr Mәhbubә xanım gәlib
dedi:
“Yusif әmi, buyurmusan ki, nә dәrdim olsa
sizә deyim.”
Dedim:
“Bәli, genә dә deyirәm. Mәn
sәnin atan yerindәyәm. Övladın nә dәrdi
olsa dәrmanını gәrәk özgәdәn yox,
atasından istәsin. Hәr nә istәyirsәn de.”
Dedi:
“Utanıram, amma bununla belә
könlümü dәryaya vurub deyirәm ki, mәn vә
bibi iki il tamam bәyin yastığından ayrılmayıb
ağladıq. İndi sağalandan sonra üzünü
görә bilmirik, hәr gün, hәr gecә ya qonaq
gedirsiniz, ya da qonaq gәtirirsiniz.”
Dedim:
“Mәnim bu gözlәrim üstә,
gözümün işığı, mәn dә bundan
sonra sizin yanınızda qalaram. Daha nә sözün var?”
Dedi:
“Sizi demirәm, insaf elәyin, amma
özünә demәyin ki, mәn demişәm.”
Doğrudan da, insaf alәmindә
Mәhbubәnin haqqı var idi. İki illik zәhmәt,
qayğı vә ağlamağın acısını bir
saat bir yerdә oturub yemәk vә söhbәt
elәmәk Mәhbubәnin ürәyindәn
çıxarardı, onun zәhmәti vә
ağlamağının mükafatı olardı. Düz bir ay
İbrahim bәyi qonaq getmәyә, qonaq
gәtirmәyә qoymadım....
Üç ay keçdi. Günlәrin
birindә Haciyә xanım mәni çağırdı.
Hüzuruna getdim. Buyurdu:
“Yusif ağa, indi sәn İbrahim vә
Mәhbubәnin atası yerindәsәn. Özün
bilirsәn ki, rәhmәtlik Hacı vәsiyyәt
elәmişdi ki, İbrahim otuz yaşına qәdәm
qoyanacan evlәnmәsin. Sәn özün bilirsәn ki,
bu qıza nә qәdәr xәrc qoyub, onun nә
qәdәr zәhmәtlәrini çәkmişdi.
Onu İbrahim bәyә nişanlamışdı vә bu
barәdә mәnә vәsiyyәt elәmişdi.
İndi İbrahim otuz iki yaşına
çatmışdır. Hәrçәnd ki, özü
evlәnmәk fikrindә deyil, lakin özün yaxşı
bilirsәn, bu qız yemәyi, yatmağı
özünә haram elәyibdir. İbrahim bәyi
görcәk söyüd yarpağı kimi әsir, rәng-rufu
itir.
Dünәn yuxarı
çıxmışdım, gördüm kanonu
götürüb hәzin-hәzin çalır, oxuyur,
ağlayır. Bir para fars, türk şerlәri dә
oxuyurdu. Bu iki beyt yadımda qaldı:
Nalәdәndir ney kimi avazeyi-eşqim
bülәnd,
Nalә tәrkin qılmazam ney tәk
kәsilsәm bәnd-bәnd
Qıl mәdәd, ey bәxt, yoxsa kami-dil
mümkün deyil
Böylә kim, ol dilrüba bidәrddir,
mәn dәrdmәnd.
Ürәyim halına yandı. Qorxuram
mәhәbbәti büruzә verә. Xahiş
edirәm ya özün, ya da Mirzә Abbasa de ki, İbrahim
bәyә desin, hәlәlik şirni içәk, toyu
qalar bahara. Axı mәnim dә arzum var, oğul toyu
görüm. Mәnim ömrüm dә qurtarıb,
istәmirәm bu niskili qәbrә aparım. Bundan
әlavә, qız da böyüyübdür. İbrahim
dura-dura heç kәs cәsarәt elәmәz ki, ona
elçi göndәrsin. Әvvәldәn hamıya
demişәm ki, İbrahim evlәnmәyincә
qızı heç kәsә
vermәyәcәyәm.”
Dedim:
“Xanım, gözüm üstә,
fürsәt әlә düşәn kimi
mәtlәbi söylәyәrәm.”
Bu söhbәtdәn bir neçә gün
keçdi. Hal-qәziyyәni Mirzә Abbasa dedim.
Başını aşağı salıb bir qәdәr
sakit dayandı. Uzun-uzadı düşünәndәn sonra
dedi:
“Sәbr elә, tәklikdә
mәtlәbi yerbәyer elәrәm....”
Bu gün Mirzә Abbas gәlib mәni
bağçanın o tәrәfinә
çәkәrәk dedi:
“Uzun-uzadı söhbәtdәn sonra
İbrahim bәyi evlәnmәyә razı saldım. Amma
deyir şirni içilsin, lakin toy gәlәn ilә
qalsın. İstәyir böyük vә
tәntәnәli bir toy tutulsun. Dedi ki,
qohum-әqrәbamız var, gәrәk İrandan,
İstambuldan vә sair yerlәrdәn üç-dörd
ay qabaq camaatdan vәdә alaq.”
Tapşırıb Haciyә xanıma deyim ki,
toy mәrasimi әvvәldәn axıradәk İran
qaydası ilә olmalıdır. Heç birisindә
әrәb, türk vә firәng mәrasimindәn
tәqlid olunmamalıdır.
Haciyә xanımın yanına gedib bu
xәbәri dedim. Çox sevindi. Buyurdu qonşu vә
tanış qadınlardan bir neçә nәfәrin
ayın on ikisinә vәdәsini aldılar. Mәnә
isә dedi ki, bir taqә şal, bir dәnә
hәlqә üzük, bir dәnә güzgü
alım. Evdә bunların hamısı, hәtta
hәrәsindәn bir neçә dәnә var idn.
Lakin mәn dә bu fikirdә idim ki, gәrәk
hamısı Mәhbubәnin adına alınsın. Dedim:
“Bәy tapşırıbdır ki,
bütün mәrasim İran qaydası ilә olsun.”
Dedi:
“Elә dә olacaq. Fәqәt sizdәn
tәvәqqeim budur ki, bunların ikisinin dә atası
yoxdur, siz bunlara atalıq vәzifәsini boynunuza
götürәsiniz. Çünki sizdәn başqa bir
adamımız yoxdur. Mәn isә ikisinin dә anasıyam.
Amma gәrәk әvvәlcә Mәhbubәdәn
icazә alaq. Göndәrin Rәfiqәnin anası
Zöhrә xanımı çağırsınlar. Qoy o
Mәhbubәdәn icazә alsın.”
Әrz elәdim:
“İbrahim bәy xәstә yatarkәn
mәn Mәhbubәnin sirdaşı olmuşam, özüm
Mәhbubәyә deyәrәm vә icazә alaram.”
Gecә Mәhbubәnin mәnzilinә
getdim vә dedim:
“Balaca xanım, sәn nәzir
elәmişdin bibinin yanında oynayasan. Ayın on
ikisindә qonağımız var, oynamağın
vaxtıdır.”
Gülüb dedi:
“Nә qonaqlığıdır?”
Dedim:
“Xeyir iş var.”
Yavaş-yavaş kinayәdәn keçib
açıq söylәdim.
“Cavab ver, razısanmı?”
Başını aşağı salıb
sükut elәdi, dedim:
“Gәrәk cavab verәsәn, bu
rәsmidir vә şәriәt tәlәb edir.”
Utana-utana dedi:
Sevgiyә canın verәn canın tapar,
Kim ki, candan keçsә cananın tapar.
Dedim:
“Şairә xanım, indi aşkar cavab
vermәk vaxtıdır. Şәmşirin, zәncirin,
ölümün yeri deyil. Bir şer de ki, onda
mübarәklik ruhu olsun.”
Dedi:
“Şer mәnim deyil, Qaaninindir.
İxtiyarsız olaraq dilimә gәldi.”
Dedim:
“Mübarәk olsun, razısanmı?”
Sakit dayandı. Mәlumdur, sakitlik
razılıq әlamәtidir.
Mirzә Abbasın yanına gedib dedim:
“İbrahimә de, gәlsin gedәk şal,
güzgü, üzük alaq ki, ayın on ikisinә hazır
olsun.”
Adam göndәrdik gәldi. Gördük o da
utanır. Deyәsәn xәcalәt çәkirdi.
Dedim:
“Mәnim gözümün
işığı, bu allahın hökmü,
Mәhәmmәd peyğәmbәrin qanunudur. Allah
hamıya qismәt elәsin. Daha bu mәsәlәdә
utanmaq lazım deyil. Gәrәk tam şadlıq vә
dilxoşluqla işә başlayaq.”
Heç bir söz demәdi. Yüz әlli
lirә üçün bank çeki yazıb mәnә
verdi vә dedi:
“Bankdan alın, nә lazımdır
yerbәyer elәyin. Daha mәnim getmәyim vacib deyil.”
Nә ki lazım idi, aldım, aparıb
Haciyә xanıma göstәrdim, bәyәndi. Qonaqlardan
vәdә alındı, şirni vә başqa
gәrәkli şeylәr dә alındı.
Ayın on ikisindә kalyaskanı qoşdular.
İbrahim bәy Mirzә Abbasla minib gәzmәyә
getdi. Әrәb vә әcәm qadınlarından
ibarәt çoxlu qonaq gәlmişdi. Qadınların
qaydası üzrә, Mәhbubәni
bәzәdilәr, tellәrini darayıb
çiyinlәrinә tökdülәr, doğrudan da
qüdrәtin mәşşatәsi onu elә
bәzәmiş, fırçası ilә elә
qәlәm vurmuşdu ki, o könüllәr
istәklisinin qarşısında әql heyran
qalırdı.
"Gözәl üzә nә lazim
mәşşata әli dәysin".
Mәn öz mәnzilimdә oturmuşdum.
Birdәn Mәhbubәni
çәkә-çәkә mәnim yanıma
gәtirdilәr. Nişan üzüyü barmağında,
gәlin şalı başında idi. Utandığından gәlә
bilmirdi. Otağa girib baş әydi. Baxdım gördüm
nә Mәhbubә! Әvvәldәn dә o,
gözәl vә rәna idi, indi
bәzәmişdilәr dә. İxtiyarsız olaraq
dedim: "Fәtәbarәkallahu әhsәnül
xaliqin". Qamәti sәrv tәk, üzü ay kimi.
Utana-utana gәlib әlimi öpdü. Mәni ağlamaq tutdu,
bәdahatәn bu şeri dedim:
Allah taala inşaallah sizi xoşbәxt vә
şadkam
elәsin,
Ulduzlarınızı
barışdırsın, hәr günü sizlәrә
bayram
elәsin.
Sәkinә gülüb dedi:
“Ana, ana, Yusif әmi şair olub, ha-ha-ha!...”
Bütün xanımlar gülmәyә
başladılar. Xeyli güldülәr, mәn
Sәkinәyә dedim:
“Haydı, şeytan, mәni
mәsxәrәyә qoydun?”
Yenә dә hamı güldü: ha-ha-ha,
şair!
Mәn әlacsız qalıb qaçdım,
onlar bir dә ucadan güldülәr.
Bu günümüz tam şadlıq vә
sevinclә keçdi. Mәhbubә sevinirdi, qәribә
bir alәmi var idi.
Doğrudan da qәribә xilqәt,
qәribә qanundur! Adam dürüst
fikirlәşәndә nә kimi
mәrhәlәlәr vә mәqamlardan keçdiyini
dәrk edir. Lakin heyif, yüz heyif ki, dünyanın
işlәrindә sabitlik vә davam yoxdur.
Zәmanәnin gülü tikansız, balı
zәhәrsiz olmur. Şirin dә, acı da, kәdәr
dә, sevinc dә bir-birilә yanaşı olur.
Bu gecә Hacı Möhsün ağagildә
toplaşmışdıq. Bir qәdәr İbrahim
bәylә zarafatlaşdıq.
Hacı Möhsün ağa dedi:
“"Hәblülmәtin"dә
vәtәn haqqında bir şer dәrc olunubdur, qulaq asın
oxuyum.”
Vәtәn haqqında Bәdiin şeri:
Gәlin verin әl-әlә, ittihad edin
niyyәt
Ki, ittihad ilә çatmış murada
hәr millәt.
Könül verin hamınız birliyә,
müsәlmanlar.
Sәadәt ulduzunuz ittihadsız sozalar.
Bilin ki, ismәtiniz varınızla, ey dostlar,
Cahanda birlik ilә, ittihad ilә qorunar....
Olubdu elmdәn hәr yerdә
bәndәlәr azad,
Cәhalәtә sәn әsir olmusan
niyә, heyhat!
Zәmanә oldu digәrgün,
dәyişdi cümlә cahan,
Olubdu elmü hünәr hәr
tәrәfdә nurәfşan.
Bu köhnә irs ki, qalmış
sәnә ata-babadan,
İnan ki, dәrdlәrinә
eylәlmәz bu gün dәrman.
Zәmanә nizә vә
şәmşir ruzgarı deyil,
Bu gün tüfәng ilә top, mavzerin
zәmanıdı, bil.
Sәn indi xabdәsәn qәflәt
içrәsәn, әfsus,
Qoyubdu dörd tәrәfә
düşmәnin bü gün casus.
Biri ticarәt adilә varın-yoxun
talayır,
Biri dәyanәt adilә başında od
qalayır....
Xülasә, aç gözünü
vaqifanә, aldanma,
Bu qövmi-bişәrәfin şum
mәqsәdin anla.
Әlaci-vaqiәni etmәsәz
әzәldәn әgәr,
Tәәssüf içrә bütün
ömrünüz xitamә yetәr,
Bu fikrü zikr ilә bir az da ömr
sürsәn әgәr,
Bu yerdә, şübhәsi yoxdur,
nәhali-küfr bitәr.
Danışma bir dә, Bәdia,
güvәnmә öz sәsinә,
Tәrәqqi eylәmişik biz dә, leyk
tәrsәsinә!
Hacı Tәbrizi qәribә bir vәcd
vә sevinclә dedi:
“Allah bu kimi şairlәri müvәffәq
elәsin. Әgәr bizim bütün şairlәrimiz bu
mәslәkdә olub, bir-birinin sәsinә sәs
versәydilәr, vәtәnpәrvәrlik
hisslәrini tәrәnnüm etsәydilәr,
şübhәsiz, bizi cәhalәtin tәhlükәli
girdabından çıxarar, sәrgәrdanlıqdan
qurtarıb sәadәt yoluna qәdәm
qoymağımıza kömәk edәrdilәr,
ürәyimizin zәminindә mәrifәt toxumu
sәpib becәrәrdilәr. Daha bugünkü kimi
hәmvәtәnlәrimiz cәhalәt, nadanlıq
zülmәtindә vәtәn növhәsi oxuyub
ağlamazdılar....”
Hәqiqәtәn demәk lazımdır
ki, bizim ruhumuz ölübdür:
"Hanı bir İsa nәfәsli kim,
dirildә bizlәri?!"
İbrahim bәy bu sözlәrә
heç bir cavab vermәk istәmәdiyi bir
vәziyyәtdә dedi:
“Siz dә üç-dörd ildәn sonra bu
kimi söhbәtlәri daha etmәzsiniz. Bizim
nöqsanımız ondadır ki, gec ayılmışıq,
gec gәlsәk dә hәlә qapı
bağlanmamışdır. Tezliklә ümid
çiçәklәri açar, sәadәt
nәsimi başımızın üzәrindә
әsәr.”
Hәlә döz dövlәtin fәcri
açılsın,
İqbalın sübhündәn bir
әsәrdir bu.
Mәnim Süveyşdә bir para
işlәrim var idi. Gedib onlara sәrәncam verib
gәldim. Mәn gәlәndәn bir gün sonra
poçt gәldi. Yalnız Tehrandan bir mәktub var idi.
Alıb İbrahim bәyә gәtirdim. Dedi:
“Bundan başqa mәktub yox idi?”
Dedim:
“Xeyr....”
Şamdan sonra qapı döyüldü.
Hacı Mәsud gәlib dedi:
“Hacı Möhsün ağa Mehdi bәylә
gәlibdir.”
İbrahim bәy dedi:
“Yuxarıya çıraq aparın, de
buyursunlar.”
Durub yuxarı çıxdıq. Hacı
Möhsün ağa dedi:
“Yusif әmi, "Hәblülmәtin"
gәlibdir. Onda vәtәn haqqında bir şer dәrc
edilibdir. Mehdi bәyә dedim gedәk İbrahim bәyin
yanında oxuyaq, Yusif әmi söhbәtdәn
әvvәl yazsın:
Dinlә neydәn nә hekayәt
elәyir.”
Bәdiin vәtәn haqqında
yazdığı qәsidә.
Söylә, şair, bir mәnә,
söylә, nә vaxtadәk sәn,
İşvәli dilbәrlәri
sözlә vәsf edәcәksәn.
Mahir şairәm deyә, sözlәri
düzә-düzә,
Quru mәdhiyyәlәri deyәrsәn
üzümüzә.
Qәrәz, tamah üzündәn
ürfandan söz açırsan,
Mövhum yarın vәsfini,
söylәyirsәn yalandan.
Deyirsәn: -- "Ey gözәllәr,
dilbәrlәr ilahәsi.
Eşqinә möhtac olan aşiqlәrin
qiblәsi,
Gözәllikdә mislin yox, işvәn
artıq,
Qәmzәn çox.
Sifәtin aydır, inan, hәsrәtdәn
günüm qara,
Boyun yoğrulub nazdan, dәrdindәn
könlüm yara,
Yanıram od içindә, gözәl,
ayrılığından.
Bilmirәm yanacağam burada nә vaxtacan.
Bu sözlәri satmaqçin aparsanız
bazara,
İnanın ki, almazlar bircә dәstә
kavara.
Heç özün dә bilmirsәn bu
saqqız çeynәmәyi.
Hәr tәrәfә salıbsan
mәnasız küy-kәlәyi.
Qeysin eşq macәrası, Leylinin
şikayәti,
Mahmudun dastanı, Ayazın hekayәti,
Köhnәlmiş, vaxtı keçmiş
quru bir әfsanәdir,
Gәl indi bu dövranın
nәğmәlәrini dindir.
Bir dәfәlik әl götür
köhnә әfsanәlәrdәn.
Şair, söz aç bizlәrә bu
gün dәrdli vәtәndәn.
Әgәr vurğunluğa varındısa
hәvәsin,
Köklә simli sazında vәtәnin
tәranәsin.
Yoxdur vәtәndәn savay füsunkar, nazlı
bir yar,
Könlünü ver vәtәnә, ona
ehtiyacın var.
Ürәklәri odlayan gözәl
vәtәn yavrusu
Rәqibin xәtәri ilә
üz-üzәdir, doğrusu.
Vәtәnin sәadәtin,
tәrәqqisini anla,
İnci sözlәri topla, şer
söylә ilhamla.
Söylә, nә vaxta kimi
qәflәtdә qalacaqsan,
Seçә bilmәyәcәksәn
enişini yoxuşdan?
Elmdir maya verәn dünyada
sәadәtә,
Elmsiz tәrәqqiyә insan da yol
taparmı?
Qanadsız quş uçarmı?
Elmin arxasınca get nә qәdәr ki,
ömrün var.
Elm sәni hәr zaman
yüksәlişә aparar.
Bağla dodaqlarını ey Bәdi!
Danışma çox,
Bu köhnә ölülәrdәn
deyәsәn sәs-sәmir yox!
“Bәh, bәh, afәrin belә
şerә vә şairә. Mәrhәba belә
qızıl qәlәmli şairә!
Hәqiqәtdә әsl şer, şairlik, doğru söz
vә dәyanәt bundan ibarәtdir. Bәdiin qadası o
alçaq yalançıların canına gәlsin. Bu
müddәtdә bir nәfәr nәcib şair
tapılmadı ki, bu üslubda şer yazsın. Heç
hәyaları yoxdur, tәriflәdiyi adam camaatın
qarşısında qara qul kimi dayandığı halda onu
Misir Yusifi adlandırır, kor gözlәrini
nәrgizi-şәhlaya oxşadır. Hәr gün
arvadı heyvәrә oğlunun üzünә
tüpürür, peysәrinә salır, qorxusundan
çıraqsız ayaqyoluna gedә bilmir. Amma bizim bu
yalançı yaltaqlar şücaәtdә onu
Rüstәmdәn vә Sam Nәrimandan üstün
tuturlar, әn alçaq bir adamı fәzilәtmәdar
adlandırırlar. O tәriflәnәn namәrd oğlu
da heç utanıb qızarmır. Halbuki özü dә
bilir ki, ona verilәn tәriflәrin hamısı
әsassız vә yalandır. Mәn bilmirәm,
әgәr gül, tikan, Leyli vә Mәcnun, Fәrhad
vә Şirin, Xosrov vә Pәrviz, ay vә
günәş olmasa idi bu şüursuz şairlәr
nә edәrdilәr, tәriflәdiklәri adamları
nәyә bәnzәdәrdilәr.
Beş yüz ildәn artıqdır ki,
bütün şairlәr eyni üslubda söz qoşmuş,
zalımları, mәdәniyyәt vә insaniyyәt
düşmәnlәrini tәriflәmişlәr,
onları Әnuşirәvandan üstün tutmuşlar,
hәtta Әnuşirәvanı onların
dәrbarının nökәrlәrindәn biri hesab
etmişlәr. Onların bir beytinin mәnasını
başa düşmәk üçün gәrәk
lüğәt kitabına baxasan. Özlәri dә
lüğәt kitabına baxmasalar ikinci beytin
qafiyәsindә mәәttәl qalacaqlar. Şer budur,
şairin hünәri vә fәzilәti dә bundan
ibarәtdir, bir kәlmә artıq-әskiyi yoxdur.
Bәrәkallah!...”
Mәn dedim:
“Bәy әfәndim, Bәdi elә bil ki,
sizin Qәzvindә Şәmsüşşüәra
ilә olan söhbәtinizi nәzmә çәkibdir.”
Hacı Möhsün ağa dedi:
“Sәbr elәyin, başqa
nömrәdә dә qәsidә vardır.”
Hamımız yaylıq çıxarıb
gözümüzün yaşını sildik. Bәdiә
afәrinlәr deyib, canına dua elәdik. İbrahim
bәy dedi:
“İşә bax, gücә bax, belә
gözәl nәsihәtlәrlә
çıxış edәn bir qәzetin
vәtәndә yayılmasını qadağan
edirlәr. İstәyirlәr ki,
hәmvәtәnlәrimiz onun şirin sözlәrini
eşitmәsinlәr, vәtәn üçün haray
çәkib ağlamasınlar, zalımın zülmündәn
şikayәt elәmәsinlәr, onun әleyhinә
üsyan qaldırmasınlar. Bu nә fәlakәtdir ki, biz
düçar olmuşuq! Millәtin bütün
tәbәqәlәrinә qәzet oxumaq lazımdır,
qәzet hamıya lәzzәt verәr, maddi vә
mәnәvi mәnfәәt gәtirәr. Yalnız
murdar mәqsәdlәr güdәnlәr öz yaramaz
әmәllәrinin qәbahәtini
pәrdәlәmәk üçün hörmәtli
millәti qәzet oxumaq nemәtindәn mәhrum
etmişlәr. Halbuki Afrika çölündәki
hәbәşlәr vә zәncilәr belә
hal-hazırda qәzet vә maarif sahibi olmuşlar. Hamı
pis әmәllәr vә yaramaz
xәyanәtlәrdәn tezliklә xәbәrdar olur
vә başa düşür ki, mәdәni, hәqiqi
insan olmağı öyrәnmәk lazımdır.
Tәәssüf olsun ki, indi biz insanlıq
vә mәdәniyyәt sifәtlәrindәn
mәhrum olmuşuq, yer üzündә yaşayan
millәtlәrin әhvalından xәbәrsiz
qalmışıq. Mәdәniyyәt kәsb etmәyi
dövlәtpәrvәrliyin ziddinә qәlәmә
verir, dövlәti dә başdan çıxarırlar. Min
cürә qәm, kәdәr, müsibәt vә
matәmә düçar olduğumuz halda
cınqırımızı belә çıxarmırıq.”
Xülasә, mәclis bu
söhbәtlәrlә başa çatdı. Hәr
birimiz öz evimizә getdik. Sabahı gecә Hacı
Mәsud gәlib dedi:
“Haciyә xanım sәni
çağırır.”
Gedib gördüm ana-bala
әylәşiblәr. Salam verdim. Haciyә xanım dedi:
“Mirzә Yusif, biz İbrahimlә dava
elәyirik, qәrar qoymuşuq ki, sәn nә desәn
qәbul elәyәk.”
Dedim:
“Nә üstә dava elәyirsiniz?”
Dedi:
“Mәn deyirәm ki, yuxarı otaqları
tәmir elәyәk, rәnglәyәk,
kağızlarını dәyişәk. İbrahim
razı olmur, deyir lazım deyil. Mәn istәyirәm
hәr bir şey tәzә olsun. Mәnim dә arzum var.
Sәn mәslәhәt bilirsәn, ya yox?”
Dedim:
“Әlbәttә, dörd otağı
tәmir elәmәyin otuz lirәdәn artıq
xәrci yoxdur. İndi ki, bu qәdәr xәrc
çәkmişik, bu işi dә görmәk
lazımdır. Otaqların da kağızlarını
dәyişәrik. Mәn sizin fikrinizi bәyәnirәm,
әlbәttә, bәy dә razı olacaq.”
İbrahim bәy başını buladı,
xudahafizlәşib getdi. Gördüm Mәhbubә
qapının dalında dayanıb gözlәyir,
içәri girib dedi:
“Yusif әmi, qorxurdum deyәsәn ki,
lazım deyil. Allah sizә ömür versin, sәndәn
çox razı oldum. Amma kağızlardan nümunә
gәtir, mәn özüm seçim. İstәyirәm
pәrdәlәrin rәnginә uyğun gәlsin.”
Dedim:
“Qorxma, pәrdәlәri dә
dәyişәcәyәm, qoy hamısı tәzә
olsun.”
Sevincәk getdi....
Firәnglinin dili ilә deyilәn
sözlәrә qulaq asdıqdan sonra İbrahim bәyin
rәngi qaçdı. Qulaqlarının dibinәdәk
zәfәran kimi saraldı. Gördüm daha oturmaq
iqtidarında deyil. Tez kalyaska tutub evә gәtirdim.
Birbaş öz otağına getdi. Hövsәlәsiz
olduğuna görә onunla heç bir söhbәt
elәmәdim. Öz mәnzilimә gedib istirahәt
elәmәk istәdim. Bir saatdan sonra Hacı Mәsud
gәlib dedi:
“Xanım yatıbdır, sәn gәl gör
ağa nә üçün ağlayır?”
Gedib otağına girmәmiş
qapının dalında dayanıb qulaq asdım. Gördüm
İbrahim bәy öz-özünә deyir: "Ey
vәtәn, ey mәnim әziz anam! Bu nә
fәlakәtdir ki, sәnin oğulların sәnә
rәva görmüşlәr?”
Sәnin bәdnamçılıq vә
rüsvayçılığını firәngilәrin
qulağına naxәlәf evladların
çatdırdılar. Hәr bir avara-yava firәngi
sәnin evladlarının hәrәkәtlәrinә
gülür, parklarda onların yaxasından tutaraq
mәzәmmәt elәyir, öz vәziyyәtinin
yaxşılığına öyünür. Hal-hazırda
sәni sevәn elә bir adam yoxdur ki, halına
ağlamasın.
Dün bir ölü üstündә yüz
nәfәr ağlayırdı,
Bu gün bir kәs yoxdur ki, yüz
nәfәrә ağlasın.
İbrahim bәy bu kimi sözlәrdәn
deyib, hönkür-hönkür ağlayırdı. Hacı
Mәsuda dedim:
“Tez qaç, Mirzә Abbası gәtir.”
Özüm otağa daxil oldum. Az
keçmәmiş Mirzә Abbas da gәldi. Soruşdu:
“Qardaşım, sәnә nә
olmuşdur? Nә üçün ağlayırsan? Niyә
özünü hәlak elәyirsәn? Dünya sәnin
şad olmağin vә ya qüssә elәmәyinlә
dәyişmәyәcәk ki, dözmәk
lazımdır.
"Әssәbrü
miftahül-fәrәc" sәbir
xoşbaxtlığın açarıdır
demişlәr.”
Elә düyün yoxdur ki,
açılmasın,
Kişi gәrәk işdәn qorxub
qaçmasın.
Bәdgümanlığı başından
büsbütün çıxar, xoşbin ol.
"Bütün işlәr
düzәlәr, amma gәrәk sәbr olsun".
Ona bir qәdәr tәsәlli verdi, sonra
dedi:
“De, atları kalyaskaya qoşsunlar,
çıxaq bayıra. Böyüklәr demişlәr:
dәrdü qәm çoxalanda qәbristana get.
Cümә gecәsidir, gedәk qәbristana, әhli-qübura
bir fatihә oxuyub xәtm edәk.”
Kalyaska hazır oldu. Oturub getdik mәrhum
Hacının qәbri üstünә. İbrahim bәy özünü
qәbrin üstünә atıb, şiddәtlә
ağlaya-ağlaya dedi:
“Atacan, xoş halına ki, getdin, bu
kәdәrli günlәri görmәdin. Mәn
sәnin bütün vәsiyyәtlәrini yerinә
yetirdim. Amma sәnin nәslini vәtәnә qaytara
bilmәdim. Atacan, özüm gedib gördüm ki,
özgәlәrin haqqımızda dediklәrinin
hamısı doğrudur. Atacan, kaş qıçım
sınaydı, heç getmәyә idim.
Hәmvәtәnlәrin bizi mәzәmmәt
elәmәsindәn әl çәkib, indi
firәngilәr dә eyiblәrimizi qәzetlәrdә
yazıb dünyaya bildirirlәr. Atacan!
Vәslinin intizarı çәksә
dә qiyamәtә,
Dözәrәm bu möhnәtә
çatınca sәadәtә.
Ata, mәnim xahişimi yerinә yetir,
mәni öz yanına çağır. Mәndә bundan
artıq yaşamaq taqәti yoxdur. Dost-düşmәnin
vәtәnim haqqındakı şәmatәtinә
dözә bilmirәm. Hәyatımdan bezmişәm.
Hamı mәnә diluzunluq etmәyә
başlamış; ilahi, mәnim canımı al, mәni
xilas elә!”
Bu vaxt Mirzә Abbas İbrahim bәyin qolundan
tutdu, qәbrin üstündәn qaldırıb dedi:
“Qardaş, sәn ki, lap dәli olmusan! Camaat
sәnin toyunu, bayramını görmәk arzusundadır,
sәn isә özünә ölüm arzulayırsan.”
Bir yolun fәrqinә bax, gör haradandır
haraya!
“Bu nә raz-niyazdır elәyirsәn? Bu
nә yersiz duadır? Dur ayağa, dur ayağa, gedәk.”
Gәldim dәrdim azalsın,
Artdı, ziyadәlәndi.
Onu güclә qәbristandan
çıxarıb kalyaskaya oturtduq. Evә qayıtdıq.
Lakin heç kәs dinmirdi. Heç birimizdә nәinki
danışmaq, heç nәfәs çәkmәk
taqәti belә yox idi.
Haciyә xanım gәlib soruşdu ki,
nә xәbәrdir? Dedim:
“Heç bir xәbәr yoxdur. Yenә
dә qüssә üz verib, özü dә haman
qüssәlәrdәndir.”
Mirzә Abbas bir az oturandan sonra durub getdi.
Mәhbubә mәnim otaqdan çıxmağımı
gözlәyirdi. Mәn dә otaqdan çıxdım.
Ağlar gözlә, yanar ürәklә soruşdu:
“Nә olubdur?”
Dedim:
“Heç bir şey olmayıb,
"Hәblülmәtin" qәzetini oxuyub,
kәdәrlәnibdir.”
Dedi:
“Bundan sonra "Hәblülmәtin"i
bizim qapıdan içәri buraxmayın.
"Hәblülmәtin" gәlәndә
әvvәllәr mәn dә bәzәn onu oxuyurdum.
Mündәricatını yaxşı başa
düşә bilmәsәm dә bәzi
mәqalәlәri mәni haldan-hala salıb
ağladırdı. Deyәsәn, o qәzetin müdiri
mәrsiyәxan imiş, ya da mәhәrrәmlikdә
anadan olubdur. O qәzetdә İran barәsindә
heç zaman xoş bir xәbәr, sevindirici bir
mәtlәb görünmәmişdir. Mәlumdur ki, belә
xәbrlәri oxumaq bәyә zәhәr
içirmәk kimidir.”
Dedim:
“Doğru deyirsәn, mәp özüm
dә bundan sonra oxumayacağam. Lakin qәzet yazanın
tәqsiri yoxdur. Qәzetin borcu güzgü kimi olmaq, pisi --
pis, yaxşını -- yaxşı göstәrmәkdir.
İranlıların әmәlindә vә ovzaında elә
bir yaxşı cәhәt yoxdur, o necә yaxşı
xәbәrlәr yazsın?”
İbrahim bәy nә çay içdi,
nә dә şam yedi. Pәrişan halda
әylәşib başını aşağı
salmış, dәrdli könlündәn
yanıqlı-yanıqlı ahlar çәkirdi. Bir ay tamam bu
vәziyyәtdә evdә qalıb bayıra çıxmadı.
Haciyә xanım nә qәdәr
istәyirdi ki, hәkim çağırsın, o, razı
olmurdu. Gündә iki-üç fincan südlü
qәhvә, gah da çay içirdi. Lakin hәr gün
qırx-әlli papiros çәkirdi.
Dostlar hәr gün gәlib
әhvalını soruşur, könlünü
alırdılar. Gündәn-günә bәdәni
әriyib arıqlayır, zәiflәyirdi, qüvvәtdәn
vә taqәtdәn düşürdü.
Hәmişә fikir-xәyalda idi.
O, qadınlar kimi hönkür-hönkür
ağlayıb, nohә demәyә başladı.
Haciyә xanım vә bәdbәxt Sәkinә
qaçıb qapının dalında dayanaraq nә
hadisә üz verdiyini bilmәk istәdilәr. Mәn
qonaqlara işarә elәdim. Onlar durub getdilәr.
Haciyә xanım vә Mәhbubә otağa daxil oldular.
Xanım dedi:
“Oğlum, oğlum, nә xәbәrdir?
Nә olubdur?”
İbrahim bәy asta-asta cavab verdi:
“Anacan, pәrişan, pәrişan....”
Xanım üzümә baxıb soruşdu:
“Mirzә Yusif, qonaqlar nә qәlәt
dartdılar? Nә dedilәr ki, mәnim oğlumu bu
günә saldılar? Bәs sәn görmürsәnmi
ki, mәnim oğlum xәstәdir? Bunları nә
üçün toplayırsan?”
Dedim:
“Xanım, onlar mәhәbbәt vә
qayğı üzündәn buraya gәlib, onunla mülayim
söhbәtlәr elәyirdilәr.
İstәyirdilәr başı qarışsın,
kәdәri azalsın. Onlardan heç bir xilaf iş baş
vermәdi. Tehrandan bir mәktub gәlmişdi. Onun
tәkidi ilә mәn kağızı oxudum. Bu vaxt
İbrahim bәy birdәn papağını yerә vurub,
sәsi kәsik vә hәzin ahәnglә dedi:
“Tfu sәnә, ey ruzigar, tfu sәnә.
Pәrişan, pәrişan!...”
Bәli, doğrudan da pәrişan. O
gecәni sәhәrәdәk belәcә oturduq,
heç birimizin gözünә yuxu getmәdi.
Sәhәr adam göndәrdim, hәkim Saleh әfәndi
gәldi. Dedi:
“Mәn Tәntәdә idim, srağa
gün gәlmişәm.”
İbrahim bәyin kefini soruşdu, dedilәr
yenә dә xәstәlәnibdir.
İbrahim bәyin otaqına gәlib, salam
verdi. İbrahim bәy çox hәzin sәslә "әleykәssәlam"
dedi. Hәkim soruşdu:
“Nә olubdur?”
İbrahim bәy dilini çıxarıb,
işarә ilә su istәdi.
Hәkim dedi:
“Samovardan qaynanmış su gәtirin.”
Gәtirdilәr, azca içdi. Hәkim
nәbzini tutub, müayinә elәdi.
İstiölçәni qoydu. Gördüm halı pozuldu.
Nüsxә yazıb, içmәli dәrman tapşırdı.
Otaqdan çıxarkәn mәnә işarә
elәdi, bәrabәr getdik dedi:
“Mәhbubәyә vә anasına
demә. Bu birinci xәstәlikdәn deyil. İndi
xәstәliyi doğrudan da şiddәtlәnmişdir.
Muğayat olun! Yenә dә axşamüstü
gәlәrәm. Bir az nar verin yesin.”
O getdi. Mәn dә otağa qayıtdım,
dedim:
“Hәkim deyir, xәstәnin yanında
ağlamaq olmaz, onun halına pis tәsir edәr.”
Mәhbubә tez ağlamağını uddu,
gözlәrini sildi.
Xәstәnin halı
gündәn-günә xarablaşırdı. Dörd
gün dә keçdi.
Mәhbubәnin halı mәlumdur, daha
nә kimi nohәlәr deyib ağlamasını
şәrh etmәyә heç bir ehtiyac yoxdur. Beşinci
gün Saleh әfәndi gәlib xәstәni
müayinә etdikdәn sonra dedi:
“Sabah üç-dörd hәkim
gәtirәcәyәm. Sabahısı gün haman
Şeyx Yusifül-Seyyid, Volf vә iki başqa hәkim
gәlib, bir-bir İbrahim bәyi müayinә etdikdәn
sonra başqa otağa keçdilәr. Bәdәninin
hәrarәti qırxdan artıq idi. Fransızca bir az
danışdılar. Tәzә gәlәn
hәkimlәrdәn biri mәndәn soruşdu:
“Siz xәstәnin atasısınızmı?”
Saleh әfәndi dedi:
“Xeyr, bu onun müәllimidir, elә atası
yerindәdir.”
Dedi:
“Deyin, eybi yoxdur.”
Saleh әfәndi dedi:
“Yusif ağa, mәn sizә birinci gün
dedim, indi bunlar da deyirlәr, xәstәnin iyirmi faiz
sağalmaq ümidi var.”
İki әlli başıma vurub dedim:
“Aman allah, aman allah! Mәgәr bunun
xәstәliyi nәdir ki?...”
Bir dәrman da ona әlavә elәyib
getdilәr. Sәkkiz günә kimi İbrahim bәyin
halı daha da pislәşirdi. Özünü
anlamırdı. Saleh әfәndi dedi:
“Taxtını yığışdırın,
yasdığını fәrşin üstündәn
salın, bir qәdәr rahat olsun.”
Onun dediyi kimi elәdilәr. Mәhbubә
çiynilәrindәn, hәkim ayaqlarından tutdu,
Hacı Mәsud da kömәk elәyib, taxtdan
götürüb yerә salınmış yasdığa
uzatdılar. Bir tәrәfdә anası, o biri
tәrәfdә Sәkinә oturmuşdular.
Mәhbubә bir hәftә idi ki, nә yeyirdi, nә
dә yatırdı. Qup-quru quruyub taxtaya
dönmüşdü.
Mәhәrrәmin әvvәli idi.
Evdә qiyamәt qopmuşdu. Hamının günü qara
idi. Hәkim gecәni getmәdi. Qoltuğuna
istiölçәn qoydu. Bәdәninin hәrarәti
qırx bir sәhldir, qırx ikidәn dә
keçmişdi. Mәnә işarә elәdi ki, bir
tәhәr Mәhbubәni otaqdan çıxarım ki,
xәstәnin vәsiyyәti olsa elәsin. Dedim:
“Mümkün deyil, getmәz, sәn dә
bir söz demә, faydası yoxdur.”
Evdә qiyamәt qopmuşdu. Ağlamaq,
vaveyla sәsi yeddi qonşuya gedib çatırdı.
Birdәn gördüm Mәhbubә özünü
İbrahim bәyin üstünә atdı. Elә
"ağam", "sevgilim" deyib qışqırdı
ki, dәr-divardan nalә qopdu. Uca sәslә dedi:
“Mәnim ruhi-rәvanım, hara gedirsәn?
Mәnim canımın aramı, mәni kimsәsiz,
yalqız qoyursan? Sәnә qurban olum, bәs mәn
sәnsiz qalacağam? Yox, vallah, sәnsiz mәnә
yaşamaq haramdır! Yaşamayacağam!”
Әtәyindәn heç vaxt mәn
әl üzmәrәm,
Dözә bilsәn dә, mәn
dözә bilmәrәm.
Uzun illәr boyu sәni gözlәdim,
Vüsala yetmәyi daim dilәdim.
Sәni İran eşqi öldürdü
yәqin,
Sevgidә sәndәn da olaram mәtin.
Hacı Mәsud gәldi, qeyzlә
Mәhbubәnin saçlarından tutub dartdı vә dedi:
“Dur, sәn mәnim ağamı boğdun!”
Mәhbubә qışqırıb dedi:
“Çәkil kәnara, ey Hәmzәnin
qatili! Ay qara üzlü cәllad, sәn istәyirsәn
ruhu bәdәndәn ayırasan?...”
Bu hәngamә sәhәr
açılanadәk davam elәdi. Qonşu arvadlar
әrәblәrin qaydası ilә qıy vurub nohә
oxuyurdular. Mәhşәrin nümunәsi olan, cigәri
kabab elәyәn bu vәziyyәt tanışın da,
yadın da ürәyinә od vururdu.
Haciyә "nakam oğul vay, cavan balam
vay!" deyirdi. Sәkinә huşunu itirib bayılaraq
saçlarını yolur, başını divara vurur,
"vay, qardaşım, mәni yetim qoyursan!" deyirdi.
O biri tәrәfdә Hacı Mәsud
yumruğunu başına elә möhkәm vurdu ki,
әqiq üzüyü başına batıb yarıldı.
Al qan qara üzünә axmağa başladı. Bir ucdan
"ya mövla" deyib, göz yaşı
tökürdü. Mәn dә papağımı bir
tәrәfә atıb, başı açıq,
köynәyimin yaxasından әtәyinә kimi
cırılmış halda üz-gözümә vururdum.
Hәkim әllәrini qoltuğuna qoyaraq heyran vә
sәrgәrdan dayanıb baxırdı. Qonşular nohә
deyirdilәr.
Mәhbubә:
“Sevgilim, istәklim, ağam!
Götürmәrәm әlimi
damәni-vüsalindәn!
Mәnim ruhi rәvanım,
sәninlәyәm, sәninlә,” -- deyib, İbrahim
bәyә yapışmışdı.
On beş dәqiqәdәn artıq nә
Mәhbubәdәn sәs çıxdı, nә
dә İbrahim bәyin nәfәsi eşidildi.
Hәkim yaxınlaşıb müayinә elәdi,
iki әlli başına vurub dedi:
İkisi dә tamam olmuşlar.
ÜÇÜNCÜ CİLD
ÜÇÜNCÜ CİLDİN
MÜQӘDDİMӘSİ
Qәlәmi әlә alıb, İbrahim
bәyin "Sәyahәtnamә"sinin
üçüncü cildini başlamaq istәyirәm. Lakin
fikrim elә pәrişandır ki, iki kәlmә
mühüm mәtlәb yazmaq iqtidarında deyilәm.
Bilmirәm mәtlәbi haradan başlayım, necә
bәyan elәyim. Qәlәmim qurudu, barmağım od
tutub yandı, daha nә yazım? Yazılmış bir
şey qalmamış; nә deyim? Deyilmәmiş bir söz
qalmamış, kinayә qurtarmışdır, rәmz
tükәnmişdir, izah aydınlaşmışdır.
Heç nә, heç bir şey qalmamışdır.
Tarixçi deyilәm ki, tarix yazıb,
keçmişdәkilәrin әhvalatını
qәlәmә alam, şair deyilәm ki, şer yazıb,
qafiyәpәrdazlıq edәm. Natiq deyilәm ki, söz
quraşdıram, münәccim deyilәm ki,
sözümü әflakın hәrәkәt etmәsi
ilә әsaslandıram, siyasi mәktәbdә
oxumamışam ki, beynәlxalq hüquqdan vә tarixdәn
dәm vuram. Öyrәndiklәrimi tuti kimi deyib qurtardım.
Dağarcığımda nә var idi xәrclәdim.
Yalandan-palandan özümdәn şer dә oxudum.
Gülünc vәziyyәtә düşdüm, xoruz olub
banladım, qışqırdım, haray çәkdim,
başıma әmmamә qoyub azan verdim, dedim: oyaqlıq
yuxudan yaxşıdır, anla!
Uca sәslә bağırdım: -- “yahu,
qәflәt yuxusundan oyanın!”
Hamamçı olub, buğ çәkib dedim:
"ey qәflәt yuxusunda yatanlar, durun, hamam
açıldı, üz-gözünüzü yuyub
sәfalanın, kәsalәtdәn çıxın,
tövbә qüslü elәyib, özünüzә
söz verin ki, bir daha zülm etmәyәsiniz. Mәzlum da
olmayasınız, itaәti dә tәrk
etmәyәsiniz.
Sәsim boğazımda düyünlәnib
qaldı, heç bir kәs oyanmadı ki, mәnim sәsimi
eşitsin. Heyif ki, bu sәhәr banlayan xoruzun banı
heç kәsin qulağına çatmadı.
Belә olduqda mәn nә yazım, nә
deyim? Vәtәnin xәstәliyini hansı dillә
vәtәn evladına çatdırım? Kimә deyim?
Nә bir görәn göz var, nә dә bir
eşidәn qulaq.
Hamı ölü ikәn diri, diri ikәn
ölüdür. Mәnim sәsimi eşidib,
mәqsәdimi anlayanlar da susdular. Bir parası mәni
mәzәmmәt elәmәyә başladı,
bәzilәri dediklәrimi füzulluq hesab edib, mәni
tutmaq vә әzab-әziyyәtә mәruz qoymaq
niyyәtindә oldular. İndi ki, zalımlar belә bir
niyyәtdәdirlәr üçüncü cilddә
labüd olaraq, iş eyham, kinayә vә
işarәdәn keçib, sözümüz açıq
vә pәrdәsiz olacaqdır.
Mәlamәt oxundan üz
döndәrmәrәm,
Mәn arvad deyilәm, aslan tәk
әrәm.
Qoy hәr nә olacaq olsun. Yeri
gәldikcә İranın son yüz illik tarixindәki bir
para hadisәlәri, vәtәnin
hәrc-mәrcliyә düçar olması
sәbәblәrini eşitdiklәrim, oxuduqlarım
vә gördüklәrimin әsasında yazacağam.
İndi artıq iş-işdәn keçibdir.
Bıçaq sümüyә dayanmışdır. Bu
vәtәn divanәsi uca sәslә deyir ki:
“Ey Çingiz tayfasının qalıqları!
Bilin vә agah olun ki, sizin hökmranlıq dövrünüz
başa çatmışdır. Ey millәtә zülm
edәnlәr, ey insanlıq ailәsinә cәfa
edәnlәr, ey mәdәniyyәt qanunlarının
düşmәnlәri! Tәbiәtin әli tezliklә
sizin haqsızlıqlarınızın, bәd
әmәllәrinizin müzdünü ovcunuza qoyacaq,
öz rәftarınızın cәzasını
çәkәcәksiniz. Tezliklә hәqiqi
intiqamçı sizin bu lәnәtә gәlmiş
qoşunlarınızı qan dәryasında boğub
mәhv edәcәkdir. Millәtin arasında
görünәn bu fәaliyyәt vә qeylü qal,
şübhәsiz ki, sizlәrә әdәb dәrsi
vermәk üçündür vә bu dәrsi sizә
verәcәklәr. Belә olduqda, özünüzün
dә üzvü olduğunuz әhaliyә rәhm
elәyin, bir anlığa özünüzә gәlin,
ayıq başla düşünün, sәlәflәrin
tarixini oxuyun, keçmişlәrin әhvalını
xatırlayın. Siz Bәrmәk evladından artıq
deyilsiniz. Onların da qulluğunda sizin kimi
yüzlәrlә cәfәrlәri var idi. Axırı
necә oldu? Cәfәr-Bәrmәkinin anası
Aliyә xatun qurban bayramı varlılardan birinin evinә
getdi. Ev sahibi gәlib öz arvadından bu qadının kim
olduğunu soruşdu. O dedi:
“Bu, Cәfәrin anasıdır.”
Ev sahibi hörmәt qaydasını yerinә
yetirәndәn sonra dedi:
“Ana, siz dünya görmüşsünüz,
qәribә vә maraqlı hadisәlәrdәn
söhbәt elәyin, biz dә istifadә edib, onlardan
özümüz üçün nәticә
çıxaraq.”
Qadın dedi:
“Öz başıma gәlәn әhvalatdan
qәribәsi ola bilmәz. Belә ki, qurban
bayramlarından birindә iki yüz dәvә vә qoyun
qurbanlıq kәsdim, iki yüz ayüzlü kәnizә
zәrli-zivәrli paltar geyindirib, hәr birisinә
şәninә görә xәlәt vә әnam
verdim. Başqa bir qurban bayramında, yәni bu gün,
altıma salmaq üçün bircә dәnә qoyun
dәrisinә möhtacam.”
Bu ucsuz biyaban o mәnzildir ki,
Sәlm-tur qoşunun kamına çәkdi.
O gün keçdi, bu gün dә
keçmәkdәdir. Bu zillәtin sәbәbi nә
idi? Sәbәbi istibdad vә qanunsuzluqdan başqa nә
ola bilәrdi? Uzağa getmәyәk. Siz öz
hәmqatarınız Hacı
Mirzә İbrahim xan
Şirazini ki, yaxşı tanıyırsınız.
Bütün İran onun vә onun evladının
әlindә idi. Bircә günün içindә
bәrmәkilәr kimi olmadılarmı? Sәbәbi
nә idi? Sәbәbi -- istibdad, özbaşınalıq,
zülm vә qanunsuzluqdan başqa bir şey deyildi. Bәs
nә üçün ayılmırsınız, nә
üçün özünüzә rәhminiz gәlmir?
Niyә insaf gözü ilә baxıb belә bir
hәqiqәti görә bilmirsiniz? Mәgәr bilmirsiniz zülm öz sahibinin
rişәsini kökündәn qoparıb atan bir baltadır.
Yazıçıların vә natiqlәrin әlini-dilini
nә üçün kәsirsiniz? Axı biz necә
ağzımızı yumub
vәtәnpәrvәrlikdәn danışmayaq? Zümrüd dәstәli
qәmәlәr, qınları qızıla
tutulmuş qılınclar, xalis
qızıldan olan masalar, çarpayılar, firuzә kasalar,
zümrüd vә yaqut piyalәlәr, mirvari
kisәlәri necә oldu? Rüstәm heybәtli,
Әfrasiyab görkәmli sәrkәrdәlәr hara
getdi? Hamısını bada verdiniz! Vәtәn
sәrbazlarını tiryәki elәdiniz, vәtәn
fәdailәrinә arsızlıq, biqeyrәtlik
öyrәtdiniz. Sәrtiblik rütbәsini on beş
yaşlı uşaqlara verdiniz.... Minlәrlә nahaq qanlar
axıdılır, düşmәnlәrin hәr biri
ölkәnin bir tikәsini qoparıb öz torpağına
qatır.
Bәs bütün bu zalımların,
fisqü-fücur sahiblәrinin dәf edilmәsi vacib
deyilmi? Yaxud bu haqda sizdәn sorğu-sual olmayacaqmı? Nә
isә, keçәk, çox da ağartmayaq,
mәtlәbә başlayaq. Ancaq bunu bilin ki, tarix heç
bir eybin üstünü örtmür! Yaxşı
düşünün!
MÜӘLLİFİN
TӘRCÜMEYİ-HALI
Qoy gizlin qalmasın. Bir qayda olaraq, hәr bir
kitabın әvvәlindә onun müәllifinin
müxtәsir tәrcümeyi-halı,
әsil-nәsәbi vә kitabın tәlifinin
sәbәbi yazılır. Hörmәtli oxuculara mәlum
olduğu kimi, bu "Sәyahәtnamә"nin birinci
cildinin çap olunmasından bugünәdәk
keçәn on iki il әrzindә hәmin qaydaya
müraat olunmamış, müәllifin adı,
ünvanı aşkara çıxmamışdır. Bu
mәsәlәnin özü bir çox bәdgümanlıqlara
sәbәb olmuşdur. Dost-aşnalardan bir neçәsini
istisna etmәklә bir çoxları bu kitabın
müәllifi haqqında şübhәlәnmiş
vә şübhәdәdirlәr. Bәzilәrinin
gümanı bu kimi bir alәmdәn vә vәtәn
sevgisindәn çox-çox uzaq olan adamlara gedir. Onlar da bir
para kinayә vә eyhamla belә bir zәnni tәsdiq
edәrәk, özlәrini müәllif kimi
qәlәmә verirdilәr.
İranın sabiq sәdr-әzәmi
Mirzә Әlәsgәr xan bir neçә
nәfәri bu kitabı qәlәmә alıb yazmaqda
töhmәtlәndirdi, onların tutulub hәbsә
alınması haqqında әmr verdi. İbrahim bәyin kitabını
bir kәsin әlindә tutan kimi onu cәrimә edir,
zәhmәtә vә xәsarәtә
salırdılar. Bütün bunlara görә
müәllifin vicdanı әzab çәkir,
ürәyi sıxılırdı ki, "nә
üçün gәrәk allahın
bәndәlәri mәnim üstümdә
әzab-әziyyәt çәksinlәr,
zәrәrә, cәrimәyә düçar olsunlar.
Saf әqidә vә xeyirxahlıq niyyәtindәn
başqa bir mәqsәdim olmayan bir iş üçün
nә sәbәbә görә günahsız
vәtәn evladı incidilmәlidir?"
Lakin mәn öz adımı aşkara
çıxarmamaqda üzürlü idim vә öz
adımı heç bir vәchlә açıq
söylәyә bilmәzdim. Çünki, mәlum
olduğu kimi, kitabın әvvәlindәn axırına
kimi söhbәt vәtәn sevgisindәn gedirdi. Ancaq
sözümlә әmәlim arasında ziddiyyәt
olduğuna görә mәn öz vicdanımın
qarşısında vә camaat qarşısında
başıaşağı idim. İndi isә o
şәrmәndәlik ortalıqdan
qaldırılmış vә üzrüm rәf edilmişdir.
İndi özümü tam iftixar vә
sәrbәstlikdә hörmәtli
hәmvәtәnlәrimә tanıtdıra
bilәrәm. Bununla da bir para adamları hәdә-qorxudan,
kitabın tәlifini özlәrinә nisbәt
verәnlәri isә böhtan vә yalan danışmaq
günahından xilas edib, onun yaxşısını, pisini,
xeyrini, zәrәrini
müәyyәnlәşdirmәyi әhli-xibrәnin,
mәrifәt vә bilik sahiblәrinin, millәt
başçılarının insafı vә mürüvvәtinә
tapşırıram. Mәni lәnәt vә
nifrәtә layiq görmәkdә, yaxud tәrif vә
rәhmәtә qabil hesab etmәkdә onların
ixtiyarı vardır.
Elçinin borcu fәqәt
söylәnәni söylәmәdir.
İndi mәn istәyirәm onun-bunun
yaxasından әl çәksinlәr, vәtәn
sevgisi dәnizindә qәrq olan müәllifi
tanısınlar, mükafata vә ya cәzaya layiq
görsәlәr, mәn hazıram.
Qılınc çәksәn әgәr
boyun әyәrәm,
İltifat göstәrsәn minnәt
çәkәrәm.
Әdalәtli olsalar, mәn dünyada
xoşbәxt olaram, zülm etsәlәr mәzlumların
sırasında qalaram. Ümid edirәm ki, bir neçә
ildәn sonra maarif sәmasının buludları
gurladıqda mәrifәt gülzarı
gülәcәkdir. Onda bir әhli-dil dә bu
möhnәtçәkmişin halına ağlar vә
mәni rәhmәtlә yad edib
bağışlanmağımı dilәr. Çünki
mәnim heç bir şәxsi qәrәzim
olmamışdır. Mәn dünyәvi
mәnfәәt әlә gәtirmәk
mәqsәdi daşımamışam. Mәhz millәtin
vә vәtәn evladının tәrәqqisini
könlümün güzgüsündә cilvәlәndirmişәm.
Mәn vәtәn vurğunuyam, bütün
varlığımı vәtәn evladına hәsr
etmişәm.
İndi kәmali-әdәblә әrz
edirәm:
Atam vә babalarım altmış-yetmiş
ildәn artıq yaşamamışlar. Tezliklә bu
hәqirin yaşı da o hәddә çatacaqdır.
Ömrümdәn beş il, on il ya qala, ya qalmaya. Onun da
yükümü ağırlaşdırmaqdan başqa bir sәmәrәsi
olmayacaqdır. Bu elә bir çarәsiz sәfәrdir
ki, onun yolunu nә qәdәr sürәtlә
keçib son mәnzilә çatsan o qәdәr
yaxşıdır.
Әlqәrәz, başdan ayağa
günahkar olan bu müәllif Zeynalabdin
ibn-Mәşәdi Әli ibn-Hacı Rәsul ibn-Hacı
Abdulla ibn-Hәmzә xan Savucbulaq kürdlәrindәn
vә o mahalın xanlarından idi. Dinlәri sünni olub,
şafei mәzhәb idilәr. Nadir şah zamanında onun
ordusunda İran üçün bir çox görkәmli
xidmәtlәri olmuşdur. Onların haqqında bir sıra
rәvayәtlәr eşitmişәm ki, indi burada
nağıl etsәm, mәqamı münasib
olmadığına görә oxuculara
başağrısı vermiş olaram. Ondan sonra bizim
babalarımız Marağada ticarәtlә
mәşğul olmuşlar. Öz ticarәtlәrindә
bir müddәtdәn sonra etibar kәsb edib
şöhrәt qazanmış vә camaatın
etimadını vә inamını özlәrinә
cәlb etmişlәr.
O zamanlar mәnim ata-babam
var-dövlәtdә Marağanın Rotşeldi hesab
olunarmışlar. Halbuki onların bütün
sәrmayәsi vә tәnxahı nәqdli, cinsli
beş-altı min tümәndәn artıq deyilmiş.
İndi adi bir baqqal, әllaf da bu qәdәr
sәrmayә ilә kifayәtlәnmir.
Sәkkiz yaşımı başa vuran kimi
mәni mәktәbә qoyub, tәlim-tәrbiyәmin
qeydinә qaldılar. Düz sәkkiz il mәktәbә
gedib-gәldim. Amma mәktәb -- nә mәktәb?
Tәrbiyә -- nә tәrbiyә? Müәllim --
nә müәllim? Allah heç kafirә dә
qismәt elәmәsin!
Әlifi beydәn ayırd etmәyimin
mümkün olmadığı belә bir
mәktәbdә sәkkiz il oxuyandan sonra dәrsimi
başa vurub cәhli-mürәkkәblә oradan
çıxdım. Elә bu kimi mәktәblәrin
zülmәti sayәsindә, deyәsәn,
әbәdi olaraq cәhalәt vә nadanlıqda
qalacağam. Vicdanım qarşısında özümü
çox da mәzәmmәt etmәmәyә bir
sәbәb varsa o da bundan ibarәtdir ki, mәn tәk
deyilәm, mәnim kimilәr çoxdur. Fәqәt
tәәccüblü burasıdır ki, bu
cәhalәtlә mәrifәt vә bilikdәn
dәm vurmaqdan әl çәkmirik, öz
iddialarımızdan vә dediklәrimizdәn әsla
utanıb usanmırıq, öz әfkarımızı
hәqiqәtәn düzgün hesab edirik.
Bilmәmәk eyb deyil, bilsә kişi
bilmәmәyin.
Cәhlini bilmәyәn onda әbәdi
qaldı yәqin.
Xülasә, on altı yaşımdan
etibarәn mәni bazarda hücrәyә
göndәrdilәr. İyirmi yaşımda ticarәt
üçün mәni Әrdәbilә yola saldılar.
Әrdәbildә, Marağada әyanlıq
elәmәyә başladım. Özüm
üçün bir dәstgah düzәltdim. At
saxlamağa, şikara getmәyә, nökәr tutmağa,
tüfәngin gәzdirmәyә qurşandım.
Ticarәtdә mәdaxilim bir oldu, mәişәtdә
xәrcim on doqquz-iyirmiyә çatdı. Belә bir
şәraitdә vәziyyәtimizin necә olduğu
aydındır. Müsәlman eşitmәsin, kafir
görmәsin. Nә düz-әmәlli gündәlik
hesabımız var idi, nә dә kitab-dәftәrimiz
müәyyәn idi. Әyanlıq vә qolçomaqlıq
iddiası bütün varlığıma hakim
kәsilmişdi. Yәni başqa sözlә demiş olsam,
bir növ barbarlıq vә vәhşiliyә
başlamışdım. Şaha vergi vermәkdәn boyun
qaçırırdım; yol gözәtçisini
döymәk, maliyyә mәmurunu söymәk,
kәndxuda vә fәrraşı tәhqir elәmәk
mәnim üçün iftixar vasitәlәrindәn biri
olmuşdu.
Xülasә, hesab-kitabsızlığı
özümә şәn vә lәyaqәt hesab edirdim
ki, bu da qanunsuz bir mәmlәkәtin vәziyyәtindәn
doğurdu.
Getdikcә ticarәtimiz kasadlaşdı.
Hәr tәrәfdәn pәrişanlıq üz
vermәyә başladı. Fәlakәtә
düçar olanlar kimi cәlayi-vәtәn elәyib,
qürbәtә düşmәli olduq. Olan-qalan cüzi
sәrmayәni götürüb, iki qardaş
әl-әlә verdik, "tәvәkkül allaha"
deyib, Qafqaz diyarına doğru yola düşdük.
Köçümüzü Kutaisi şәhәrindә
saldıq. O zaman orada iranlılardan heç kәs yox idi
vә heç kәs bizim nә vәziyyәtdә
olduğumuzu bilmirdi. Azacıq sәrmayә ilә o zaman
nadanlıq üzündәn bizim nәzәrimizdә on
alçaq şüğl hesab olunan bir kәsbә, yәni
baqqallığa başladıq. Üç-dörd ilin
әrzindә bir neçә min manat pul toplaya bildik.
Dәmir yol çәkmәk işi ilә әlaqәdar
olaraq, iranlı fәhlә vә sәnәtkarlardan min
nәfәrә qәdәr Gürcüstanın
paytaxtı olan bu şәhәrә toplandı. O vaxt
İranın Tiflisdәki baş konsulu cәnab Mirzә
Әsәdulla xan Nazimüddövlә idi. O mәni
Kutaisidә vitse-konsul tәyin elәyib, min әdәd
dә tәzkirә verdi ki, iranlıların hәr
birindәn üç manat baş konsul üçün, bir
manat da özüm üçün pul alım.
Aydındır ki, indi mәn hәm konsul,
hәm ağsaqqal, hәm dә tacir olmuşdum.
Başdan-ayağa yoxsul vә müflis
hәmvәtәnlәrin dәrdinә qalmaq mәnim
borcum idi. Hәm tәzkirәni, hәm dә yemәk-içmәk
vә geyim cәhәtcә onlara hәr nә
lazımdırsa, nisyә vermәyә başladım. Az
bir müddәt içәrisindә nisyә
dәftәri doldu. Xoylu Әli yüz manat, tәbrizli
Hәsәnqulu yetmiş manat, sәlmaslı filankәs
әlli manat vә s. vә i.a.
Neçә ilin әrzindә
topladığımız sәrmayә әlimizdәn
çıxdı. Biri qaçdı, başqasını
tutdular, o birisi qumarda uduzdu, başqa birisi xәstәlәndi.
Üç ildә qoymadılar bizdә bir şey qalsın.
Baş konsul cәnabları isә tәzkirә
pullarını bütünlüklә nәqd alıb
cibinә saldı. Yenә dә iki әlimiz oldu, bir başımız.
Әlacsızlıq üzündәn Qarqazdan da
köçmәli olduq. Dedik, elә bir yerә gedәk
ki, orada bizi heç kәs tanımasın. Çoxlu
götür-qoy elәyәndәn sonra mәlum oldu ki,
Krımda әsla iranlı yoxdur. Gәlib bu dәfә
dә orada yükümüzü açdıq.
Yavaş-yavaş İstambula gedib, cüzi mal alır,
gәtirib orada birә üç qiymәtә
satırdıq. Az müddәt içәrisindә bir
mağaza açmaq üçün kifayәt edәn bir
sәrmayә qazandıq. Osmanlı -- rus müharibәsi
baş verdi. O vaxt biz Yaltada sakin olmağa başladıq.
Gözәl iqliminә görә o zaman Yaltanı rus
imperatoru II Aleksandr abadlaşdırır, villalar tikdirirdi.
İmperatorun bütün ailә vә
qohum-әqrәbası, әyan vә zadәganlar oraya
toplaşırdılar. Getdikcә işimiz tamamilә
rövnәqlәndi. Voronsovun arvadı knyaginya bizim
mağazanın mötәbәr müştәrisi oldu.
Belә ki, bir gün mәni aparıb imperatorun
xanımına tәqdim elәdi. Bizim adımızı
"çestnı kupets Persii", yәni İranın
vicdanlı taciri qoydular. İş o yerә çatdı
vә bizim etibarımız o dәrәcәdә
artdı ki, әgәr ipliyi ipәk yerinә satsaydıq,
onun ipәk olmamasına şübhә elәmәzdilәr.
Nә üçün? Ona görә ki, iranlı yalan
danışmaz! Bütün saray adamları, zadәganlar
vә şahlıq xanәdanı bizә hәddindәn
artıq hörmәt vә mәhәbbәt
göstәrirdilәr.
Nәhayәt, mәndәn rus
tәbәәliyini qәbul etmәyimi xahiş
elәdilәr. İstәdilәr bir para imtiyazlar
versinlәr. Bu barәdә çox üz vurduqlarına,
hәm dә İstambulda iki-üç dәfә
konsuldan nahaq әziyyәt vә tәhqir
gördüyümә görә bunların tәkidi
ilә tәbәәlik әrizәsi verdim. Üç
aydan sonra canişinin böyük divanxanasında molla
gәtirib mәnә and içdirdilәr. Bütün
böyüklәr, canişin vә başqaları rәsmi
paltarla orada hazır oldular. Mәni rus
tәbәәliyinә qәbul elәdilәr.
Neçә ildәn sonra gәlib İstambulda evlәndim.
Arvadımı götürüb Yaltaya: apardım. Üç
övladım oldu. Böyüdülәr, lakin bir
kәlmә nә türkcә, nә dә farsca
bilirdilәr, çünki bütün qulluqçular vә
onların tәrbiyәçilәri rus idilәr.
Bu on-on beş illik qürbәt hәyatı
mәnim fikrimi, xәyalımı pәrişan elәdi.
Deyirdim: "Bu nә zindәganlıq, nә
yaşayışdır ki, mәn özüm
üçün ixtiyar etmişәm?..."
Bu kimi fikir-xәyallarla bir müddәt gizli
bir tәşviş vә iztirab içәrisindә idim.
Sanki özüm-özümdәn nifrәt elәyib, bir
növ bezmişdim. Lakin xilas olmaq üçün
çarә tapa bilmirdim. Çıxış yolları
üzümә bağlanmışdı. Әziz, sevimli
vәtәnimin eşqi vә mәhәbbәti
könül mülkünü tutduğuna görә mәn
vәtәnimdә olan adab vә rüsumu
zәrrәcә dә olsun tәrk etmәk
istәmirdim. Ancaq bu işlәrin maddi vә mәnәvi
sәmәrәsi bizim üçün ondan ibarәt idi
ki, öz mәzhәb vә adabımıza riayәt
etdiyimizә görә ruslar bizә dәrindәn
inanır, nәhayәt dәrәcәdә
hörmәt göstәrirdilәr. Bizi düzgün,
tәmiz adamlar adlandırırdılar.
Cavanlığımda bir gün bir dәst
firәngi yay paltarı alıb geymişdim. Birdәn knyaginya
prinses Voronsova faytonla mağazaya tәşrif gәtirdi.
Mağazaya girәn kimi dayanıb mәnә
heyrәtlә baxdı vә dedi:
“Bu nә halәtdir, bәs belә niyә
olmusan? Heç güzgüyә baxmamısan ki,
görәsәn nәyә oxşayırsan? Bu nәdir
әyninә geymisәn?”
Әrz elәdim:
“Paltardı da, geymişәm.”
Buyurdu:
“Bu dәqiqә get dәyiş. Heyifdir ki,
özünü bu tәrkibә salmısan.”
Doğrusu, onun mәzәmmәtindәn
çox utandım, başımı aşağı salıb
dedim:
“Gözüm üstә, daha
geymәrәm.”
Dedi:
“Yox, mәn sәnin әynindә milli
paltarını görmәyincә buradan
getmәyәcәyәm.”
Çox tәkid elәyәndәn sonra
mәn utana-utana, xәcalәt
çәkә-çәkә mağazadan
çıxdım. İmperatorun xanımından sonra
ölkәnin әn möhtәrәm qadını olan bir
zati ali yarım saat mağazada yalqız әylәşdi.
Mәn gedib İran paltarı vә sәrdarisi geyib
gәldim. Çox mәmnun qaldı, sevinclә dedi:
“İndi adama oxşayırsan.”
Belә mәzәmmәtә görә
haman gün mağazamızdan üç min manatlıq şey
alıb getdi. "Bәsirәt sahiblәri, bundan ibrәt
alın!"
Xülasә, bu vaxtadәk az-az adamlara
nәsib olan bu ticarәt vә yaşayışla
dünyәvi işlәrimiz saat kimi qurulub
müntәzәm işlәyirdi. Bununla belә mәn
yenә dә yaşayışımdan mәyus idim. Bu
işin aqibәtindәn naümid idim. Ona görә ki,
dünya ilә axirәt arasında tәrәddüd
elәyirdim. İstәr-istәmәz birini
seçmәli idim.
Çox düşünüb götür-qoy
elәdikdәn sonra belә qәrara gәldim ki,
әbәdi alәmin sәadәtini fani dünyanın
üç günlük eyşinә satmaq kişilik vә
insanlıqdan çox uzaqdır.
Ona görә dә elan verib, mağazanı
ucuz qiymәtә satmaq istәdiyimi vә
ticarәtdәn әl çәkәcәyimi bildirdim.
Bu elan nәşr edilib şaye olan kimi
mötәbәr müştәrilәrimizdәn vә
zadәgan qadınlarından yüzlәrcә gәlib,
belә bir niyyәtdә olmağımın
sәbәbini soruşdular. Dedilәr: pula ehtiyacın varsa,
verәk, sәni heç vәchlә qoymarıq ki, bizi
tәrk edәsәn. Mәn hamısına öz
tәşәkkürümü bildirib xahişlәrini
rәdd etdim.
Hәr nә vardı üç ay
әrzindә satdıq. Әlli faiz әlә gәldi.
Var-yoxumuzu yığışdırıb, İstambula
tәrәf yola düşdüm. Orada xırda bir ev
aldım, ev-uşağı yerbәyer elәyib,
Mәkkә ziyarәtinә getdim.
Hörmәtli
hәmvәtәnlәrimdәn hәdsiz mehribanlıq
vә qayğı gördüm. Lakin onların
mәclislәrindә oturanda utanırdım. Vicdanım
qarşısında çox xәcalәt çәkirdim.
Çünki o mәclislәrin söhbәti
vәtәndәn qeybәt elәmәk, oradakı
qanunsuzluqdan vә hakimlәrin zülmündәn, yaxud
vәtәnpәrvәrlikdәn dәm vurmaqdan başqa
bir şey deyildi. Lakin mәnә elә gәlirdi ki,
onların hәr birisi mәnә kinayә ilә
andırır: ay qeyrәtsiz, bu sözlәrin sәnә
dәxli var? Әgәr sәn doğrudan da
vәtәnpәrvәrsәn, bәs nә üçün
vәtәnini atmısan?
Hәmişә fikir-xәyalda vә
iztirabda idim. Bu kimi düşüncәlәr mәni bir
saat belә rahat buraxmırdı.
1904-cü il fevral ayının 8-dә rus-yapon
müharibәsinin birinci günündә Rusiya
konsulxanasından mәni çağırdılar.
Dedilәr işin başa çatıb qurtarmışdır.
Bu sәnin azadlıq kağızındır.
Azadlıq kağızını verdilәr
әlimә.
Doğrusu, bilmirdim nә kimi
sözlәrlә tәşәkkürümü izhar
edim: Nә dilimdә taqәt var idi, nә
qәlәmimdә qüdrәt. Vicdanım
asudәlәşdi, canım dincәldi.
Nә isә, bu müqәddimәni
söylәmәkdәn mәqsәd bir
mәsәlәni müәyyәnlәşdirmәk
vә düzgün başa salmaqdan ibarәt idi. Yoxsa mәn
yazıq әsla vә әbәda özümә
elә bir mәqam qail deyilәm ki,
tәrcümeyi-halımı yazıb nәşr edәm.
Allaha şükür, o adamlardan deyilәm ki,
özümdәn müştәbeh olub,
mübaliğәyә yol verәm. Bunu yaxşı
bilirәm ki, "haman xakәm ki, hәstәm". Bu
qәdәr izahat vermәsәydim mәsәlә
aydın olmazdı. Birinci cilddә adımı
gizlәtmәyimin sәbәbi qәzәb vә
cәrimә qorxusundan deyil idi, bunun üçün idi ki,
demәsinlәr: filan-filan şüdә, sәnin
sözünlә әmәlin bir-birinә uyğun deyil.
İxtiyarım ola gәr ruzi-qiyamәtdә
mәnim,
İstәmәm rövzeyi-rizvan,
mәnә bәsdir vәtәnim.
Lütf buyurub nәvaziş etsә dә,
qәhr elәyib qapısından qovsa da, mәn
hamısını iltifat sayacağam.
Hamının kiçiyi Zeynalabdin Әli
oğlu.
* *
* * *
N ә z ә r i-d i q q ә t ә l a y i q
b i r m ә t l ә b
İndi bu çirkin әmәlin
yaxşı-pisini, xeyri-şәrini diqqәtlә
nәzәrdәn keçirәk, görәk bunun
nә sәmәrәsi, nә kimi şәrәfi
vә iftixarı vardır. Bizim әziz hәmvәtәnlәrimizdәn
bir çoxunun qondarma bir tәzkirә üçün
ürәyi gedir, ona hәdsiz-hesabsız pullar
xәrclәyirlәr. Neçә nәfәr mәnim
yanıma gәlib xahiş elәmiş ki, rus
tәbәәsi olmaq yolunu onlara göstәrim. Mәn
xeyirxahlıq üzündәn, dünya vә axirәt
mәnfәәtini nәzәrә alaraq dәlil
vә nәsihәtlә onları bu fikirdәn
çәkindirib, bu niyyәti başlarından
çıxarmışam. Rus dövlәtinin özü
heç bir vәchlә tәbәә qәbul
elәmir. Bunun sәbәbi nәdir? Bilmirәm. Lakin
zirәk adamlar tәzkirә tapırlar. Şirvandan,
Qarabağdan, Gәncәdәn vә başqa yerlәrdәn
gәtirilmiş saxta tәzkirә vәrәqәsini
Tәbriz vә Rәştdә olan rus konsulxanası
birinin әlindә görәn kimi ağına-bozuna
baxmamış qәbul edir. Bunu әlә gәtirәn
kimi sanki onlar qolçomaqlıq, millәtin hüququna
tәcavüz etmәk haqqı qazanmış olurlar.
Bәzilәri dә bu tәzkirәni әldә
etmәklә yalnız öz hüququnu filan mәmur, ya
filan sәdrülülәmadan qorumaqla
kifayәtlәnirlәr, İran mәmurları heç
fikir vermirlәr ki, axı bu Haşım Tağı oğlu
baqqal idi, filan mәhәllәdә dә dükanı
var idi. Bәs necә oldu ki, birdәn-birә rus rәiyyәti
oldu? Halbuki bu mәsәlә Peterburqdan soruşularsa, o saat
cavab gәlәcәk ki, bizim belә bir
rәiyyәtimiz yoxdur. Nә isә, bu haqda deyilәsi
söz çoxdur, fәqәt bizim mövzudan
kәnardır.
İranda ümumi qanunun olmaması vә
hәrc-mәrcliyin hökm sürmәsidir. Bir kapitan, bir
naib, bir molla vә ya seyyid qolçomaqlıq elәyib
neçә nәfәri öz himayәsinә
aldığı halda, xarici ölkәnin konsulu öz
rәiyyәtini nә üçün öz qanadı
altına almasın?
Amma ümumi bәrabәrlik qanunu hәyata
keçirilәrsә, hәr kәsin -- kiçiyin
dә, böyüyün dә vәzifәsi
müәyyәnlәşdirilib, qanun
kitabçasının maddәlәrindә vә
fәsillәrindә qeyd edilәrsә, hәr bir
vilayәtdә vә idarәdә o kitabça
әsasında rәftar olunarsa, hәmin qanun
kitabçası xarici ölkәlәrin
mәmurlarının nәzәrinә
çatdırılarsa vә deyilәrsә ki, bu,
ölkәnin qanunudur, bu da onun altında şahın
imzasıdır, daha onda hansı bir konsulun vә ya
mәmurun etiraz haqqı ola bilәr? Konsulların
mәmuriyyәti yalnız xarici ölkәlәrdә
hakimlәrin mәmlәkәt qanunlarından
sui-istifadә etmәlәri qarşısını almaqdan
ibarәtdir, vәssәlam.
Konsul öz rәiyyәtini qanunsuz himayә
elәsә, Serbiyada vә Bolqarıstanda olduğu kimi,
haman saat onun ayaqqabılarını cütlәyib qoyarlar
qabağına vә deyәrlәr: "buyur,
tәşrif apar!" Belә bir hadisә Bolqarıstanda
bir neçә dәfә baş vermişdir.
Belәliklә dә millәt tabe olduğu
dövlәtdәn bәrabәrlik qanunları
tәlәb etmәlidir ki, әcnәbi öz hәddini
tanısın, onların hüququna әliuzunluq elәmәsin.
Möhtәrәm oxucular bu kitabın
yalnız zahirini nәzәrә almamalı, elә
tәsәvvür etmәmәlidirlәr ki, bu, ancaq
şirin hekayәlәr vә mәzәli әhvalatdan
ibarәtdir. Onun yazılarına gülmәmәli,
dәrindәn düşünәrәk
hәrtәrәfli ölçüb biçәndәn
sonra bunları nә mәqsәdlә
yazdığımızı dәrk etmәli vә
bilmәlidirlәr ki, birinci vә ikinci cildlәr hәmin
üçüncü cildin müqәddimәsidir. Son
cilddә allahin kömәyi ilә yuxu tәbiri,
kinayә, eyham vә hekayә şәklindә vә ya
açıq surәtda cәmiyyәtin sәlahı
vә xeyri üçün mühüm bir
mәsәlәni әhaliyә
çatdıracağıq.
Doğrudur, әziz vәtәnimizdә bu
vaxtadәk bu kimi mәsәlәlәr
yazılmamış, heç kәs vәtәn
sevgisindәn danışmamış vә faydalı
mövzuları hamının başa düşәcәyi
bir tәrzdә dövrün tәlәblәri
sәviyyәsindә qәlәmә
almamışdır. Yazdıqları әsәrlәr
gül vә bülbüldәn vә mәhәbbәt
sevdası, pәrvanә vә şәm
mәhәbbәti, yaxud müәllif vә yazıçının
izhari-fәzilәti, ya da tәriflәnmәyә
heç bir hüququ olmayan adamların mәdhi olmuşdur. Bu
әsәrdә nәzәrә alınan faydalı
cәhәtlәr aşağıdakılardan ibarәtdir:
Birincisi, qoy xeyrin banisi vә ya
şәrә mürtәkib olanlar bilsinlәr ki,
yaxşıları yaxşılıqla, pislәri
nifrәtlә xatırlamaq vaxtı gәlib çatmışdır.
Bundan sonra millәt hәr bir yaxşını, pisi
bir-birindәn ayırd edib, hәr bir әmәlin
nәticәsini milli tarixdә yazmalıdır ki, bununla da
gözәl vә pis işlәr qeyd edilsin. Qoy
gәlәcәk nәsillәr yaxşılara
rәhmәt, pislәrә lәnәt oxusunlar. Bunun
özü vicdan vә namus sahiblәri üçün
ağır bir әzabdır. İnsanları
yaxşılığa hәvәslәndirmәyin,
pislikdәn çәkindirmәyin zәruri olması
aydın mәsәlәdir. Әyri yolda olanları düz
yola gәtirmәk mәqsәdilә bu kimi
әsәrlәr yazmaq hәr bir yazıçının
vәzifәsi hesab olunur. Bunların öz pis adәtlәrini
tәrgitmәyә hümmәti çatmasa, onda heç
olmasa öz çirkin әmәllәrini azaltmalı
olarlar, yaxşı adamlar isә xeyirxahlığa daha
artıq rәğbәt göstәrәrlәr ki, bunun
da cәmiyyәtә çox xeyri olar.
İkincisi, әxlaqı
gözәllәşdirib, nәfsi islah etmәk
mәqsәdilә deyilmiş bu sözlәrdәn
yüzdә biri oxucuya tәsir edib onun intibahına
sәbәb olarsa, bunun da ümumi faydası ola bilәr.
Üçüncüsü, heç kәs
yalnız axirәt dünyasında cәza
verilәcәyini vә bu dünyada әmәlinin
cәzasına çatmayacağı ümidilә arxayın
oturmayacaq, hamı yәqin bilәcәkdir ki, bu
dünyanın özündә dә mükafat var:
Nә әkәrsәn, onu da
biçәrsәn.
Aydındır ki, vәtәni vә
vәtәndaşları haqqında yaramaz
әmәlә mürtәkib olanların öz
cәzasına çatdıqlarını görәn hәr
bir kәs istәr-istәmәz o әmәlin
tәkrarından çәkinәcәkdir. Bunun da
cәmiyyәtә faydası var.
Dördüncüsü, dövlәtә,
millәtә vә vәtәnә sәdaqәt
vә pak niyyәtlә xidmәt elәyәn hәr bir
kәsin, şәksiz-şübhәsiz, dünya vә
axirәt sәadәtinә nail olacağı bütün
dünyaya mәlum olar.
Beşincisi, hәmvәtәnlәrimiz
bilәcәklәr ki, hәr bir çәtinlikdәn
sonra işin asanlaşması, hәr bir
pәrişanlıqdan sonra işlәrin öz yoluna qoyulması
vә hәr bir zülmәtdәn sonra işıqlı
sәhәrin açılması da mümkündür.
"Hәr çәtinlikdәn sonra bir asanlıq"
vә "hәr bir gәrginlikdәn sonra
qәlәbә baş verir" -- hәdisi doğru
vә düzgündür. Әgәr sәbr olsa:
Bәla keçәr, onda açar min illik
arzu çiçәk.
Hәr bir çәtinlikdәn sonra
istәr-istәmәz bir asanlıq var. Fәqәt
dözmәk lazımdır. Biz
"Sәyahәtnamә"nin birinci cildini bu xoş
niyyәtlә başladıq, onun hәr bir sәtrini bu
ümidlә yazdıq. Allaha şükür ki, bu gün:
Çoxdankı arzumuz yerbәyer oldu.
Altıncısı, qoy hәmvәtәnlәrimiz
bilsinlәr ki, bizim şairlәr vә әdiblәrin,
bir qayda olaraq, tәrәnnüm etdiklәrn Leyli vә
Mәcnun, Fәrhad vә Şirin, Mahmud vә Ayaz
eşqindәn başqa bir sevgi dә vardır vә
vәtәn aşiqlәri belә bir sevgi yolunda nә
kimi zәhmәtlәr çәkmiş, can qoymuş,
öz varlıqlarını onun varlığına
bağışlamışlar!
Mәhz buna görә dә İbrahim
bәyin öz әziz vәtәninә olan eşqini
әfsanә kimi qiymәtlәndirmәk olmaz. Bu eşqin
yolunda can vermәk әn böyük sәadәtdir. Onun
ağacının barı İbrahim bәyin
"Sәyahәtnamә"sinin axırında
tәәssübün sәmәrәsi adlanan
meyvәdәn ibarәtdir. Sanki Mövlәvi
Mәnәvi öz "Mәsnәvi"sindә bu
beytlәri onun dilindәn söylәmişdir:
"Dinlә, neydәn nә hekayәt
eylәyir,
Ayrı qalmaqdan şikayәt eylәyir:
Ta neyistandan mәni ayırdılar,
Nalәmi cümlә cahanda yaydılar.
Könlüm istәr dәrdi-hicranә
yanan,
Ta ki, öz dәrdin ona etsin bәyan.
Öz kökündәn kim ki,
düşmüşdür iraq,
Can atar vәslә, dilәr ötsün
fәraq.
Sirrimi hәr vaxt edәr nalәm әyan,
Hәr qulaq lakin onu olmaz duyan,
Yel deyil nalәm, bu od kaş solmasın,
Kimdә bu od olmasa, heç olmasın".
Bu kitabın başqa bir faydası da
mәtlәbi imtiyazlı adamların vә kütlәnin
bәyәnәcәyi, savadlı vә savadsızın
başa düşә bilәcәyi, oxuyarkәn
sözün mәrәzini qavraya bilәcәyi bir
dildә qısa vә sadә yazmaq sәrmәşqi
vermәkdәn ibarәtdir. "Gәlin" sözü
yazılarkәn "bәy" sözünün dә
mütlәq yazılması әsla vacib deyildir.
"Vücud"u "zicud"suz da yazmaq olar. "Vasil"i
dә hәmişә "hasil" ilә bir yerdә
yazmağa lüzum yoxdur. Hәrçәnd ki, sadә
sәpkidә yazmaq iranlılar üçün yenidir, ancaq
hal-hazırkı dövr sadә yazmağı tәlәb
edir. Fikri ifadә etmәkdә qüdrәtli
qәlәm vә xüsusi hünәrә malik olan
әdiblәr bundan sonra vәtәn sevgisini mәnzum
vә mәnsur şәkildә aydın ifadәlәr
vә sadә cümlәlәrlә hәm
ziyalılara, hәm dә xalq kütlәlәrinә
tәqdim etmәlidirlәr. Gәrәk onlar sadә
yazmağı tәbliğ etsinlәr, bu üslubun
banilәri vә örnәk verәnlәri olsunlar. Biz
etiraf edirik ki, İran әdiblәri sadә yazmaq
üslubunun bütün sirrlәrini, rümuzunu, qaydalarını
çox yaxşı bilirlәr vә istәdiklәri
tәqdirdә bu әsәrdәn yüz dәfә,
daha gözәl әsәrlәr yazmağa qadir ola
bilәrlәr. Lakin bu sәtirlәrin müәllifinin
onlarla olan әhvalatı dülgәr, dәrzi vә abid
mәsәlinә oxşayır.
Rәvayәt edirlәr ki, bu üç
nәfәr yol yoldaşı olub, sәfәrә
çıxırlar. Bir gecә qorxulu bir mәnzildә
düşürlәr. Qәrar qoyurlar ki, hәrәsi
gecәnin müәyyәn hissәsini ayıq qalıb
gözәtçilik elәsin. Gecәnin әvvәlini
abidlә dәrzi yatır, gözәtçilik
dülgәrin öhdәsinә qalır. Dülgәr
yuxusunu qaçırmaq üçün ağacdan bir
heykәl yonub düzәldir. İşini qurtarandan sonra
dәrzini oyadır, özü gedib yatır. Dәrzi
heykәli gördükdә bir dәst paltar tikib ona
geyindirir. Onun da gözәtçilik vaxtı
belәliklә başa çatır, gedib zahidi oyadır,
özü isә başını atıb yatır. Abid
yoldaşlarının hünәrini görüb
sәcdәyә gedir, әllәrini göyә
qaldırıb raz-niyaz edir, allahdan istәyir ki, bu
heykәlә can versin. Duası müstәcab olur, taxta
heykәlә can verilir. Sәhәr açıldıqda
onların hәr biri bu canlı heykәlin sahibi olmaq
iddiasına düşür.
İndi, ey qәlәm sahiblәri vә
mәrifәt әhli, siz bu paltarsız vә cansız
heykәldәn ibarәt olan yazıya paltar tikmәli
vә ruh vermәlisiniz ki, cana gәlsin.
Heykәli mәn yoxsul vә müqәssir
bәndә yonub düzәltdiyimә görә ümid
edirәm ki, vәtәnpәrvәrlikdәn dәm
vurmaq feyzindәn binәsib olmayam.
İndiki dövr keçmiş zaman deyil ki,
qәlәm vә fikir sahiblәri öz vaxtlarını
qәdimdәkilәr kimi xülyalar toxumağa, boş
әfsanәlәr uydurmağa vә mәnasız
mәtlәblәr yazmağa sәrf etsinlәr. Bu kimi
faydasız işlәrin heç bir sәmәrәsi
yoxdur. Әksinә, onlar gәrәk Avropa vә Yaponiya
әdiblәri kimi insanlıq vә insanpәrvәrlik
vәzifәlәrini vә prinsiplәrini xalqa başa
salsınlar, onlara dәrk etdirsinlәr ki, bütün
xoşbәxtliklәrin mәnşәyi
müqәddәs vәtәnin varlığı ilә
bağlıdır, onu qorumaq bütün
vәtәndaşların birinci borcudur....
DASTANIN BAŞLANĞICI
İndi "Ya hәqq, ya mәdәd!"
deyib, kitabı yazmağa başlayıram. Bundan sonra hәr
nә deyilsә Yusif әminin dilindәn
deyilәcәkdir. O deyir:
“Bәllidir ki, mәnim öz
ürәyimdә olan dәrdi yazmağa qüdrәtim
yoxdur. Hörmәtli oxucular bir qәdәr
düşünsәlәr, o cavanın ölümündәn
sonra mәn yazığın ruzigarının nә sayaq keçdiyini bilәrlәr.
Haman o saatdan ki, nakam bәyin vә bәdbәxt gәlinin cәnazәlәrini
tamam-kamal bәzәyib qara torpağın, әbәdi
gәrdәyinә vә yatağına tapşırmaq
üçün qapıdan çıxdılar. Misir
әhalisinin әksәri -- kasıbından tutmuş
dövlәtlisinәdәk, kiçiyindәn tutmuş
böyüyünәdәk, yerli, qәrib, әrәb,
әcәm, müsәlman, kafir toplaşıb
cәnazәnin dalınca sel kimi hәrәkәtә
gәldilәr.
Cavan igidini itirmiş qaragünlü ana
torpağı başına sovururdu, "Oğul vay,
gözümün işığı vay!" --
deyә-deyә cәnazәnin ardınca sürünürdü.
Nәhayәt, o cavanları aparıb dәfn
etdilәr. Yas günlәri dә gәlib başa
çatdı. İki ildәn sonra taqәtim kәsildi, daha
Misirdә yaşamaq mәnim üçün çәtin
oldu. Sәbrim tamamilә tükәndi.
Әlacsızlıq üzündәn Haciyә xanıma bir
mәktub yazdım.
Mәktubu zәrfә qoyub başını
bağladım, Hacı Mәsuda verib, xanıma
çatdırmasını tapşırdım.
Üç gün sonra Hacı Tәbrizi
Mirzә Abbasla gәlib mәni öz evlәrinә
apardılar. Mirzә Abbas dedi:
“Yusif әmi! Qürbәt vilayәtdә
başı bәlalar çәkmiş bu
biçarәlәri kimin ümidinә qoyub gedirsәn?
İki qol-qanadı qırılmış, cavanı
ölmüş, gәmisi sınmış zәifi belә
bir müsibәt vә sarsıdıcı qәm
içәrisindә necә başsız, arxasız
buraxırsan?
Sәn Nәcәf vә Kәrbәlada
necә yaşayacaqsan? Mәgәr mәrhum Hacının
sözlәrini unutmusan? O, sәnә
dönә-dönә deyirdi ki, o yerlәrdә heç
bir qeyrәtli, tәәssüblü müsәlman
yaşaya bilmәz. Bәs mәrhum Hacı sәndәn
cәnazәlәrin müqәddәs yerlәrә
aparılması vәziyyәtini soruşub, sәnә
demәdi ki, bu vәziyyәtlә cәnazә
göndәrmәk şәriәtә müvafiqmidir?
Sәn dedin: "xeyr". Mәrhum Hacı dedi:
“Elә dә, görünür, bu bidәti
bәzi adamlar öz xüsusi mәnafeyi üçün
yerinә yetirilmәsi vacib olan vәzifә kimi
cilvәlәndirirlәr. Yoxsa sağlam әqlә malik
olan heç bir kәs belә bir işә qol qoya
bilmәz ki, bir kәs bütün ömrü boyu pis
işlәr görsün, öz
hәmvәtәnlәrinә cürbәcür zülm
vә cәfalar etsin, yetim malı yesin, pulu
müamilәyә versin, müsәlmanların malına
vә canına qәsd etsin, ölәndәn sonra
yarıçürümüş sümüklәrini
aparıb orada basdırsınlar vә belәliklә
dә onun bütün günahları vә xәtaları
bağışlansın. Bu işi gördükdәn sonra o
zalımın vәrәsәlәri dә
mәclislәrdә vә yığıncaqlarda
әylәşib desinlәr: "Allaha şükür,
mәrhum atamızın cәnazәsini Nәcәfә
göndәrib rahat olduq". Sağlam ağıl necә
inana bilәr ki, ruh bәdәndәn ayrıldıqdan
sonra adamın sümüyünü vә ya leşini
başqa bir yerә apardıqda günahkar yaxşı insana
çevrilib, öz yaramaz әmәllәrinin
cәzasından xilas ola bilәr?
Mәrhum Hacının çarvadarla
cәnazә sahibi arasında düşәn
çәkişmә haqqında söylәdiklәrini
mәgәr unutmusan? Hacı deyirdi ki, kirә
haqqının ödәnilmәsi üstündә
çarvadarlarla ölü sahibi arasında
söz-söhbәt olub, işlәri
çәkişmәyә, әlbәyaxa olmağa
çәkdi. Ölünün bir qolunun
sümüyünü çarvadar götürdü, o biri qolunun
sümüyünü cәnazә sahibi;
sümüklәri bir-birinin başına
çırpmağa başladılar.”
Xülasә, Hacı Tәbrizi ilә
Mirzә bir para buna oxşar
öyüd-nәsihәtlәr elәyib, durub getdilәr.
Ürәyim köyrәldi, bir qәdәr ağladım,
ixtiyarsız olaraq yuxuya getdim.
(Bu cilddә әsas mәqsәd Yusif
әminin yuxusunun şәrhi vә onun yozulmasından
ibarәt olduğu üçün ümumiyyәtlә
yuxu vә onun keyfiyyәti haqqında xülasә şәkildә
bir neçә söz demәk lazım gәlir).
Bu sәtirlәrin müәllifi yuxunun
doğruluğunu yoxlamışdır vә heç bir
şübhә etmәdәn ona inanır. Neçә
dәfә heç bir fikir vә xәyalım olmadan yuxu
görmüşәm, tәsirini tez büruzә verib
hәqiqәtә çevrilibdir.
Әlqәrәz, mәtlәbi yuxu hesab
etsinlәr, ya da xәyal, hәr halda gәrәk onun
yalan-doğruluğuna baxmasınlar. Bu dәlillәri
gәtirmәkdәn mәqsәdimiz tәdqiqat deyil,
müәyyәn bir mәtlәbi ifadә etmәkdir.
Fikir vermә söz deyәnin
özünә,
Diqqәt yetir yalnız onun sözünә.
* *
* * *
Yuxu qәsdilә bu әfsanәni mәn
yarә dedim,
Mәn bu әfsanәdә öz
dәrdimi dildarә dedim.
Keçәk Yusif әminin
mәtlәbinә.
YUSİF ӘMİNİN YUXUSU
Gecәdәn üç saat keçirdi.
Sәccadәnin başında mәni yuxu tutdu. Yuxuda
gördüm ikindi çağıdır. Gündәki
adәtim üzrә qәbristanlığa ziyarәtә
gedirәm. Şәhәrdәn çıxdım. Uzaqdan
bir nәfәrin qәbristanlıq tәrәfdәn
gәldiyini gördüm. Yaxınlaşdıqda onu tanıdım.
Kor şeyx Qәdir idi. Elә yuxu alәmindә
düşündüm ki, şeyx Qәdir iki il bundan
әvvәl vәfat elәyibdir, bu o ola bilmәz. O, iki il
bundan qabaq atlara qoşulan tramvaydan düşüb
yıxıldı, elә oradaca vәfat elәdi. Çox
vaxt olur ki, tramvayda adam ayaq üstә durur, ya da tәlәsib,
gedә-gedә özünü bayıra tullayır. Bu kimi
vaxtlarda tәhlükә ehtimalı olur. Bu yazıq da tramvay
dayanmamış düşmәk istәrkәn yerә
yıxılıb, daha ayağa dura bilmәmişdi.
Hәmin şәxs bir qәdәr
irәlilәdi, gördüm şeyx Qәdirin
özüdür. Haman әbası vә әmmamәsi, bir
әlindә әsası, o biri әlindә tәsbihi
var idi. Mәnә yaxınlaşan kimi salam verdim,
әleykәssәlam cavabını eşitdim.
Mәndәn soruşdu:
“Yusif ağa, hara gedirsәn?”
Dedi:
“Әhli-qüburun ziyarәtinә.”
Dedi:
“Qayıt, nә qәbir qalıb, nә
dә әhli-qübur.”
Mәn elә xәyal etdim ki, zarafat
elәyir. Çünki onun köhnә adәti idi,
çox zarafat elәrdi. Lakin heç vaxt yalan
danışmazdı. Dedim:
“Qalsa da, qalmasa da mәn
gedәcәyәm.”
Dedi:
“Deyәsәn, mәnim sözümә
inanmadın. Mәn deyirәm qәbir yoxdur, sәn
getmә.”
Dedim:
“Şeyxәna, mәn adәt
elәmişәm, hәr gün bu vaxt qәbir
üstә gedirәm. Dünәn dә orada idim. Necә
yәni deyirsәn yoxdur?”
Dedi:
“Bu gün dünәndәn başqadır.
Gecә Nil çayı daşmış, bütün
qәbristanlığı, onun әtrafını basıb
köl elәmişdir.”
Dedim:
“Ay şeyx, deyәsәn, sәn
ağlını itiribsәn, istәyirsәn bu
korluğunla mәnim kimi gözü görәn adamı
aldadasan?”
Gördüm şeyx özündәn
çıxdı, qәzәblә dedi:
“Yusif, Yusif, әlini ver mәnә!”
Әlimi ona verdim; bәrk-bәrk tutub dedi:
“Yusif, "adamın ağlı çaşanda
hәdyan deyәr", -- demişlәr. Ey qafil,
mәgәr oxumamısan ki, "korla gözlü bir ola
bilәrmi, bunu düşünmәmisinizmi?"
Әvvәl düşün, sonra danış! Mәnim
gözlәrim görmür, lakin kor deyilәm. Kor
özünsәn ki, korluğundan vә
cәhalәtindәn, mәnә gülüb
ürәyimi incitdin. İndi mәnimlә gәl,
sәnә hansımızın kor olduğunu
göstәrim.”
Mәni qәbristanlığa tәrәf
çәkdi. Әlimi bәrk-bәrk tutub
sıxırdı: Az qalırdı әlim çatlasın,
dedim:
“Ay şeyx, әlimi burax, әziyyәt
vermә, mәn özüm gәlәrәm.”
Dedi:
“Olmaz, gәrәk sәnin korluğunu
sübuta yetirәm, әlimdәn qurtara bilmәzsәn.”
İstәr-istәmәz gedib
qәbristanlıq olan yerә çatdıq. Doğrudan da
oranı su tutub ümmana çevirmişdi. Gördüm
şeyx yenә dә irәli gedir. Mәn dayandım.
Şeyx dedi:
“Nә üçün gәlmirsәn?”
Dedim:
“Necә gәlim, bir addım da
götürsәm suya girәcәyәm. Sahildә
dayanmışıq.”
Şeyx dedi:
“Bәs deyirdin mәn dünәn
gәlmişәm, gördün kor özünsәn!”
Mәn heyrәtlә baxıb
düşündüm. Deyirdim, görәsәn İbrahim
bәyin, Mәhbubәnin qәbri necә oldu? Bu
fikirlә bir qәdәr onların qәbri olan
tәrәfә baxdım. Gördüm iki sәrv
ağacının başı sudan çıxıbdır.
Köyrәldim, asta-asta ağlamağa başladım.
Şeyx ağlamağımı duyub dedi:
“Ağlama, gәl, daha bundan sonra heç
kәsin ürәyinә toxunma.”
Dedim:
“Düzdür, ya şeyx, mәni
bağışla, әlimi burax.”
Dedi:
“Olmaz, mәnimlә gәlmәlisәn.”
Dedim:
“Ya şeyx, bәsdir, daha mәni haraya
aparırsan?”
Dedi:
“Cәhәnnәmә!”
Mәnә elә gәldi ki, hirsindәn
vә qәzәbindәn belә deyir. Dedim:
“Şeyxәna, hansı
cәhәnnәmә?”
Dedi:
“İranlıların
cәhәnnәminә!”
Düşünürdüm ki, bu kişinin
әlindәn yaxamı necә qurtarım, nә vasitә
ilә xilas olum. Әlacsızlıq üzündәn
әlim әlindә ardınca gedirdim. Daha
danışmırdıq. Gәlib böyük ehrama
çatdıq. Heç elә bil şeyx kor deyildi. Yol
gedәrkәn әsasını yerә
sürtmürdü. Ehramın içinә girdik. Mәn
ixtiyarsız dedim:
“Şeyxәna, bura ehramdır?”
Cavabımda dedi:
“Bәli, mәn sәni buraya
gәtirmәk istәyirdim. Mәn gözdәn mәhrum
olduğum halda bilirәm, amma sәn o şәhla
gözlәrinlә hәqiqi korsan.”
Mәni ehramın daxilinә çәkdi.
Ehramı görәn bilәr ki, bu bina fironların
asarındandır. Misirә gәlәn bu qәdәr
sәyyahlar mümkün qәdәr ehramın
içәrisinә girirlәr. Ancaq onun sonunu heç
kәs görmәyibdir. Avam camaat arasında belә bir
şayiә vardır ki, ora tilsimdir, heç kәs gedә
bilmәz. Lakin әslindә belә deyil. Ehramı elә
tikmişlәr ki, içinә girdikcә hava azalır
vә nәhayәt tamamilә tükәnir.
Belәliklә nәfәs çәtinlәşir. Ona
görә dә çox irәli getmәk çәtin
vә hәtta qeyri-mümkündür. Müәyyәn
bir fasilәyәdәk çıraqla gedirlәr, ondan
sonra hava olmadığına görә çıraq da
sönür.
Nә isә, içәri girdik, bir para
dәhşәtli sәslәr eşidilirdi. Yenә
dә bir qәdәr irәlilәdik. Rütubәt,
palçıq, lehmә göründü. Dedim:
“Ya şeyx, dediyimә peşiman oldum,
tövbә elәdim, üzr istәyirәm, mәni
bağışla! Mәn bilirәm, daha bizim bundan
irәliyә getmәyimiz mahaldır. Bu ehramın sonu
tәhlükәli, xәtәrli bir mağaradır.”
Şeyx dedi:
“Ehramı keçdik. Mәn sәnә dedim
ki, sәni cәhәnnәmә aparıram, gәl!”
Dedim:
“Әlimi burax, ağrıyır.”
Dedi:
“Mәn sәnin әlini buraxmağın
vaxtını bilirәm.”
İlahi, nә elәyim. Söyüd
yarpağı kimi әsirdim. Bu nә bәladır ki,
mәnim başıma gәldi. Mәn haradan bu korun
kirinә düşdüm?!
Qorxa-qorxa gedib bir yerә çatdıq.
Şeyx dedi:
“Daha qaça bilmәzsәn, indi әlini
buraxıram.”
Aşağıya doğru gedәn bir
pillәkana çatdıq. Şeyx dedi:
“Mәnim әsamın başından tut,
yavaş-yavaş arxamca gәl.”
Asta-asta aşağı düşmәyә
başladıq. Bir, iki, üç, dörd, beş -- nә
qәdәr getdik, qurtarmadı. Mindәn çox pillә
endik, gördüm qurtarmaq bilmir. Yalvararaq dedim:
“Ya şeyx, daha yoruldum, qıçlarımın
damarları qırıldı, taqәtim kәsildi. Bu
bәladan nә vaxt xilas olacağam? Biz yerin yeddinci
qatından da keçdik, bәs sonuncu mәnzilimiz
haradadır?”
Dedi:
“Cәhәnnәmdir, indicә
çatarıq.”
Birdәn burnuma üfunәt iyi dәydi.
Sanki odda leş vә ya sümüklә tük
yandırırlar. Üfunәtdәn, iyrәnc qoxudan az
qalırdı beynim partlasın. Yenә dә bir
neçә pillә aşağı düşdük.
Qoxunun şiddәtindәn beynimdәn tüstü
qalxdı. Gözlәrim yaşardı, daha artıq
işgәncәyә düçar oldum. Bir
tәrәfdәn qorxu, vahimә, üfunәt iyi,
qәliz tüstü, digәr tәrәfdәn dә
işimin aqibәti mәni düşündürdü.
Hönkür-hönkür ağlamağa başladım.
Şeyx dedi:
“Ağlamağını kәs, yoxsa sәni
burada qoyub gedәrәm.”
Qorxumdan nәfәsimi köksümdә
boğub ağlamağımı uddum. Sonra soruşdum:
“Nә qәdәr gedәcәyәm?”
“Bir neçә pillә qalıbdır,” --
dedi. -- “Pillәlәrin qurtarmasına o qәdәr
qalmayıbdır.”
Doğrudan da, az sonra pillәlәr sona
çatdı. Odun işığı göründü,
geniş, zil qaranlıq bir vadi qarşımıza
çıxdı. Ahü nalә, zarıltı, әl-aman
vә ax-vay sәslәri gah ucadan, gah da astadan
eşidilmәyә başladı. Soruşdum:
“Ya şeyx, bura haradır?”
Dedi:
”Cәhәnnәmdir, ancaq iranlıların
cәhәnnәmidir.”
İndi tәsәvvür etmәk olar ki,
mәn cәhәnnәm adını eşitcәk
nә hala düşdüm. Bәdәnim
titrәmәyә başladı, söyüd yarpağı
kimi әsirdim. Bәzәn fikirlәşib
öz-özümә deyirdim: "Bu şeyx sehr-caduçu
imiş, biz heç bunu bilmәmişdik". Gahdan da
düşünürdüm ki, inşaallah, yuxu
görürәm.
Bir qәdәr dә yaxına gedib
gördüm oddan kürsülәr düzәldib,
hәrәsinin dә üstünә bir adam
әylәşdirmişlәr. Kürsülәr bir-birindәn
neçә metr aralı qoyulmuşdu.
Şeyx soruşdu:
“Nә görürsәn?”
Dedim:
“Oddan qayrılmış taxt
görürәm. Hәrәsinin dә üstündә
bir adam oturub.”
Dedi:
“Diqqәtlә baxdınmı?”
Dedim:
“Bәli.”
Soruşdu:
“Nә elәyirlәr?”
Dedim:
“Birinci taxtda әylәşdirilmiş
adamın hәr çiynindәn oddan yaranmış bir ilan
çıxıb, alovlu dili ilә onun ağzını,
burun-qulağını yalayır. Bir nәfәr dә
cәhәnnәm maliklәrindәn mis lövhәni
dәmirçilәr kimi cәhәnnәmin
kürәsindә qızardıb, zindan kimi onun
başına qoymuş, әtrafında dayanmış
neçә nәfәr başqa cәhәnnәm
maliki әllәrindәki ağır gürzlә o
atәşin lövhәni döyәclәyirlәr.”
Şeyx dedi:
“Yaxşı gördünmü?”
Dedim:
“Bәli, ancaq onun kim olduğunu bilmәdim.”
Cavab verdi:
“Bu haman adamdır ki, ilk dәfә olaraq
İran әhalisinә zülmü rәva gördü. Min
il padşahlıq elәdi.”
Onun oturduğu taxtın haşiyәsinә
baxıb gördüm 829 rәqәmi
yazılmışdır.
Bir az da getdik. Gördüm bir nәfәr
firәngi qiyafәsindә odlu hasarla әhatә
olunmuş böyük bir salonda o tәrәf-bu
tәrәfә qaçır, çıxış yolu
axtarır, lakin tapa bilmir. Dili ağzından çıxıb
döşünә sallanmışdı. Hey
qışqırıb kömәk istәyirdi. Ancaq
sәsinә sәs verәn yox idi.
Şeyx soruşdu:
“Nә görürsәn?”
Gördüyümü ona söylәdim, dedi:
“Düzgün görübsәn. Bu haman
hökmdardır ki, İrana od vurdu, özündәn
çirkin ad yadigar qoyub getdi.”
Hasarının darvazasına baxdım.
Gördüm 335 rәqәmi yazılıb.
Bir az da getdik. Gördüm bir nәfәr
әrәb geyimindә odlu kürsünün
üstündә әylәşibdir. Cәhәnnәm
maliklәri sağ-solunu kәsdirib dilinә odlu şiş
basırlar. Biri şişi götürmәmiş, o biri
basır. Şeyx soruşdu:
“Nә görürsәn?”
Gördüyümü söylәdim. Şeyx
dedi:
“Bu haman adamdır ki, İranda
saysız-hesabsız zülmlәr elәdi, insanların
nalayiq sözlәr söylәnmәsinә bais oldu,
minlәrlә adamın qırılmasına sәbәb
oldu.”
Bu әsnada onun rәqәminә
nәzәr saldım. Gördüm 316 yazılıbdır.
Yenә dә bir qәdәr irәli
getdik. Gördüm tatar paltarında birini oturdub, dәyirman
daşından iri bir qızarmış dәmiri tac kimi
başına keçirmişlәr. Gözlәri
hәdәqәdәn çıxmışdı. Dili
uzanıb döşünә sallanmışdı. Әzab
maliklәri qızarmış millәri onun bu
qulağından soxub o biri qulağından
çıxarırdılar, sonra başqa mil soxurdular. Şeyx
buyurdu:
“Nә görürsәn?”
Gördüklәrimi söylәdim. Dedi:
“Doğru görübsәn. Bu haman adamdır
ki, İran tacdarını öldürüb,
şahәnşahlıq tacını qәsb elәdi.
Hәmin adamlar haqqında deyiblәr: "Hәr kәs
qәsdәn bir adamı öldürsә, onun yeri daimi
olaraq cәhәnnәmdәdir".”
Adını soruşdum. Dedi:
“Rәqәmini döşünün
üstünә yazmışlar. Qayıdan baş onun kim
olduğunu kaşifi-әsrar sәnә
bildirәcәkdir.”
Diqqәtlә baxıb gördüm
döşünün üstündә 98 rәqәmi
yazılmışdır. Şeyx buyurdu:
“İndi gәl buraya.”
Başqa bir yerә getdik. Gördüm bir
dәstә adam sıra ilә odlu döşәmә
üzәrindә әylәşmişdir. Hәr birinin
sağında vә solunda iki nәfәr әzab maliki
dayanmışdı. Hәrәsinin әlindә oddan bir
möhür var idi. Bu möhürü onların alnına,
sifәtinә, döşünә, kürәyinә,
sağına, soluna basıb deyirdilәr:
"Yığdığınız xәzinәlәrdir,
meyl edin". Onların dili saqqallarına qәdәr
aşağı sallanmışdı. Odu iki әlli
qamarlayıb yeyirdilәr. Şeyx dedi:
“Nә görürsәn?”
Gördüklәrimi dedim. Dedi:
“Bunlar mallarının vergisini vermәyәn,
yetim malı yeyәnlәrdir. Onların haqqında deyilib:
"Yetimlәrin malını yeyәnlәr böyük
zülmә mürtәkib olurlar, onlar hәqiqәtdә
od yeyirlәr, tezliklә cәhәnnәmә vasil
olacaqlar". Bunların sayı çox idi, hәm dә
rәqәmlәri qarışıq idi, ona görә
dә dürüst ayırd elәyә bilmәdim.”
Ancaq şeyx sonra dedi:
“Gәl bax.”
İrәli gedib baxdım, gördüm
hәr tәrәfdәn od püskürәn bir
çöldә çoxlu camaat rüku vә
sәcdә edirlәr, dillәri ağızlarından
sağa-sola çıxmış, çәnәlәri
әyilmiş, boğazlarından qan püskürürdü.
Şeyx dedi:
“Nә gördün?”
Gördüklәrimi söylәdim. Buyurdu:
“Düzgün görübsәn, bunlar
haramxorlardır.”
Onların da sayı çox idi. Şeyx bir
qәdәr dә mәni aparıb dedi:
“Gözünü açıb bunlara da bax!”
Gördüm qәribә bir büsatdır.
Bu, әsasәn, gülmәli bir oyuna bәnzәyirdi.
Arxasında atlı bir adamın gizlәnә
bilәcәyi iri bir şar gördüm. Bizim evdә olan
süni topa oxşayırdı, qarpız şәklindә
idi. Nә başı var idi, nә dә ayağı. Lakin
qızarmış oddan әlli-altmış min әl-qolu var
idi; dırnaqları şahin caynağı kimi iti idi.
Әllәri vә caynaqları ilә bәzisini
qıçından, bir parasını saqqalından, kimini
isә әtәyindәn, yaxasından bәrk-bәrk
tutub fırlanır, onları da özü ilә
fırladırdı. Gah onların üzlәrini odlu yerә
sürtür, gah da başlarını. Sağa-sola
hәrlәnir vә ona ilişәnlәri dә bir
ucdan hәrlәdirdi. Heç bir teatr sәhnәsindә
belә bir tamaşa göstәrilmәmişdir.
Atәşin kürәyә ilişәnlәr hey
fәryad qoparıb deyirdilәr: "Aman sәnin әlindәn,
fәryad sәnin mәkrlәrindәn, ey vәfasız
qәddar dünya, bәsdir, daha burax bizi, bәsdir, bizi
xilas elә, sәnin dostluğuna, vәfana lәnәt!
Axırda bizi әzәb-әziyyәtә, cövrü
cәfaya mübtәla elәdin!"
Bunların nalәsinin heç bir tәsiri
yox idi. O kürә bir ucdan hәrlәnir, әsla aram
tutmurdu; onların cavabında deyirdi: "Siz mәnim
dostlarım idiniz, ona görә mәn öz
mәhәbbәtimi sizdәn götürә
bilmәrәm, sizi buraxıb özümdәn
uzaqlaşdıra bilmәrәm".
Kürәyә ilişәnlәr
tәlaş edib yaxalarını bir tәhәr qurtarmaq
istәyirdilәr. Lakin elә
yapışmamışdılar ki, qopa bilsinlәr. Burada
mәnim yadıma düşdü ki, camaat danışanda
deyәrdi: "Filankәs dünyanı yüz әlli
tutubdur". İndi onun tәrsini görürdüm. Burada
dünya öz dostlarını min әlli tutmuşdu.
Gördüm şeyx dә onlara baxıb
gülümsünür. Mәndәn soruşdu:
“Nә görürsәn?”
Gördüklәrimi söylәdim. Buyurdu:
“Doğrudur, onlar alçaq dünyanın naz
vә qәmzәsinә aldanıb, vәtәnin vә
vәtәndaşların haqqını zay
elәyәnlәr, öz iki günlük asayişi
üçün mәmlәkәti xaraba qoyub, öz
evlәrini abadlaşdıranlar, park vә mebel
mәşqinә düşәnlәrdir. Onlar haqq yolundan
üz döndәrәnlәrdir. "Yolunu azanların
әn böyüyü dünyanı tutub, axirәti
unudanlardır" -- demişlәr. "Yerlәri
cәhәnnәmdәdir, ordan heç vaxt qurtuluş yolu
tapa bilmәyәcәklәr".”
Şeyx buyurdu:
“Heç bunlardan birini tanıyırsanmı?”
Әrz elәdim:
“Xeyr.”
Dedi:
“O uzun saqqallı ilә bu gödәk
cübbәliyә fikir ver.”
Onların döşündә odla
sözlәr yazılmışdı. Birinin
döşündә bu şeri oxudum:
Gәl, hәbibim, mәnә rәhm
eylә, gәl indi barışaq,
Keçmişin söhbәtini gәl nә
deyәk, nә danışaq.
Sonra şeyx dedi:
“Gәl gedәk.”
Keçib getdik. Şeyx dayanıb dedi:
“Bax gör nә görürsәn?”
Gördüm qәssab dükanlarında
olduğu kimi adamları şaqqalayıb odlu
qәnarәyә vurublar. Әzab mәlәklәri
cәhәnnәm odunda qızardılmış baltaları
әllәrindә tutub, bir-bir zәrbә endirdikcә
onların әzasından birini parçalayıb yerә
tullayırdılar. O birisi isә kәsilmiş üzvü
götürüb qaynar qәtranla yenә öz yerinә
yapışdırırdı. Sonra tәzәdәn balta
ilә onu kәsib atır, başqası yenә dә
yerinә yapışdırırdı. Şeyx soruşdu:
“Nә gördün?”
Gördüklәrimi dedim. Buyurdu:
“Doğru görmüsәn. Bunlar
dünyәvi mәqam vә rәyasәt
üçün bu günü unudub, avam xalqı aldadaraq
özlәrindәn tәzә mәzhәb vә din
icad etmişlәr. Bir neçә mәnasız,
sözü bir-birinin quyruğuna düyünlәyib lövhә
düzәltmişlәr. İnsanlar arasında nifaq
salmışlar. Öz vәtәnlәrinә vә
hәmvәtәnlәrinә zülm etmişlәr.
Bunların zülmü tәsәvvürә
sığışmaz. Onların başçısı min
hiylә ilә xalqın pulunu yığıb öz
vәrәsәsinә qoyub getdi. Vәrәsәsi
isә yoxsulların ciyәr qanı bahasına
toplanmış bu vәtәn sәrvәtini xarici
ölkәlәrin abadlaşmasına vә
biganәlәrin eyş-işrәtinә sәrf edir.
Halbuki özünün әbәdi uyduğu
vәtәndә vәtәn qardaşları tam
zillәt vә pәrişan halda yaşayırlar.
Tezliklә vәtәn övladı onun
vәrәsәsinin qәbrini qazıb, cәnazәsini
çiyinlәrindә daşıyacaqdır. Bu
әmәlin müqabilindә özünü
әbәdi әzaba vә daimi lәnәtә
düçar edibdir.
Onun sifәtinә diqqәtlә baxdım.
Sonra şeyx dedi:
“İndi dә buraya bax!”
Baxıb gördüm başdan ayağa
atәşdәn qayrılmış bir böyük salondur.
Dörd tәrәfdәn od-alov hasarları möhkәm
bir qala kimi onu әhatә etmişdi. Bәzilәri
ayaqyalın idi, bir parası qızarmış
dәmirdәn ayaqqabı geymişdi. Paltarlarının
әtәklәrini yuxarı qaldırıb,
qıçları çılpaq o tәrәf-bu
tәrәfә qaçırdılar. Sanki
çıxış yolu axtarırdılar. Lakin heç bir
nicat yolu tanmırdılar. Dillәri uzanıb
döşlәrinә düşmüşdü. Yayın
istisindә lәhlәyәn it kimi bir dәqiqә belә
rahatlıqları yox idi. Elә bir әzaba düçar
olmuşdular ki, sözlә ifadә etmәk mümkün
deyildi. Şeyx soruşdu:
“Nә görürsәn?”
Gördüklәrimi söylәdim. Buyurdu:
“Düzgün görmüsәn. Bunlar
tәnbәllik, arsızlıq vә qeyrәtsizlik
üzündәn halal iş dalınca getmәyib, darğa
şagirdi, fәrraş vә cәllad olmuşlar.
Әlsiz-ayaqsızlara zülm edib, onları
incitmişlәr. Bunlar gәrәk anlaya idilәr ki,
şәhvәtin әvvәli kefdir, axırı әzab.
Bunların haqqında deyilmişdir: "Hәdlәri
aşanlar әbәdi olaraq oda düçar olacaqlar. Bu
isә böyük әzabdır".”
Mәn ixtiyarsız olaraq әrz elәdim:
“Ya şeyx, soruş görüm, mәni
döyәn Qәzvin fәrraşbaşısı,
minlәrlә aciz vә qәrib adamlara әza-cәza
verәn Şiraz fәrraşbaşısı Hacı
Ağacan vә İsfahan darğası Mәhәmmәd
Sadıqqulu da onların arasındadırmı?”
Şeyx dedi:
“Burada sual-cavab elәmәyә
haqqımız yoxdur. Bax rәqәmlәrinә, onda
sәnә hәr şey mәlum olar.”
Sonra şeyx buyurdu:
“İrәli gәl.”
İrәli gedib, zәnanә hamamına
oxşar izdihamlı bir yer gördüm. Qadınlar
hirslәnib bir-birinә qarışmışdılar.
Hәr ağızdan bir avaz gәlirdi, hamısı
danışırdı, heç nә başa
düşmәk mümkün deyildi. Gah
qışqırıb deyirdilәr: "Ay mәlun,
mәnim haqqımı ver. Yaxandan әl çәkәn
deyilәm, haqqımı alacağam". Arası
kәsilmәdәn bu kimi sözlәr eşidilirdi. Lakin
mәlum deyildi ki, kim deyir, kim eşidir; yaxud söhbәt
nәyin üstündәdir. Şeyx soruşdu:
“Nә görürsәn?”
Dedim:
“Deyәsәn, qadınların
deyişmәsidir. Amma mәlum deyil ki, kim nә istәyir,
cәncәl nә üstәdir? Yalnız
qarğış vә lәnәt eşidirәm. Nә
üçün, kim üçün? -- bilmirәm.
Bәlli deyil danışan kimdir, eşidәn kim; alan kimdir,
verәn kim.”
Dedi:
“Bu qәdәr bilirәm ki, onlar
çoxarvadlı kişilәrin arvadlarıdır.
Әrlәri onlarla әdalәtli rәftar
etmәmişlәr. İndi onlar öz әrlәrindәn
şikayәt elәyirlәr. Әzab amillәri isә
onların әrini hәbs elәyib, bir-bir göstәrir.
Әgәr әrlәrinin yaxası әllәrinә
keçsә arvadlar qiyamәti gözlәrinin
qabağına gәtirәrlәr.”
Dedim:
“Ya şeyx, bәs bunların aqibәti
necә olacaq?”
Dedi:
“Hәr kәs zülmünә vә
çövrünә görә cәzalanacaq. Ondan sonra
bәzisi xilas vә bir parası әbәdi әzaba
düçar olacaqlar.”
Mәn sızıldayıb icz ilә dedim:
“Ya şeyx, bu ürәk ağrıdan
hadisәlәri görmәyә daha taqәtim
qalmamışdır. Әlim әtәyindә, amanın
günüdür, sәnә yalvarıram, allah rizasına,
mәni xilas elә. Mәn bilirәm ki, xilas olmağım
sәnin meylindәn vә hümmәtindәn
asılıdır.”
Şeyx dedi:
“Qәbul elәyirәm, bu şәrtlә
ki, tövbә elәyәsәn, bir daha bir adamın
ürәyinә dәymәyәsәn, qәzavü
qәdәr nәticәsindә bir kor olduqda onun eyibini üzünә
vurmayasan, örtülü saxlayasan.”
Әdәblә diz çöküb,
әtәyini tutdum, ağlayıb yalvardım, sonra dedim:
“Әfv elә, әfv elә, rәhm
elә, rәhm elә, ya şeyx! Tövbә,
tövbә!”
Gördüm bu qәdәr
әziyyәtdәn sonra şeyx yenә dә öz
dediyinin üstündә durub, hirsi soyumayıb. Bir daha
acizanә şәkildә dedim:
“Şeyxәna, mәn bu pillәlәri
çıxmağa qadir deyilәm, düşmәk asan
olduğu halda mәnim taqәtimi kәsdi, qәrarımı
әlimdәn aldı, yuxarı çıxarkәn mәn
nә edәcәyәm?”
Buyurdu:
“Öz nalayiq danışığından
peşiman olub, insanların könlünә toxunmağı
tövbә elәdiyinә görә bu pillәlәri
çıxmaqdan azad oldun.”
Dedim:
“Bәs bu uzun mәsafәni necә
keçib yuxarı qalxacağam?”
Buyurdu:
“Tәmiz ürәk, saf niyyәtlә
gözlәrini yum, mәnim әsamın başından tut,
ancaq mәnim iznim olmadan gözlәrini açma,
üç dәfә salavat çevir.”
Onun dediyi kimi etdim. Bir qәdәr
keçdikdәn sonra dedi:
“Әsamı burax, gözlәrini aç!”
Gözlәrimi açarkәn
özümü geniş, işıqlı bir sәhrada
gördüm, rahatlıqla nәfәs çәkdim, azca
dincәldim. Ancaq daha mәndә bu şeyxin mahir bir
cadugәr vә sehirçi olması haqda heç bir
şübhә yeri qalmadı. Fәqәt biz bunu әsla
bilmirdik. Qanım әvvәlkindәn daha artıq coşmağa
başladı. Çünki şeyx dedi:
“Mәn bu kor gözlәrimlә sәni
zülmәt dünyasında gәzdirib işıqlı
alәmә çıxartdım. İndi bu şәhla
gözlәrinlә mәnim bәlәdçiliyim daha
lazım deyil, özün gedib mәqsәdә çata
bilәrsәn.”
Dedim:
“Ya şeyx, aman günüdür, qurbanın
olum, mәn buradan gedib bir yana çata bilmәrәm;
avara-sәrgәrdan qalmışam, hansı
tәrәfә getmәli olduğumu bilmirәm.”
Şeyx әsası ilә bir
tәrәfә işarә elәyib dedi:
“Bu tәrәfә get!”
Onun göstәrdiyi sәmtә baxıb
demәk istәdim ki, tәk gedә bilmәrәm. Ancaq
dönüb ona sarı baxdıqda şeyxi görmәdim.
Gözümdәn itmişdi. İki әlli başıma
vurub dedim: "Vay mәnim halıma! İşim yaxşı
olmaqdan daha da pis oldu". Әlacsızlıq
üzündәn oturub vahimәdәn
әsә-әsә ağladım,
öz-özümә dedim: "Başıma nә
çarә qılım. İnsan izi olmayan bu biyabanda
tәk-tәnha nә elәyim, hansı
tәrәfә gedim?!"
Ancaq sәhra tamamilә işıq idi.
Hәrçәnd ki, nә günәşdәn,
nә aydan, ulduzlardan, nә dә başqa bir işıq
saçan mәnbәdәn iz-әsәr yox idi. Hәm
dә göz işlәdikcә bu sәhranın dörd
tәrәfi açıqlıq vә boş idi. Nә
üfüq görünürdü, nә dә
şәrq, qәrb, cәnub, şimal sәmtlәri
anlaşılırdı. Mәn öz yazıq
vәziyyәtimә görә ah vә nalә elәyir,
göz yaşları axıdırdım, qәm-qüssә
dәryasına qәrq olub, heç baş aça bilmirdim
ki, indi gündüzdür, ya gecә. Nә bir
qәmxarım var idi, nә dә bir ürәyi
yananım. Dedim: "Lәnәtә gәlәsәn,
ay cadugәr şeyx! Gör bircә doğru söz
üstә mәni nә kimi müsibәtlәrә
düçar elәdin, gör başıma nә oyunlar
açdın!" Bir tәrәfdәn dә
özümü danlayıb deyirdim: "Böyüklәr
buyurmuşlar -- küfr ilә iman arasında bircә
kәlmә, behişt ilә cәhәnnәm
arasında bircә addım fasilә var".
Nә qәdәr başları vermiş
bada dil,
Başının düşmәnidir dil, bunu
bil.
Dildәn qopub, ağızdan çıxan bir
kobud sözün cәrimәsini cәvahirlә dolu
xәzinә ilә ödәmәk mümkün deyil.
Söz yarasını min cәrrah belә sağalda bilmәz.
Dil yarası, hamı bilir, sağalmaz,
Qılınc yarasının heç yeri qalmaz.
Müdrik adamlar buyurmuşlar:
"Ağızdan çıxan sözü geri qaytarmaq olmaz.
Ağızdan çıxan söz kamandan çıxan ox
kimidir, onların heç birisini tәzәdәn öz
yerinә qaytarmaq mümkün deyil. Söz
deyilmәyincә onun ixtiyarı sәndәdir, onu
gizlәdә bilәrsәn, deyilәndәn sonra onu
ört-basdır elәmәk olmaz".
Xülasә, çox götür-qoy
elәdim. Yadıma bir rәvayәt düşdü. O
rәvayәtin mövcibincә, hәr bir çәtin
işdә püşk atmaq tövsiyә olunurdu. Mәn
dә dörd tәrәfdәn birinә doğru
getmәk üçün püşk atmaq qәrarına
gәldim. Dörd şeyә dörd tәrәfin
adını qoyub atmaq vә onların içindә qiblә
tәrәfindәn getmәk әzmindә oldum.
Cibimdә iki sikkә, bir möhür, bir
dә karandaş var idi. Onları çıxarıb
atdım. Haman niyyәtlә cәnuba doğru yola
düşdüm. Әvvәldәn dә ürәyim bu
tәrәfә getmәyә fitva verirdi. Yola
düşәn kimi әtirli, mülayim bir külәk
әsmәyә başladı. Onun ruhu oxşayan, әtir
saçan qoxusu mәnә lәzzәt verdi. Allaha
tәvәkkül elәyib dedim: "Dost yolunda boran olar,
qar olar".
Yola düşüb әzmlә
addımlamağa başladım. İrәlilәdikcә
әtrin qoxusu artırdı. Müşk-әnbәr iyi
mәnә tәzә ruh bağışlayırdı.
Hәr addımda şövqüm artırdı.
Könlüm açıldı, müşk-әnbәr iyi
dimağımı oxşadı! Sanki mәni gözә
görünmәz bir qüvvә özünә
tәrәf çәkirdi. Hava nәhayәt dәrәcәdә
saf idi, getdikcә daha da fәrәhli vә
könülaçan olurdu. Nәsim öz xoş әtri
ilә İsanın nәfәsi kimi ölüyә can
bәxş edirdi, cansız bәdәnә ruh verirdi. Öz-özünә
bu rübai dilimә gәldi:
Badi-sәba, nә fәrәhli
әsirsәn,
Hansı yarın diyarından gәlirsәn?
Doğru söylә, sәn harada olubsan?
Ey toz, sәn dә gözә tanış
gәlirsәn.
Bir az da getdim. Yaşıl, sәfalı bir
çәmәn göründü. Hәr tәrәfi
lalә, gül-çiçәklә dolu idi. Gül
yarpaqlarının üzәrindәki şeh
damcıları iri dürr danәlәrinә
oxşayırdı. Bu könülaçan
yaşıllığı görәn kimi könlümün
quşu qanad çalmağa başladı. Sürәtimi bir
qәdәr dә artırdım. İxtiyarsız olaraq
qaçmağa başladım. Uzaqdan sәrvә oxşayan
yaşıl ağaclar başını göylәrә
qaldırmış, budaqlarında qumrular, kәkliklәr
yuva salmışdı. Yәqin etdim ki, abadlığa
yaxınlaşıb, yolun әzab-әziyyәtindәn
canımı qurtarmışam. Nәhayәt,
ağacların yanına gәlib çatdım. Lakin
imarәtdәn, daşdan, palçıqdan heç bir
әsәr görünmürdü. Ağacların
budaqları baş-başa verib, geniş bir sәhranın
әtrafını әhatә etmişdi. Bir az da irәli
gedib, birdәn yaşıl ağaclardan düzәlmiş
tağ şәklindә darvaza gördüm. Onun
sağında vә solunda üzü nurani, xoş әtirli,
qara saçlı iki cavan dayanmışdı. Lövhәsiz
darvazanın başında bu sözlәr
yazılmışdı:
"Ya hәqq, ya mәdәd!"
Әdәb-әrkanla irәli gedib salam
verdim, ikisi dә "әleykәssәlam"
dedilәr. Dedim:
“Ağalar, mәn bu diyarda qәribәm,
özü dә pәrişanhalam, bilmirәm bura
haradır, bu darvazadan içәri keçmәk olar, ya
yox?”
Mәnә cavab vermәdilәr, lakin
işarә ilә göstәrdilәr ki, salam verib daxil
olmaq olar. Bәlli oldu ki, onlar danışmırlar,
qaravulların heç yerdә danışmaq haqqı yoxdur.
Bir addım da irәli keçib "Ya hәqq, ya
mәdәd!" dedim vә içәri girdim.
Xoşavazlı tutilәr, gözәl
sәsli bülbüllәr yavaş-yavaş oxuyurdular.
Müşk-әnbәr qoxusu adamın ruhunu
tәzәlәyir, hәdsiz sevinc bәxş edirdi.
Gül-çiçәk getdikcә artırdı.
Qәlbimdә hәr an yeni qüvvәt doğur,
gücüm anbaan çoxalırdı. Fәrәhlә
atdığım hәr bir addımda sevincim artır, onun
müqabilindә dünyanın vә axirәtin
lәzzәtini unudurdum. Hәqiqi sevgi cazibәsi mәni
elә sürәtlә özünә tәrәf
çәkirdi ki, әl-ayağımı
büsbütün itirmişdim. Özümü әsla
saxlaya bilmirdim. Şadlıq vә sevincimin
şiddәtindәn uşaqlar kimi atılıb
düşür, әl çalıb oynayırdım. Göz
işlәdikcә yaşıl ağaclar idi. Onların
dibindәn duru, saf su axırdı. Bәzәn
istәyirdim bu sәrin, şәffaf suyun kәnarında
oturub әl-üzümü yuyam, bir qәdәr
sәrinlәyәm, cәhәnnәmin tüstü
vә kәsafәtini üz gözümdәn
tәmizlәyәm, lakin mövhüm mәhbubun vüsal
şövqü mane olurdu. Mәn qaça-qaça suyun
kәnarı ilә gedir vә öz-özümә
deyirdim: "Bu sәfәrdә, şübhәsiz ki,
bәxt mәnә yar olmuşdur, iqbal vә uca tale
mәni buraya çәkib gәtirmişdir".
Min könül qanı ilә bәxt
yetirmiş yarә,
Ey gözüm, gözlә, yatarsan, daha olmaz
çarә.
Getdim. Birinci darvaza kimi zәfәr
tağını andıran ağaclarla bәzәnmiş bir
yerә gәlib çatdım. Sağında vә solunda
yenә dә iki qaravul dayanmışdı. Bunların
birinci qaravullarla fәrqi yalnız paltarlarının
rәngindә idi. Bunlar al-qırmızı paltar
geymişdilәr. Ağacların da qol-budağı,
yarpaqları tamamilә qırmızı idi, lәl kimi al
rәngdә idi. Әvvәlki kimi irәli gedib salam
verdim. Salamımı aldılar. Daxil olmaq icazәsi aldım.
İşarә ilә izin verdilәr. Tağın
başında lövhә vurulmadan qırmızı
xәtlә "Ya hәqq, ya mәdәd!"
yazılmışdı. Mәn dә "Ya hәqq, ya
mәdәd!" deyib içәri girdim. Burada hәr
şey -- çәmәn dә, ağaclar da,
süsәn dә, sәnubәr dә al rәngdә
idi. Mәnә elә gәldi ki, Mars kürәsinә
gәlib çatmışam. Çünki, eşitdiyimә
görә, Mars kürәsindә bütün ağaclar,
göyәrtilәr, hәtta quşların qanadları
qırmızıdır. Arxlarda saf, şәffaf sular
axırdı, ancaq onların da rәngi yaqut kimi
qırmızı idi. Mәn özümü anlamadan, hәr
şeydәn xәbәrsiz, mövhüm dosta çatmaq
üçün ixtiyarsız gedirdim. Sanki mәchul bir
qüvvә mәni özünә tәrәf
çәkirdi.
Boynuma bir ip salıbdır sevgili,
Lütfdür, nazu mәhәbbәt hәr
teli.
Gah cәhәnnәm, gah behiştә o
çәkir,
Sövq edir hәr yanә kim, o istәyir.
Yenә dә tәlәsib sürәtimi
artırdım. Kimsәni görmürdüm ki, kefini
soruşam, görsәydim dә danışmaq macalım yox
idi.
Gәlib başqa bir tağın yanına
çatdım. Yenә dә әvvәlki qaravullar kimi,
üzü nurani iki cavan tağın sağında vә
solunda dayanmışdılar. Әllәrindә nur
saçan qızıl çomaq tutmuşdular. Tağın
başında "Ya hәqq, ya mәdәd!"
yazılmışdı. Onun da üstündә havada
bir-birinin yanında bu hәrflәr bir sırada
dayanmışdı: VӘTӘN!
Qaravullara yaxınlaşıb salam verdim.
Cavabını eşitdim. İçәri girmәk
üçün izn aldım. Әvvәlkilәr kimi
işarә ilә izn verdilәr. Yenә dә bunlarla
әvvәlkilәrin arasında yalnız paltarlarında
fәrq var idi. Bunların geyimi camaat arasında o
qәdәr dә işlәnilmәyәn göy
rәngdә idi. "Ya hәqq, ya mәdәd, ya
Vәtәn!" deyib içәri girdim. Bircә addım
irәli atan kimi qәribә bir mәnzәrәnin
şahidi oldum.
Bәh-bәh, әcәb sәfalı
mәva, nә gözәl abu hәva! Hәr
tәrәfdәn sular şaqqıldayıb axır, xoş
avazlı quşlar ağacların budaqlarına qonub
cәh-cәh vururdu. Arxlardakı qumlar da dürr vә
mәrcan kimi idi. Meyvә ağacları bir-birinin yanında
sәf çәkib dayanmışdılar. Arxların
әtrafı gül-çiçәk,
lalә-sünbüllә örtülmüşdü.
Sәrv ilә şümşad başını göylәrә
qaldırmışdı. Bu bağdakı ağacların
yanından sular axıb keçirdi.
Bir az da irәli gedib bir dәstә adamı
bir yerә toplaşıb oturan gördüm. Bir qism dә,
-- bilmirәm huri idilәr, ya qılman, ya da insan cildinә
girmiş göylәr mәlәki idilәr, --
dәstә-dәstә dolanıb söhbәt
elәyir, deyib gülürdülәr. Bura
çәmәnlik idi, yaxud hәqiqi cәnnәt.
Hamı şәn vә fәrәhli idi, hamı
çalıb oynayırdı. Onlar başqa bir alәmdә,
bizim gördüyümüz alәmdәn tamamilә
fәrqli bir alәmdә idilәr. Düşmәnin
gözündәn iraq, mәn yazıq mat vә
mәәttәl heyran olmuşdum.
"Fәtәbarәkallahu әhsәnül-xaliqin"
dedim. Şeyx Sәdinin bir şeri yadıma düşdü.
Yavaş-yavaş zümzümә elәmәyә
başladım:
Lәtafәtli gözәl bir abu hәva.
Mübarәk bir mәnzil, ülvi bir
mәva;
Arxların kәnarı gül ilә reyhan.
Jalәdә yuyunmuş çiçәklәr
әlvan.
Cәrgәylә düzülmüş
ağaclar uca,
Gözәl dilbәrlәrtәk
qәdlәri rәna.
Hәr bir budağında xoş sәsli
quşlar
Yüz mahnı bәstәlәr, min
cәh-cәh vurar.
Sәrvi sanki gәlmiş cәnnәt
bağından,
Tuba ağacından verәrdi nişan.
Heyrәtimin şiddәtindәn
mәndә yerimdәn tәrpәnmәk taqәti
qalmadı. İstәr-istәmәz oturdum .... Yerimdәn
durdum, irәli gedib gördüklәrimi daha yaxından
diqqәtlә nәzәrdәn keçirdim.
Ay üzlülәr, günәş
simalılar, ahu yerişlilәr, zünnar saçlılar
dәstә-dәstә gәlәrәk göz
yaşı kimi duru sular püskürәn qızıl
fәvvarәlәrin yanında әylәşib
gülümsәyirdilәr.
Üz deyil gördüyüm, cәnnәtdir
yәqin,
Bir cüt kәmәnd idi sanki tellәri.
Lәltәk dodaqlar göyәrçin
qanı,
Zil qara tellәri qaranquş pәri.
Dildә hanı o qüdrәt ki, o
işvәli-şivәli pәri-peykәrlәri
layiqincә tәriflәyә bilsin.
Mәhcәbinlәr
dәstә-dәstә dayanmış,
Ayüzlülәr qatar-qatar
düzülmüş,
Yüz min bülbül olmaz yüz min
çәmәndә,
Hәr budaqda yüz min bülbül
oturmuş.
Әcәba, görәsәn
cәnnәt budurmu? Bu deyildirsә, bәs bura haradır?
Bu sular, bu ağaclar behiştdәn başqa harada ola
bilәr? Belә meyvәlәri heç bir göz
görmәmiş, onların tәrifini heç bir qulaq
eşitmәmişdir. Ürәyimdәn keçirdi ki,
meyvәlәrdәn bir az dәrib yeyim, ya da cibimdә,
qoynumda saxlayıb, dünyaya aparım. Ancaq qorxurdum
sәslәnsinlәr ki, "bu ağaca
yaxınlaşma", sonra da bu mübarәk yerdәn
qovulum. Özümü saxladım. Hәva vә hәvәsin
ardınca getmәdim. Lakin yenә dә
nәfsi-әmmarәnin mәni aldadacağından,
mәnim xәcalәt çәkib başı
aşağılığıma sәbәb olacağından
qorxurdum. Qorxurdum ki, bunun üstündә mәni bayıra
atsınlar. Mәn bu gülzarın vә günәş
üzlü hurilәrin tamaşasından mәhrum qalım,
xoş avazlı quşların sәsini bir daha
eşitmәyim.
Belә bir vәziyyәtdә
özümü hәr bir cәhәtdәn bәxtiyar
hesab edirdim, heç nәdәn şikayәtim yox idi,
fәqәt bir dil bilәn tapmırdım ki, ondan
soruşam görәm mәn haradayam.
Yenә dә bir qәdәr yol getdim.
Çox iri, geniş vә vüsәtli bir göl
gördüm. Ağ mәrmәrdәn idi, olduqca
gözәl fәvvarәlәri var idi. Fәvvarәlәrin
bәzisi quş, bir parası balıq, bir neçәsi
şir başı vә müxtәlif qәribә
heyvanlar şәklindә düzәldilmişdi.
Hamısının ağzından su püskürürdü.
Gölün әtrafına huri simalı, ay bәdәnli
qızlar toplaşmışdılar. Onların sifәti
sәmanın ortalığında olan günәş kimi
işıq saçır, adamın gözlәrini
qamaşdırırdı. Bunlar әvvәlki
gülçöhrәlәri mәnim yadımdan
çıxardılar. Bunların vücudu sanki xalis
nәşәdәn yoğrulmuş idi. Bunların
gözәlliyini, mәlahәtini, lәtafәtini
vәsf etmәk mümkün deyil. Şәkәr kimi
dodaqlarında mәlahәtli tәbәssüm
oynayarkәn, sәdәfi andıran dişlәrinin
parıltısından gözlәrim qamaşırdı.
Bütün әzaları, saçlarından tutmuş ayaq
dırnaqlarına qәdәr bir parça vәcahәt
vә mәlahәt idi. Allah bu şeri
söylәyәnә rәhmәt elәsin:
Şәnlikdә Zöhrәyә sanki
olmuş tay,
Üz-üzә dayanmış
günәş ilә ay.
Bu misilsiz nazlı dilbәrlәrin sevinc
bәxş edәn gül camallarını
görәndәn sonra daha mәndә taqәt
qalmadı, yol gedә bilmәdim, qıçlarım sustaldı,
dedim:
Üzündәn gözümü
yayındırmaram,
Gözümün içinә ox atılsa da.
İxtiyarsız olaraq oradaca oturub sakit
qaldım. Lakin hәr an tәәccüb vә
heyrәtim artırdı. Bu gül üzlülәrin
tamaşası, quşların xoş sәsi, behişt
meyvәlәrinin gözәlliyi, allahın kamil
qüdrәtini nümayiş etdirәn bu nemәtlәr
huşumu başımdan çıxarmış, taqәtimi
almışdı.
Yenә dә durub yavaş-yavaş
getmәyә başladım. Uzaqdan bir nәfәrin
gәzә-gәzә gәldiyini gördüm.
Yaxınlaşdıqda uca boylu, mәtin, ağsaqqal, nurani bir
kişi gördüm ki, başında İran papağı,
әynindә ağ paltar, әlindә tәsbeh vardı.
Qocanın xoş siması, rәftarı, vüqar vә
tәmkini mәndә hurilәrin
görüşündәn daha xoş tәsir oyatdı.
Arxası tavusun pәritәk әlvan,
Boyası artıqdı saydan-hesabdan.
Pakizә sinәsi gümüş tәkin
ağ,
Gözlәri günәşdәn
işıqlı çıraq.
Onun bütün adabı, rәftarı,
paltarı vә görünüşü mәnim
hәmyerlim tәrzindә idi. Çox
tәәccüblәndim, dedim görәsәn, bu qocanın
hurilәrlә nә münasibәti, onların isә
bununla nә әlaqәsi var. Yәqin etdim ki, bu qoca
şeytandır. Yәqin ki, o mәnim iranlı olduğumu
görüb, özünü iranlı qiyafәsinә
salmışdır. Bununla da mәni yoldan çıxarmaq
istәyir. Elә haman yuxu alәmindә qәti
qәrara gәldim ki, hәr nә desә onun tәrsini
elәyim. Çünki aqillәr demişlәr:
Ox kimi düzgün yol göstәrsә
sәnә,
Hәzәr et, qayıt get onun
әksinә.
Әgәr vәsvәsә elәyib
desә ki, bu rәngarәng meyvәlәrdәn dәr
ye, әsla yemәyәcәyәm.
Mәnim yanıma gәlib çatan kimi
mәni qabaqlayıb salam verdi. Mәn salamını
aldım. Buyurdu:
“Әziz hәmyerli, buraya nә
üçün gәlmisәn, bu gәlişdәn
mәqsәdin nәdir?”
Dedim:
“Mәnim әzizim, bilmirәm
tәsadüfmü, iqbalmı mәni buraya çәkib
gәtirmişdir. Әgәr bununla bir xilaf iş
mәndәn baş vermişsә, buraya gәlmәyim
cayiz deyilmişsә, rica edirәm әfv edәsiniz,
üzrümü qәbul edәsiniz, lütfәn
çıxış yolunu mәnә
göstәrәsiniz, mәmnuniyyәtlә qayıdıb
gedәrәm.”
Gülümsünüb dedi:
“Әgәr sәnin buraya gәlmәk
icazәn olmasaydı, qapıçı mane olardı,
içәriyә girmәyә qoymazdılar. İndi ki,
gәlmisәn, arxayın ol, bil ki, yad deyilsәn,
doğmasan.”
Qocanın xoş rәftarı, mülayim
sözlәri ürәyimi sakitlәşdirdi.
İrәli gәlib iranlıların qaydası ilә
әl verdi. Belә mәhәbbәt vә mehribanlıq
göstәrmәsinә baxmayaraq yenә dә
ürәyim tәşvişdә idi. Deyirdim, birdәn
şeytan olar. Bu fikir başımdan çıxmırdı.
Onun bütün iltifat, mәhәbbәt, yumşaqlıq
göstәrmәsi vә şirin dil tökmәsini
şeytanlığa yozurdum.
Dedi:
“Yaxşı gәzdinmi?”
Dәrindәn ah çәkib dedim:
“Hәr şeyi yaxşı gördüm, amma
bilmirәm haradayam. Ey qәlbi işıqlı qoca,
ümidim sәnin kәrәminәdir.”
Cәmalın şövqündәn, ey
mahi-taban,
Qaranlıq bәxt evi oldu çırağban.
Mәnә yar olandan, ey
gözәl-pәri,
Bәxtim gülşәninin açdı
güllәri.
Gәl sәn bu sәhrada mәnә dayaq
ol,
İqbalım evindә yanan çıraq ol.
Ruhum ol, işıqlı sәhәrim
gәl ol,
Könlümü sındırma, lütf
elә bir yol.
“Mәnә de görüm bura haradır? Bu
ay üzlülәr burada nә elәyirlәr? Bu qәsr
hansı şövkәtli padşahındır? Burayacan
mehriban bir dilbilәn tapmadım ki, soruşam. Keçdiyim
darvazaların heç birisindә qapıçılar
mәnim sualıma cavab vermәdilәr. Buna görә
dә heç kәsdәn bu mәtlәbi soruşa
bilmәmişәm.”
Qoca dedi:
“Gәl!”
Ardınca getdim. Bir imarәtә
çatdıq. Xәyal quşu belә bir imarәtin
zirvәsinә qalxa bilmәzdi. Tәsәvvürün
sürәtlә çapan atı onun sahәsini
ötüb başa vurmaqdan aciz idi. Tәfәkkür
memarı isә belә bir imarәtin tәrhini
çәkә bilmәzdi. Onun vәsfini әrәb
vә әcәm fәsahәtlilәri bәyan
edәrkәn çәtinlik çәkәrdilәr.
Yalnız qadir allahın әlilә belә bir bina
әmәlә gәlә bilәrdi.
Sәfalı bir mәva, gözәl bir
mәkan,
Nizam hökm sürür onda hәr zaman.
Fәrşi salınmışdır sanki
sәfadәn.
Üzәrliyi odda dәmi-İsadәn,
Hәr tәrәfi onun әmin-amanlıq.
Hәr yerinә saçır nur
çıraqbanlıq.
Günәşlә ay olmuş onun
bәzәyi.
Nәqşi heyran etmiş sanki fәlәyi.
Tağının qaşila etsә
işarәt,
Tәzә ay yaşınıb
çәkәr xәcalәt.
O mәnzili gәlib görsәydi Rizvan.
Cәnnәtdә qalmazdı o heç bir
zaman.
Bir cavan әylәşmiş xoşbәxt
yar ilә,
Ayın әtrafında sanki bir halә.
Xәtindәn, xalından yağır
mәlahәt,
Cәmalından onun saçır
tәravәt.
Qara saçlarını verәndә
yelә,
Mişkin ürәyinә salır
vәlvәlә.
Baxışlar nә qәdәr onda
füsunkar,
Görmәyә könüllәr
çәkir intizar.
Dedim:
“Amandır, de görüm, orada
әylәşmiş gözәl cavan,
әzәmәtli padşah kimdir? Bu imarәt onundurmu? Ya
başqasınınkıdır? Mәndә ki, taqәt
qalmayıbdır. Allah rizasına cavab ver, daha dözә
bilmirәm.”
Qoca dedi:
“Heç tәvәqqe lazım deyil, burada
xahiş, tәrif, tövsif qadağandır. Әgәr
savadın varsa oxu.”
O, şәhadәt barmağı ilә
yuxarıya işarә elәdi. Gördüm
müşәşә vә nurani xәtlә "Bura
İbrahimin mәqamıdır" yazılmışdır.
"Allahu әkbәr" deyib, tәkrar elәdim:
"Bura İbrahimin mәqamıdır". Bunu oxumuşdum,
indi o mәqamı gözümlә gördüm.
İxtiyarsız olaraq dedim:
“Ey xeyir vә ehsan mәnbәyi olan qoca,
mәn bu mәqamın sahibinin әlini öpmәk
feyzinә nail ola bilәrәmmi?”
Dedi:
“Әlbәttә, öz arzuna
çatacaqsan. Lakin indi onların gәzmәk
vaxtıdır. Çox yubanmazlar, qayıdarkәn,
inşaallah, sәnin xahişini yerinә yetirәrәm,
sәni onunla görüşdürәrәm.”
Soruşdum:
“Siz haralısınız? İranlıya
çox oxşayırsınız, nә vaxtdan burada
mәkan salıb yaşayırsınız?”
Dedi:
“Ay allah bәndәsi, mәn heç bir
yerli deyilәm. Bu qәsrin sahibi belә paltarı
xoşladığına görә mәnә
buyurmuşdur ki, onun qulluğunda bu görkәmdә
hazır olum. Bu cәnnәt bağının vә onun
bütün huri vә qılmanlarının
başçılığı mәnә mәxsusdur.”
Bu әsnada xәbәrdarlıq şeypuru
çalındı. Bütün günәş
üzlülәr, pәri-peykәrlәr qaçıb
qәsrin pillәkanlarının yanında sağ vә sol
tәrәfdә sıraya düzülüb hörmәt
mәrasimini yerinә yetirmәk üçün
dayandılar. Hamısı әllәrini
döşünә qoyaraq, sәssiz-sәmirsiz kamali-әdәb
vә vüqarla ruhsuz heykәllәr kimi dayanıb yerә
baxırdı. Onların camalının nuru yeri, göyü
işıqlandırırdı. Öz ağalarının
intizarında zәlil bәndә kimi bir yerdә quruyub
qalmışdılar.
Qәribәsi bu idi ki, bu
dәstәdәn olan hurilәrin heç birisi geyim
vә görkәm etibarilә bir-birinә oxşamırdılar.
Әgәr Mani dә burada olsaydı, onların gül
camalını, rәna qәddü-qamәtini
görcәk heyran qalıb barmağını
dişlәrdi. Heç kәs belә gözәl
şәmayil çәkmәyә qadir deyil.
Xülasә, bir az keçmәmiş,
İranda olan tәxti-rәvanlar kimi bir tәxt hazır
oldu. Pillәkanların yanında yerә qoyuldu. Gül
üzlü, pәrişan zülflәri
çiyinlәrinә tökülmüş, sәrv boylu
bir nazәninlә qılman kimi gözәl bir oğlan
qollarını bir-birinin boynuna saldıqları halda taxta
tәrәf gәldilәr. Camallarının
şövqü aya vә günәşә işıq
saçırdı. Onları huri vә qılmana belә
oxşada bilmәrәm. Huri dә, qılman da onlardan nur
alırdılar. Onlara mәlәk desәm dә
yanılmış olaram; çünki mәlәklәr
dә gözәllikdә onlara tay ola bilmәzdilәr.
Dağ kәkliyi onlardan yeriş öyrәnir, Xәta ahusu
isә onların baxışından dәrs alırdı.
Tavusun çәtri o rәna pәrinin
әtәyindәn bir nişanә idi; arxadan iki
arşın uzanmış olan әtәyi yeri
bәzәyirdi.
Xülasә, onların heç bir
tәşbih vә tövsifә ehtiyacı yox idi. Mәn
hәr nә desәm ondan yaxşı idilәr. Xәyal
qüvvәsi onları tәsvir etmәkdәn acizdir,
tәfәkkür isә onları
düşünmәyә qadir deyil. O huri başdan ayağa
işvә vә nazdan yaranmışdı. Nazәnin
bәdәnini xalis ipәk parça ilә
örtmüşdü. Qolları dirsәyә
qәdәr görünürdü. Bәdәni xam
gümüş kimi idi. Taxtın xadimlәri misilsiz
cәvahirlәrlә bәzәnmiş pәrdәni yuxarı
qaldırdılar. Sanki ay günәşin qolundan tutdu. O
nazlı dilbәr min işvә-naz ilә taxta
әylәşdi. Sonra sevgili öz mәhbubәsinin
solunda oturdu. Guya onu qorumaq üçün
nәzakәtlә әlini onun belinә salıb
saxladı.
Qol-boyun olmuşlar hәvәslә onlar,
Könüldә mәhәbbәt,
başqa sevgi var.
Taxt yuxarı qaldırıldı. Bunlar isә
başlarını pәncәrәdәn
çıxarıb, hörmәt üçün sıraya
düzülmüşlәrә dәsmal
silkәlәyib vidalaşdılar.
Sırada dayananlar kәmali-әdәb
vә tavazö ilә tәzim edib onlara cavab verdilәr.
Mәn bu gözlәnilmәz mәnzәrәyә
valeh olub heyran qalmışdım. Çünki heç bir
paytaxtda heç bir sultanın belә cәlal vә
şövkәti nә görünüb, nә dә eşidilibdir.
Bunları vәsf etmәk üçün yeganә
çarә öz iczimi etiraf etmәkdir. Onların
haqqında mәdh söylәmәk hәcv demәk
kimidir. Doğrudan da, tәrif üçün nә
söylәsәm onları tәrif etmәk deyil, hәcv
etmiş olaram.
Min qәrinә onun vәsfini etsәm,
Yüz mindәn birini söylәyә
bilmәm.
Bilmirәm öz heyrәt vә
tәәccübümü vәsf elәyim, ya onların
qәribә әhvalını vә işlәrini.
Çiyninә tökülmüş qulac
hörüklәr,
Görәn hәsrәt ilә
barmağın dişlәr.
Salmış saçlarının hәr bir
hәlqәsi
Qılman qulağına qulluq hәlqәsi.
Bәnövşә vurulmuş gül
yanağına.
Nәsrin qibtә edәr ağ
buxağına.
Mişktәr, tökülmüş sanki
kafura,
Qaranlıq sarılmış elә bil nura.
Dedim:
“Ey bu yolun qoca Xızrı, lütf elәyib
buyur görüm, onlar nә vaxt qayıdacaqlar? Onları
görmәk şövqü mәnim tabü
tәvanımı kәsdi, daha intizar taqәti
mәndә yoxdur. Amanın günüdür, әlim
әtәyindәdir.”
Eşqinin oduna oldum giriftar,
Sevgisinә qәlbәn oldum xәridar.
İztirab dalğası başımdan
aşdı,
Şövqünün oduyla ruhum
alışdı.
De görüm, bu әzizlәr kimlәrdir?
Cavabında dedi:
“Bir-birinin hәqiqi aşiqlәri, öz
möhtәrәm vәtәnlәrinin әsl
vәtәnpәrvәrlәri. Bütün bu
xidmәtçilәr, bu bağ, әzәmәtli
imarәt onlara mәxsusdur. Onlar qayıdanadәk döz,
sәni onların hüzuruna apararam.”
Dedim:
“Gecdir, qәlbi işıqlı qoca,
birdәn bu gecә qayıtmasalar mәn nә
edәrәm? Mәndә dözmәyә taqәt
yoxdur.”
Soruşdu:
“Gecә nә demәkdir?”
Dedim:
“Gecә dә, yәni günәş
batandan sonra.”
Dedi:
“Nә günәş, hansı
günәş?”
Dedim:
“Alәmi öz nuruna qәrq elәyib
işıqlandıran günәş.”
Dedi:
“Sәnin sözlәrindәn bir şey
başa düşә bilmirәm.”
Dedim:
“Ay canım, bizim dildә zülmәtә
gecә, işığa gündüz deyirlәr.”
Qoca dedi:
“Yenә dә bir şey anlamadım. Zülmәt nә demәkdir? Burada zülmәt yoxdur. Hәr şey nurdur. Biz
işıq xüsusi bir mәnbәdәn almırıq. Kim ki, buraya yol
tapdı, zülmәtdәn bir dәfәlik qurtuldu, fikir-xәyal, qәm-qüssәdәn bir dәfәlik rahat oldu. Bura eyş-işrәt, ayın-şayınlıq
vә әbәdiyyәt mәkanıdır.”
Gördüm
gecә-gündüzü
ona başa salmaq üçün dәlil-sübut gәtirsәm, öz cәhalәt vә nadanlığımı bildirmiş olacağam. Dedim,
elә yaxşısı budur ki, ağzımı yumub, sakit
dayanım. Ona görә ki, bu yerә daxil olandan sonra
mәn nә günәş gördüm, nә dә ay
işığı, isti-soyuq, bulud, toz, duman da
görmәdim. "Hәr şeyi onun ziddinә olan bir
şeylә tanımaq olar" -- demişlәr. Mәn ki,
burada nurun ziddini, yәni qaranlığı
görmürdüm. Daha ona necә başa sala bilәydim.
Öz-özümә dedim: "Burada ziddiyyәtlәr
gözә çarpmır, belә bir işıq
içәrisindә heç bir kölgәyә rast
gәlmәmişәm".
Fikir, xәyal mәndәn әl
çәkmirdi. Düşünürdüm ki, birdәn
bunlar qayıtmazlar. Bu düşüncә mәnim
әhvalımı tamamilә pozdu. Ahәstә-ahәstә
bu şeri oxudum:
Sevgisi könlümә hakim kәsildi,
Fәryadım ürәkdәn
әrşә çәkildi,
Kәdәr dırnağilә cızdı
ruhumu,
Yaram
üstә sәpdi o almaz unu.
Sәbrü qәrarımla tabü tәvanım,
Dördü
dә kәsildi, incәldi canım.
Canımda olmadı bu dәrdә
dözüm,
Yuxuda da yuxu görmәdi gözüm.
Әl çәkmәz canımdan
qәm-qüssә bir an,
Kәdәrim artırdı hey zaman-zaman.
Dәrdimi göstәrir açıq
sifәtim,
Qәm-qüssә olubdur mәnim
ülfәtim.
Saman çöpü kimi saralmış
sifәt
Gizli әlәmimә verir
şәhadәt.
Qoca mәnim bikef olduğumu, ümidsizliyә
vә mәyusluğa qapıldığımı
görәn kimi әlimdәn tutub dedi: "Gәl!"
Mәn onunla getdim. Lakin ürәyim başqa
yerdә idi. Bir qәdәr hovuzun vә arxların
әtrafında gәzişdik. Hәr bir gülün,
ağacın vә meyvәlәrin keyfiyyәtini ondan
soruşdum. O da tam mehribanlıqla cavab verirdi. Ancaq qocanın
mәnim haqqımda göstәrdiyi bütün
mehribanlıq vә mәhәbbәtinә baxmayaraq
yenә dә onu ilk dәfә görәrkәn
ürәyimә dammış şübhәlәr
mәndәn әl çәkmirdi. Onun şeytan
olduğunu zәnn edirdim. Qorxurdum mәnә meyvә
tәklif elәsin. Hәr halda qәti qәrara gәlmişdim
ki, onun xahişini rәdd elәyim, bir bәhanә
ilә meyvә yemәkdәn imtina edim. Elә bu vaxt qoca
dedi:
“Әgәr bu rәngarәng
meyvәlәrdәn könlün istәsә, heç
bir maneә yoxdur, dәr, ye!”
Dedim:
“Ey azmışlara yol göstәrәn,
mәndә nә yemәk, nә içmәk, nә
dincәlmәk, nә dә asudә olmaq meyli var.”
Yavaş-yavaş gәldiyimiz yollarla
qayıdırdıq. Birdәn taxtın yerә oturduğunu
gördüm. Yenә dә xәbәrdarlıq sәsi
eşidildi. Ulduzlar kimi pәrakәndә olan bütün
mәlәksimalar, gülüzlülәr әvvәlki
qayda üzrә halә kimi bir yerә toplaşdılar,
pillәkanın sağında vә solunda sәf
bağlayıb, vüqar vә tәmkinlә әllәri
döşlәrindә dayanıb durdular. Taxt göyә
qalxdığı nöqtәdә yerә oturdu.
Torpağa oturdu o tәxti-rәvan,
Torpaq әrşә qalxdı
şәrәflә ondan.
Xidmәtçilәrin
böyüklәrindәn iki nәfәr irәli
keçib, taxtın pәrdәsini qaldırdılar.
Taxtın şәrqindәn birdәn ay-günәş doğdu.
Aşiq öz mәşuqәsinin belindәn tutduğu
halda nәzakәt vә vüqarla taxtdan aşağı
düşdü.
Birlәşdi o nurdan doğulmuş
canlar,
Vәhdәt mәqamına yüksәldi
onlar.
İşvә-naz ilә taxtdan
çıxıb cilvәlәndilәr,
pillәlәrlә yuxarı çıxmağa
başladılar: Mәnim qәlәmim o
aşiq-mәşuqәnin halәtini vә
vәziyyәtini tәsvir etmәkdәn acizdir. Kaş
mәşhur, bacarıqlı әdiblәr vә
şairlәr burada olub, hәmin mәnzәrәni
görәydilәr, bunların cilvәsinin şahidi
olaydılar, onların әhvalını nәzm vә
nәsrlә qәlәmә alaydılar, bununla da
"Vamiq vә Әzra", "Leyli vә Mәcnun",
"Xosrov vә Şirin" eşqi unudulaydı, Mahmudun
vә Ayazın da yaxasından әl çәkә
idilәr. İnsaf üzündәn bu hәqiqәti etiraf
edә idilәr ki, qәm-qüssә
kürәsindә yanan, lakin sәmәndәr kimi daim
vәtәn eşqi ilә yaşayan vәtәn
vurğunları hәr cür dünyәvi nemәt vә
lәzzәtdәn göz örtür, vәtәnin
tәrәqqisi vә sevgisindәn başqa bir şey haqda
düşünmür, dünyanın hәr bir sәadәt
vә gözәlliyini vәtәn evladı
üçün istәyirlәr. Belә aşiq vә
mәşuqu hәva vә hәvәs ardınca
gәzәn, cәhalәt vә nadanlıqdan nәşәt
edәn heyvani eşq vә şәhvәtlә
yaşayan aşiqlәrlә necә müqayisә
etmәk olar? Vәtәn aşiqinin mәşuqәsi
nә qәdәr qocalsa da, onun eşqinin alovu,
mәşuqәsinin cilvәsi daha da artar. Bunun
әksinә olaraq, gülüzlülәrә vә
qәddi rәnalara olan mәhәbbәt onların sifәtinin rәngi solunca,
sәrv boyları bükülüncә soyuyub gedәr,
aşiq mәşuqdan uzaqlaşar, ondan bir növ
iyrәnәr. Elәcә dә aşiqin heyvani
qüvvәlәri zәiflәyәn kimi öz
mәşuqәsindәn qaçar. Әlbәttә,
hәr halda qalıb yaşayan, solub mәhv olandan
üstündür. Gәrәk mәddahlar әbәdi
yaşamaq hüququ qazanmışların tәrifinә
nәğmә qoşsunlar. Belәliklә onların
sözü dünya durduqca yaşayar. Daha yazmasınlar ki,
pәrvanә eşqdәn özünü oda vurub
yandırdı. O yazıq şüursuz bir heyvandır,
eşqin nә olduğunü haradan bilir?
Bәli, fәqәt tikanın
bülbüllә rәqabәti
vәtәnpәrvәrlәrin vәtәn
düşmәnlәrinin vә xainlәrinin
әlindәn çәkdiklәri cәfalar vә
әziyyәtlәrә çox oxşayır, hәtta
bunların cәfası bülbülün tikandan
çәkdiyi cәfadan artıqdır.
Xülasә, vәtәndәn başqa bir
şeyә sevgi bәslәmәk
şәhvәtpәrәstlik vә heyvani hisslәri
sakitlәşdirmәkdәn başqa bir şey deyildir.
Belә bir eşqi mәdh etmәk hәqiqәtdә onu
tәkdir etmәk demәkdir. Çünki bununla yalnız
onların şәhvәtpәrәstliyi bir növ
ifşa olunur.
Әlqәrәz, onlar yuxarı
çıxdılar. Mәn qocanın әtәyindәn
tutub dedim:
“Amandır, әhdә vәfa etmәk
imandandır. Allah rizasına, fürsәti әldәn
vermә, mәnim müşkülümü hәll
elә, daha taqәtim üzüldü, dözә
bilmirәm.”
Qoca dedi:
“Adını, vilayәtini söylә.”
Dedim:
“Adım Yusifdir, atamın adı Abdulladır,
doğulduğum yer İrandır, Misirdә yaşayıram,
burada kimsәsiz vә qәribәm.”
Qoca yuxarı çıxdı. Mәn tam
vәcdlә onun qayıtmasını gözlәyirdim.
Az sonra sevgililәrin ikisi dә başlarını
otağın kiçik qapısından çıxarıb
mәni bir-birinә göstәrәrәk dedilәr:
"Odur, özüdür". Sonra әllә, yaylıqla
işarә edib, mәni yuxarı çağırdılar.
Bu әsnada qoca cәld aşağı
düşdü. Hәlә pillәkanların
başından әl ilә işarә edib dedi:
"Yuxarı gәl". Getdim. Qoca dedi:
“Bәxtin sәnә yar oldu, tale
üzünә güldü, arzuna çatdın. Onlar
sәni tanıyırlar, sәndәn daha çox bir
şövqlә sәninlә görüşmәk
istәyirlәr.”
Mәn yuxarı çıxıb, otağa
daxil oldum. İkisi dә әllәrini boynuma salıb,
mәni qucaqladılar. Mәn onların bu işinә lap
tәәccüb elәdim, mәnә elә gәldi
ki, bir para mәzәli böyük adamlar kimi zarafatı
xoşlayırlar, mәni әlә salırlar,
özlәri üçün mәni gülmәk vasitәsinә
çevirmәk istәyirlәr. Bizim bir çox
böyük adamlarımız vә
әsilzadәlәrimiz qoca, qәrib vә ya yoxsul bir adam
gördükdә bu kimi zarafatlardan elәyir, onu bir növ
әlә salırlar. Mәn dә onların bu
hәrәkәtini әlә salmaq kimi zәnn etdim.
Utanıb geri çәkildim vә dedim:
“Әstәğfurullah, mәn sizin xәyal
etdiyiniz adam deyilәm. Mәndә nә qabiliyyәt var ki, sizin bu sonsuz
lütfünüzә şamil olam?”
Dedilәr:
“Olmaya bizi tanımadın?”
Dedim:
“Xeyr.”
Cavan barmağı ilә
döşünә işarә edib dedi:
“Yusif әmican, mәn İbrahimәm!”
Qız da öz müәllimәsindәn
öyrәndiyi kimi, incә vә sevimli bir tәrzdә
sol ayağını bir qәdәr arxaya, sağ
ayağını isә azca irәliyә qoyub, tәzim
vә hörmәt әlamәti olaraq başını
әydi, әlini qoşa nar kimi olan döşünә
aparıb dedi:
“Әmican, kiçik kәnizin Mәhbubә!”
Bu sözlәri eşidәn kimi
"oğlum", "gözümün
işığı" -- deyib özümü onların
ayaqlarına atdım. Neysan yağışı kimi göz yaşları
axıtdım. İbrahim bәy әlimdәn tutub
qaldırdı, sonra dedi:
“Әmican, burada ağlamaq olmaz.”
Durub dedim:
“Qarşımda sәnsәnmi, ya ki,
xәyalım,
Taleyimdәn mәnim yox bu gümanım.
Sizә qurban olum, mәnim ağlamağım
qәm-qüssәdәn deyil, әksinә, sevincdәn,
şadlıqdan vә fәrәhdәndir. Bununla belә
ağlamaram.”
Mәni yuxarı mәrtәbәyә
apardılar. İkisi dә qarşımda
әylәşmişdi. Mәn fikrә
dalmışdım, düşünürdüm ki,
görәsәn bunlar yuxudur, ya ayıqlıq?
Görәsәn yuxudur, ya ki,
hәqiqәt,
O әzabdan sonra belә bir nemәt.
Dәrin hәsrәtlә gözlәrimi
ovxalayıb bir daha baxdım, sonra dedim:
“Sizә qurban olum, bilmirәm mәnim
qarşımda doğrudan da sizsiniz, ya sizin
xәyalınızdır.”
İbrahim
bәy dedi:
“Әmican, bizik.”
Dedim:
“Sizә vә sizin cәlalınıza qurban
olum, bu nә böyük sәadәt vә
xoşbәxtlikdir!”
Qollarımı açıb ikisini dә
qucaqladım, öpdüm vә iylәdim. Dedim:
“Bu qoca canım sizә fәda olsun, bura
hansı alәmdir, bu sәfalı işrәt yeri
haradır?”
Mәhbubә әtirli dәsmalla
gözlәrimin yaşını silir,
gülә-gülә mәnә tәsәlli verirdi.
İbrahim dedi:
“Әmican, sizin mәhәbbәt vә
mehribanlığınızdan çox razıyam, bizi
unutmadınız. Amma bilmirәm nә üçün
sifәtiniz hislidir, dәmirçi olmamısınız
ki?...”
Dedim:
“Qurbanın olum, mәnim başımın
qәzavü qәdәri uzundur. Amma, allaha min
şükür ki, o müsibәtdәn sonra bu zәif
qocanın üzünә nicat qapısı açdı.
Şükr
olsun allaha, ölmәdik qaldıq,
Әzizlәri görüb
mәtlәbә çatdıq.
İndi
can bәxş
edir sәnin
vüsalın,
Canımı almışdı sәnin
fәraqın.
Kor Şeyx Qәdirin mәnә rast
gәlib cәhәnnәmi gәzdirmәsini,
cәhәnnәmdә gördüklәrimi vә
eşitdiklәrimi әvvәldәn axıradәk
danışdım. Dedi:
“Yaxşı, de görüm, yazıq anamın
kefi necәdir, güzәranı nә
vәziyyәtdәdir?”
Dedim:
“Sәn gәl bizim halımızı
soruşma,
İraq düşdün, dәrdә
saldın, danışma.
Biz iki aşiqin iş-peşәsi
ağlamaqdır. Hәr gün sәhәr anan
Sәkinә ilә qәbristanlığa gedir,
axşamadәk ağlayırlar. Axşam isә bu qәmli,
kәdәrli, hicran bәlasına giriftar olmuş
qocanın növbәsi çatır. Qәbrinizin
üstünә gedib, gözümdәn hәsrәt
yaşı tökürәm, o pak türbәnin
torpağını başıma sovururam, yorulub әldәn
düşәndәn sonra ürәyim yana-yana,
gözlәrimdәn yaş axa-axa sәrsәri kimi
evә gәlirәm, dizlәrimi qucaqlayıb tәnha
әylәşirәm. Nә bir munisim var ki,
ürәyimi ona boşaldım, nә dә bir
hәmdәrdim var ki, mәnә tәsәlli versin. Uzun
gecәlәr qüssә, kәdәr mәnim
hәmdәmimdir. Qoca anan Züleyxa kimi Misir Yusifinin hicran
dәrdindәn o qәdәr ağlamışdır ki,
gözlәri tutulmuşdur. Hәyatda onun üçün
ahu nalә vә dәrdli könüldәn başqa bir
şey qalmamışdır. İndi ki, siz bu cәlal vә
әzәmәtlә rahat yaşayır, şәn
hәyat sürürsünüz, bәs nә üçün
bizi öz yanınıza çağırmırsınız?
Biz dә sizi görmәklә tәsәlli tapardıq,
hәm dә sizin şad günlәrinizdә iştirak
edәrdik.
Yox mәnim sәbrim, mәni öz yanına
dәvәt elә,
Ya ki,
allahdan mәnә, paksan, bir az taqәt dilә.”
Dedi:
“Әmican, hәr bir işin öz vaxtı var.
Әlbәttә, siz dә gәlәcәksiniz, lakin sizin öhdәnizdә bir neçә vәzifә var, gәrәk onları yerinә yetirәndәn sonra gәlәsiniz.”
Dedim:
“Qurbanın olum, o vәzifәlәr
nәdir, buyur, yerinә yetirim.”
Dedi:
“Әvvәlcә, gәrәk
Sәkinәni әrә verәsiniz ki, bizim nәslimiz
kәsilmәsin; ikincisi, atamın irsindәn qalan
hissәdәn Sәkinә hәr nә istәsә
müzayiqә etmәyәsiniz. Hәtta
hamısını belә istәsә, ona verәsiniz.
Yox, әgәr öz hissәsilә
kifayәtlәnsә, malın üçdә biri onundur,
mәnim payım olan iki hissәni mötәbәr bir
banka tapşırasınız, orada qalsın. Elә ki,
İranda qanun vә şәhәr idarәsi tәsis
olundu, onda әvvәlcә vәtәnimin qәrib
vә adamsız xәstәlәri üçün
altmış çarpayılıq bir xәstәxana
tikdirәsiniz, onun illik xәrcini hesab edib, gәliri ilә
hәmin xәrci ödәyә bilәcәk
mülklәr alasınız vә o xәstәxanaya
vәqf edәsiniz. Millәtin yetim balaları
üçün yüz әlli nәfәrlik bir
mәktәb binası da tikdirәsiniz. Uşaqların
paltar, yemәk, hәtta müәllimlәrinin asayişi
vә dolanacağı üçün lazım olan
vәsaiti hesablayasınız vә vәsait
ayırasınız. Bu vәsaiti ödәyә bilәn
bir mülk alıb, hәmin mәktәbә vәqf
edәsiniz. Üçüncüsü, mәnim
"Sәyahәtnamә"mi әvvәldәn
axıradәk çap edin. Mәndәn bir evlad qalmadı
ki, adım yada düşsün, qoy bu kitab mәnim evladımı
әvәz etsin, vәtәndaşlarım mәnim
adımı unutmasınlar.
Yaxşıdır kişidәn qala yadigar,
Getsә dә, yadigar onu yaşadar.”
Әvvәlcә bu sözlәri
cәfәngiyyat hesab edib, mәnim adımı pisliklә
yad etsәlәr dә, sonralar ölkә asayiş
üzü görәr, xalq cәhalәtin zülmәti
vә istibdadın boyunduruğundan xilas olar. Onda bu kitab
mәnә gözәl ad qazandırar, hәr kәs onu
oxusa, mәni xeyir-dua ilә yad edәr.”
Dedim:
“Qurbanın olum, bütün bu bağ vә
imarәtlәr sizinkidirmi?”
Dedi:
“Bәli, hamısı bizimkidir.”
Dedim:
“Burada dost-aşna vә hәmsöhbәtiniz
varmı? Bir adamla get-gәl elәyirsinizmi? Yoxsa yalqız
yaşayırsınız?”
Dedi:
“Vardır.”
Dedim:
“Kimlәrdir, onları mәn tanıyıram, ya yox?”
Dedi:
“Bilmirәm tanıyırsan, ya yox, amma
onlar mәni
tanıyırlar. Bizim olduğumuz yerin yuxarı mәrtәbәsindә Mirzә Tәqixan Әmirnizam olur. Biz gәlәn
kimi görüşümüzә gәldi.
O bәzәn vәtәndәn,
xüsusilә Әrdәbil qalasından söhbәt
düşәndә ağlayır.”
Dedi:
“Mümkün qәdәr vәtәn
sevgisini ürәyindәn çıxartma, onun
mәhәbbәtini gündәn-günә daha da
dәrinlәşdir. Milli tәәssübdә
möhkәm çalış, vәtәn sevgisi
badәsini iç. Bu mәrtәbә vә mәqama
heç kәs çata bilmәz, ancaq o adamlar nail ola
bilәrlәr ki, bu gözәl xasiyyәtә vә
әxlaqa malik olsunlar. Mәn cavanam, sizin şagirdinizәm,
siz mәnim qocaman müәllimimsiniz. Ancaq mәndәn
sizә vәsiyyәt -- gec gәlmәyin eybi yoxdur, gec
gәl, amma yaxşı gәl. Vәtәn sevgisini
ürәyindә möhkәmlәndir. Könlünü
vәtәn sevgisi ilә tәmizlә, gözlәrini
vәtәn mәhәbbәti ilә
işıqlandır, gec gәlmәkdәn qorxma!”
Sәn bu murdar qabı
yaxşıca bir yu,
Sonra o qәdәhә tök kövsәr
suyu.
Çoxdur Loğman kimi haziq hәkimlәr,
Lakin hәr xәstәyә mәcun
vermәzlәr.
Mümkündür mәtlәbin bir az
gecikә,
Darıxma, sәlahın ondadır
bәlkә.
Nakamlıq odunda yanmalısan sәn,
Hәr aşqardan tәmiz olmalısan
sәn.
Bu vaxt bağa tәrәf baxıb, o
vaxtadәk görmәdiyim meyvәlәrin,
güllәrin, ağacların adını, tamını
soruşmaq istәdim. Birdәn gördüm ki, bağda nim
kimi valeh vә heyran olan üç nәfәr
çiyinlәrindә әba, başlarında papaq
gәlir vә tәәccüblә әtrafa
baxırlar. Onları İbrahim bәyә göstәrib
dedim:
“Bax, yenә dә bizim
hәmvilayәtlәrimiz gәlirlәr. Bir adam göndәr, onları buraya gәtirsin. Görәsәn
necә olub ki, gәlib buraya çıxmışlar.”
Dedi:
“Adam göndәrmәyә heç bir
lüzum yoxdur, onlar özlәri gәlәcәklәr.”
Dedim:
“İzn vermәmisәn, onlar neçә
gәlә bilәrlәr?”
Dedi:
Canı
bir, dili bir olan iki yar,
Dodaq tәrpәnmәdәn deyәr,
danışar.
“Kamil insan hәr nәyә meyl
göstәrsә, onun istәyi yerinә yetәr,
cazibә qüvvәsi onu öz tәrәfinә
çәkәr. Mәn nәzәrimi onlara
tәrәf yönәltdiyimә görә, onlara da
qeybdәn ilham oldu ki, mәn onları istәyirәm.”
İmanda,
hikmәtdә sәn kamil olsan,
Quşların
da dilin bilәrsәn asan.
Quşlar, qarışqalar sәnlә
danışar,
Necә ki, danışmış bir vaxt
Süleyman.
Dedim:
“Qurbanın olum, bәs nә
üçün nәzәrini mәnә tәrәf
yönәltmәdin, mәni öz yanına
çağırmadın?”
Dedi:
“Gәlmәyini bilmirdim ki, sәnә fikir verim. Diqqәt göstәrmәdiyi tәqdirdә heç bir kәs gizli sirrlәrә vaqif ola bilmәz. Sәnin gәlmәyindәn mәnim xәbәrim yox idi. İnsan sözün әsil mәnasında kamil, sözü doğru vә allaha itaәtkar olsa, Bәni-İsrail peyğәmbәrlәrinin göstәrdiyi hәr bir möcüzәni o da göstәrә bilәr.”
Bu әsnada haman qoca üç nәfәri
yuxarıya çıxartdı. İbrahim bәy vә
Mәhbubә xanım әdәblә ayağa durub,
mәhәbbәt vә mehribanlıqla onları
qarşıladılar, yer göstәrib
әylәşdirdilәr. Hal-әhval tutduqdan sonra İbrahim
bәy soruşdu:
“Yoldaşlarınız vә
hәmsәfәrlәriniz kimlәrdir?”
Dedi:
“Yüz nәfәrdәn artıq idik. Biz
üç nәfәrdәn başqa heç bir kәsin
buraya daxil olmasına icazә vermәdilәr.
Hamısını qapıdan qaytardılar, dedilәr:
sәhra yolu ilә gedin.”
İbrahim
bәy dedi:
“Sizin
ismi-şәrifiniz
nәdir? Haralısınız,
İranın hansı vilayәtindәnsiniz?”
Dedi:
“Mәn xorasanlıyam, bu Hacı
azәrbaycanlıdır, marağalıdır, o da
tehranlıdır, Mәsihülmülkün bacısı
oğludur.”
İbrahim bәy dedi:
“Hacı, Hacı, tövbә elә,
әstәğfurullah de! Tez de "tövbә!"”
Yazıq
Hacı on dәfәdәn artıq dedi:
“Әstәğfurullah, tövbә!”
İbrahim bәy daha dinmәdi. Xorasanlı
Hacı dedi:
“Möhtәrәm cәnab, mәn nә
dedim ki, sizin acığınıza gәldi, hansı küfr
sözü danışdığıma görә mәni
tövbә demәyә mәcbur elәdiniz?”
İbrahim bәy dedi:
“Küfr
danışmadın, lakin yalan söz dedin. Müqәddәs mәkanda yalan söz danışmaq olmaz. Adamı
o saat bayıra çıxararlar.”
Hacı dedi:
“Mәn bir söz demәdim ki, onun
yalan-doğruluğu mәlum olsun.”
İbrahim bәy dedi:
“Açıq yalan söylәdin.
Çünki sәn dedin, "Mәsihülmülkün
bacısı oğlu". Mәgәr hәzrәt
Mәsihin bacısı var idi ki, oğlu da olsun? Bundan
әlavә, Mәsihin vaxtından min doqquz yüz il
keçmişdir. Onun bacısı indi necә yaşaya
bilәr?”
Hacı dedi:
“Ağacan, mәn o Mәsihi demәdim, bu
adamın dayısı hәkimdir, dövlәt
tәrәfindәn ona lәqәb veriblәr.”
İbrahim bәy dedi:
“Açıq yalandır, demәk
lazımdır; filan hәkimin bacısı oğlu.”
Sonra bәy dedi:
“Yaxşı,
Tehranda nә xәbәr var?”
Xorasanlı Hacı dedi:
“Tehranın tәzә
xәbәrlәrini Novruz xan hәkimin bacısı
oğlundan soruşun, mәn heç nә bilmirәm.”
Novruz xan
hәkimin
bacısı oğlu dedi:
“Allaha şükür, sәlamәtlikdir.”
İbrahim bәy soruşdu:
“Sarayın işi-gücü necәdir?”
Dedi:
“Bir az şuluqdur. Saray hәkimi Mirzә Mahmud
xanı işdәn çıxarıb hakim adı ilә
Rәştә sürgün elәdilәr. Keçәn il oraya varid olandan üç ay
sonra qәflәtәn vәfat elәdi. Camaat arasında onun
ölümü haqqında müxtәlif sözlәr danışılır. Bәzilәri deyirlәr ki, onu zәhәrlәyiblәr, bir parası da qorxudan vә vahimәdәn bağrının
çatladığını söylәyirlәr. Hәr kәs bir söz deyir, lakin sonuncu qәnaәtin doğru olması zәnn edilir.”
Sabiq sәdr-әzәm Mirzәli xan
İrandan sürgün edilmiş, arvad-uşağı
ilә Firәngistana
tәrәf yola düşmüşdür. Bu il
sәdr-әzәm Mirzә Әlәsgәr xan iş
başından götürüldü. Guya
Mәkkәyә getmәk xәyalı var, Firәngistan
yolu ilә gedәcәkdir. Nökәrlәrindәn
biri mәnә dedi ki, Mәkkәdә
görüşәcәyik.”
İbrahim bәy soruşdu:
“İndi
sәdr-әzәm kimdir?”
Dedi:
“Mәlum deyil, işlәri hәlәlik
şahzadә Әbdülmәcid Mirzә idarә edir.”
İbrahim bәy dedi:
“Tanımıram.”
Dedi:
“Sizin qorxunuzdan lәqәbini deyә
bilmirәm, yoxsa tanıyardınız. Orada ona Eynüddövlә deyirlәr. Tehran hakimi idi.”
İbrahim bәy soruşdu:
“Xalqla necә rәftar edir?”
Dedi:
“Hәlә işin әvvәlidir, bir
söz demәk olmaz. Lakin elә indidәn bir qәdәr
yaxşılaşma vә işlәrin sahmana
düşmәsi duyulur. Deyirlәr bacarıqlı,
tәdbirli adamdır, lakin müstәbil vә
özbaşınadır. Deyәsәn, işlәr
yaxşı olacaq. Kәlәfin ucu elә itibdir ki, bu
tezlikdә onu tapmaq mümkün olmayacaq. Hәr kәs bu
işlәrә bir sahman versә, çox böyük bir
vәzifәnin öhdәsindәn gәlmiş olar. Onun
gördüyü bircә iş bundan ibarәtdir ki,
"Hәblülmәtin" qәzetini qapanmaqdan xilas
edibdir. Onun bu әmәli camaat tәrәfindәn
hüsn-rәğbәtlә qarşılanmışdır.
Lakin ağıllı adamların çoxunun fikrincә,
iş başında kim olur-olsun, fәrq elәmәz,
bәrabәrlik qanunları olmasa, hәr kәsin vәzifәsi
müәyyәnlәşdirilmәsә, daha sadә
demiş olsaq, mәşrutiyyәt vә mәsuliyyәt
ortalıqda olmasa, işlәr gündәn-günә xarablaşacaq.
Bundan әlavә, bu şahzadәnin nә ölkәni
idarә etmәk biliyi var, nә dә kifayәt
qәdәr tәcrübәsi.
İstәr-istәmәz ölkә hәrc-mәrcliyә
vә işlәr xarablığa doğru gedәcәk.”
Sonra
hacılar izn alıb ayağa durdular. İbrahim bәy onları yola salıb
qayıtdı.
Mәn fikrә dalmışdım.
Düşünürdüm ki, görәsәn İbrahim
bәy Mәhbubәni bunlardan nә üçün
yaşındırmadı, üzü açıq onların
yanında әylәşdirdi. İbrahim bәy mәnim
nә haqda düşündüyümü duyub dedi:
“Әmican, sәn bu fikirdәsәn ki,
Mәhbubә nә üçün
әcnәbilәrin yanında örtüksüz әylәşib
üz tutmadı?”
“Bәli, elәdir,” -- dedim.
Dedi:
“Әmican, әgәr onların niyyәti
xain olsaydı, buraya gәlә bilmәzdilәr.
Eşitmәdinmi ki, dedilәr: biz yüz
nәfәrdәn artıq idik, üçümüzdәn
başqa buraya heç kәsi qoymadılar, Belәliklә,
mәlum olur ki, bunlar hәr cür hiylә vә
qәlplikdәn uzaq, tәmiz vә hәqiqi
insanlardır. Bundan әlavә, Mәhbubәnin
rütbәsi o qәdәr yüksәkdir ki, xain,
namәhrәm baxışlar onun camalının
işıltısını dәrk edә bilmәz.
Sәn onun әmisi vә atası yerindәsәn, o,
sәnin әlindә böyümüşdür, sәnin
qızın, evladın kimidir. Sәdinin bu kәlamı
yadında deyilmi? O, hәmin mәtlәbә işarә
etmişdir:
Aç niqabı, sәni biganәlәr
әsla görmәz,
Sәn böyüksәn, kiçik ayinә
sәni göstörmәz.”
Dedim:
“Qurbanın olum, hәr gün bu
tәxti-rәvanla gәzintiyә
çıxırsınız?”
Dedi:
“Yox, bәzi vaxtlar çıxırıq. Bu
gün bu tezlikdә gәlmәsini gözlәdiyim bir
möhtәrәm şәxsin mәqamına getdim. Onun
iqamәtgahını qeyri-adi bir vәziyyәtdә
bәzәyir vә sәliqәyә salırlar.
Hamı onu qarşılamağa hazırlaşır. Onun
üçün getmişdik, yoxsa hәr gün getmirik.”
Mәn hәqiqәti görәn bir
gözlә bu aşiq-mәşuqa baxır vә
qәribә bir alәmdә seyr edirdim. Mәhbubә
doğrudan da dünya gözәli, zәmanәmizin
Züleyxası, hüsn vә mәlahәtdә,
işvә vә nazda misilsiz olduğu kimi, hәya-namusda
ona tay-bәrabәr yox idi. Onunla danışan adam camalına
baxsaydı görәrdi ki, birdәn-birә qızarır,
yanaqları qızıl gül kimi al rәng alır. İndi
o, әvvәlkindәn dә mәlahәtli vә
qәşәng olmuşdu. Mәn o, mәlahәt vә
gözәllik heykәlinin tәrifini
söylәmәkdәn acizәm.
İndi o İbrahim bәyin eşq vә
mәhәbbәt badәsindәn elә sәrmәst
vә sәrbәst olmuşdu ki, nә dosta, nә dә
biganәyә fikir vermirdi, gözü vә bütün
fikri-huşu İbrahim bәyin yanında idi, yalnız ona
baxır vә tәkcә ona qulaq asırdı. Bir
anlığa belә ondan diqqәtini yayındırmırdı.
Sanki bunun ruhu onun nәfәsindә idi. Onu görmәk
şövqü ilә kiprik belә çalmırdı.
Elә İbrahim bәy dә onun kimi idi. Mәhbubә
istәmәsәydi, o danışmazdı. Birinin dediyini o
birisi tәsdiq edirdi. Bunlar sanki bir qabıqda olan iki badam
içi idilәr. Mәhәbbәt ilahәsi eşqi
yaradan gündәn zәmanә bu iki aşiqin arasında
olan hәqiqi mәhәbbәt kimi bir sevgi
görmәmişdir. Heç nәyi nәzәrә
almadan vә heç kәsә etina etmәdәn bunun
qolu onun gәrdәnindә, onun әli bunun belindә
südlә şәkәr kimi bir-birindә hәll
olunmuşdular. Mәn isә bu iki sevimli evladımın
eşq vә sevgisindәn muradıma
çatmışdım.
İbrahim bәyә dedim:
“Gözümün işığı,
doğrusunu de görüm, sәn Mәhbubәni çox
istәyirsәn, ya Mәhbubә sәni?”
İbrahim bәy dedi:
“Mәhbubәdәn soruş.”
Dedim:
“Mәnim canım-ciyәrim, Mәhbubә,
sәn әminin canı, de görüm hansınızın
mәhәbbәti daha çoxdur.”
Dedi:
“Әmican, mәnim әlimdә
mizan-tәrәzi yoxdur ki, hәr birimizin
mәhәbbәtini
çәkib-ölçәm. Ancaq bunu deyә
bilәrәm ki, mәnim canım onun
nәfәsindә, onun da canı mәnim
nәfәsimdәdir. Mәnim istәyim onun istәyidir,
onun meyli mәnim meylimdir. Sanki iki bәdәndә bir ruh
vә ya iki cismdә bir ünsürük.
Mәn canım tәk istәrәm
cananım hәr nә istәsә.
Bir öpüş istәsәm ikisini
verәr.”
Bunu deyib onun dodaqlarından iki dәfә
lәzzәtlә öpdü vә dedi:
“Mәnim canım-ciyәrim, belә deyilmi?”
Mәhbubә bizi çox güldürdü vә sevindirdi. Söhbәtimiz zarafata keçdi, sonra
o, bu beyti oxudu:
Oturarıq ürәyimizcә әlbәt,
Fürsәt olar yenә edәrik
söhbәt.
Mәn Mәhbubәyә dedim:
“Әmi sәnә qurban olsun, hәlә
dә şer demәyin qurtarmayıbdır?”
Dedi:
“Allaha şükür, nә baxtımdan
şikayәtim var, nә dә rәqibdәn incikliyim,
nә ruzigar mәnә әzab verir, nә dә yar.
Şükür olsun, taleyim mәnә yar oldu, ruzigar
muradımca dolandı, yarım vәfalıdır,
rәqibim dә yoxdur. Daha nә üçün
gәrәk şer demәyim? Bir bәyim var ki, mәnim
nәzәrimdә gözәl, qәşәng vә
әzizdir. O mәnim ayım, günәşim,
şahım, tacım, eyşim, işrәtim, izzәtim,
şövkәtim, Xosrovum, Şirinim, Şәkәrim,
Leylim, Vamiqim, Әzram, gülüm, bülbülüm, sünbülümdür.
Onu bütün dediklәrimә oxşatmaq olmaz, mәn
kamili naqislә tәriflәdim, yoxsa bәyimin
mәqamı bunlardan, şübhәsiz ki, çox-çox
yüksәkdir.
İxtiyarım ola gәr ruz-qiyamәtdә
mәnim,
İstәmәm rövzeyi-rizvan,
mәnә bәsdir sәnәmim.”
İbrahim bәyin әlini tutub dodaqlarına
apardı, öpdü, iylәdi.
Mәn dedim:
“Yadında varmı ki, hicrandan şikayәt
elәyib ud çaldın, bu şerlәri oxudun:
Nә vәslinә mәndә taqәt,
nә hicrinә mәndә tәvan,
Vәslin bәla, hicrin bәla, gәlsin
mәnә sәnin qadan.”
Mәn bunu deyәn kimi Mәhbubәnin
simasında utanmaq әlamәtlәri göründü,
birdәn-birә yanaqları qızardı.
İbrahim bәy dedi:
“Nә ud, nә şer? Bunlar nә vaxt olubdur?”
Dedim:
“Bәli, bu xanım sizin xәstәlәndiyiniz vaxt özünü dә dәliliyә vurmuşdu. Biz istәdik sizi musiqi hikmәti ilә müalicә elәyәk. Xәbәrin yoxdur nәlәr elәyirdi. Dua yazan әrәbә pul verirdi, hәkimә cәvahir bağışlayırdı.”
Xülasә, Mәhbubәnin gördüyü bütün
işlәri nağıl
elәdim.
Bәy qolunu Mәhbubәnin boynuna salıb
onu bәrk-bәrk qucaqladı vә dedi:
“Mәnim gözümün
işığı, bәs bu әhvalatı indiyә kimi
nә üçün mәnә demәmisәn?”
Mәhbubә dedi:
Dedim hicran qәmini söylәrәm әl
versә hüzur,
Sәni görcәk bu könül
dәrdini yeksәr unudur.
İkisi dә bir-birini ruh ilә
bәdәn kimi qucaqlayıb, bir cüt göyәrçin
tәk dodaq-dodağa verdilәr. Bu vaxt gördüm Hacı
Mәsud qapını döyür vә deyir:
“Yusif әmi, çırağı nә
üçün söndürmәmisәn?”
Gözlәrimi açıb dedim:
“Ay bәdbәxt, mәni niyә yuxudan oyatdın?”
Yenә dә gözlәrimi yumdum, dedim ola
bilsin gördüklәrimi bir daha görә bilәm. Ancaq
heyhat, heyhat!... Bu sәadәt bir daha mәnә nәsib
olmadı.
Nә xoşdur ol gecә ki, ta qiyamәt,
Ona olmur hәqiqәtdә nәhayәt,
Nә xoşdur ol yuxu ki, bәxt olur yar,
O dәmdә üz verir dilbәrlә didar.
Ayılandan sonra mәni
әvvәlkindәn daha bәrk ağlamaq tutdu.
Sәhәr istәdim yuxumu Haciyә xanıma nağıl
elәyim. Düşündüm ki, dәrdini bir daha tәzәlәrәm,
yarasını qoparıb duz sәpmiş olaram. Çünki
bu kimi sözlәr müsibәti yada salır,
möhnәtin, qәmin, kәdәrin artmasına
sәbәb olur.
Gün çıxandan sonra
qәbiristanlığa tәrәf yola düşdüm.
Gözlәrimdәn ürәk qanı axıdıb,
mәzarın torpağını islatdım. Doyunca ağlayandan
sonra Mirzә Abbasın evinә gedib yuxumu
söylәmәk istәdim. Gördüm Hacı
Tәbrizi, Rza xan mazandaranlı da oradadırlar. Dünәn
Firәngistandan gәlmişdilәr.
İstәyirdilәr Haciyә xanıma
başsağlığı vermәk üçün
bizә gәlsinlәr.
Rza xan mәni görәn kimi qollarını
açıb bağrına basdı, üz-gözümdәn
öpüb iylәdi, dedi:
“İbrahim bәyin iyini sәndәn
alıram.”
Çox ağladı, heyfsilәndi. Bir
qәdәr sakitlәşәndәn sonra mәn öz
yuxumu әvvәlindәn axırınadәk
gördüyüm kimi danışdım. Hamı doluxsundu. Rza
xan dedi:
“Bu yuxunun tәbiri aydındır. Bir para
hadisәlәrdәn duyulur, min ümidsizlik vә
mәyusluqdan sonra artıq indi ümid doğulur.”
Keçdi hicran möhnәti, gәldi
sәfayi-vәsli-yar,
Üz qoyur abadlığa viranә
qalmış bu diyar.
Vәtәnpәrvәrlәrin
duasının bәrәkәtindәn xoşbәxtlik,
şәnlik vә sәadәtimizin әsası
yarandı, dövlәtimiz mәdәniyyәt
sahәsinә qәdәm qoydu, qurumuş arxa yenidәn
su gәldi. Sizә qonaq olacağım bu neçә
gündә fürsәt olsa vәtәnin
sәadәtindәn xәbәr verәn bu yuxunu
tәbir etmәyә vә şәrhini
söylәmәyә çalışacağam. Әziz
vәtәnimizin bütün bu
mәşәqqәtlәrә vә viranlığa
düçar olduqdan sonra istiqlaliyyәtә vә parlaq
istiqbala nail olacağı müjdәsini eşidib
şükranәsini yerinә yetirәrsiniz. Bәli,
"Mumiyanın qәdrini sınıq qol bilәr".
Ta xarab olmasa abad olmaz.