Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi

HƏV­VA MƏM­MƏ­DO­VA

AZƏR­BAY­CAN XALQ CÜM­HU­RİY­YƏ­Tİ DÖV­RÜN­DƏ

YU­XA­RI QA­RA­BAĞ­DA Sİ­YA­Sİ VƏ­ZİY­YƏT:

ER­MƏ­Nİ TER­RO­RİZMİNİN GÜCLƏNMƏSİ

(1918-1920)

Bakı–2006

Az. T3 (2A)

M   51

Elmi redaktor: Anar İsgəndərov

tarix elmləri doktoru,

professor

Rəyçilər:          Qasım Hacıyev

tarix elmləri doktoru

Musa Quluzadə

tarix elmləri namizədi

dosent

Məmmədova H.İ.

Azərbaycan xalq Cümhuriyyəti dövründə Yuxarı Qarabağda siyasi və­ziy­yət:  Erməni terrorizminin güclənməsi (1918-1920).Ba­kı, “Nağıl Evi” nəşriyyatı, 2006,  səh 150.

H.Məmmədovanın oxuculara təqdim olunan bu kitabında zəngin arxiv ma­teriallarından istifadə olunaraq 1918-1920-ci illərdə Yuxarı Qa­ra­bağ­da siyasi vəziyyət, Zəngəzurda erməni terroru haqqında ət­raflı məlumat verilir. Kitabda Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi id­di­aları təhlil edilir. Bu dövrdə Azərbaycan hökumətinin atdığı qətiyyətli ad­dım, General-qubernatorluğun yaradılması və fəaliyyəti geniş işıq­lan­dırılır. Kitab erməni terrorizminin köklərini araşdırmaq və bəzi mə­qam­la­ra aydınlıq gətirmək baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

M   0503020000   2006

51-093-8

                                                            © H.Məmmədova. 2006

                                                                © “Nağıl Evi”. 2006

M Ü N D Ə R İ C A T

G İ R İ Ş

I FƏSİL. AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNİN FƏALİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANIN ƏRAZİ BÜTÖVLÜYÜ PROBLEMİ.

I.I. Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları tarixindən

I.II. Qarabağın dağlıq hissəsində erməni separatizminin güjlənməsi, erməni-Azərbaycanlı münaqişəsinin kəskinləşməsi

Cavanşir qəzası

Cəbrayıl qəzası

Zəngəzur qəzası

Şuşa qəzası

II FƏSİL. YUXARİ QARABAĞDA ETNİK MÜNAQİŞƏNİ TƏNZİMLƏMƏK ÜÇÜN AZƏRBAYCAN HÖKUMƏTİNİN TƏDBİRLƏRİ

II.I. AXC-in Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsini dinj yolla həll etmək jəhdləri           

II.II. Qarabağda müvəqqəti General-qubernatorluğun yaranması və erməni separatizminin ləğv edilməsi

III FƏSİL. YUXARİ QARABAĞDA MİLLİ MÜNAQİŞƏNİN TƏNZİMLƏNMƏSİ PROBLEMİNİN BEYNƏLXALQ ASPEKTLƏRİ

N Ə T İ C Ə

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

XX əsr xalqımız üçün çox müsibətli əsr olubdur. Gə­rək onu doğru-dəqiq, nə cür, nejə olubsa, elə də yazaq. Bunların hamısı həm xalqımızın özünü ta­nı­ması, həm də bugünkü siyasətimiz üçün lazımdır. İndi qarşıda duran ən mühüm vəzifələrdən biri də Azərbaycan xalqının XIX-XX əsrlər tarixinin yazılmasıdır.

Heydər Əliyev

Tarixi Azərbaycan torpaqları olan Qarabağ və Zəngəzura XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq er­məni əhalisinin yerləşdirilməsi, demoqrafik vəziy­yətin zorla dəyişdirilməsi 1905, 1918-ci illərdə Azərbaycanlı əhalisini qorxutmaq və qovmaq məq­s­ədi güdən kütləvi qırğınlar, 1920-ci ildə Zən­gə­zurun Ermənistana verilməsi, 1948-1953-cü illərdə yüz minlərlə Azərbaycanlının indiki Ermənistan əra­zi­sin­dəki əzəli yurdlarından köçürülməsi xal­qı­mı­za qarşı erməni təjavüzünün qanlı səhifələridir.

İlham Əliyev

GİRİŞ

Xal­qı­mı­zın və mil­li döv­lət­çi­li­yi­mi­zin ta­ri­xin­də özü­nə­məx­sus yer tu­tan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti mü­rək­kəb bir dövrdə mey­da­na gəl­di və çox çə­tin şə­rait­də fəa­liy­yət gös­tər­di. Ye­ni qu­rul­muş bu Gənc döv­lət jə­mi 23 ay ya­şa­dı və baş­qa sa­hə­lər­də ol­du­ğu ki­mi, öl­kə­nin əra­zi bü­töv­lü­yü­nün qo­run­ma­sı sa­hə­sin­də də əhə­miy­yət­li iş­lər gör­dü. Bu za­man əra­zi bü­töv­lü­yü­mü­zə Er­mə­nis­tan tə­rəf­dən dai­mi xa­rak­ter alan təh­lü­kə­yə qar­şı bö­yük sa­yıq­lıq və ba­rış­maz mü­qa­vi­mət tə­ləb olu­nur­du. Gənc döv­lət isə ki­fa­yət qə­dər möh­kəm de­yil­di, iq­ti­sa­diy­yat zəif in­ki­şaf edir­di. Bu­na bax­ma­ya­raq öl­kə­nin əra­zi bü­töv­lü­yü­nə qar­şı yö­nəl­dil­miş təh­lü­kə­nin ara­dan qal­dı­rıl­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də mil­li hö­ku­mət də­yər­li iş­lər gör­müş­dü.

XIX əs­rin son­la­rın­dan baş­la­ya­raq er­mə­ni mil­lət­çi təş­ki­lat­la­rı Azərbaycanın əzə­li tor­paq­la­rı olan Qa­ra­bağ, Nax­çı­van və Zən­gə­zur böl­gə­lə­ri­nə yi­yə­lən­mək üçün jəhdlər gös­tə­rir­di­lər. Er­mə­ni mil­lət­çi­lə­ri AXC ya­ran­dıq­dan son­ra Azərbaycanın da­xi­li və bey­nəl­xalq və­ziy­yə­tin­də ya­ran­mış mü­rək­kəb və zid­diy­yət­li və­ziy­yət­dən is­ti­fa­də edə­rək öz­lə­ri­nin uy­dur­ma "Bö­yük Er­mə­nis­tan" ya­rat­maq ide­ya­sı­nı hə­ya­ta ke­çir­mək üçün ye­ni­dən ge­niş fəa­liy­yə­tə baş­la­mış­dı­lar. Bu is­ti­qa­mət­də on­la­rın ilk hə­də­fi Zən­gə­zur və Qa­ra­ba­ğı ələ ke­çir­mək idi. Ancaq Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin ba­rış­maz möv­qe­yi on­la­rın plan­la­rı­nın ger­çək­ləş­mə­si­nə im­kan ver­mə­di.

Azərbaycanın Qa­ra­bağ böl­gə­si ta­ri­xən Cənubi Qaf­qaz re­gio­nun­da bö­yük st­ra­te­ci əhə­miy­yət kəsb et­di­yin­dən onun həm ya­xın qon­şu­la­rı ki­mi Ru­si­ya, İran, Tür­ki­yə, Er­mə­nis­tan, həm də XX əsrdə dün­ya­nın apa­rı­jı döv­lət­lə­ri ki­mi İn­gil­tə­rə, Fran­sa və ABŞ bu böl­gə­yə xü­su­si ma­raq gös­tər­miş­lər.

Ta­ri­xi hə­qi­qət ola­raq de­mək la­zım­dır ki, Azərbaycan üçün çə­tin və mü­rək­kəb olan 1918-ci il­də yal­nız Tür­ki­yə döv­lə­ti onun əra­zi bü­töv­lü­yü­nün və su­ve­ren­li­yi­nin qo­run­ma­sın­da ilk gün­dən res­pub­li­ka­mı­za hər­tə­rəf­li si­ya­si və hər­bi yar­dım gös­tər­miş­dir. Bu yar­dım er­mə­ni mil­lət­çi­lə­ri­nin və on­la­rın ha­va­dar­la­rı olan bol­şe­vik­lə­rin xal­qı­mı­zın ta­ri­xi ta­le­yi üçün təh­lü­kə­li jəhdlərin hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si­nə ma­ne ol­muş­dur.

Qa­ra­ba­ğın st­ra­te­ci əhə­miy­yə­ti­ni nə­zə­rə alan Qərb döv­lət­lə­ri, ilk növ­bə­də ABŞ və Bö­yük Bri­ta­ni­ya bu böl­gə­yə, Cə­nu­bi Qaf­qa­za, xü­su­si­lə də Azərbaycana, həm­çi­nin Ya­xın və Or­ta Şər­qə təsir gös­tər­mə­yin əl­ve­riş­li va­si­tə­si ki­mi ba­xır­dı­lar. Bir tə­rəf­dən İn­gil­tə­rə­nin və ABŞ-ın bu böl­gə­də nü­fuz qa­zan­maq is­tə­yi, bir tə­rəf­dən də Ru­si­ya və İra­nın iti­ril­miş nü­fuz dai­rə­lə­ri­ni "bər­pa et­mək" jəhdlərinin Er­mə­nis­ta­nın Qa­ra­ba­ğı, Nax­çı­va­nı və Zən­gə­zu­ru tut­maq id­dia­la­rı ilə çul­ğa­laş­ma­sı, di­gər tə­rəf­dən Azərbaycanın öz əra­zi bü­töv­lü­yü uğ­run­da mü­ba­ri­zə­si və bu iş­də Tür­ki­yə tə­rə­fin­dən ona yar­dım gös­tə­ril­mə­si re­gion­da çox gər­gin ij­ti­mai-si­ya­si və­ziy­yə­tin ya­ran­ma­sı­na sə­bəb ol­muş­du. Bu və­ziy­yət Er­mə­nis­tan-Azərbaycan mü­ha­ri­bə­si­nə, Qa­ra­ba­ğın, Nax­çı­va­nın və Zən­gə­zu­run mü­ha­ri­bə mey­da­nı­na çev­ril­mə­si­nə gə­ti­rib çı­xar­mış­dir. Be­lə­lik­lə də, Qa­ra­bağ­da er­mə­ni se­pa­ra­tiz­mi özü­nün tüğ­yan həd­di­nə gə­lib çat­mış­dı.

Qeyd et­mək la­zım­dır ki, 1918-1920-ci il­lər­də Qa­ra­bağ­da er­mə­ni se­pa­ra­tiz­mi­nə qar­şı Cümhuriyyət or­qan­la­rı­nın hə­ya­ta ke­çir­di­yi əmə­li təd­bir­lər mil­li hö­ku­mə­tin gör­dü­yü uğur­lu iş­lər­dən sa­yı­la bi­lər. Bu ba­xım­dan AXC hö­ku­mə­ti­nin er­mə­ni se­pa­ra­tiz­mi­nə qar­şı apar­dı­ğı mü­ba­ri­zə­nin öy­rə­nil­mə­si və uğur­lu təj­rü­bə­nin ümu­mi­ləş­di­ril­mə­si çağ­daş gün­lə­ri­miz­də də əhə­miy­yət­li­dir. Ümu­miy­yət­lə, ha­di­sə­lə­rin ge­di­şi təs­diq edir ki, er­mə­ni se­pa­ra­tiz­mi­nin ta­ri­xi mər­hə­lə­lə­ri­nin öy­rə­nil­mə­si bu gün və gə­lə­jək ta­ri­xi­miz üçün hə­mi­şə ak­tual­dır.

Son il­lər müs­tə­qil Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın əra­zi­si­nin 20 fai­zi­nin iş­ğal edil­mə­si­nə sə­bəb ol­muş er­mə­ni ter­ro­riz­mi­nə qar­şı döv­lə­ti­mi­zin apar­dı­ğı mü­ba­ri­zə va­si­tə­lə­rin­də ta­ri­xi­lik və müa­sir­lik ba­xı­mın­dan fərqli xü­su­siy­yət­lər­lə bə­ra­bər, ox­şar jə­hət­lər də var­dır. Be­lə ki, Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti­nin ta­ri­xi va­ri­si ol­du­ğun­dan bu is­ti­qa­mət­də hə­ya­ta ke­çir­di­yi təd­bir­lər və təh­lü­kə­nin mən­bə­yi ma­hiy­yət­jə ey­ni məz­mun­lu­dur. AXC döv­rün­də Azərbaycanın əra­zi bü­töv­lü­yü­nün qo­run­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də Azərbaycan xal­qı­nın, Azərbaycan or­du­su­nun və Azərbaycanın ij­ti­mai-si­ya­si qüv­və­lə­ri­nin yek­dil fəa­liy­yə­ti­nin araş­dı­rı­lıb, hə­min dövrdəki qiy­mət­li təj­rü­bə­nin ij­ti­maiy­yə­tə çat­dı­rıl­ma­sı va­cib şərtdir. Bu prob­le­min araş­dı­rıl­ma­sı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti­nin ta­ri­xi­nin öy­rə­nil­mə­si və bey­nəl­xalq mü­na­si­bət­lər ba­xı­mın­dan da bugün­kü ta­rix­şü­nas­lı­ğı­mız üçün əhə­miy­yət­li­dir. Er­mə­nis­ta­nın Azərbaycana qar­şı əra­zi ekspansiyasının bu gün də da­vam et­mə­si, prob­le­min həl­li­nin bey­nəl­xalq mü­za­ki­rə­yə çı­xa­rıl­ma­sı, Azərbaycanın haq­lı möv­qe­yi­nin əsas­lan­dı­rıl­ma­sı, iş­ğal al­tın­da olan əra­zi­lə­ri­mi­zin azad edil­mə­si ki­mi kök­lü mə­sə­lə­lər prob­le­min yal­nız el­mi əhə­miy­yə­tə de­yil, ey­ni za­man­da si­ya­si məz­mu­na ma­lik ol­du­ğu­nu təs­diq edir.

Azərbaycan müs­tə­qil­lik qa­za­nan­dan son­ra ta­ri­xi­mi­zə, o cüm­lə­dən AXC-nin ta­ri­xi­nə ma­raq və diq­qət artmışdır. Son il­lər­də AXC hö­ku­mə­ti­nin fəa­liy­yə­ti­nin bü­tün sa­hə­lə­ri əsa­sən ob­yek­tiv, ta­ri­xi ger­çək­li­yin aş­kar­lan­ma­sı meyarı ilə öy­rə­ni­lir. Bu­na gö­rə də 1918-1920-ci il­lər­də Qa­ra­bağ böl­gə­sin­də baş ver­miş si­ya­si-hər­bi du­ru­mun və bu mə­sə­lə­də bö­yük döv­lət­lə­rin möv­qe­yi ilə əla­qə­dar prob­lem­lə­rin ob­yek­tiv və hər­tə­rəf­li araş­dı­rıl­ma­sı, zən­gin ar­xiv ma­te­rial­la­rı­nın el­mi döv­riy­yə­yə gə­ti­ril­mə­si çağ­daş ta­rix el­mi­mi­zin qar­şı­sın­da du­ran və­zi­fə­lər­dən bi­ri­dir. "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti döv­rün­də Qa­ra­ba­ğın dağ­lıq his­sə­sin­də er­mə­ni se­pa­ra­tiz­mi­nə qar­şı mü­ba­ri­zə (1918-1920)" ki­ta­bı da məhz bu və­zi­fə­dən irə­li gəl­miş­dir.

Ki­tab 1918-1920-ci il­lə­ri əha­tə edir. Bu­ra­da gös­tə­ri­lir ki, 1917-ci ilin fev­ra­lın­da Ru­si­ya­da baş ver­miş fev­ral in­qi­la­bın­dan son­ra Azə­bay­jan­da da mil­li-azad­lıq hə­rə­ka­tı baş­lan­dı və 1918-ci ilin may ayın­da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ya­ran­dı. Azərbaycan Cümhuriyyəti­nin ya­ran­ma­sı ça­riz­min mil­li müs­təm­lə­kə əsa­rə­ti al­tın­da ya­şa­yan xal­qın öz mil­li döv­lə­ti­ni ya­rat­maq ar­zu­su­na uy­ğun idi.

Azərbaycan Cümhuriyyəti ya­ran­dı­ğı ilk gün­lər­dən özü­nün əra­zi bü­töv­lü­yü­nü və sər­həd­lə­ri­nin to­xu­nul­maz­lı­ğı­nı qo­ru­maq üçün fəal və cid­di mü­ba­ri­zə apar­mış­dır. Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin ən baş­lı­ja və­zi­fə­si Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da er­mə­ni se­pa­ra­tiz­mi­ni ləğv et­mək idi. Əsər­də 1918-ci il­dən baş­la­ya­raq 1920-ci ilin mar­tın­da Qa­ra­bağ­da, Qa­zax­da, Nax­çı­van­da Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nə qar­şı er­mə­ni­lə­rin qi­yam­lar qal­dır­ma­sı, Azərbaycan or­du­su­nun Ba­kı­dan çı­xa­rı­la­raq adı çə­ki­lən böl­gə­lər­də er­mə­ni­lə­rə qar­şı dö­yüş­lə­rə gön­də­ril­mə­si, 1920-ci ilin ap­re­lin­də So­vet Ru­si­ya­sı­nın Ba­kı­nı iş­ğal et­mə­si­nə qə­dər­ki ha­di­sə­lə­ri əha­tə edir.

Ki­ta­bın əsas məq­sə­di ye­ni döv­riy­yə­yə gə­ti­ri­lən mən­bə­lər və sə­nəd­lər əsa­sın­da qeyd edi­lən xro­no­lo­ci çər­çi­və­də Er­mə­nis­ta­nın Azərbaycana qar­şı əra­zi id­dia­la­rı­nın əsas­sız­lı­ğı­nı və AXC-nin Er­mə­nis­tan tə­ja­vü­zü­nə və Qa­ra­ba­ğın dağ­lıq his­sə­sin­də er­mə­ni ter­ro­riz­mi­nə qar­şı hə­ya­ta ke­çir­di­yi təd­bir­lə­ri ilk mən­bə­lər, döv­ri mət­buat, xa­ri­ci ədə­biy­yat və s. əsa­sın­da araş­dı­rmaqdır.

Bu məq­səd­lə aşa­ğı­da­kı və­zi­fə­lə­rin ye­ri­nə ye­ti­ril­mə­si­nə jəhd edil­miş­dir:

- 1918-1920-ci il­lər­də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hö­ku­mə­ti­nin öl­kə­nin əra­zi bü­töv­lü­yü­nün qo­run­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də hə­ya­ta ke­çir­di­yi əmə­li təd­bir­lə­ri gös­tər­mək;

- 1919-cu ilin əv­vəl­lə­rin­də Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin öl­kə­nin əra­zi bü­töv­lü­yü­nün və sər­həd­lə­ri­nin to­xu­nul­­maz­lı­ğı­nı təmin et­mək məq­sə­di­lə xü­su­si Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu ya­rat­ma­sı və onun fəa­liy­yə­ti­nin nə­ti­jə­lə­ri­ni işıq­lan­dır­maq;

- 1918-1920-ci il­lər­də Azərbaycan mil­li hö­ku­mə­ti­nin Qa­ra­ba­ğın dağ­lıq his­sə­sin­də er­mə­ni­lə­rin se­pa­rat­çı­lıq hə­rə­kət­lə­ri­nin qar­şı­sı­nı al­maq üçün at­dı­ğı ad­dım­la­rı ay­dın­laş­dır­maq;

- Er­mə­ni se­pa­ra­tiz­mi­nə qar­şı apa­rı­lan mü­ba­ri­zə­də AXC hö­ku­mə­ti­nin xa­ri­ci döv­lət­lər­lə apar­dı­ğı si­ya­sə­ti gös­tər­mək.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti­nin 80 il­li­yi ilə bağ­lı sə­nəd­lər kül­liy­ya­tı­nın aka­de­mik nəş­ri prob­le­min öy­rə­nil­mə­sin­də mü­hüm rol oy­na­mış­dır. Ötən əs­rin 80-90-jı il­lə­rin­də çap olun­muş bir sı­ra sə­nəd­lər­də və ma­te­rial­lar­da təd­qiq olu­nan döv­rün in­di­yə qə­dər bi­zə mə­lum ol­ma­yan sə­hi­fə­lə­ri işıq­lan­dı­rıl­mış­dır. Ki­ta­bın ya­zıl­ma­sın­da is­ti­fa­də olu­nan mən­bə­lər iki qis­mə ay­rı­la bi­lər: ar­xiv sə­nəd­lə­ri və Azərbaycan Cümhuriyyəti­nin si­ya­si xa­dim­lə­ri­nin, ha­be­lə hə­min il­lər­də baş ver­miş ha­di­sə­lə­rin şa­hid­lə­ri ol­muş müəl­lif­lə­rin əsər­lə­ri.

1990-jı il­də Azərbaycan ta­ri­xi­nə dair dörd sə­nəd­lər məj­muə­si dərj olun­muş­dur. Hə­min məj­muə­lər­də 1918-1920-ci il­lər­lə bağ­lı xey­li ar­xiv ma­te­rial­la­rı ve­ril­miş­dir. Hə­min il­də çap olun­muş "Azərbaycan De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­sı: Azərbaycan Hö­ku­mə­ti (1918-1920)" ad­lı məj­muə­də də təd­qiq et­di­yi­miz prob­le­mə dair fak­ti­ki məlumatlar var­dır.

Azərbaycanın 1918-1920-ci il­lər­də fəa­liy­yət gös­tər­miş si­ya­si xa­dim­lə­ri­nin yu­xa­rı­da ad­la­rı­nı çək­di­yi­miz əsər­ləri ilə ya­na­şı, ikinci qis­mə N. N. Şav­ro­vun (132), V. L. Ve­liç­ko­nun (100), O.Ka­çaz­nu­ni­nin (109), M. M. Nəv­va­bın (59), Mayevskinin (67) əsər­lə­ri­ni gös­tər­mək olar.

Ötən əs­rin 80-90-jı il­lə­rin­də çap olun­muş bir sı­ra sə­nəd­lər­də və ma­te­rial­lar­da təd­qiq olun­muş, la­kin in­di­yə qə­dər bi­zə mə­lum ol­ma­yan sə­hi­fə­lə­ri işıq­lan­dı­rıl­mış­dır (3, 4, 12, 111, 124, 85, 83, 84, 86, 107).

 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Par­la­men­ti­nin ikicildlik ste­noq­ra­mı, Azərbaycan Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi­nin sə­nəd­lə­ri, Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın Gür­cüs­tan­da­kı dip­lo­ma­tik nü­ma­yən­də­li­yi­nin ma­te­rial­la­rı, (F.897), ADR-in Fövqəladə İs­tin­taq Ko­mis­si­ya­sı­nın ma­te­rial­la­rı (F.1061), Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı Da­xi­li İş­lər Na­zir­li­yi­nin ma­te­rial­la­rı (F.894), Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu­nun ma­te­rial­la­rı (F.1054) və s. prob­le­min öy­rə­nil­mə­sin­də əhə­miy­yət­li rol oy­na­mış­dır (5, 6).

Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı Si­ya­si Par­ti­ya­lar və İcti­mai hə­rə­kat­lar Mər­kə­zi Döv­lət Ar­xi­vi­nin 276, 277 say­lı fondlarda 1918-1920-ci il­lər­də Azərbaycan - Er­mə­nis­tan mü­na­qi­şə­si­nə aid xey­li ma­te­rial­lar var­dır və hə­min fonddan da is­ti­fa­də olun­muş­dur.

Ki­tab­da son il­lər­də dərj olu­nan qə­zet və cur­nal­lar­da ("Azərbaycan ar­xi­vi", "Azerbaydcan"  və b.) ve­ril­miş ma­te­rial­lar­dan da is­ti­fa­də olun­muş­dur.

 Əsər­də Azərbaycan ta­ri­xi­nin 1918-1920-ci il­lə­rin­də Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın Qa­ra­ba­ğın dağ­lıq his­sə­sin­də öz su­ve­ren­li­yi­ni və əra­zi bü­töv­lü­yü­nü qo­ru­maq üçün gör­dü­yü təd­bir­lə­rin kompleks araş­dı­rıl­ma­sı­na jəhd edil­miş­dir. Ki­tab­da Azərbaycan Cümhuriyyəti hö­ku­mə­ti­nin Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu­nu ya­rat­ma­sı, onun fəa­liy­yət prin­sip­lə­ri, xü­su­si­lə Xos­rov bəy Sul­ta­no­vun fəa­liy­yə­ti, onun er­mə­ni se­pa­rat­çı­la­rı­nın Azərbaycan ha­ki­miy­yə­ti­nə ta­be edil­mə­sin­də tut­du­ğu qə­ti möv­qe, Er­mə­nis­ta­nın bu qu­ber­na­tor­lu­ğun ya­ra­dıl­ma­sı­na də­yiş­mə­yən mü­na­si­bə­ti, bö­yük döv­lət­lə­rin er­mə­ni-Azərbaycan mü­na­qi­şə­sin­də ye­rit­di­yi iki­li si­ya­sət, Pa­ris Sülh Konfransında Er­mə­nis­ta­nın Azərbaycana qar­şı əra­zi id­dia­la­rı ilə çı­xış et­mə­si, bu konfransda Azərbaycan nü­ma­yən­də heyətinin gər­gin fəa­liy­yə­ti və Azərbaycanın müs­tə­qil­li­yi­nin bö­yük döv­lət­lər tə­rə­fin­dən ta­nın­ma­sın­da on­la­rın ro­lu və baş­qa mə­sə­lə­lər öz ək­si­ni tap­mış­dır.

Be­lə­lik­lə, 1918-1920-ci il­lər­də Azərbaycan döv­lə­ti­nin öl­kə­nin əra­zi bü­töv­lü­yü­nün qo­run­ma­sı məq­sə­di­lə hə­ya­ta ke­çir­di­yi təd­bir­lər haq­qın­da olan bu ki­tab ta­rix­şü­nas­lı­ğı­mız­da hə­min prob­le­mə dair da­ha bir ad­dım ki­mi sə­ciy­yə­lən­di­ri­lə bi­lər.

I FƏ­SİL

AZƏRBAYCAN XALQ CÜM­HU­RİY­YƏ­Tİ­NİN FƏA­LİY­YƏ­Tİ

DÖV­RÜN­DƏ AZƏRBAYCANIN ƏRA­Zİ BÜ­TÖV­LÜ­YÜ PROB­LE­Mİ

I.I. Er­mə­nis­ta­nın Azərbaycana qar­şı əra­zi id­dia­la­rı ta­ri­xin­dən

Za­qaf­qa­zi­ya­da üç müs­tə­qil res­pub­li­ka - Azərbaycan, Er­mə­nis­tan və Gür­cüs­tan ya­ra­dıl­dıq­dan son­ra Er­mə­nis­tan öz sər­həd­lə­ri­nin ge­niş­lən­di­ril­mə­si, mü­ba­hi­sə­li əra­zi­lə­rin bey­nəl­xalq təş­ki­lat­la­rın mü­za­ki­rə­si­nə mə­həl qoy­ma­dan köh­nə tor­paq, əra­zi id­dia­sın­dan əl çək­mə­di. Er­mə­ni mil­lət­çi se­pa­rat­çı qüv­və­lə­ri Dağ­lıq Qa­ra­bağ haq­qın­da qal­dır­dıq­la­rı id­dia­lar­da məhz bu yo­lu tu­ta­raq Azərbaycan və Gür­cüs­tan tor­paq­la­rı he­sa­bı­na "Bö­yük Er­mə­nis­tan" ya­rat­maq məq­sə­di­lə həm Azərbaycana, həm də Gür­cüs­ta­na qar­şı mü­ha­ri­bə­yə baş­la­dı. Er­mə­nis­ta­nın Azərbaycana qar­şı əra­zi id­dia­la­rı­nın ta­ri­xi­nə nə­zər sa­lar­kən çox şey­lə­rin şa­hi­di olu­ruq. Er­mə­ni mil­li hə­rə­ka­tı ta­ri­xi­nin öy­rə­nil­mə­si gös­tə­rir ki, er­mə­ni­lər hə­lə bir ne­çə əsr bun­dan əv­vəl irə­li sür­dük­lə­ri "Bö­yük Er­mə­nis­tan" ide­ya­sı na­mi­nə qon­şu xalqların hü­qu­qu­nu tap­da­la­ma­ğa, on­la­rı məhv et­mək­lə öz daş­nak ide­ya­la­rı­nı hə­ya­ta ke­çir­mə­yə, han­sı yol­la olur­sa-ol­sun öz plan­la­rı­nı mər­hə­lə-mər­hə­lə real­laş­dır­ma­ğa səy gös­tər­miş­lər. Əv­vəl­jə on­lar Azərbaycan tor­paq­la­rın­da, yə­ni keç­miş İrə­van xan­lı­ğı (son­ra­dan İrə­van qu­ber­ni­ya­sı) əra­zi­sin­də ki­çik bir Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­sı­nın (9 min kv.km.) ya­rat­mış, təd­ri­jən onu bö­yü­də­rək 29 min kv.km-ə çat­dır­mış, son vaxtlarda isə Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğı və ona bi­ti­şik 7 ra­yo­nu öz si­lah­lı qüv­və­lə­ri ilə iş­ğal et­miş­lər. Bu­gün­kü Dağ­lıq Qa­ra­bağ "Bö­yük Er­mə­nis­tan" ya­rat­maq uğ­run­da er­mə­ni plan­la­rı­nın tər­kib his­sə­si və mü­hüm va­si­tə­si ki­mi əsas hə­dəf se­çil­miş­dir.

Qa­ra­bağ möv­zu­su­na mü­ra­ciət edən er­mə­ni müəl­lif­lə­ri­nin ək­sə­riy­yə­ti onun ta­ri­xi­ni, et­noq­ra­fi­ya­sı­nı, mə­də­niy­yət ta­ri­xi­ni, yer­li Azərbaycan­lı əha­li­si­nin ora­da abo­ri­gen ol­ma­sı fak­tı­nı sax­ta­laş­dı­rıl­mış şə­kil­də təq­dim edir­lər. "Xəm­sə Me­lik", "Artsax" ki­mi əsər­lər bu tip­li ki­tab­la­rın ilk dəs­tə­si­nə aid­dir. Son dövr ha­di­sə­lə­ri­nə öz mü­na­si­bət­lə­ri­ni bil­di­rən Er­mə­nis­tan EA-nın bir qrup ali­mi tə­rə­fin­dən bu səp­gi­də bir ne­çə ki­tab ya­zıl­mış­dır (119, 125, 97). Hə­min ki­tab­lar de­zin­for­ma­si­ya mən­bə­yi­nə çev­ril­miş il­kin əsər­lər­dən­dir.

Qeyd et­mək la­zım­dır ki, Qa­ra­bağ ta­ri­xi-et­noq­ra­fik əya­lət ki­mi əv­vəl­jə Azərbaycan Al­ban döv­lə­ti­nin tər­ki­bi­nə da­xil ol­muş­dur. Son­ra bü­tün Azərbaycan­la bir­lik­də ərəb xi­la­fə­ti­nin əsa­rə­ti al­tı­na düş­müş, ərəb im­pe­ri­ya­sı­nın sü­qu­tun­dan son­ra IX-X əsrlərdə Sa­ci­lər döv­lə­ti­nin, X əsrdə Sa­la­ri­lər, XI-XII əsrlərdə Şəd­da­di­lər, XII-XIII əsrlərdə Ata­bəy- El­də­niz­lər, XIII əs­rin II ya­rı­sın­dan XVI əs­rə qə­dər Hü­la­ki­lər (El­xa­ni­lər) döv­lət­lə­ri­nin tər­ki­bi­nə da­xil ol­muş­dur. XVII əs­rin so­nun­dan XVIII əs­rin or­ta­la­rı­na­dək Azərbaycanın feo­dal döv­lət­lə­rə-xan­lıq­la­ra par­ça­lan­ma­sı za­ma­nı Qa­ra­bağ bəy­lər­bəy­li­yi əra­zi­sin­də Qa­ra­bağ və Gəncə xan­lıq­la­rı ya­ran­mış­dir. XVIII əs­rin or­ta­la­rın­dan XIX əs­rin əv­vəl­lə­ri­nə­dək Qa­ra­bağ əra­zi­sin­də çox güj­lü Azərbaycanın Qa­ra­bağ xan­lı­ğı möv­cud ol­muş­dur (81, s. 75).

Qa­ra­ba­ğın ta­ri­xi sə­nəd­lə­ri haq­qın­da müx­tə­lif mən­bə­lər­də də­qiq və ay­dın mə­lu­mat­lar ve­ril­miş­dir. Bun­la­rın içə­ri­sin­də ən dol­ğun mə­lu­ma­tı Qa­ra­bağ sal­na­mə­çi­si Mir­zə Camal Qa­ra­ba­ği ver­miş­dir. Mir­zə Ca­mal Qa­ra­ba­ği "Qa­ra­bağ ta­ri­xi" ad­lı əsə­ri­nin "Qa­ra­bağ vi­la­yə­tinin əsl ya­şa­yış yer­lə­ri, qə­dim şə­hər və çay­la­rı haq­qın­da" ad­la­nan bi­rin­ci fə­s­lin­də ya­zır: "Qə­dim ta­rix ki­tab­la­rı­nın yaz­dı­ğı­na gö­rə, Qa­ra­bağ vi­la­yə­ti­nin sər­hə­di be­lə­dir: Cənub tə­rəf­dən Xu­da­fə­rin kör­pü­sün­dən Sı­nıq kör­pü­yə qə­dər Araz ça­yı­dır (Sı­nıq kör­pü Qa­zax, Şəm­səd­din və Də­mir­çi Hə­sən­li ara­sın­da­dır və Ru­si­ya döv­lə­ti məmurları onu rus is­ti­la­hı ilə Kras­nı Most, yəni Qırmızı kör­pü ad­lan­dı­rır­lar). "Şərq tə­rəf­dən Kür ça­yı­dır ki, Ca­vad kən­din­də Araz ça­yı­na qo­vu­şa­raq ge­dib Xə­zər də­ni­zi­nə tö­kü­lür. Şi­mal tə­rəf­dən Qa­ra­ba­ğın Ye­li­za­vet­pol­la (Gəncə) sər­hə­di Kür ça­yı­na qə­dər Go­ran ça­yı­dır və Kür ça­yı çox yer­dən ke­çib Araz ça­yı­na ça­tır. Qərb tə­rəf­dən Küş­nək, Sal­var­tı və Ərik­li ad­la­nan uja Qa­ra­bağ dağ­la­rı­dır" (55, s.21).

O vaxt Qa­ra­bağ 17 ma­ha­la bö­lün­müş­dü: Sis­yan, Də­mir­çi-As­lan­lı, Kü­na­ra, Bər­gü­şad, Va­hab yurd, Kə­bir­li, Ta­lış, Cavanşir, Xa­çın, Çi­lə­börd, Xır­da­pa­ra Di­zax, Otu­zi­ki, İyir­mi dörd, Qa­ra­çor­lu, Və­rənd, Di­zax və Ajan­türk. On iki ma­ha­lın əha­li­si bir ne­çə kənd is­tis­na ol­maq­la, bü­tün­lük­də Azərbaycan­lı­lar­dan iba­rət idi. Qa­ra­bağ əra­zi­sin­də beş er­mə­ni mə­lik­li­yi ya­ra­dıl­mış­dı. Di­zax, Vərəndə, Çi­lə­börd, Xa­çın, Ta­lış mə­lik­li­yi xəm­sə ad­la­nır­dı. Bun­la­rın əha­li­si­nin bir his­sə­si xris­tian, da­ha doğ­ru­su er­mə­ni­lər idi (32, 21).

Bu mə­lik­lik­lə­rin ya­ran­ma ta­ri­xi qı­sa­ja ola­raq be­lə­dir: Xa­çın mə­lik­li­yi XVIII əsrdə Qa­ra­bağ­da ya­ran­mış­dır. Al­ban hökmdarı Hə­sən Ca­lal­ya­nın va­ris­lə­ri ya­rat­mış­dır.

Və­rən­də mə­lik­li­yi 1603-cü il­də ya­ra­nıb. On­la­rın əsil­lə­ri Göy­çə ma­ha­lın­dan­dır. İlk ha­ki­mi mə­lik Şah­nə­zər ol­muş­dur.

Di­zax mə­lik­li­yi XVIII əs­rin əv­vəl­lə­rin­də ya­ran­mış­dır. On­lar Er­mə­nis­ta­nın Lo­ri vi­la­yə­tin­dən gəl­miş­di­lər. İlk ha­ki­mi mə­lik Ye­qan ol­muş­dur.

Gü­lüs­tan (Ta­lış) mə­lik­li­yi XVIII əs­rin əvvəllərində ya­ran­mış­dır. On­la­rın əsil­lə­ri Şir­van­dan gəl­mə­dir. İlk ha­ki­mi mə­lik Usub ol­muş­dur.

Çi­lə­börd mə­lik­li­yi 1637-ci il­də ya­ran­mış­dır. On­lar Zən­gə­zur ma­ha­lın­dan gəl­mə­dir. İlk ha­ki­mi mə­lik Al­lah­qu­lu ol­muş­dur.

Bu mə­lik­lə­rin ha­mı­sı Qa­ra­bağ xan­lı­ğı­nın əra­zi­sin­də yer­lə­şir­di və xan­dan ası­lı idi. La­kin er­mə­ni mə­lik­lə­ri Qa­ra­bağ xan­lı­ğı­na ta­be ol­maq­dan tez-tez bo­yun qa­çı­rır­dı­lar və on­lar Ru­si­ya döv­lə­ti­nə kö­mək­lik üçün mü­ra­ciət edir­di­lər.

Qeyd et­mək la­zım­dır ki, hə­lə 1780-ci il­də Peterburqda mil­liy­yət­jə er­mə­ni olan İvan La­za­rev və İo­sif Arqutinski A.V.Su­vo­ro­va iki mək­tub yaz­mış və Qa­ra­ba­ğı tut­ma­ğı ona məs­lə­hət gör­müş­dü­lər. Mək­tub­da qeyd olun­muş­du ki, əgər bir ha­kim ta­pıl­sa Er­mə­nis­tan döv­lə­ti­ni bu­ra­da bər­pa et­mək olar. 1781-ci il­də Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğı tut­ma­ğı Qa­ra­bağ mə­lik­lə­rin­dən Mə­lik Adam və Mə­lik Bəy­lər II Ye­kat­eri­na­ya və A.V.Su­vo­ro­va giz­lin­jə 3 mək­tub gön­də­rə­rək İb­ra­him xa­na qar­şı or­du gön­dər­mə­yi xa­hiş et­miş­di­lər (24, s.72).

İb­ra­him xan er­mə­ni mə­lik­lə­ri­nin mər­kəz­dən­qaç­ma meyllərinə qar­şı təd­bir­lər gör­dü. İb­ra­him xan Və­rəndə ha­ki­mi Mə­lik Şah­nə­zər və Xa­çın mə­li­yi Mir­zə­xan­la it­ti­fa­qa gi­rə­rək Gü­lüs­tan mə­li­yi Abov Bəy­lər­yan da, Ce­ra­bert mə­li­yi Məj­nun İs­rael­ya­na, Di­zax mə­li­yi Bax­tan Avan­ya­na və Qandzasor monastrının ko­ta­li­ko­su Yo­hən­nə­sə qar­şı mü­ba­ri­zə­yə baş­la­dı. Bu mü­ba­ri­zə­nin çə­tin­li­yi on­dan iba­rət idi ki, Ru­si­ya hö­ku­mə­ti­nin xa­ri­ci si­ya­sə­ti­nin baş­çı­la­rın­dan olan Q.A.Pot­yom­kin 1783-cü il­dən baş­la­ya­raq Gür­cüs­tan va­si­tə­si­lə Qa­ra­ba­ğın da­xi­li iş­lə­ri­nə qa­rı­şır­dı. 1783-cü ilin 19 ma­yın­da kn­yaz Q.A.Pot­yom­kin II Ye­kate­ri­na­ya yaz­mış­dı: "Für­sət dü­şən ki­mi Qa­ra­bağ­da ha­ki­miy­yə­ti er­mə­ni­lə­rə ve­rə­jək və bun­lar va­si­tə­si ilə Asi­ya­da xris­tian döv­lə­ti ya­ra­da­ja­ğı­mız ba­rə­də gös­tə­riş ver­mi­şəm" (92, s.204, 205).

Qa­ra­bağ xa­nı İb­ra­himxan möv­qe­yi­ni möh­kəm­lən­dir­mək və er­mə­ni­lə­rin Ru­si­ya hö­ku­mə­ti­ni ona qar­şı qal­dır­maq im­kan­la­rın­dan məh­rum et­mək üçün Q.A.Pot­yom­ki­nə mək­tub ya­za­raq Ru­si­ya­nın hi­ma­yə­si­ni qə­bul et­mə­yə ha­zır ol­du­ğu­nu bil­dir­miş­di ( 24, s. 77).

XIX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də Qa­ra­bağ xan­lı­ğı Ru­si­ya tə­rə­fin­dən iş­ğal edi­lə­rək ye­rin­də Qa­ra­bağ əya­lə­ti təş­kil olun­du və di­gər Azərbaycan əya­lət­lə­ri ilə bir­lik­də uzun müd­dət Ru­si­ya im­pe­ri­ya­sı­nın tər­ki­bin­də qal­dı. 1840-jı il ap­re­lin 10-da çar hö­ku­mə­ti Za­qaf­qa­zi­ya­da in­zi­ba­ti məh­kə­mə is­la­ha­tı haq­qın­da fər­man ver­di. Bu fər­ma­na gö­rə Za­qaf­qa­zi­ya (Cənubi Qaf­qaz) iki his­sə­yə bö­lün­dü. Bi­rin­ci­si mər­kə­zi Tif­lis şə­hə­ri ol­maq­la Gür­cüs­tan-İme­re­ti­ya qu­ber­ni­ya­sı, ikin­ci­si mər­kə­zi Şa­ma­xı şə­hə­ri olan Kas­pi vi­la­yə­ti. Şi­ma­li Azərbaycan tor­paq­la­rı­nın bö­yük his­sə­si, o cüm­lə­dən Qa­ra­bağ tor­paq­la­rı Kas­pi vi­la­yə­ti­nin tər­ki­bin­də qal­dı.

1867-ci il­də Ye­li­za­vet­pol qu­ber­ni­ya­sı ya­ra­dıl­dı. Keç­miş Qa­ra­bağ tor­paq­la­rı bu qu­ber­ni­ya­nın tər­ki­bin­də Şu­şa və Zən­gə­zur qə­za­la­rın­da bir­ləş­di­ril­miş­dir. 1883-cü il­də Ye­li­za­vet­pol qu­ber­ni­ya­sı­nın tər­ki­bin­də da­ha iki qə­za - Ca­van­şir və Cəb­ra­yıl qə­za­la­rı ya­ra­dıl­dı. Hə­min qə­za­lar da keç­miş Qa­ra­bağ tor­paq­la­rı­nı əha­tə edir­di (24, s. 77).

Be­lə­lik­lə, gö­rün­dü­yü ki­mi, Qa­ra­bağ tor­paq­la­rı Şu­şa, Zən­gə­zur, Cavanşir və Cəbrayıl qə­za­la­rının tər­ki­bin­də ol­muş­dur.

Er­mə­ni­lər Azərbaycana qar­şı əra­zi id­dia­sı irə­li sü­rər­kən tez-tez "de­moq­ra­fik prin­sip­lə­ri" əsas gə­ti­rir­lər. On­la­rın fik­rin­jə gös­tə­ri­lən əra­zi­lə­rin yer­li əha­li­si er­mə­ni­lər ol­muş­dur. La­kin ta­ri­xi mən­bə­lər bu­nun ta­ma­mi­lə ya­lan ol­du­ğu­nu sü­but edir. Er­mə­ni­lər heç bir za­man bu əra­zi­lə­rin yer­li əha­li­si ol­ma­mış­dır. On­lar Qa­ra­bağ tor­paq­la­rı­na bi­rin­ci də­fə ərəb­lər, son­ra isə rus­lar tə­rə­fin­dən kö­çü­rül­müş­dür. Hər iki­sin­də məq­səd o idi ki, ya­del­li iş­ğal­çı­lar er­mə­ni­lə­rin si­ma­sın­da öz­lə­ri­nə da­yaq ya­rat­sın­lar.

Müa­sir dövrdə də ta­ri­xi ha­di­sə­lər gös­tə­rir ki, er­mə­ni­lər ye­nə əv­vəl­ki ki­mi Ru­si­ya­nın əlin­də Cənubi Qaf­qaz­da da­ğı­dı­jı qüv­və ro­lu­nu oy­na­yan bir alət­dir.

Ru­si­ya 1804-1813, 1826-1828-ci il­lər­də Rus-İran mü­ha­ri­bə­sin­dən və 1828-1829-cu il­lər­də Rus-Türk mü­ha­ri­bə­sin­dən son­ra İran­da və Tür­ki­yə­də ya­şa­yan er­mə­ni­lə­ri küt­lə­vi su­rət­də kö­çü­rə­rək Azərbaycan əra­zi­sin­də yer­ləş­dir­mək­lə gə­lə­jək­də er­mə­ni­lə­rin xə­bis niy­yət­lə­ri­ni hə­ya­ta ke­çir­mə­lə­ri üçün real zə­min ya­rat­mış ol­du. N.N.Şav­rov "Za­qaf­qa­zi­ya­da rus işi­nə təh­lü­kə" ki­ta­bın­da gös­tərir­di: "1826-1828-ci il­lər mü­ha­ri­bə­sin­dən son­ra­kı iki il­də 1828-ci il­dən 1830-cu ilə­dək Za­qaf­qa­zi­ya­ya 40 000 İran er­mə­ni­si, 8400 (132, s. 59-61) Tür­ki­yə er­mə­ni­si kö­çü­rül­müş­dür və on­lar er­mə­ni mil­lə­ti­nin cü­zi ol­du­ğu Yeli­za­vet­pol və İrə­van qu­ber­ni­ya­la­rı­nın ən yax­şı tor­paq­la­rın­da - Yu­xa­rı Qa­ra­bağ­da və Göy­çə gö­lü sa­hil­lə­rin­də yer­ləş­di­ril­miş­dir. Köçkünlərin ən ço­xu er­mə­ni­lər­dir. İn­di Za­qaf­qa­zi­ya­da ya­şa­yan 1 mil.300 min nə­fər­dən 1 mil­yo­nu di­ya­rın yer­li əha­li­si de­yil, gəl­mə­dir” (132, s. 59-61).

Er­mə­ni­ləri küt­lə­vi su­rət­də Qaf­qa­za, o cüm­lə­dən Azərbaycana kö­çür­mək­də rus ça­riz­mi­nin öz si­ya­sə­ti var­dı. Bu si­ya­sət Qaf­qaz­da er­mə­ni­lər­dən özü­nə ar­xa ya­rat­maq idi. Er­mə­ni­lər xris­tian ol­duq­la­rın­dan Ru­si­ya on­lar­dan mü­səl­man­la­ra qar­şı daim bir va­si­tə ki­mi is­ti­fa­də et­miş­di. Ta­rix gös­tə­rir ki, həm er­mə­ni­lər, həm də Ru­si­ya bu va­sitə­dən hə­mi­şə is­ti­fa­də et­miş­lər və in­di də bu da­vam edir. La­kin er­mə­ni mil­lət­çi­lə­ri­nin inad­lı jəhdlərinə bax­ma­ya­raq Ru­si­ya Qa­ra­bağ­da "xris­tian döv­lə­ti" təş­kil edə bil­mə­di. Bu onun­la bağ­lı ol­muş­du ki, Ru­si­ya ha­kim dai­rə­lə­ri 1823-cü il­də Qa­ra­bağ­da ka­me­ral si­ya­hı­yaal­ma apa­rıb gör­müş­dü­lər ki, Qa­ra­bağ mə­lik­lə­rin­də jə­mi 4366 er­mə­ni əha­li­si var, yə­ni er­mə­ni­lər Qa­ra­bağ əha­li­si­nin 21,7 fai­zi­ni təş­kil edir. Hal­bu­ki hə­min vaxt Qa­ra­bağ­da 15729 Azərbaycan­lı ai­lə­si var idi və de­mə­li, əha­li­nin 88,3 fai­zi Azərbaycan­lı­lar­dan iba­rət idi (120).

Qa­ra­ba­ğın mər­kə­zi Şu­şa­da da er­mə­ni­lər əha­li­nin 27,5 fai­zi­ni təş­kil edir­di­lər. Ay­dın­dır ki, rus­la­rın er­mə­ni­lə­rin fit­va­sı­na get­mə­si Cənubi Qaf­qaz­da mil­li mü­na­qi­şə­nin qı­zış­ma­sı­na və Ru­si­ya­nın yer­li xalqlar içə­ri­sin­də ina­mı­nın it­mə­si­nə gə­ti­rib çıxartdı.

Be­lə kö­çür­mə si­ya­sə­ti nə­ti­jə­sin­də re­gion­da er­mə­ni­lə­rin sa­yı xey­li artmış, Şu­şa qə­za­sın­da hət­ta on­lar mü­səl­man əha­li­si­ni üs­tə­lə­miş və 1866-jı il­də 52,2-41,5; 1897-ci il­də 53-45; 1917-ci il­də isə 52,3-40,2 faiz nis­bə­tin­də ol­muş­dur.

1917-ci ilin sta­tis­ti­ka­sı­na gö­rə keç­miş İrə­van qu­ber­ni­ya­sı əha­li­si­nin 38 fai­zi­ni mü­səl­man­lar, 60 fai­zi­ni er­mə­ni­lər təş­kil edir­di: Şə­rur-Də­rə­lə­yəz ma­ha­lın­da ümu­mi əha­li­nin 66,7 fai­zi, Sür­mə­li­də 63,6 fai­zi, Nax­çı­van­da 59 fai­zi mü­səl­man­lar idi. İrə­van şə­hə­ri­nin özü­nün əha­li­si 43,4 faiz mü­səl­man­lar­dan iba­rət idi. Keç­miş Ye­li­za­vet­pol qu­ber­ni­ya­sın­da 1915-ci il­də əha­li­nin ən çox qa­rı­şıq ol­du­ğu Şu­şa, Zən­gə­zur, Qa­zax (Göy­çə ilə bir­lik­də), Qar­ya­gin, Cəbrayıl, Cavanşir ma­hal­la­rın­da əha­li­nin mil­li tər­ki­bi be­lə idi: 46 faiz mü­səl­man və 54 faiz er­mə­ni, 55 və 44,3 faiz, 49 və 46 faiz, 74,5 və 24,9 faiz, 67,5 və 31,6 faiz (61, s. 107).

Be­lə­lik­lə, Şu­şa­da xır­da fərq ol­maq­la, er­mə­ni­lə­rin id­dia et­dik­lə­ri ma­hal­la­rın ha­mı­sın­da on­lar az­lıq­da idi. La­kin Şu­şa ma­ha­lı bü­tün parametrlərinə gö­rə Qa­ra­ba­ğın qa­lan yer­lə­ri­nin üz­vi his­sə­si idi.

1917-ci il Qaf­qaz təq­vi­mi­nə gö­rə Qa­ra­bağ əra­zi­sin­də jə­mi 242 min er­mə­ni, 322 min mü­səl­man ya­şa­yır­dı. La­kin Azərbaycan XİN ekspertinin qeyd et­di­yi ki­mi, bu rə­qəm ger­çək və­ziy­yə­ti gös­tər­mir­di. Çün­ki Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri­nin sa­yı­nı gös­tə­rən rə­qə­mə Qa­ra­ba­ğın otu­raq əha­li­si ol­ma­yan Ba­kı və Ros­to­va qə­dər ya­yıl­mış çox­min­li er­mə­ni sə­nət­kar və fəh­lə­lər də aid edil­miş­dir. Tək­jə Ba­kı­da 30 min Qa­ra­bağ er­mə­ni­si var idi. Hə­min ekspertin fik­rin­jə real və­ziy­yə­ti 1912-ci ilin "Za­qaf­qa­zi­ya­nın pay tor­paq­la­rı­nın alın­ma­sı haq­qın­da məruzə" və 1917-ci ilin kənd tə­sər­rü­fa­tı sa­yı­mı da­ha yax­şı əks et­di­rir: 170 min er­mə­ni və 415 min mü­səl­man (61, s. 108).

Faktlardan gö­rün­dü­yü ki­mi, er­mə­ni­lə­rin id­dia et­di­yi əra­zi­lər­də mü­səl­man­lar hə­mi­şə çox­luq təş­kil et­miş­lər.

Be­lə­lik­lə, gös­tə­ri­lən bu ta­ri­xi sə­nəd­lər­dən və faktlardan ay­dın olur ki, za­man-za­man Azərbaycanın ən mün­bit tor­paq­la­rın­da yer­ləş­di­ri­lən gəl­mə er­mə­ni­lər öz­lə­ri­ni hə­min tor­paq­la­rın "yer­li sa­ki­ni" he­sab edə­rək mə­kr­li niy­yət­lə­ri­ni hə­ya­ta ke­çir­mək üçün giz­li-aş­kar iş apar­mış­lar. XIX yü­zil­li­yin axı­rı və XX yü­zil­lik­də is­tər Er­mə­nis­tan Azərbaycan­lı­la­rı­nın, is­tər­sə də Azərbaycan­da və onun Yu­xa­rı Qa­ra­bağ böl­gə­sin­də ya­şa­yan Azərbaycan­lı­la­rın ən dəh­şət­li iş­Gəncə­lər, qır­ğın­lar, soy­qı­rı­mı, mə­nə­vi ge­no­sid döv­rü ol­muş­dur.

ABŞ ta­rix­çi­lə­ri C. və K.Mak­kar­ti­nlər "Türklər və er­mə­ni­lər" ad­lı əsə­rin­də qeyd edir­lər ki, Er­mə­nis­tan ad­la­nan joğ­ra­fi yer er­mə­ni­lə­rə de­yil, Azərbaycan­lı­la­ra məx­sus­dur. Ona gö­rə də bu əra­zi­nin ad­la­rı­nın ha­mı­sı türk mən­şə­li­dir. Er­mə­ni­lər isə on­la­rı za­man-za­man, əsa­sən də 1935-ci il­dən sü­ni su­rət­də də­yiş­mə­yə baş­la­mış və in­di­yə­dək bu pro­se­si da­vam et­dir­miş­lər. Ye­ni ya­ran­mış er­mə­ni ad­la­rı­nın ək­sə­riy­yə­ti­nin isə keç­miş er­mə­ni ta­ri­xi­lə heç bir əla­qə­si yox­dur. On­lar sü­ni su­rət­də Azərbaycan di­lin­dən er­mə­ni di­li­nə tər­cü­mə edil­mək­lə ya­ra­dıl­mış­dır (114, s. 79).

Bu­nu xü­su­si­lə qeyd et­mək la­zım­dır ki, er­mə­ni­lə­rin Azərbaycana və xü­su­si­lə Qa­ra­ba­ğa kö­çü­rül­mə­si ilə Azərbaycan xal­qı­nın ta­ri­xin­də fa­ciə­li və zid­diy­yət­li bir dövr baş­lan­dı. Er­mə­ni­lə­rin bun­dan son­ra­kı hə­rə­kət­lə­ri on­la­rın ta­ma­mi­lə sırf mil­lət­çi si­ya­sət ye­rit­di­yi­ni bir da­ha sü­but et­di. Bun­dan son­ra ya­ra­dı­lan bir sı­ra mil­lət­çi er­mə­ni təş­ki­lat­la­rı da bu məq­sə­də xid­mət edir­di­lər. Be­lə təş­ki­lat­lar­dan bi­ri 1885-ci il­də er­mə­ni Par­ta­kal­ya­nın Fran­sa­da ya­rat­dı­ğı "Ar­me­na­kon" təş­ki­la­tı ol­du. La­kin bu təş­ki­lat çox ya­şa­ma­dı. Bun­dan son­ra 1887-ci il­də "Qn­çak" (Zəng) par­ti­ya­sı ya­ra­dıl­dı. Onun rəh­bə­ri Ave­tis Na­zar­bek­yan idi. Bu par­ti­ya­nın proq­ra­mın­da "Bö­yük Er­mə­nis­tan" ya­rat­maq ide­ya­sı əsas qo­yul­muş­du və Azərbaycan tor­paq­la­rı­nın tu­tul­ma­sı ön plan­da idi. La­kin bu təş­ki­lat­la­rın rəh­bər­lə­ri öz məq­səd­lə­ri­nə asan­lıq­la ça­ta bil­mə­yə­jək­lə­ri­ni hiss edə­rək Av­ro­pa­nın bir sı­ra şə­hər­lə­rin­də ge­niş təb­li­ğat apar­maq­la məş­ğul olur­lar.

"Bö­yük Er­mə­nis­tan" ide­ya­sı­nın hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si uğ­run­da ən fəal mü­ba­ri­zə apa­ran təş­ki­lat "Daş­nak­süt­yun" par­ti­ya­sı ol­muş­dur. Bu par­ti­ya özü­nün tə­ja­vüz­kar ide­ya­sı­nı hə­ya­ta ke­çir­mək üçün in­di də mü­ba­ri­zə apa­rır. Bu par­ti­ya 1890-jı il­də Tif­lis­də ya­ra­dıl­mış­dır. Rəh­bə­ri S.Za­var­yan, X.Mi­kael­yan, S.Zor­yan və baş­qa­la­rı ol­muş­dur. Bu təş­ki­la­tın əsas mət­bu or­qa­nı Ce­nev­rə­də çap olu­nan "Dro­şak" (Bay­rak) qə­ze­ti idi. Qə­zet­də ge­niş miq­yas­da mil­lət­çi­lik təb­liğ edi­lir­di. Bu təş­ki­la­tın dün­ya­nın müx­tə­lif öl­kə­lə­rin­də 3 min­dən yu­xa­rı qru­pu fəa­liy­yət gös­tə­rir­di (71, s. 72).

XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­dən baş­la­ya­raq "Daş­nak­süt­yun" par­ti­ya­sı Za­qaf­qa­zi­ya­da, xü­su­si­lə Azərbaycan­da öz fəa­liy­yə­ti­ni da­ha da ge­niş­lən­dir­di: 1905-1907-ci il­lər­də bi­rin­ci Ru­si­ya bur­cua de­mok­ra­tik in­qi­la­bı baş ver­di. Ça­rizm öz ha­ki­miy­yə­ti­ni sax­la­maq üçün müx­tə­lif təd­bir­lər hə­ya­ta ke­çir­mə­yə baş­la­dı. Be­lə təd­bir­lər­dən bi­ri müx­tə­lif mil­lət­lər ara­sın­da ni­faq sal­maq idi. Çar hö­ku­mə­ti yax­şı bi­lir­di ki, Za­qaf­qa­zi­ya­da (in­di­ki Cənubi Qaf­qaz - H.M.) Azərbaycan­lı­lar­la er­mə­ni­lər ara­sın­da də­rin zid­diy­yət­lər var. Hə­min zid­diy­yət­lər ça­riz­min mil­li si­ya­sə­ti nə­ti­jə­sin­də ya­ra­dıl­mış­dı. Bu zid­diy­yət­lər er­mə­ni­lə­rin XIX əs­rin I ya­rı­sın­da Azərbaycana küt­lə­vi şə­kil­də kö­çü­rül­mə­si ilə baş­lan­mış­dı. Azərbaycan­lı­lar­la er­mə­ni­lər ara­sın­da­kı zid­diy­yət­lər re­gion­da olan ha­di­sə­lə­rə də öz tə­si­ri­ni gös­tər­miş­di. Bü­tün bun­la­rı nə­zə­rə alan ça­rizm 1905-ci il in­qi­la­bı za­ma­nı er­mə­ni­lər­dən bir va­si­tə ki­mi is­ti­fa­də edib, on­la­rı mü­səl­man­la­rın əley­hi­nə qal­dır­dı. Bu za­man er­mə­ni­lər bir o qə­dər də çox de­yil­di­lər. Qaf­qaz­da olan 54 qə­za­nın yal­nız 5-də er­mə­ni­lər çox­luq təş­kil edir­di­lər (20, s. 20). Bu za­man hət­ta İrə­va­nın özün­də er­mə­ni­lər az­lıq təş­kil edir­di. La­kin bun­la­ra bax­ma­ya­raq er­mə­ni­lər Qaf­qaz­da yük­sək və­zi­fə­li rus mə­mur­la­rı tə­rə­fin­dən giz­li tap­şı­rıq alıb si­lah­lan­dı­lar. On­lar Azərbaycan­lı­la­ra qar­şı mü­ha­ri­bə­yə baş­la­dı­lar və Azərbaycan­lı­la­rı məhv edib, on­la­rı öz ata-ba­ba yer­lə­rin­dən qov­ma­ğa baş­la­dı­lar. Gür­cü müəl­li­fi Qa­ri­bi özü­nün "Qı­zıl ki­tab"ın­da ya­zır­dı ki, "Daş­nak­süt­yun" par­ti­ya­sı­nın ya­ra­dıl­ma­sı­na qə­dər Za­qaf­qa­zi­ya­da sülh və dostluq hökm sü­rür­dü. Er­mə­ni­lər, Azərbaycan­lı­lar və gür­cü­lər əsrlərlə bir yer­də ya­şa­mış­dı­lar. Hət­ta bu müd­dət ər­zin­də heç kim mil­lət­lə­ra­ra­sı əda­vət gör­mə­miş­di. Daş­nak­lar gəl­di­lər və er­mə­ni­lər­dən iba­rət Müs­tə­qil Er­mə­nis­tan ya­rat­maq is­tə­di­lər (31, s.49). Be­lə­lik­lə, 1905-1906-jı il­lər­də er­mə­ni-mü­səl­man toq­quş­ma­sı ol­du. Hə­min ha­di­sə­lə­rin şa­hi­di olan ya­zı­çı M.S.Or­du­ba­di 1905-1906-jı il­lər­də olan qır­ğı­na həsr et­di­yi "Qan­lı il­lər" əsə­rin­də yaz­mış­dı: "Çox­dan bə­ri hər iki mil­lə­tin za­tı­na qon­da­rıl­mış iğ­ti­şaş bom­ba­sı partladı. Bü­tün Qaf­qaz alə­mi bu bom­ba­nın tə­si­ri şid­də­tin­dən ya­nıb ya­xıl­dı. Bu­nun­la da təx­mi­nən iki il da­vam edən er­mə­ni-Azərbaycan­lı qır­ğı­nı baş­la­dı" (63, s. 13).

Be­lə­lik­lə, XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də er­mə­ni mil­lət­çi­lə­ri öz ta­ri­xi tor­paq­la­rın­da ya­şa­yan Azərbaycan­lı­la­rı plan­lı su­rət­də doğ­ma yurdlarından çı­xar­ma­ğa, qır­ma­ğa və mil­li soy­qı­rı­ma baş­la­dı­lar. Azərbaycan­lı­lar­la-er­mə­ni­lər ara­sın­da ilk toq­quş­ma Ba­kı şə­hə­rin­də baş­la­ya­raq son­ra Şu­şa, Zən­gə­zur, İrə­van, Nax­çı­van, Or­du­bad, Eç­miəd­zin, Cavanşir və Qa­zax qə­za­la­rı­na ya­yıl­dı. Gəncə qu­ber­na­to­ru 1907-ci il av­qus­tun 9-da Pe­ter­bur­qa mə­lu­mat ver­miş­di ki, za­val­lı Azərbaycan­lı kəndliləri üzə­ri­nə "təq­ri­bən yüz min­lik zin­vor­lar (əs­gər­lər) or­du­su gön­də­ril­miş­di. Tür­ki­yə­dən olan qaç­qın­la­rın və an­jaq in­san öl­dür­mə­yə adət et­miş yer­li baş kə­sən­lə­rin de­mək olar ki, ha­mı­sı bu or­du­ya qo­şul­muş­du" (15, s.28). Er­mə­ni ter­ro­ru­nu dəf et­mək üçün Azərbaycan­lı­la­rın ya­rat­dı­ğı "Di­fai" par­ti­ya­sı­nın bö­yük ro­lu ol­du. Bu par­ti­ya 1905-ci il­də Əh­məd bəy Ağa­yev tə­rə­fin­dən Gəncə­də ya­ra­dıl­mış­dı. Onun Gəncə­də, Şu­şa­da, Qa­ra­bağ­da yer­li böl­mə­lə­ri fəa­liy­yət gös­tə­rir­di (1, s.22). Azərbaycan zi­ya­lı­la­rı­nın və və­tən­pər­vər­lə­ri­nin rəh­bər­li­yi al­tın­da Azərbaycan xal­qı rus­la­rın ha­va­dar­lıq et­di­yi er­mə­ni­lə­rə qə­tiy­yət­li mü­qa­vi­mət gös­tər­di­lər. Er­mə­ni­lər ge­ri çə­ki­lib göz­lə­mə möv­qe­yi tut­du­lar.

1914-cü il­də bi­rin­ci dün­ya mü­ha­ri­bə­si baş­la­dı. Er­mə­ni­lər öz­lə­ri­nin "Bö­yük Er­mə­nis­tan" ide­ya­sı­nı hə­ya­ta ke­çir­mək üçün bö­yük fəa­liy­yə­tə baş­la­dı­lar. An­tan­ta döv­lət­lə­ri er­mə­ni­lər­dən is­ti­fa­də et­mə­yi plan­laş­dır­dı­lar. On­lar er­mə­ni­lə­rə vəd et­di­lər ki, er­mə­ni­lər Tür­ki­yə döv­lət­lə­ri­nə qar­şı vu­ruş­sa­lar on­la­ra mux­ta­riy­yət ve­ri­lə­jək­dir. Öz məq­səd­lə­ri­nə çat­maq üçün xə­ya­nət yo­lu­nu əsas gö­tü­rən er­mə­ni­lər bi­rin­ci dün­ya mü­ha­ri­bə­si­nə ümid bəs­lə­yir­di­lər. Mü­ha­ri­bə döv­rün­də fəal­la­şan Daş­nak­süt­yun par­ti­ya­sı Azərbaycan­lı­la­ra qar­şı mü­ba­ri­zə­ni da­ha da güj­lən­di­rir­di­lər. Be­lə­lik­lə, Qərb öl­kə­lə­ri­nə və Ru­si­ya­nın kö­mə­yi­nə ümid bəs­lə­yən er­mə­ni­lər əsas mü­ba­ri­zə mər­kə­zi­ni Azərbaycana ke­çir­di­lər. "Bö­yük Er­mə­nis­tan" ide­ya­sı­nı hə­ya­ta ke­çir­mək üçün Azərbaycan xal­qı­na qar­şı mü­ba­ri­zə­ni ge­niş­lən­di­r­di­lər və dəh­şət­li fa­ciə­lər tö­rət­di­lər (139, s.37).

1917-ci ilin fev­ra­lın­da ikin­ci rus in­qi­la­bı baş ver­di. Bu ha­di­sə er­mə­ni­lə­rin Azərbaycan­lı­la­ra qar­şı əra­zi id­dia­la­rı ta­ri­xin­də ye­ni mər­hə­lə aç­dı. 1917-ci ilin oktyabrında Tif­lis­də daş­nak baş­çı­la­rı­nın mil­li konqresi top­lan­dı. Konqresin çağı­rıl­ma­sın­dan son­ra Cənubi Qaf­qaz­da və Azərbaycan­da si­ya­si və­ziy­yət gər­gin­ləş­di. Bu mil­lət­çi Daş­nak­süt­yun par­ti­ya­sı­nın öz fəa­liy­yə­ti­nin ye­ni­dən güj­lən­di­ril­mə­si ilə bağ­lı idi. Daş­nak­süt­yun par­ti­ya­sı "Bö­yük Er­mə­nis­tan" xə­ri­tə­si­ni əl­lə­rin­də gəz­di­rə­rək Azərbaycan­da və ümu­miy­yət­lə Cənubi Qaf­qaz­da Azərbaycan­lı­la­ra qar­şı mü­ba­ri­zə­ni da­ha da qı­zış­dı­rır­dı­lar.

1918-ci il may ayı­nın axır­la­rın­da Za­qaf­qa­zi­ya sey­mi­nin bu­ra­xıl­ma­sın­dan son­ra Daş­nak­süt­yun par­ti­ya­sı Er­mə­nis­ta­nın müs­tə­qil­li­yi­ni elan edə­rək öz mil­lət­çi ide­ya­sı­nı hə­ya­ta ke­çir­mə­yə baş­la­dı. 1918-1920-ci il­lər­də daş­nak hö­ku­mə­ti Tür­ki­yə, Azərbaycan və Gür­cüs­ta­na qar­şı əda­lət­siz mü­ha­ri­bə­lər apar­maq möv­qe­yin­dən çı­xış et­di­lər. Gür­cü Qa­ri­bi 1919-cu il­də yaz­mış­dı: "Daş­nak­lar gəl­di­lər mil­li əda­vət gə­tir­di­lər, er­mə­ni-mü­səl­man zid­diy­yə­ti­ni da­ha da kəs­kin­ləş­dir­di­lər..." (123, s. 19).

Daş­nak­lar əzə­li Azərbaycan tor­paq­la­rı olan Qa­ra­bağ və Nax­çı­van əra­zi­lə­ri­ni ələ ke­çir­mək üçün müx­tə­lif jə­fəng id­dia­lar irə­li sür­dü­lər. On­lar qə­za­lar­da Azərbaycan­lı­la­ra qar­şı mü­ba­ri­zə­ni güj­lən­dir­di­lər. Hə­min mü­ba­ri­zə ilk növ­bə­də Er­mə­nis­tan­da öz doğ­ma ata-ba­ba tor­paq­la­rın­da ya­şa­yan Azərbaycan­lı­la­ra qar­şı çev­ril­di. On­lar küt­lə­vi şə­kil­də ev­lə­rin­dən çı­xa­rı­la­raq di­dər­gin sa­lın­dı­lar. Dinj əha­li­yə qar­şı si­lah iş­lə­dil­mə­si nə­ti­jə­sin­də Azərbaycan­lı­lar dağ­la­ra və baş­qa is­ti­qa­mət­lə­rə qaç­dı­lar. Bu­nun­la da Azərbaycan­lı­la­rın kom­pakt ya­şa­dı­ğı Eçmi­əd­zin, İrə­van, Sür­mə­li, Şə­rur qə­za­la­rı­nın əra­zi­si er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən zəbt olun­du.

1919-cu il yan­va­rın 8-də Azərbaycan par­la­men­ti­nin ic­la­sın­da par­la­men­tin səd­ri bil­dir­miş­di ki, "par­la­men­tə İrə­van qu­ber­ni­ya­sı­nın əha­li­si­nin adın­dan mək­tub da­xil ol­muş­dur. Hə­min mək­tub­da bil­di­ri­lir ki, 1917-ci ilin de­kab­rın­dan 1918-ci ilin iyu­nu­na ki­mi er­mə­ni qo­şun­la­rı tə­rə­fin­dən İrə­van qu­ber­ni­ya­sın­da 200 dən çox Azərbaycan­lı kən­di da­ğı­dıl­mış və yan­dı­rıl­mış­dır. Min­lər­lə in­san dağ­la­ra qa­ça­raq aj­lıq­dan və so­yuq­dan öl­müş­dü. Tərk edil­miş Azərbaycan­lı kəndlərinə Tür­ki­yə­dən olan er­mə­ni­lər yer­ləş­di­ri­lir" (5, s.153). Azərbaycan De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­sı­nın baş na­zi­ri F.X.Xoyski Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nə gön­dər­di­yi no­ta­da bil­di­rir­di ki, Azərbaycan­lı­la­ra qar­şı tə­ja­vüz si­ya­sə­ti qə­ti ola­raq da­yan­dı­rıl­ma­lı­dır. La­kin mü­na­si­bət­lə­ri bər­pa et­mək müm­kün ol­ma­dı (86, s. 136-137).

I.II. Qarabağın dağlıq hissəsində erməni terrorizminin güjlənməsi,

erməni-Azərbaycanlı münaqişəsinin kəskinləşməsi

1917-ci il­də fev­ral bur­cua de­mok­ra­tik in­qi­la­bı nə­ti­jə­sin­də Azərbaycan­da da mil­li azad­lıq hə­rə­ka­tı baş­lan­dı. Nə­ti­jə­də bü­tün si­ya­si par­ti­ya­la­rın - mü­sa­vat, eser, bol­şe­vik, hüm­mət, daş­nak, it­ti­had par­ti­ya­la­rı­nın öl­kə­nin si­ya­si hə­ya­tın­da fəa­liy­yət­lə­ri ge­niş­lən­di.

Azərbaycan Cümhuriyyəti­nin elan olun­ma­sı ça­riz­min mil­li müs­təm­lə­kə əsa­rə­ti al­tın­da ya­şa­yan xal­qın öz mil­li döv­lə­ti­ni ya­rat­maq ar­zu­su­na, mil­li qur­tu­luş is­tə­yi­nə uy­ğun idi. 1918-ci il may ayı­nın 26-da Za­qaf­qa­zi­ya sey­mi­nin so­nun­cu ij­la­sı­nın qə­ra­rı­na uy­ğun ola­raq Gür­cüs­tan Za­qaf­qa­zi­ya fe­de­ra­si­ya­sın­dan çıx­dıq­dan son­ra seym bu­ra­xıl­dı. Ma­yın 28-də 4 par­ti­ya­nı təm­sil edən 44 nə­fər Azərbaycan de­pu­ta­tı Mil­li Şu­ra­da bir­lə­şə­rək ye­ni döv­lə­tin - Azərbaycan De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­sı­nın ya­ran­dı­ğı­nı bil­di­rən İs­tiq­lal bə­yan­na­mə­si ilə çı­xış et­di. Bə­yan­na­mə­də ADR-in qon­şu xalqlar və döv­lət­lər­lə meh­ri­ban qon­şu­luq mü­na­si­bət­lə­ri ya­rat­maq zə­ru­rə­ti təs­bit olun­muş­du.

Çarizmdən mi­ras qal­mış in­zi­ba­ti əra­zi böl­gü­sü ilə əha­li­nin mil­li tər­ki­bi ara­sın­da­kı uy­ğun­suz­luq ye­ni ya­ran­mış Azərbaycan, Gür­cüs­tan və Er­mə­nis­tan res­pub­li­ka­la­rı ara­sın­da sər­həd­lə­rin müəy­yən­ləş­di­ril­mə­sin­də kəs­kin zid­diy­yət­lə­rin mey­da­na çıx­ma­sı­na sə­bəb ol­du. Azərbaycan hö­ku­mə­ti fəa­liy­yə­tə baş­la­dı­ğı ilk gün­lər­də qon­şu­la­ra mü­ra­ciət edə­rək sər­həd mə­sə­lə­sin­də mü­na­qi­şə­li və­ziy­yə­tin ya­ran­ma­sı­nın qar­şı­sı­nı al­maq və meh­ri­ban qon­şu­luq mü­na­si­bət­lə­ri bər­qə­rar et­mək məq­sə­di­lə hər bir res­pub­li­ka­nın ay­rı-ay­rı­lıq­da əra­zi­si­ni elan et­məz­dən əv­vəl üç­tə­rəf­li da­nı­şıq­lar­da bu mə­sə­lə­ni mü­za­ki­rə edib ra­zı­laş­ma­ya nail ol­maq tək­li­fi­ni irə­li sürdü.

Azərbaycan Mil­li Şu­ra­sı­nın sə­la­hiy­yət­li nü­ma­yən­də­si ilə Er­mə­ni Mil­li Şu­ra­sı ara­sın­da­kı da­nı­şıq­la­rın nə­ti­jə­si Azərbaycan Mil­li Şu­ra­sı­nın 29 may 1918-ci il ta­rix­li ij­la­sın­da mü­za­ki­rə edil­di. Aleksandropolun Tür­ki­yə tə­rə­fin­dən tu­tul­ma­sı ilə əla­qə­dar Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nin İrə­va­nı özü­nə si­ya­si mər­kəz seç­mə­si mə­sə­lə­si nə­zər­dən ke­çi­ril­di. Azərbaycan­la Er­mə­nis­tan ara­sın­da kon­fe­de­ra­si­ya eh­ti­ma­lı­nı nə­zə­rə ala­raq Azərbaycan Mil­li Şu­ra­sı səs çox­lu­ğu ilə İrə­van şə­hə­ri­ni Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­sı­nın mər­kə­zi ki­mi ta­nı­ma­ğı müm­kün say­dı. La­kin Mil­li Şu­ra­nın bə­zi üz­v­lə­ri bu qə­ra­ra eti­raz et­miş, onun İrə­van qu­ber­ni­ya­sın­da ya­şa­yan Azərbaycan­lı­la­rın gə­lə­jək ta­le­yi üçün təh­lü­kə ya­ra­da­ja­ğı eh­ti­ma­lın­dan na­ra­hat ol­duq­la­rı­nı bil­dir­miş­di­lər. İrə­van Azərbaycan­lı­la­rı­nın nü­ma­yən­də­si ki­mi Azərbaycan Mil­li Şu­ra­sın­da təm­sil olu­nan B.Rza­yev de­miş­dir: "Müs­tə­qil Azərbaycan uğ­run­da ça­lış­maq­la ya­na­şı, ri­ja edi­rik bi­zi, er­mə­ni res­pub­li­ka­sı əra­zi­sin­də qa­lan­la­rı da unut­ma­ya­sı­nız" (58, s. 38).

Azərbaycan hö­ku­mə­ti Cənubi Qaf­qaz res­pub­li­ka­la­rı ara­sın­da bü­tün mü­ba­hi­sə­li mə­sə­lə­lə­ri və ix­ti­laf­la­rı dinj yol­la həll et­mək üçün Gür­cüs­tan və Er­mə­nis­tan hö­ku­mət­lə­ri­nə, üç res­pub­li­ka nü­ma­yən­də­lə­ri­nin iş­ti­ra­kı ilə mü­şa­vi­rə ke­çir­mə­yi tək­lif et­miş­di. Bu məq­səd­lə 1918-ci ilin no­yab­rın­da Tif­lis­də konfrans ça­ğır­maq nə­zər­də tu­tul­du. La­kin Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nin nü­ma­yən­də­si bu konfransa gəl­mə­di və  konfrans baş tut­ma­dı. 1918-ci ilin de­kab­rın­da Gür­cüs­tan ilə Er­mə­nis­tan ara­sın­da mü­ha­ri­bə baş­lan­dı. Hər­bi əmə­liy­yat­la­rı da­yan­dır­maq üçün Azərbaycan döv­lə­ti işə qa­rış­ma­lı ol­du. De­kab­rın 26-da Azərbaycan par­la­men­ti­nin föv­qə­la­də ij­la­sın­da M.Ə.Rə­sul­za­də­nin üç mad­də­dən iba­rət tək­li­fi qə­bul olun­du. Tək­lif Er­mə­nis­tan və Gür­cüs­tan parlamentlərini öz res­pub­li­ka­la­rı­nın hö­ku­mət­lə­ri­ni mü­ha­ri­bə­ni da­yan­dır­maq və sül­hü bər­pa et­mək üçün qə­ti təd­bir­lər gör­mə­yə ça­ğı­rır­dı. Bu məq­səd­lə Gür­cüs­tan və Er­mə­nis­tan parlamentlərinə te­leq­ram­lar da gön­də­ril­miş­di. Te­leq­ram­lar­da mü­ba­hi­sə­li mə­sə­lə­lə­ri qan tök­mək yo­lu ilə de­yil, sülh da­nı­şıq­la­rı apar­maq yo­lu ilə həll edil­mə­si zə­ru­rə­ti gös­tə­ri­lir­di.

Qeyd edil­mə­li­dir ki, Azərbaycan və Er­mə­nis­tan res­pub­li­ka­la­rı ya­ra­na­na qə­dər Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğın Gəncə qu­ber­ni­ya­sın­dan çıx­ma­sı, ya­xud müs­tə­qil ol­ma­sı, və ya İrə­van qu­ber­ni­ya­sı­na da­xil edil­mə­si mə­sə­lə­si qal­dı­rıl­ma­mış­dı.

 İlk vaxtlar Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğa mü­na­si­bət­də hə­lə müəy­yən qə­dər dip­lo­ma­tik takt göz­lə­yir, xain niy­yət­lə­ri­ni tam açıq­la­mır­dı. Be­lə bir fakt mə­lum­dur ki, 1918-ci ilin av­qus­tun­da Tif­lis­də­ki Er­mə­nis­tan dip­lo­ma­tik nü­ma­yən­də­si Azərbaycanın ora­da­kı dip­lo­ma­tik nü­ma­yən­də­sin­dən Şu­şa­ya Er­mə­nis­ta­nın "xü­su­si nü­ma­yən­də he­yə­ti" gön­dər­mə­si­nə ra­zı­lıq ver­mə­yi xa­hiş et­miş­di. Bu rəs­mi mü­ra­ciə­tə Azərbaycan hö­ku­mə­ti aşa­ğı­da­kı ja­va­bı ver­miş­di: "Əgər Azərbaycan hö­ku­mə­ti əmin ol­sa ki, nü­ma­yən­də he­yə­ti Azərbaycanın qa­nun­la­rı­na əməl edə­jək və Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin mü­şa­hi­də­si al­tın­da fəa­liy­yət gös­tə­rə­jək, on­da Er­mə­nis­tan xü­su­si nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin Şu­şa­ya get­mə­si­nə ija­zə ve­ri­lə­jək­dir" (24, s. 113).

Eh­ti­mal et­mək olar­dı ki, Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti bu­nun­la Yu­xa­rı Qa­ra­ba­ğın Azərbaycan əra­zi­si ol­du­ğu­nu bi­la­va­si­tə təs­diq­lə­yir­di. Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti əs­lin­də bu ki­mi ad­dım­lar­la əv­vəl­jə Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğa "mü­ba­hi­sə­li əra­zi sta­tu­su" ve­ril­mə­si­ni, son­ra isə bu amil­dən is­ti­fa­də edə­rək Azərbaycana qar­şı əra­zi id­dia­sı plan­la­rı­nı hə­ya­ta ke­çir­mək is­tə­yir­di.

Azərbaycan par­la­men­ti­nin səd­ri Ə.M.Top­çu­ba­şov İs­tam­bul­da in­gi­lis pol­kov­ni­ki Tampla söh­bə­tin­də bil­dir­miş­di: "Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nin nü­ma­yən­də­lə­ri də­fə­lər­lə bi­zə bil­di­rib­lər ki, əgər on­la­ra Qa­ra də­ni­zin sa­hi­lin­də li­man ve­ril­sə, öz­lə­ri­nin Qa­ra­ba­ğa olan id­dia­la­rın­dan kö­nül­lü im­ti­na edər­lər. On­lar əha­li mü­ba­di­lə­si ilə ki­fa­yət­lə­nər­di­lər. La­kin nə­zə­rə al­maq la­zım­dır ki, İrə­van qu­ber­ni­ya­sın­da 200 min­dən yu­xa­rı Azərbaycan­lı ya­şa­yır" (128, s. 67).

Res­pub­li­ka­lar ya­ra­nan ki­mi İrə­va­nın təb­li­ği, təh­ri­ki və təz­yi­qi ilə Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da­kı er­mə­ni əha­li­si­nin müəy­yən tə­bə­qə­lə­ri Azərbaycan res­pub­li­ka­sı­nın ha­ki­miy­yə­ti­ni ta­nı­maq­dan im­ti­na et­di­lər. "Dağ­lıq Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri­nin 1918-ci ilin iyu­lun­da Şu­şa­da (şə­hər əha­li­si­nin 46 fai­zi­ni Azərbaycan­lı­lar təş­kil edir­di) ke­çi­ri­lən bi­rin­ci qu­rul­ta­yı Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğı müs­tə­qil elan et­di. Er­mə­nis­ta­nın tər­ki­bi­nə da­xil ol­maq mə­sə­lə­si hə­lə açıq hal­lan­mır­dı. Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğın iş­ğa­lı plan­la­rı­nı hə­ya­ta ke­çir­mək üçün ora­ya si­lah­lı qüv­və­lər ye­rit­di" (58, s. 39). Elə tək­jə bu fakt gös­tə­rir ki, Er­mə­nis­tan Yu­xa­rı Qa­ra­bağ prob­le­mi­ni hər­bi yol­la həll et­mək is­tə­yir­di. Ona gö­rə də 1918-ci il­də ge­ne­ral Andranikin si­lah­lı qul­dur dəs­tə­lə­ri Qa­ra­ba­ğa ye­ri­dil­di.

Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin 1918-ci il 15 iyul­da ij­la­sı ol­du. İj­las­da xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri M.N.Hajınskinin er­mə­ni se­pa­rat­çı­la­rı­nın Azərbaycanın müx­tə­lif böl­gə­lə­rin­də tö­rət­di­yi ci­na­yət­kar hə­rə­kət­lə­ri ba­rə­də mə­ru­zə­si din­lə­nil­di. Mə­ru­zə­də de­yi­lir­di: "Ar­tıq dörd ay­dır ki, Azərbaycanın müx­tə­lif his­sə­lə­rin­də dinj Azərbaycan kəndlərində er­mə­ni­lər gö­rün­mə­miş vəh­şi­lik­lər gös­tə­rir, adam­la­rın hə­yat­la­rı­nı və əm­lak­la­rı­nı məhv edir­lər. Bu­na gö­rə də ümum­döv­lət mə­na­fe­lə­ri­ni və əha­li­nin zə­rər çək­miş qrup­la­rı­nın mə­na­fe­yi­ni nə­zə­rə ala­raq tək­lif edi­rik ki, ay­rı­ja bir təş­ki­lat ya­ra­dıl­sın və onun qar­şı­sın­da aşa­ğı­da­kı və­zi­fə­lər qo­yul­sun:

1. Bü­tün zo­ra­kı ha­di­sə­lə­ri də­qiq qey­də al­maq;

2. Bu ha­di­sə­lə­rin baş ver­di­yi şə­rai­ti müəy­yən­ləş­dir­mək;

3. Mü­qəs­sir­lə­ri və dəy­miş zə­rə­rin həj­mi­ni müəy­yən­ləş­dir­mək;

Bu təş­ki­lat Föv­qə­la­də İs­tin­taq Ko­mis­si­ya­sı xa­rak­te­ri da­şı­ma­lı və onun mə­lu­mat­la­rı əsas Av­ro­pa dil­lə­rin­də - rus, fran­sız, al­man və tə­bii ki, türk di­lin­də ya­zıl­ma­lı və ge­niş ya­yıl­ma­lı.Əgər hö­ku­mət bu tək­lif­lə ra­zı­dır­sa, mən xa­hiş edi­rəm ki, bu ko­mis­si­ya­nın təş­kil edil­mə­si na­zir­lər­dən bi­ri­nə tap­şı­rıl­sın və bu ko­mis­si­ya­nın xərjləri üçün mü­vəq­qə­ti ola­raq 50 min ma­nat pul ay­rıl­sın" (52, v. 1).

Azərbaycan hö­ku­mə­ti M.N.Hacınskinin mə­ru­zə­si­ni din­lə­yib mü­va­fiq ko­mi­ssi­ya­nın ya­ra­dıl­ma­sı haq­qın­da qə­rar çıxartdı (53, v. 2).

Azərbaycan əra­zi­si­nin ta­ri­xən tər­kib his­sə­si olan Qa­ra­bağ tor­paq­la­rı­nı ələ ke­çir­mə­yə jan atan er­mə­ni hö­ku­mə­ti nə küt­lə­vi qır­ğın­lar­dan, nə də on­lar­ja ya­şa­yış mən­tə­qə­si­ni yer üzün­dən sil­mək­dən çə­kin­mir­di. 1919-cu ilin yan­va­rın­da daş­nak hö­ku­mə­ti Qa­ra­bağ əra­zi­si ilə əla­qə­dar id­dia­lar irə­li sür­müş­dü. Er­mə­ni­lər aşa­ğı­da­kı əra­zi­lə­ri Qa­ra­bağ­dan qo­par­maq is­tə­yir­di­lər:

1. Tər­tə­ri çıx­maq şər­ti­lə Cavanşir qə­za­sı­nın Cənub, qərb his­sə­si­ni;

2. Ağ­da­mı və Qa­jar kən­di­ni çıx­maq şər­ti­lə Şu­şa qə­za­sı­nın qərb his­sə­si­ni;

3. Vəng, Had­rut, Ye­qor­lu və Ara­kel kəndləri ilə bir­lik­də Cəbrayıl qə­za­sı­nın bir his­sə­si­ni;

4. Kirs da­ğın­dan Cənub qərbdə yer­lə­şən Şah­ver­di­lər kən­di­ni və Araz ça­yı üzə­rin­də­ki Ağ­bil stan­si­ya­sı­nı çıx­maq şər­ti­lə bü­tün Zən­gə­zur qə­za­sı­nı (111, s. 15).

Res­pub­li­ka­nın əra­zi bü­töv­lü­yü­nü qo­ru­yub sax­la­ma­ğı və və­tən­daş­la­rı­nın hə­ya­tı­nı mü­da­fiə et­mə­yi özü­nün baş­lı­ja və­zi­fə­si sa­yan Azərbaycan hö­ku­mə­ti bu id­dia­la­rı qə­ti şə­kil­də rədd et­di. Azərbaycan par­la­men­ti Dağ­lıq Qa­ra­bağ mə­sə­lə­si­ni mü­za­ki­rə edə­rək və­ziy­yə­ti nor­mal ha­la sal­maq üçün təd­bir­lər gör­mə­yə baş­la­dı. Hö­ku­mət əv­vəl­jə bu mə­sə­lə­ni dinj yol­la həll et­mək üçün Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti ilə bir ne­çə də­fə da­nı­şıq­lar apar­dı. La­kin bu da­nı­şıq­la­rın nə­ti­jə­si ol­ma­dı. Ona gö­rə də hö­ku­mət Qa­ra­ba­ğın mü­da­fiə­si­ni güj­lən­dir­mək üçün ora­ya hər­bi dəs­tə­lər gön­dər­mə­li və nə­ha­yət Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu­nu ya­rat­ma­lı ol­du (87, N 12, 1919).

Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti də­də-ba­ba tor­paq­la­rın­da ya­şa­yan Azərbaycan­lı­la­rın zo­ra­kı­lıq­la küt­lə­vi su­rət­də di­dər­gin sa­lın­ma­sı məq­sə­di­lə Cənubi Qaf­qaz­da və­ziy­yə­ti gər­gin­ləş­di­rir, iki xalq ara­sın­da əda­vət və düş­mən­çi­lik si­ya­sə­ti apa­rır­dı.

İrə­van qu­ber­ni­ya­sı­nın Azərbaycan­lı əha­li­si Azərbaycan hö­ku­mə­ti səd­ri­nin adı­na bə­ya­nat qə­bul et­di. Bə­ya­nat­da bil­di­ri­lir­di ki, 1917-ci ilin de­kab­rın­dan 1918-ci ilin iyun ayı­na­dək qu­ber­ni­ya­da er­mə­ni hər­bi qüv­və­lə­ri 200-dən çox mü­səl­man kən­di­ni yan­dır­mış və yer­lə-yek­san et­miş­dir (87, N 268, 1919). Dinj əha­li­yə qar­şı si­lah iş­lə­dil­di­yi­nə gö­rə əha­li­nin bir his­sə­si dağ­la­ra qaç­mış­dır. Əzəl­dən Azərbaycan­lı­la­rın ya­şa­dı­ğı Sür­mə­li, İrə­van, Eçmiəd­zin və Şə­rur qə­za­la­rı­nın əra­zi­si­ni er­mə­ni­lər tut­muş­lar.

1919-cu il yan­va­rın 8-də Azərbaycan par­la­men­ti­nin ij­la­sın­da par­la­ment üz­vü M.N.Vi­noq­ra­dov çı­xış edə­rək de­miş­dir ki, biz rus­lar be­lə hə­rə­kət­lə­rə, be­lə müd­hiş tə­ja­vüz­lə­rə pro­tes­to edə­rək, hər döv­lə­tin xət­ti hü­du­du­nu tə­yin et­mək ix­ti­ya­rı­na ma­lik olan ümum­ja­han konfransının qə­ra­rı­na­dək hər kə­sin öz yer­lə­rin­də qal­ma­sı­nı tə­ləb edi­riz (5, s. 153-154).

Azərbaycan par­la­men­ti res­pub­li­ka hö­ku­mə­ti­nə tək­lif et­di ki, vəh­şi­lik əməl­lə­ri­nin qar­şı­sı­nı al­maq üçün bü­tün va­si­tə­lər­dən ge­niş is­ti­fa­də olun­sun. Er­mə­ni hö­ku­mə­ti­nə no­ta­sın­da Fə­tə­li xan Xoyski dinj əha­li­nin üzə­ri­nə si­lah­lı bas­qın ilə əla­qə­dar qə­ti eti­ra­zı­nı bil­dir­di və Azərbaycan­lı əha­li­yə qar­şı tə­ja­vü­zün dər­hal da­yan­dı­rıl­ma­sı­nı tə­kid et­di. Təd­bir­lər gö­rül­mə­si­nə bax­ma­ya­raq Cənubi Qaf­qaz res­pub­li­ka­la­rı ara­sın­da nor­mal qon­şu­luq mü­na­si­bət­lə­ri­ni bər­pa et­mək müm­kün ol­ma­dı.

Azərbaycan par­la­men­ti Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da tö­rə­di­lən mil­li toq­quş­ma­la­rın sə­bə­bi­ni araş­dır­maq üçün ora xü­su­si ko­mis­si­ya gön­dər­di və son­ra da mə­sə­lə­ni 1919-cu il 8 iyul­da ke­çi­ri­lən ij­la­sın­da ge­niş mü­za­ki­rə et­di ( 5, s. 801). İj­las­da par­la­men­tin üz­v­lə­rin­dən Çu­bar­yan, Mal­xaz­yan və baş­qa er­mə­ni mil­lət­çi­lə­ri­nin uzun-uza­dı böh­tan­çı çı­xış­la­rı tu­tar­lı də­lil­lər­lə tək­zib olun­du. Ar­tan er­mə­ni təb­li­ğa­tı­na qar­şı mü­ba­ri­zə apar­maq, er­mə­ni­lə­rin Qaf­qaz­da mü­səl­man qa­nı­na su­sa­ma­sı­nı dün­ya ij­ti­maiy­yə­ti­nin gö­zün­də if­şa et­mək, er­mə­ni ele­men­ti­nin bu böl­gə­də qı­zış­dı­rı­jı ro­lu­nu gös­tər­mək üçün Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi­nin tə­şəb­bü­sü ilə 1918-ci il 15 iyul­da Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın Na­zir­lər Şu­ra­sı Föv­qə­la­də İs­tin­taq Ko­mis­si­ya­sı­nın ya­ra­dıl­ma­sı haq­qın­da qə­rar qə­bul et­di. Bu ko­mis­si­ya­nın qar­şı­sın­da üç və­zi­fə du­rur­du: I. Bü­tün zo­ra­kı­lıq hal­la­rı­nın də­qiq qey­diy­ya­tı­nı apar­ma­lı; II. Bu zo­ra­kı­lı­ğın tö­rə­dil­di­yi şə­rai­ti ay­dın­laş­dır­ma­lı; III. Gü­nah­kar­la­rı və də­yən zə­rə­rin həj­mi­ni müəy­yən et­mə­li.

Föv­qə­la­də İs­tin­taq Ko­mis­si­ya­sı­nın səd­ri Ələk­bər bəy Xas­məm­mə­dov təyin edil­di. Ko­mis­si­ya çox fəal şə­kil­də işə baş­la­dı. Bu ko­mis­si­ya 1918-ci ilin qan­lı mart ha­di­sə­lə­ri­ni, Şa­ma­xı­da­kı vəh­şi­lik­lə­ri, İrə­van qu­ber­ni­ya­sı əra­zi­sin­də­ki er­mə­ni­lə­rin tö­rət­di­yi ci­na­yət­lə­ri araş­dır­ma­ğa baş­la­dı. Ko­mis­si­ya­nın top­la­dı­ğı is­tin­taq ma­te­ria­la­rı er­mə­ni id­dia­la­rı­nın əsas ro­lu­nu gös­tə­rən və er­mə­ni ci­na­yət­lə­ri­ni if­şa edən ən gö­zəl ta­ri­xi sə­nəd­lər­dir (54,v.1).

 Azərbaycan De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­sı­nın Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi Gəncə qu­ber­ni­ya­sı­nın Cavanşir, Şu­şa, Cəbrayıl və Zən­gə­zur qə­za­la­rı­nın er­mə­ni ta­lan­la­rın­dan zə­rər çək­miş Azərbaycan kəndlərinin təh­qi­qa­tı üz­rə: Azərbaycan Föv­qə­la­də İs­tin­taq ko­mis­si­ya­sı­nın üz­vü Mi­xay­lo­vun mə­ru­zə­si əsa­sın­da er­mə­ni­lə­rin Qa­ra­bağ­da­kı se­pa­rat­çı hə­rə­kət­lə­ri də­qiq faktlarla açı­lıb gös­tə­ril­miş­di. Hə­min faktların təh­li­li əsa­sın­da be­lə nə­ti­jə­yə gəl­mək olur ki, öz­lə­ri­ni hə­mi­şə "əzab­keş", "məz­lum" xalq ki­mi qə­lə­mə ve­rən er­mə­ni­lər Qa­ra­ba­ğın dinj əha­li­si­nə qar­şı ne­jə qəd­dar­lıq­lar tö­rət­miş­di­lər (48, v. 1).

Mi­xay­lo­vun mə­ru­zə­sin­də Qa­ra­ba­ğın dörd qə­za­sı üz­rə və­ziy­yət təh­lil olu­nur. Gös­tə­ri­lir ki, bu­ra­da və­ziy­yət Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın zə­rər çək­miş di­gər əya­lət­lə­rin­dən kəs­kin şə­kil­də fərqlənir. Qa­ra­ba­ğın dörd qə­za­sı­nın Azərbaycan­lı­la­rı fa­si­lə­siz ola­raq (son gün­lə­rə qə­dər) həm Qa­ra­ba­ğın yer­li er­mə­ni əha­li­si, həm də İrə­van qu­ber­ni­ya­sı­nın er­mə­ni­lə­ri və Tür­ki­yə vi­la­yət­lə­rin­dən bu­ra­ya so­xul­muş er­mə­ni qul­dur dəs­tə­lə­ri tə­rə­fin­dən hər cür zo­ra­kı­lı­ğa mə­ruz qa­lır. Ha­zır­ki vaxtda Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­sı­nın döv­lət ha­ki­miy­yə­ti­nə ta­be ol­ma­ğı tə­ləb edir. Mə­ru­zə­də ad­la­rı sa­da­la­nan qə­za­la­rın və­ziy­yə­ti aşa­ğı­da­kı ki­mi sə­ciy­yə­lən­di­ri­lir.

CAVANŞİR QƏZASI

Cavanşir qə­za­sı­nın po­lis ida­rə­si­nin rəs­mi sə­nəd­lə­ri və is­tin­taq­da şa­hid­lə­rin ver­di­yi ifa­də­lə­rə əsa­sən qə­za­da aşa­ğı­da­kı və­ziy­yət müəy­yən edil­miş­dir. Hə­lə Ru­si­ya­nın hər­bi əmə­liy­yat­la­rı da­yan­dır­ma­sı­na qə­dər er­mə­ni əs­gər­lə­ri jəb­hə­dən fə­ra­ri­lik edə­rək, öz kəndlərinə çox­lu tü­fəng, pu­lem­yot və baş­qa dö­yüş sur­sa­tı oğur­la­yıb gə­tir­miş­di­lər. Bu cür ci­na­yət­kar hal­la­ra bir tə­rəf­dən yer­li er­mə­ni zi­ya­lı­la­rı və er­mə­ni kənd ij­ma­la­rı­nın nü­ma­yən­də­lə­ri rə­vaj ve­rir, di­gər tə­rəf­dən rus po­lis ha­ki­miy­yə­ti­nin fəa­liy­yət­siz­li­yi şə­rait ya­ra­dır­dı. Ru­si­ya­da döv­lət çev­ri­li­şi baş ver­di­yi vaxtda de­mək olar ki, dö­yüş sur­sa­tı və si­lah­la təj­hiz olun­muş er­mə­ni­lə­rin mü­səl­man­la­ra qar­şı düş­mən­çi­lik mü­na­si­bət­lə­ri zo­ra­kı­lıq hə­rə­kət­lə­rin­də özü­nü gös­tər­mə­yə baş­la­dı. Mə­ru­zə­də qə­za­nın Azərbaycan­lı kəndlərinin əra­zi xü­su­siy­yət­lə­ri də təh­lil olun­muş­du. Qə­za­nın kəndlərinin bö­yük ək­sə­riy­yə­ti dü­zən­lik­də yer­ləş­miş­dir. La­kin Ko­lan­lı və Av­ra­yan kənd ij­ma­la­rı­nın kəndləri be­lə yer­ləş­miş­dir: Ko­lan­lı kəndləri dağ ətə­yin­də, Av­ra­yan kəndləri yük­sək dağ­lıq sa­hə­də yer­lə­şir. Ko­lan­lı jə­miy­yə­ti­nin Də­mir­lər, İma­rət-Qər­vənd, Çə­rək­dar, Umud­lu, Qa­ra­lar, Şi­xa­vənd, Sır­xa­vənd, Bu­ruj, Əlia­ğa­lı, Xa­çın-Dər­bənd, Çı­raq­lı, Ha­jı-Qər­vənd kəndləri, er­mə­ni­lə­rin ya­şa­dıq­la­rı Ma­ra­ğa, Ta­lış, Yu­xa­rı və aşa­ğı Çay­lı, Ağ­də­rə, Ulu Qa­ra­bəy, Ki­çik Qa­ra­bəy, Çar­dax­lı, Hə­sən­riz, Vənkli, Dov­şan­lı, Dam­ğa­lı və di­gər kəndlər tə­rə­fin­dən tam əha­tə olun­muş­dur. Be­lə­lik­lə, Ko­lan­lı Azərbaycan­lı­la­rı qə­za­nın dü­zən­lik his­sə­si ilə yal­nız er­mə­ni kəndlərini keç­mək­lə əla­qə sax­la­ya bi­lər­di­lər. Ona gö­rə Ko­lan­lı ij­ma­sı­nın kəndləri er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən ta­ma­mi­lə da­ğı­dıl­mış, Av­ra­yan jə­miy­yə­ti­nin kəndləri isə heç bir hal­da zə­rər çək­mə­miş­di­lər. Be­lə­lik­lə, Cavanşir qə­za­sın­da yal­nız Ko­lan­lı jə­miy­yə­ti­nin 12 kən­di ta­ma­mi­lə da­ğı­dıl­mış­dı (48, v. 1-2) .

1917-ci ilin de­kab­rın­dan baş­la­ya­raq er­mə­ni qul­dur dəs­tə­lə­ri yu­xa­rı­da ad­la­rı çə­ki­lən Azərbaycan kəndlərinə so­xul­muş, ora­lar­da si­lah­lı gö­zət­çi­lər qoy­muş­du­lar. On­lar ko­lan­lı­lar­dan Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­sı­na ta­be ol­ma­ğı tə­ləb edir, öz döv­lət­lə­ri üçün ver­gi top­la­maq adı al­tın­da Azərbaycan­lı­lar­dan öz xe­yir­lə­ri­nə çox­lu pul yı­ğır­dı­lar. On­la­rın dəs­tə­lə­ri Azərbaycan kəndlərində eyş-iş­rət məj­lis­lə­ri dü­zəl­dir, mün­tə­zəm ola­raq Azərbaycan­lı­la­rın mal-qa­ra­sı­nı zor­la əl­lə­rin­dən alıb apa­rır­dı­lar.

Cavanşir qə­za­sı Azərbaycan­lı­la­rı­nın mil­li ko­mi­tə­si Ko­lan­lı ij­ma­sı­nın əha­li­si­ni ağır və­ziy­yət­dən çı­xar­maq üçün er­mə­ni­lər­lə əv­vəl­ki xe­yir­xah mü­na­si­bət­lə­ri bər­pa et­mə­yə və bu məq­səd­lə er­mə­ni kəndlərinə qa­rı­şıq dinj nü­ma­yən­də­lər gön­də­rir­di­lər. Bu, onu gös­tə­rir ki, Azərbaycan­lı­lar er­mə­ni­lər­lə mü­na­si­bət­lə­ri dinj yol­la həll et­mək is­tə­yir­di­lər.

Azərbaycan­lı əha­li­nin be­lə dö­zül­məz və­ziy­yə­ti bə­zi yer­lər­də 1918-ci ilin sentyabrına qə­dər, bə­zi yer­lər­də 1918-ci ilin de­kab­rı­na qə­dər, ja­na doy­muş Azərbaycan­lı­la­rın müx­tə­lif va­si­tə­lər­lə er­mə­ni ban­da­la­rı­nın mü­ha­si­rə­sin­dən çı­xıb, dü­zən­lik­də­ki Azərbaycan­lı kəndlərinə köç­mə­lə­ri­nə qə­dər da­vam et­miş­dir. Bu, on­la­ra çox ağır it­ki­lər he­sa­bı­na ba­şa gəl­miş­dir.

Mə­ru­zə­də gös­tə­ri­lir ki, Azərbaycan­lı qaç­qın­lar bü­tün tə­sər­rü­fat alət­lə­rin­dən, ev hey­van­la­rın­dan və tə­sər­rü­fat ti­ki­li­lə­rin­dən məh­rum ol­du­lar. Ən pi­si o idi ki, qa­dın­la­rın və uşaq­la­rın çox his­sə­si aj­lıq­dan, so­yuq­dan və xəs­tə­lik­lər­dən yol­lar­da hə­lak ol­du­lar.

Cavanşir qə­za­sı­nın dü­zən­lik­də ya­şa­yan Azərbaycan­lı əha­li­si də er­mə­ni­lə­rin zo­ra­kı­lıq hə­rə­kət­lə­rin­dən zi­yan çək­miş­di­lər. 1918-ci ilin yaz və ya­yın­da er­mə­ni­lər Tər­tər­çay su höv­zə­si­nin qar­şı­sı­na bənd çək­di­lər. Bu­na gö­rə də dü­zən­lik­də­ki Azərbaycan­lı­lar nəin­ki öz tar­la­la­rı­nı və bağ­la­rı­nı su­var­maq im­ka­nın­dan, hət­ta iç­mə­li su­dan da məh­rum ol­du­lar, su də­yir­man­la­rı da­yan­dı. Həm də qeyd et­mək la­zım­dır ki, Azərbaycan­lı­lar yay ay­la­rın­da yay­la­ğa Cavanşir dağ­la­rı­na qalxırdılar. 1918-ci ilin ya­yın­da er­mə­ni­lər yay­la­ğa ge­dən bü­tün yol­la­rı kəs­miş­di­lər. Hə­min vaxtda isə er­mə­ni­lər Azərbaycan­lı kəndlərini ke­çə­rək qə­za­nın dü­zən­lik his­sə­si­nə ge­dir, hər həf­tə Tər­tər ba­za­rın­da olur, nəin­ki azad su­rət­də ticarət əla­qə­lə­ri­ni apa­rır, hət­ta öz­lə­ri­nin ci­na­yət­kar əməl­lə­ri­ni da­vam et­di­rir­di­lər. Bu isə er­mə­ni­lə­rin hay-küy sa­lıb Azərbaycan­lı­la­rın on­la­rı "iq­ti­sa­di mü­ha­si­rə­yə" al­ma­sı fi­kir­lə­ri­nin uy­dur­ma ol­du­ğu­nu gös­tə­rir.

İn­di isə qı­sa ola­raq er­mə­ni ban­da­la­rı­nın Cavanşir qə­za­sı­nın hü­dud­la­rın­da Azərbaycan­lı­la­ra qar­şı tö­rət­di­yi ci­na­yət­lə­rin bir ne­çə­si­ni qeyd edək.

1. Ma­ra­ğa kən­di­nin er­mə­ni­lə­ri Mə­həm­məd İs­gən­dər oğ­lu və Müs­lüm Rə­him oğ­lu ad­lı iki Azərbaycan­lı­nı öl­dür­müş və me­yit­lə­ri­ni "Da­şarx" ad­lı ka­na­la at­mış­lar.

2. Dov­şan­lı kən­di­nin er­mə­ni­lə­ri Fın­dıq­lı ad­lı yer­də Fər­had Cə­fər­qu­lu oğ­lu­nu və onun iki yol­da­şı­nı öl­dü­rə­rək on­la­rın dörd ökü­zü­nü apar­mış­lar.

3. Ağ­də­rə­nin si­lah­lı er­mə­ni dəs­tə­si Qa­pan­lı adlı Azərbaycan kən­din­dən 600 qo­yun və 50 iri buy­nuz­lu hey­va­nı zor­la apar­mış­lar.

4. Dov­şan­lı kən­di­nin er­mə­ni­lə­ri Qar­na­kar kən­din­dən Ojaq­ver­di Mol­la Qəm­bər oğ­lu­nu, Ey­vaz Mol­la Nov­ruz oğ­lu­nu və Ojaq­ver­di­nin ar­va­dı So­na Şah­məm­məd qı­zı­nı vəh­şi­jə­si­nə öl­dür­müş­lər.

5. "Çox­lu də­yir­man" de­yi­lən yer­də er­mə­ni əs­gər­lə­ri­nin dəs­tə­si Qo­tur­lu ja­maa­tı­nın kar­va­nı­na hü­cum et­miş, on­la­rın at­la­rı­nı, öküz­lə­ri­ni, 1,2 mil­yon rubl məb­lə­ğin­də ev əş­ya­la­rı­nı və mal­la­rı­nı ələ ke­çir­miş­lər (48, v.3).

Qeyd olu­nan bu qı­sa ci­na­yət­lər­dən mə­lum olur ki, er­mə­ni­lər çox ça­lı­şır­lar ki, Azərbaycan­lı kəndlərinin tə­sər­rü­fa­tı­nı da­ğıt­sın­lar.

Bu­na gö­rə də on­lar ilk növ­bə­də hey­van­la­rı və at­la­rı oğur­la­yır­dı­lar. Çox say­lı ci­na­yət­lər edən er­mə­ni­lər heç bir cin­sə, ya­şa, az­yaş­lı uşaq­la­ra, qo­ja­la­ra aman ver­mir­di­lər. Mə­sə­lən, Ha­jı Qər­vənd kən­di­nin sa­ki­ni Zey­nəb Şi­rin qı­zı­nın me­yi­di döş­lə­ri kə­sil­miş for­ma­da ta­pıl­mış­dı. Sir­xa­vənd kən­di­nin sa­ki­ni Sol­ta­nə­li İman oğ­lu­nun me­yi­di Qa­zan­çı kən­din­də yan­dı­rıl­mış və­ziy­yət­də aş­kar olun­muş­du (48, v. 4). Gü­ney­pə­yə kən­di­nin sa­kin­lə­ri Şə­rif İs­ma­yıl oğ­lu­nun və Rə­jəb Nov­ru­zə­li oğ­lu­nun me­yid­lə­ri baş­la­rı kə­sil­miş şə­kil­də ta­pıl­mış­dır.

Mə­ru­zə­də de­yi­lir ki, er­mə­ni ban­da­la­rı­nın baş­çı­la­rı içə­ri­sin­də aşa­ğı­da­kı şəxslərin ad­la­rı müəy­yən edil­miş­dir: Konstantin Ni­xi­tiq Ab­ra­mov, Avam-Yüz­ba­şov Boq­rat (bə­yin ma­li­ka­nə­si­nin iş­lər mü­di­ri), Ma­ra­ğa kənd jə­miy­yə­ti­nin baş­çı­sı Ner­ses Ma­nu­kov, Gül­ya­taq kən­di­nin sa­ki­ni Hə­sən Ca­la­lov, Dam­ğa­lı kən­din­dən Tyu­ni Atam­bə­yov, Ağ­də­rə kən­din­dən Ka­ra­pet Anas­ta­sov, Aşa­ğı Çay­lı kən­din­dən Akop­jan Mov­se­sov və b. ad­la­rı çə­ki­lən er­mə­ni­lər həm Azərbaycan­lı­la­rın qı­rıl­ma­sı­na baş­çı­lıq et­miş, həm də soy­ğun­çu­lu­ğun iş­ti­rak­çı­la­rı ol­muş­lar.

CƏBRAYİL QƏZASI

Mə­ru­zə­də gös­tə­ri­lir ki, Cəbrayıl qə­za­sı 12 Azərbaycan­lı və üç er­mə­ni kənd ic­ma­sın­dan iba­rət­dir. Azərbaycan kəndlərinin çox­lu­ğu­na və on­la­rın əl­ve­riş­li joğ­ra­fi möv­qe­də yer­ləş­di­yi­nə gö­rə er­mə­ni­lər bu­ra­ya so­xul­ma­ğa jə­sa­rət et­mir­di­lər. Qor­xur­du­lar ki, on­la­ra la­yiq­li ja­vab ve­ri­lər. Sor­ğu-sual edil­miş şa­hid­lə­rin söz­lə­rin­dən mə­lum olur ki, 1918-ci ilin de­kab­rı­na qə­dər Cəbrayıl qə­za­sı­nın Azərbaycan­lı­la­rı be­lə he­sab edir­miş­lər ki, er­mə­ni­lər heç vaxt on­la­rın üzə­ri­nə hü­cum et­mə­yə­jək­dir. Hal­bu­ki Qa­ra­ba­ğın di­gər Azərbaycan­lı kəndlərində er­mə­ni­lə­rin qır­ğın tö­rət­di­yi haqda xə­bər­lər Cəbrayıl qı­za­sı­na da gə­lib çat­mış­dı.

1918-ci il de­kab­rın ilk gün­lə­rin­də er­mə­ni­lər qə­za­nın Azərbaycan­lı­la­rı­na qar­şı açıq si­lah­lı mü­ba­ri­zə­yə baş­la­dı­lar. On­lar əv­vəl­jə ay­rı-ay­rı Azərbaycan­lı­la­rı öl­dü­rür, mal-qa­ra­sı­nı qo­vub apa­rır, son­ra isə təş­kil edil­miş qul­dur­lar­la Azərbaycan kəndlərinə bas­qın­lar edir­di­lər. Bu da Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nin Yu­xa­rı Qa­ra­bağ mə­sə­lə­si­ni sülh yo­lu ilə həll et­mək fik­rin­dən uzaq ol­du­ğu­nu bir da­ha təs­diq edir.

Cəbrayıl qə­za rəi­si­nin 1919-cu il fev­ra­lın 17-də Qa­ra­ba­ğın ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru­na gön­dər­di­yi 84 say­lı raportda de­yi­lir ki, "qə­za­nın Azərbaycan­lı əha­li­si er­mə­ni­lə­rin fəal hə­rə­kət­lə­ri­nə ja­vab ola­raq, mü­da­fiə möv­qe­yi tu­tub, yal­nız öz­lə­ri­ni və öz əm­lak­la­rı­nı er­mə­ni­lər­dən qo­ru­yur, er­mə­ni­lə­rə qar­şı heç bir qey­ri-qa­nu­ni hə­rə­kə­tə yol ver­mir­lər. Bu da onu gös­tə­rir ki, heç bir er­mə­ni kən­di zə­rər çək­mə­miş­dir" (48, v. 4).

İn­di isə er­mə­ni­lə­rin tö­rət­di­yi ci­na­yət­lər­dən bə­zi­lə­ri­ni sa­da­la­yaq:

1918-ci il de­kab­rın 2-də er­mə­ni­lə­rin si­lah­lı dəs­tə­si Aşıq Mə­lik­li kən­di­ni yan­dır­mış, əha­li­nin əm­lak­la­rı­nı ələ ke­çir­miş və mal-qa­ra­sı­nı apar­mış­lar. Hə­min ban­da Xə­ləf­li və Şıx­lar kəndlərini yan­dır­mış, əha­li­nin əm­la­kı­nı ta­lan et­miş, hey­van­la­rı­nı apar­mış­lar. De­kab­rın 18-də Si­rik kən­di yan­dı­rıl­mış və da­ğı­dıl­mış­dır. 1919-cu ilin qı­şın­da Do­lan­lar kən­di­nin er­mə­ni­lə­ri Şıx­lar kən­di­ni yan­dır­mış və əha­li­nin əm­la­kı­nı qa­rət et­miş­dir. Mülkdərə kən­di­nin er­mə­ni­lə­ri Mə­lik­li kən­di­ni da­ğıt­mış, ev­lə­ri­ni yan­dır­mış, əm­la­kı­nı və hey­va­nı­nı apar­mış­lar.

Kəndlərin yan­dı­rıl­ma­sı, Azərbaycan­lı­la­rın öl­dü­rül­mə­si və ya­ra­lan­ma­sı ilə mü­şa­yiət olu­nur­du. Be­lə ki, Axıl­lı kən­din­də iki ki­şi, üç qa­dın və bir uşaq öl­dü­rül­müş, Ta­tar kən­din­də bir nə­fər ya­ra­lan­mış, Məz­rə kən­din­də beş nə­fər öl­dü­rül­müş, Si­rik kən­din­də 11 ki­şi, 10 qa­dın, 14 uşaq öl­dü­rül­müş, iki ki­şi ya­ra­lan­mış­dır.

Azərbaycan kəndlərinə hü­cum edən er­mə­ni­lə­rin baş­çı­la­rı aşa­ğı­da­kı­lar­dır: Dü­dük­cü - Ba­la­san kən­di­nin sa­kin­lə­ri Ay­ra­pe­tov, Loğ­ma­nov, Ka­ra­pet Oqan­sa­nov, İvan Bəy­lər­ya­rov, Usub Xa­jı­yev, Ova­kim Bar­xu­da­rov, Sar­kis Mir­zoev; Kəm­ra­quç kən­di­nin sa­kin­lə­ri pra­por­şik As­lan Sar­ki­sov, Ni­ko­lay Bax­tiev; Qo­qa kən­di­nin sa­kin­lə­ri Ca­lal Ca­va­dov, Qa­ra­xan Ca­va­dov, Ağa­sər­kis Mar­ti­ro­sov; Zam­zur kən­di­nin sa­kini Aleksandr Mel­ku­mov; Gi­lan kən­di­nin sa­kini Mar­kar Ka­za­rov (48, v. 5).

Mə­ru­zə­də qeyd edi­lir ki, Cəbrayıl qə­za­sı­nın Azərbaycan kəndlərinə bir ne­çə on mil­yon rubl məb­lə­ğin­də zi­yan dəy­miş­dir.(48, v. 5)

ZƏNGƏZUR QƏZASI

Bu qə­za­da Azərbaycan­lı­lar üzə­rin­də er­mə­ni­lə­rin fa­si­lə­siz zo­ra­kı­lıq­la­rı da­vam edir­di. Yük­sək dağ­lıq əra­zi­də yer­lə­şən bu qə­zanın Şu­şa və Cəbrayıl qə­za­la­rı ilə əla­qə­lə­ri ta­ma­mi­lə kə­sil­miş­di. Azərbaycan kəndləri er­mə­ni kəndlərinin əha­tə­sin­də yer­ləş­di­yi­nə gö­rə er­mə­ni­lər bun­dan is­ti­fa­də edə­rək tez bir vaxtda üs­tün möv­qe tut­du­lar. Zən­gə­zur qə­za­sı­nın və­ziy­yə­ti Azərbaycanın di­gər vi­la­yət­lə­ri­nə nis­bə­tən da­ha ağır idi. Ona gö­rə ki, bu­ra­ya er­mə­ni kəndlərinin si­lah­lı ban­da­la­rın­dan baş­qa, ge­ne­ral Andranikin yax­şı təş­kil olun­muş qo­şun­la­rı da hü­cum edir­di­lər. Andranik Azərbaycan­lı əha­li­si­nə ul­ti­ma­tum ver­miş­di ki, ya Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­sı­nın tər­ki­bi­nə da­xil ol­sun­lar, ya qə­za­nı tərk et­sin­lər. Azərbaycan­lı­lar heç bir mü­da­fiə və yar­dı­ma ma­lik ol­ma­sa­lar da, er­mə­ni­lə­rin tə­ləb­lə­ri­ni qə­bul et­mə­di­lər. Er­mə­ni­lər son də­rə­jə aman­sız­lıq gös­tər­miş­lər. On­lar Azərbaycan­lı­la­rı aman­sız­lıq­la öl­dü­rür, kəndlərini yan­dı­rır, əm­lak­la­rı­nı zor­la əl­lə­rin­dən alır və tor­paq sa­hə­lə­ri­ni öz ara­la­rın­da bö­lüş­dü­rür­dü­lər. Yal­nız Ox­çu də­rə­si­nin Azərbaycan­lı kəndləri öz yurdlarını qəh­rə­man­ja­sı­na mü­da­fiə et­mək­də da­vam edirdi­lər. Si­si­yan ma­ha­lı­nın bi­rin­ci po­lis mən­tə­qə­si­nin bü­tün Azərbaycan kəndləri, 2-ci mən­tə­qə­si­nin bö­yük his­sə­si, 3-cü, 4-cü, 5-ci mən­tə­qə­lə­ri­nin xey­li his­sə­si er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən məhv edil­miş­dir. Bir ne­çə kənd er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən ta­ma­mi­lə tor­pa­ğın üs­tün­dən si­lin­miş­dir və 50 mi­nə qə­dər Azərbaycan­lı qaç­qın qə­za­nın 4-cü mən­tə­qə­sin­də və Cəbrayıl qə­za­sın­da məs­kun­laş­mış­dır.

Rəs­mi sə­nəd­lə­rə və şa­hid­lə­rin mə­lu­mat­la­rı­na gö­rə qə­za­da aşa­ğı­da­kı 115 kənd da­ğı­dıl­mış və məhv edil­miş­dir (48, v. 6): Aqu­dı, Da­ra­baş, Du­lus, Qut­lar, Şə­ki, Urut, Va­qu­du, İs­mis, Bə­hil­li, Qıl­çıx, Da­ra­kənd, Qa­ra kil­sə, Mə­lik­li, Dor­tin, Dov­ruz, Qa­ra­dağ, Ox­tar, Ço­ban­lı, Qa­da­yu­lu, Çul­lu, Şa­ba­din, Al­ma­lı, Ça­nax­çı, Ci­bil­li, Ağ­kənd, Tu­rab­xan­lı, Qu­lud, Bek­daş, İn­jə­var, Sız­nak, Qa­ra çə­mən, Qa­tar, Se­yid­lər, Xa­laç, Daş­nov, Bay­raq, No­ra­şe­nik, Ci­cim­li, Qa­ya­qu­lu, Ho­ma­rat, Dər­zi­li, Qa­zan­çı, Şayuplu, Ta­ğa­mir, Tey, At­kis, Şa­ri­kan, Do­luq­lu, Av­qan­lı, Tan­za­ver, Maç, Xo­ja­qan-1, Əmuz­lu, Bu­ka­qar, Mülk, Bə­növ­şap­yuş, Var­ta­no­zor-1, Var­ta­no­zor-2, Leq­vaz, Əli­də­rə, Mar­zı­ket, Tu­qut, Pu­şun­lu, Rə­zi­də­rə, Məm­məd-İs­ma­yıl, Hu­man­da­dan­lu, Ta­tar kənd, Ke­lu-Qış­laq, Zə­mi­lər, Əs­kər­lər, Qa­ra­göl, Çu­xur Yurd, Nə­jəf­lər, Qa­ra­ke­lü, Şa­yuf­lu, Qa­ya­göl-1, Qa­ya­göl-2, Bu­run­lu, Bur­ja­lu­lar, Gü­ney-Qış­laq, Can­bar, Xır­da­qış­laq, Tuaf­şa­lı, Şə­ri­kan, Qa­zan­çı, Qa­ra­lar, Qə­mə­ran, Xo­ta­kan, Ox­tar­lu, Xu­da­yar­lı, Şə­kər­li, Qliçi­li, Tar­na­lu, Nü­və­di, Ba­har­lı, Sa­na­lı, Sə­fi-Yurd, Kyur­qi­lu, Ça­ta­ris, Pir­və­yis­li, Mə­şə­di İs­ma­yıl­lar, Bur­ja­lı Dər­zi­li, Su­buk­lu, Məz­mə­zək, Ta­zı­qur­da­lı, Fə­rə­jan, Sua­ra­sı, Bay­ra­mu­şa­ğı, Köh­nə kənd, Qış­laq, Za­bıx, Bay­lan­dur, Ba­ğır­bəy­li, Ki­ra­vis, Ab­dal­lar.

Ad­la­rı sa­da­la­nan bü­tün bu kəndlər yan­dı­rıl­mış, əha­li­nin mal-qa­ra­sı və əm­la­kı zor­la apa­rıl­mış, əra­zi­si er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən tu­tul­muş və in­di­ki vaxtda da Azərbaycan­lı­lar bu­ra­ya qa­yı­da bil­mir­lər. Bü­tün ad­la­rı gös­tə­ri­lən kəndlər üz­rə 3257 ki­şi, 2276 qa­dın, 2196 uşaq öl­dü­rül­müş, 1060 ki­şi, 794 qa­dın, 485 uşaq ya­ra­lan­mış­dır (48,v. 7). Bü­töv­lük­də qə­za üz­rə 10068 nə­fər öl­dü­rül­müş və ya­ra­lan­mışdır. Şa­hid­lə­rin ifa­də­lə­ri­nə gö­rə er­mə­ni­lə­rin Azərbaycan­lı­la­ra qar­şı tö­rət­di­yi aman­sız­lıq­lar  əsl ter­ror idi, ən dəh­şət­lisi isə Ba­qu­di kən­din­də baş ver­miş­dir.

 "Ba­qu­di kən­din­də er­mə­ni əs­kər­lə­ri­nə ve­ril­miş 15 gö­zəl qız fi­zi­ki əziy­yə­tə döz­mə­yə­rək öl­müş­lər.Hə­min kənddə 400 Azərbaycan­lı məs­çid­lə bir­lik­də yan­dı­rıl­mış­dır. Hə­min kənddə Qə­də­mə Ta­hir qı­zı xən­jər­lə doğ­ran­mış, döş­lə­ri­ni kə­sib, son­ra isə doğ­ran­mış döş­lə­ri­ni sü­də­mər kör­pə­si­nin ağ­zı­na sox­muş­lar.

Ye­nə Ba­qu­di kən­din­də Ni­sə Aman qı­zı, Ajob Nux­ba­lı qı­zı, So­na Cə­fər qı­zı və Şah­nu­lu Ca­lal qı­zı­nı er­mə­ni­lər zor­la­yıb öl­dür­müş­lər. Hə­min kənddə Gül­bəs­tə Qa­sım qı­zı öl­dü­rül­müş, döş­lə­ri­ni isə kəs­miş­lər. Şə­ki kən­din­də çox­lu döş­lə­ri kə­sil­miş qa­dın jə­səd­lə­ri və his­sə­lə­rə bö­lün­müş kör­pə jə­səd­lə­ri ta­pıl­mış­dır.

Ba­qu­di kən­din­də er­mə­ni­lər mü­səl­man­lar­dan tə­ləb et­miş­di­lər ki, xris­tian­lı­ğı qə­bul et­sin­lər,qə­bul et­mə­dik­də qa­dın­la­rın döş­lə­ri­ni kə­sib öz kör­pə­lə­ri­nin ağ­zı­na sox­muş­lar. Ye­nə hə­min kənddə bü­tün gö­zəl qız­lar zor­lan­mış, son­ra isə öl­dü­rül­müş­dür" (48, v. 8).

Azərbaycan kəndlərinin ço­xu Andranikin qo­şun­la­rı­nın hü­cu­mu nə­ti­jə­sin­də da­ğı­dıl­mış­dı. O, Azərbaycan­lı­lar­dan Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­sı­na ta­be ol­ma­ğı tə­ləb et­miş­dir. Bü­tün bu ha­di­sə­lər 1918-ci ilin ya­yın­da və pa­yı­zın­da baş ver­miş əsl ter­ror idi.

Mə­ru­zə­də Azərbaycan kəndlərinə hü­cum et­miş ter­ror­çu er­mə­ni dəs­tə­lə­ri­nin baş­çı­la­rı­nın ad­la­rı gös­tə­ril­miş­dir. Go­rus kən­din­dən pra­por­şik Ni­ko­lay Osi­pov, Si­mon Mi­ri­mov, As­ta­zor kən­din­dən pra­por­şik Ağa­bəy Mu­du­si Pad­va­ka­nov, hə­min kənddən Ni­ko­lay Bar­sa­mov, Ax­lat­ya­rı kən­din­dən Ya­qub Arus­ta­mov, Qa­la­çı kən­din­dən İvan Mor­to­ro­sov, Ma­nu­çar Po­qo­sov, Xo­ta­nəng kən­din­dən za­bit Ova­nes Ter-Pet­ro­sov, Ata­xan kən­di­nin ke­şi­şi, Ter-Qri­qor Ter- Mi­na­sov, mü­hən­dis Sum­bat Mə­lik Ste­pa­nov, Aqa­rak kən­din­dən İvan Qa­za­rov, Ay­ra­pet Ste­pa­nov, Yef­rem Ağa­xa­nov, Dığ kən­din­dən Qri­qor və Bax­şı Sey­ra­nov­lar, Qo­var kən­din­dən Aqa­ro Po­qo­sov.

Zən­gə­zur qə­za­sın­dan 100-dən çox Azərbaycan kən­di da­ğı­dıl­mış, ta­lan olun­muş, on min­lər­lə iri­buy­nuz­lu mal-qa­ra, bir ne­çə yüz min qo­yun apa­rıl­mış, əkin sa­hə­lə­ri və bağ­lar məhv edil­miş, 50 mi­nə qə­dər adam di­dər­gin dü­şə­rək, Azərbaycanın müx­tə­lif kəndlərində məs­kun­laş­mış­lar. Dəy­miş zi­yan­lar təx­mi­nən bir mil­yard ma­nat təş­kil et­miş­dir.

Bü­tün bu fa­ciə­li faktları, hər bir Azərbaycan­lı kən­din­də er­mə­ni­lə­rin tö­rət­dik­lə­ri ci­na­yət­lə­ri təh­lil edər­kən be­lə bir nə­ti­jə­yə gəl­mək olar ki, is­tər 1905-1906-jı il­lər­də er­mə­ni-mü­səl­man da­va­sın­da ol­du­ğu ki­mi və is­tər­sə də 1918-1920-ci il­lər­də Zən­gə­zur qə­za­sı və onun əha­li­si er­mə­ni ter­ro­ru­na da­ha çox mə­ruz qal­mış­dı. Bu və­ziy­yət onun­la izah olu­nur ki, Zən­gə­zur joğ­ra­fi möv­qe­yi­nə gö­rə Er­mə­nis­ta­na da­ha ya­xın ol­muş­dur və tə­sa­dü­fi de­yil­di ki, er­mə­ni tə­ja­vü­zün­dən ja­nı­nı qur­tar­ma­ğa ça­lı­şan 60 mi­nə qə­dər adam bu qə­za­dan qaç­qın düş­müş­dür.

ŞUŞA QƏZASI

 Şu­şa qə­za­sı­nın kəndləri də Zən­gə­zur qə­za­sın­da­kı ki­mi er­mə­ni kəndləri tə­rə­fin­dən əha­tə­yə alın­mış­dır. Er­mə­ni­lər hə­mi­şə ol­du­ğu ki­mi bu şə­rait­dən is­ti­fa­də edə­rək Azərbaycan kəndləri üzə­rin­də hər cür zo­ra­kı­lıq tö­rət­miş­di­lər. Şa­hid­lə­rin ver­di­yi ifa­də­lə­rə gö­rə er­mə­ni­lər hə­lə 1903-cü il­dən mü­səl­man­la­ra qar­şı tə­ja­vü­zə baş­la­mış­lar. Bu, xü­su­si­lə 1905-ci il­də er­mə­ni-Azərbaycan mü­na­qi­şə­sin­də özü­nü da­ha ay­dın gös­tər­miş­dir. 1917-ci il­dən son­ra er­mə­ni­lər da­ha güj­lü si­lah­lan­ma­ğa baş­la­dı­lar. Öz mil­li ide­ya­la­rı­nı hə­ya­ta ke­çir­mək və Azərbaycan­lı­la­rın mad­di ri­fa­hı­nı ta­ma­mi­lə da­ğıt­maq üçün Daş­nak­sü­tyun par­ti­ya­sı Azərbaycan­lı­lar ara­sın­da toq­quş­ma­lar törədirdi­lər. Kəndlilər tə­rə­fin­dən Fər­rux bəy Və­zi­ro­vun bir ne­çə ma­li­ka­nə­si da­ğı­dıl­mış­dı. Er­mə­ni­lər Le­von Ser­ge­ye­viç Var­ta­pe­to­vu qə­za ko­mis­sa­rı se­çə­rək ta­ma­mi­lə er­mə­ni­lər­dən iba­rət olan mi­lis dəs­tə­si təş­kil et­miş, Şu­şa ilə Qar­ya­gin və Şu­şa ilə Əs­gə­ran ara­sın­da gö­zət­çi mən­tə­qə­lə­ri ya­rat­mış, Azərbaycan­lı­la­rı tərk-si­lah et­miş­di. Təd­ri­jən er­mə­ni­lər Azərbaycan­lı­la­rın adı gös­tə­ri­lən is­ti­qa­mət­də yol­la­rı­nı bağ­la­dı­lar.

Andranikin qo­şun­la­rı Zən­gə­zur qə­za­sı­na so­xu­lan­dan son­ra Şu­şa qə­za­sın­da er­mə­ni­lə­rin düş­mən­çi­lik möv­qe­yi da­ha da möh­kəm­lən­di. Andranik Go­ru­sa gə­lən ki­mi Qa­ra­ba­ğın bü­tün er­mə­ni­lə­ri­ni sə­fər­bər­li­yə al­dı­ğı­nı elan et­di. Bu vaxtdan eti­ba­rən Andranikin si­lah­lı əs­gər­lə­ri Zən­gə­zur qə­za­sı­nın Azərbaycan­lı kəndlərini məhv et­mə­yə baş­la­dı­lar. Andranik üç də­fə Za­bux də­rə­si va­si­tə­si­lə Şu­şa­ya get­mə­yə jəhd gös­tər­di. La­kin onun bü­tün jəhdləri Azərbaycan­lı­lar tə­rə­fin­dən dəf edil­di. An­dra­nik bö­yük it­ki ve­rə­rək Go­ru­sa qa­yı­dır. Şu­şa qə­za­sı­nın ümu­mi və­ziy­yə­ti­ni təs­vir edə­rək onu əla­və et­mək la­zım­dır ki, Şu­şa şə­hə­ri­nin özü və ət­ra­fın­da yer­lə­şən Azərbaycan kəndləri 175 er­mə­ni kən­di tə­rə­fin­dən əha­tə­yə alın­mış­dır. Bax bu­na gö­rə də iç­mə­li su­dan, ər­zaq məh­sul­la­rı­nın gə­ti­ril­mə­sin­dən məh­rum olan Azərbaycan­lı­la­rın və­ziy­yə­ti doğ­ru­dan da fa­ciə­li ol­muş, bu və­ziy­yət sək­kiz ay, türklər gə­lə­nə qə­dər da­vam et­miş­dir.

Şa­hid­lər gös­tə­rir­lər ki, Şu­şa şə­hə­ri­nin və kəndlərinin er­mə­ni­lə­ri Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın ha­ki­miy­yə­ti­ni ta­nı­maq is­tə­mir,  Qa­ra­ba­ğı Azərbaycan­dan ayı­rıb Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­sı­na bir­ləş­dir­mək is­tə­yir­lər. Hə­min vaxtda da Qa­ra­ba­ğın er­mə­ni əha­li­si Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­na heç bir ver­gi ver­mir, heç bir mü­kəl­lə­fiy­yət ye­ri­nə ye­tir­mir, Şu­şa qə­za­sı­nın 1-ci və 2-ci po­lis mən­tə­qə­sin­də Sok­rat Mə­lik Şah­na­za­ro­vun və Aran­zə­min­li Kov­xa Ka­ra­pe­tin er­mə­ni dəs­tə­lə­ri ci­na­yət­lə­ri­ni da­vam et­di­rir. Ağ­dam, Qar­ya­gin şo­se yol­la­rı bağ­lan­mış­dır. Be­lə ki, Qa­ra­kənd er­mə­ni­lə­ri Azərbaycan­lı­la­rı ye­nə gül­lə­lə­mək­də və soy­maq­da da­vam edir. Qə­za­nın 2-ci po­lis mən­tə­qə­si tam, 1-ci po­lis mən­tə­qə­si qis­mən, 3-cü və 4-cü po­lis mən­tə­qə­lə­ri bir sı­ra hal­lar­da da­ğı­dıl­mış­dı (48, v. 9-10).

Şa­hid­lə­rin ifa­də­lə­ri­nə gö­rə 2-ci po­lis mən­tə­qə­sin­də aşa­ğı­da­kı ci­na­yət­lər baş ver­miş­dir: "1918-ci il de­kab­rın or­ta­la­rın­da er­mə­ni­lər Qo­qa kən­din­də 55 Azərbaycan­lı evi­ni da­ğıt­mış, mül­kə­dar Cavanşirin ma­li­ka­nə­si­ni yan­dır­mış, ai­lə baş­çı­sı Əsəd ağa Cavanşiri, onun oğ­lu Sul­tan ağa­nı, qı­zı İya­nə bə­yi­mi, qar­da­şı qı­zı Fat­ma bə­yi­mi, qul­luq­çu­su İn­ci Abış qızını və Və­li Kər­bə­la­yı Ələs­gər oğ­lu­nu öl­dür­müş, də­ri­lə­ri­ni so­yub xən­jər­lə doğ­ra­mış­lar. On­la­rın bü­tün əm­la­kı, hey­van­la­rı və kənd tə­sər­rü­fa­tı alə­ti apa­rıl­mış, ev və ti­ki­li­lə­ri yan­dı­rıl­mış­dır. Tuğ kən­di­nin Azərbaycan­lı­lar ya­şa­yan ev­lə­ri da­ğı­dıl­mış və Azərbaycan­lı­la­rı həbs edib on­lar­dan tə­ləb edir­lər ki, Er­mə­nis­ta­nın ha­ki­miy­yə­ti­nə ta­be ol­sun­lar. Tuğ kən­di­nin mül­kə­da­rı Ağa­bəy Mə­lik As­la­no­vu er­mə­ni­lər öl­dü­rüb və əm­la­kı­nı qa­rət et­miş­lər. 1918-ci ilin pa­yı­zın­da er­mə­ni­lər 33 ev­dən iba­rət olan Sa­la­kə­tin kən­di­ni ta­ma­mi­lə yan­dır­mış­lar. On­la­rın əm­la­kı­nı, mal-qa­ra­sı­nı qa­rət et­miş­lər".

1918-ci ilin ya­yın­da er­mə­ni­lər Za­rıs­lı kən­di­nin 300 iri­buy­nuz­lu mal-qa­ra­sı­nı apar­mış­lar. Ye­nə hə­min vax­tı er­mə­ni­lər Şu­şa­dan Cəbrayıl qə­za­sı­na un al­ma­ğa ge­dən 12 Azərbaycan­lı­nı "Mol­la Nəs­rəd­din yo­lu"nda öl­dür­müş­lər.

1-ci və 3-cü po­lis mən­tə­qə­lə­rin­də er­mə­ni­lər aşa­ğı­da­kı ci­na­yə­ti tö­rət­miş­lər: 1918-ci ilin av­qus­tun­da Ət­ye­məz­li, Keş­məz­li, Qu­zan­lı kəndlərindən olan Azərbaycan­lı­la­rın hey­van və ev əş­ya­la­rı­nı qa­rət et­miş, 240 ev­lik Gü­lab­lı kən­di­ni da­ğıt­mış­lar. Mər­zi­li kən­di­nin sa­kin­lə­ri­ni məj­bur et­miş­di­lər ki, öz ev­lə­ri­ni tərk et­sin­lər.

1918-ci ilin mar­tın­da er­mə­ni dəs­tə­lə­ri Sok­rat bəy Mə­lik Şah­nə­zə­ro­vun rəh­bər­li­yi al­tın­da Ab­dal kən­di­ni da­ğıt­mış, kən­din bü­tün ev əm­la­kı­nı və mal-qa­ra­sı­nı qa­rət et­miş­lər.

1982-ci il­də 1918-1920-ci il­lər­də er­mə­ni vəh­şi­lik­lə­ri­ni öz gö­zü ilə gör­müş 95 yaş­lı Xankəndi sakini Mə­cid Hə­sə­nov ata-ana­sı­nın və kənd ja­maa­tı­nın ba­şı­na gə­ti­ri­lən mü­si­bət­lə­ri mə­nə be­lə söy­lə­di: "Er­mə­ni­lər 1918-ci ilin mar­tın­da Xankənddən 10 km ara­lı­da yer­lə­şən Ko­sa­la­r kəndinə hü­cum et­di­lər. Ko­sa­lar 6 kənddən iba­rət­dir. Düş­mə­nin ilk hə­də­fi Can­hə­sən kən­di ol­du. On­lar kənddəki qo­ja­lar­dan sa­kin­lə­rin ha­ra­da ol­du­ğu­nu so­ru­şur. Mə­şə­di Əb­dül ki­şi ar­va­dı Növ­rəs­tə er­mə­ni­lər­lə duz-çö­rək kəs­dik­lə­ri­ni xa­tır­la­dıb, sa­kin­lə­rin ye­ri­ni bil­mə­dik­lə­ri­ni söy­lə­yir. Az­ğın­laş­mış düş­mən əv­vəl Növ­rəs­tə­nin sağ və sol qo­lu­nu, son­ra isə Mə­şə­di Əb­dül­lə bir­gə baş­la­rı­nı kə­sir. Son­ra da di­gər kəndlərə hü­cum edib qan­lı ci­na­yət­lər tö­rə­dir. Vəh­şi­ləş­miş düş­mən kən­di be­lə yan­dır­maq­dan çə­kin­mə­miş­dir.

1918-ci ilin av­qus­tun­da er­mə­ni­lər Qa­ra­dağ­lı, Xo­ja­vənd kəndlərini da­ğıt­mış və yan­dır­mış, hə­min kəndlərin adam­la­rı­nın ev əm­la­kı­nı və mal-qa­ra­sı­nı qa­rət et­miş­lər.

Er­mə­ni­lər Xo­ja­lı kən­di­nin Azərbaycan­lı­la­rı­nı öz yer­lə­ri­ni tərk et­mə­yə məj­bur et­miş­lər.

Gös­tə­ri­lən faktlar er­mə­ni­lə­rin tö­rət­dik­lə­ri zo­ra­kı­lıq­la­rı, soy­ğun­çu­lu­ğu, hə­lə tam şə­kil­də əks et­dir­mir. Mə­lum ol­muş­dur ki, er­mə­ni­lə­rin hü­cum­la­rı nə­ti­jə­sin­də 100-dən çox Azərbaycan­lı öl­dü­rül­müş və ya­ra­lan­mış­dır. La­kin bu rə­qəm də əsl real­lı­ğı əks et­dir­mir. Çün­ki Şu­şa qə­za­sın­da öz­ba­şı­na­lıq hökm sür­dü­yün­dən, er­mə­ni zo­ra­kı­lı­ğı­nın qur­ba­nı ol­muş Azərbaycan­lı­la­rın sa­yı­nı də­qiq müəy­yən­ləş­di­rə bil­mə­dik və bu ay­rı­ja is­tin­taq pro­ses­lə­rin­də ay­dın­laş­dı­rı­la­jaq­dır.

Şu­şa qə­za­sın­da Azərbaycan kəndlərinə hü­cum et­miş er­mə­ni­lə­rin və er­mə­ni dəs­tə baş­çı­la­rı­nın ad­la­rı şa­hid­lə­rin ver­dik­lə­ri mə­lu­mat­la­ra əsa­sən müəy­yən edil­miş­dir: Ça­nax­çı kən­di­nin sa­ki­ni Sok­rat bəy Mə­lik Şah­nə­zə­rov, Qay­ba­lı kən­di­nin sa­ki­ni Akop Ver­di­yev, Ar­me­nak Xa­ça­tu­rov, Go­rus şə­hə­ri­nin sa­ki­ni Ni­ko­lay Osi­pov, Dam­ğa­lı kən­di­nin sa­kin­lə­ri Am­par­sum Kyuk­yuev, Ner­ses Mar­ka­sov, Asa­tur Pet­ro­sov, Cam­bat kən­di­nin sa­kin­lə­ri Ar­ta­şes bəy Ter-Mi­xay­lov, İs­ba­han­çı kən­di­nin sa­kin­lə­ri Ar­şak Ke­şi­şev, Şu­şa şə­hə­ri­nin sa­kin­lə­ri Tiq­san bəy İş­xa­nov, Xos­rov bəy, Çi­ra­quz kən­di­nin sa­kin­lə­ri Alek­san Ca­va­dov, As­tan Ay­ra­pe­tov, Qo­ğa kən­din­dən Mar­kar Qri­qo­rov, Ağa bəy Oha­ja­nov, Da­vid Oha­ja­nov, Edil­li kən­din­dən Bax­şı Na­xa­pe­tov, Mov­ses Ba­ğı­rov, Tuğ kən­din­dən Kos­ta Ako­pov, Sa­ka Ata­yev, Pa­vel As­ri­yev, Si­qor­lu kən­din­dən Bəy­lər Usu­bov, Mo­qez kən­din­dən Ağa Prum bəy Şah­na­za­rov, Tuğ kən­din­dən star­şi­na Ar­sen Ağa­ja­nov, Ser­gey Bağ­da­sar­yan, Sos kən­din­dən Aru­şan Sar­ki­sov və Ağa bəy Poqosyants. Zi­ya­na mə­ruz qal­mış mül­kə­dar­la­rın və kəndlilərin təq­dim et­di­yi mə­lu­mat­lar­dan və bağ­lan­mış aktlardan mə­lum olur ki, Şu­şa qə­za­sı­nın Azərbaycan­lı əha­li­si­nə 100 mil­yon ma­nat məb­lə­ğin­də zə­rər dəy­miş­dir. Azərbaycanın ən var­lı vi­la­yət­lə­rin­dən bi­ri olan Şu­şa qə­za­sı o də­rə­jə­də da­ğı­dıl­mış­dı ki, o özü­nün iq­ti­sa­di və­ziy­yə­ti­ni uzun müd­dət bər­pa edə bil­mə­miş­dir (48, v. 11-12).

Qa­ra­ba­ğın mər­kə­zi Şu­şa­da er­mə­ni za­də­gan­la­rı­nın bir qə­dər çox­lu­ğu və se­pa­rat­çı­lıq hə­rə­kət­lə­ri­nə baş­çı­lıq edən Er­mə­ni mil­li şu­ra­sı bu­ra­da yer­ləş­di­yin­dən, on­la­rın er­mə­ni­lə­rə tə­sir et­mək im­kan­la­rı güj­lü ol­muş­dur. Bu­na gö­rə də Şu­şa qə­za­sın­da er­mə­ni­lə­rin tö­rət­dik­lə­ri qır­ğın­lar da­ha küt­lə­vi, mü­tə­şək­kil xa­rak­ter al­mış və bu da Qa­ra­ba­ğın Azərbaycan Res­pub­li­ka­sın­dan ay­rıl­maq təh­lü­kə­si­ni ya­rat­mış­dır.

 Tə­sa­dü­fi de­yil ki, ge­ne­ral Tom­son Azərbaycan­da fəa­liy­yət gös­tə­rən er­mə­ni si­lah­lı ban­da­la­rı­nın baş­çı­sı­na te­leq­ram gön­dər­miş­dir. Tom­son bil­dir­miş­dir: "Mən­də olan mə­lu­mat­la­ra gö­rə Gəncə və Qa­zax qə­za­la­rın­da er­mə­ni­lər zo­ra­kı­lıq və soy­ğun­çu­luq tö­rə­dir­lər. Müt­tə­fiq­lə­rin nü­ma­yən­də­si ki­mi mən si­zə əmr edi­rəm ki, bu öz­ba­şı­na­lı­ğın qar­şı­sı­nı al­maq üçün təd­bir gö­rə­si­niz. Əgər siz mə­nim əmrlərimi ye­ri­nə ye­tir­mə­sə­niz, on­da siz şəx­sən mə­su­liy­yə­tə cəlb edi­lə­jək­si­niz." La­kin Er­mə­nis­tan döv­lə­ti tə­rə­fin­dən qı­zış­dı­rı­lan Qa­ra­bağ­da­kı er­mə­ni Mil­li Şu­ra­sı­nın rəh­bər­lə­ri Tom­so­nun gös­tə­ri­şi­nə mə­həl qoy­ma­dı­lar. Odur ki, Azərbaycan döv­lə­ti öz əra­zi bü­töv­lü­yü­nü və Qa­ra­bağ­da­kı er­mə­ni terroriz­mi­nin qar­şı­sı­nı al­maq üçün da­ha cid­di təd­bir­lər gör­mə­yə məj­bur ol­du.

Bu fə­si­lə ye­kun vu­ra­raq be­lə nə­ti­jə­yə gəl­mək olar ki, Er­mə­nis­ta­nın Azərbaycana qar­şı əra­zi id­dia­sı 1918-ci il­dən, hə­min id­dia­la­rın ta­ri­xi isə çox qə­dim dövrlərdən baş­la­yır. Er­mə­ni­lər əzə­li Azərbaycan tor­paq­la­rı olan Qa­ra­ba­ğı tut­maq üçün də­fə­lər­lə jəhdlər gös­tər­miş­di­lər. La­kin on­la­rın bu əsas­sız id­dia­la­rı Azərbaycan xal­qı tə­rə­fin­dən qə­tiy­yət­lə dəf edil­miş­dir. Er­mə­ni­lər öz məkrli niy­yət­lə­ri­ni hə­ya­ta ke­çir­mək üçün XIX əs­rin axır­la­rın­dan bir sı­ra ml­lət­çi təş­ki­lat­lar ya­rat­mış­dı­lar. Bun­la­rın içə­ri­sin­də ən bö­yü­yü və hal-ha­zır­da fəa­liy­yət gös­tə­rəni "Daş­nak­süt­yun" par­ti­ya­sı­dır.

Qeyd et­mək la­zım­dır ki, məhz bu par­ti­ya­nın fəal iş­ti­ra­kı ilə XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də ye­ni­dən er­mə­ni mil­lət­çi­lə­ri Azərbaycan xal­qı­na qar­şı əra­zi id­dia­la­rı irə­li sü­rə­rək mü­haribə­yə baş­la­dı. On­lar bu gün də öz mən­fur si­ya­sət­lə­ri­ni hə­ya­ta ke­çir­mək üçün əmə­li iş­lər gö­rür­lər.

II FƏ­SİL

YU­XA­RI QA­RA­BAĞ­DA ET­NİK MÜ­NA­Qİ­ŞƏ­Nİ TƏN­ZİM­LƏ­MƏK ÜÇÜN

AZƏRBAYCAN HÖ­KU­MƏ­Tİ­NİN TƏD­BİR­LƏ­Rİ

II.I. AXC-nin Azərbaycan-Er­mə­nis­tan mü­na­qi­şə­si­ni dini

yol­la həll et­mək jəhdləri

Azərbaycan De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­sı­nın is­tiq­lal bə­yan­na­mə­sin­də qon­şu xalqlar və döv­lət­lər­lə meh­ri­ban qon­şu­luq mü­na­si­bət­lə­ri ya­rat­maq zə­ru­rə­ti təs­bit olun­muş­du.

Çarizmdən mi­ras qal­mış in­zi­ba­ti-əra­zi böl­gü­sü­nün əha­li­nin mil­li tər­ki­bi­nə uy­ğun gəl­mə­si ye­ni ya­ran­mış Azərbaycan, Gür­cüs­tan və Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­la­rı ara­sın­da sər­həd­lə­rin müəy­yən­ləş­di­ril­mə­sin­də kəs­kin zid­diy­yət­lə­rin or­ta­ya çıx­ma­sı­na sə­bəb ol­du. Azərbaycan hö­ku­mə­ti fəa­liy­yə­tə baş­la­dı­ğı ilk gün­lər­də qon­şu­la­ra mü­ra­ciət edə­rək sər­həd mə­sə­lə­sin­də mü­rək­kəb və­ziy­yə­tin ya­ran­ma­sı­nın qar­şı­sı­nı al­maq və meh­ri­ban qon­şu­luq mü­na­si­bət­lə­ri bər­qə­rar et­mək məq­sə­di­lə res­pub­li­ka­la­rın əra­zi­si­ni elan et­məz­dən əv­vəl üç tə­rəf­li da­nı­şıq­lar­da bu mə­sə­lə­ni mü­za­ki­rə edə­rək, ra­zı­laş­ma­ya nail ol­maq tək­li­fi irə­li sü­rmüş­dü. Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti Azərbaycan döv­lə­ti­nin irə­li sür­dü­yü tək­lif­lə­ri qə­bul et­mə­di. Ək­si­nə, onun təh­ri­ki ilə Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da­kı er­mə­ni mil­lət­çi­lə­ri da­ha da fəal­laş­dı­lar.

Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da iş­ğal plan­la­rı­nı hə­ya­ta ke­çir­mək üçün ora­ya si­lah­lı qüv­və­lər ye­rit­di. La­kin Er­mə­nis­tan hö­kumə­ti Qa­ra­bağ prob­le­mi­ni si­lah­lı qüv­və tət­biq et­mək­lə öz xey­ri­nə həll edə bil­mə­di. Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin gör­dü­yü qə­ti təd­bir­lər Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­ni müəy­yən qə­dər ge­ri çə­kil­mə­yə və bey­nəl­xalq ij­ti­maiy­yət qar­şı­sın­da nü­fuz­dan düş­mə­mək üçün ya­lan­dan da ol­sa sülh da­nı­şıq­la­rı­na ra­zı­lıq ver­məyə məjbur etdi.

1919-cu il 13 ap­rel­də Er­mə­nis­tan Xa­ri­ci İş­lər na­zi­ri Tiq­ran­yan Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın dip­lo­ma­tik nü­ma­yən­də­li­yi­nə no­ta gön­də­rə­rək 4 Za­qaf­qa­zi­ya res­pub­li­ka­sı­nın iş­ti­ra­kı ilə konfrans çağı­rıl­ma­sı tək­li­fi­ni irə­li sür­müş­dü. Er­mə­nis­tan Xa­ri­ci İş­lər na­zi­ri bil­dir­miş­dir ki, onun hö­ku­mə­ti bu konfransın ke­çi­ril­mə­si­nə ra­zı­lıq ve­rir, la­kin bu konfransda "Cənubi, Qər­bi Qaf­qaz" res­pub­li­ka­sı­nın iş­ti­rak et­mə­si Er­mə­nis­tan üçün qey­ri məq­bul­dur. Konfransın çağı­rıl­ma­sı üçün ən mü­na­sib yer Tif­lis şə­hə­ri­dir (86,s.200).

İkin­ci Za­qaf­qa­zi­ya konfransı 1919-cu il ap­re­lin 25-də açıl­dı. Bu, o dövr idi ki, Qa­ra­bağ­da və Nax­çı­van­da er­mə­ni­lər­lə Azərbaycan­lı­lar ara­sın­da qan­lı toq­quş­ma­lar baş ve­rir­di. Nax­çı­van İrə­van qu­ber­ni­ya­sı­nın Azərbaycan­lı­la­rın ya­şa­dı­ğı bir böl­gə­si idi. La­kin er­mə­ni­lər bu əra­zi­yə qar­şı öz id­dia­la­rın­dan əl çək­mir­di­lər. Ye­ni­dən in­gi­lis­lər işə qa­rış­dı. İn­gi­lis­lər qor­xur­du­lar ki, Azərbaycan hər­bi his­sə­lə­ri və Türk kö­nül­lü­lə­ri Azərbaycan­la Tür­ki­yə­ni bir­ləş­di­rən Nax­çı­van­da st­ra­te­ci dəh­liz ya­ra­da bi­lər­lər. Bu­na gö­rə də Tom­son özü­nün mü­səl­man­pə­rəst möv­qe­yi­ni də­yiş­di. Bu za­man da­vam et­mək­də olan Za­qaf­qa­zi­ya konfransı De­ni­kin əley­hi­nə ya­ran­mış Gür­cüs­tan-Azərbaycan it­ti­fa­qı­na qo­şul­maq­dan Er­mə­nis­ta­nın im­ti­na et­mə­si ilə ba­şa çat­dı (127,N 3, s.46).

Azərbaycan rəh­bər­li­yi Er­mə­nis­tan­la mü­ba­hi­sə­li əra­zi mə­sə­lə­lə­ri­ni bir­də­fə­lik ni­za­ma sal­maq üçün əv­vəl­jə ən kəs­kin prob­lem olan qaç­qın­lar mə­sə­lə­si­ni həll et­mə­yi ön pla­na çək­di. "Bu­na gö­rə də Azərbaycan Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi 1919-cu il 23 iyun­da Er­mə­nis­tan Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi­nə tək­lif edir ki, hər iki tə­rəf­dən yol ve­ri­lən zo­ra­kı­lıq hal­la­rı­nın qar­şı­sı­nı al­maq və on­la­rın bir da­ha baş ver­mə­mə­si üçün qa­baq­la­yı­jı təd­bir­lər gö­rül­mə­si üçün Er­mə­nis­tan və Azərbaycan nü­ma­yən­də­lə­rin­dən iba­rət (hər tə­rəf­dən iki nə­fər) qa­rı­şıq hö­ku­mət-par­la­ment ko­mis­si­ya­sı ya­ra­dıl­sın. Azərbaycan hö­ku­mə­ti həm­çi­nin bil­dir­di ki, Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti əgər eti­raz et­mir­sə, Av­ro­pa­nın və Ame­ri­ka­nın nü­ma­yən­də­lə­ri də bu ko­mis­si­ya­nın tər­ki­bi­nə da­xil edi­lə bi­lər"(43, v.6).

Azərbaycan Xa­ri­ci İş­lər na­zi­ri M.Y.Cə­fə­rov Ba­kı şə­hə­rin­də­ki in­gi­lis si­lah­lı qüv­və­lə­ri­nin baş ko­man­da­nı­na, Za­qaf­qa­zi­ya­da­kı İta­li­ya hər­bi mis­si­ya­sı­nın rəh­bə­ri­nə və Fran­sa hər­bi mis­si­ya­sı­nın rəh­bə­ri­nə mü­ra­ciət edə­rək, Azərbaycan və Er­mə­nis­tan nü­ma­yən­də­lə­rin­dən iba­rət qa­rı­şıq hö­ku­mət par­la­ment ko­mis­si­ya­sı­nın işin­də iş­ti­rak et­mək üçün öz nü­ma­yən­də­lə­ri­ni gön­dər­mə­yi xa­hiş et­miş­di.

Er­mə­nis­tan Xa­ri­ci İş­lər na­zi­ri Tiq­ran­yan 1919-cu il iyu­nun 25-də Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin mü­va­fiq ko­mis­si­ya ya­rat­maq tək­li­fi­nə müs­bət ja­vab ver­di. Hə­min il iyu­lun 6-da isə Er­mə­nis­ta­nın Ba­kı­da­kı dip­lo­ma­tik nü­ma­yən­də­si N.Yu­sif­bə­yo­vun və M.Cə­fə­ro­vun qə­bu­lun­da olar­kən er­mə­ni-Azərbaycan­lı mü­na­si­bət­lə­ri­nə dair mə­sə­lə­lər ge­niş mü­za­ki­rə edil­di, Er­mə­nis­tan­da mü­səl­man­la­rın və Azərbaycan­da er­mə­ni­lə­rin və­ziy­yə­ti­ni təh­qiq et­mək üçün hər parlamentdən iki nə­fər və müt­tə­fiq­lə­rin iki nü­ma­yən­də­si də da­xil ol­maq­la bir ümu­mi ko­mis­si­ya­nın ya­ra­dıl­ma­sı ra­zı­laş­dı­rıl­dı. ADR hö­ku­mə­ti "Azərbaycan­da və Er­mə­nis­tan­da mü­səl­man­lar və er­mə­ni­lər ara­sın­da­kı mü­na­qi­şə­lə­rin təh­qi­qa­tı üz­rə hö­ku­mət­lə­ra­ra­sı is­tin­taq ko­mis­si­ya­sı­nın ya­ra­dıl­ma­sı haq­qın­da" qa­nun la­yi­hə­si­ni iş­lə­yib ha­zır­la­dı: İyu­lun 15-də "Azərbaycan" qə­ze­ti bu ko­mis­si­ya­nın ar­tıq ya­ra­dıl­ma­sı ba­rə­də məlumat ve­rir­di. La­kin bir sı­ra sə­bəb­lə­rə gö­rə, xü­su­si­lə də Er­mə­nis­tan tə­rə­fi­nin la­zı­mi şə­rai­ti təmin et­mək is­tə­mə­mə­si üzün­dən bu ko­mis­si­ya la­zı­mi sə­viy­yə­də fəa­liy­yət gös­tə­rə bil­mə­di və göz­lə­ni­lən nə­ti­jə­ni ver­mə­di.

Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti ye­nə də Zən­gə­zur və Qa­ra­bağ­da si­lah­lı mü­da­xi­lə­yə əl at­dı. La­kin Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin ya­rat­dı­ğı Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu, xü­su­si­lə onun baş­çı­sı X.B.Sul­ta­no­vun gör­dü­yü qə­ti təd­bir­lər nə­ti­jə­sin­də 1919-cu ilin oktyabr ayın­da er­mə­ni­lər Zən­gə­zur­da güj­lü hər­bi məğ­lu­biy­yə­tə uğ­ra­dı­lar. Bun­dan son­ra Er­mə­nis­tan tə­rə­fi müt­tə­fiq döv­lət­lə­rin nü­ma­yən­də­lə­ri­nə mü­ra­ciət et­di ki, Azərbaycan tə­rə­fi­ni sülh da­nı­şıq­la­rı­na baş­la­ma­ğa ra­zı sal­sın. Müt­tə­fiq döv­lət­lə­rin nü­ma­yən­də­lə­ri Azərbaycan rəh­bər­li­yin­dən bu qar­ma­qa­rı­şıq­lı­ğın qar­şı­sı­nı al­maq üçün təd­bir­lər gör­mə­yi xa­hiş et­di. Azərbaycan tə­rə­fi İn­gil­tə­rə si­lah­lı qüv­və­lə­ri­nin Baş ko­man­da­nı Uordropa ja­vab mək­tu­bu gön­də­rə­rək bil­dir­di ki, Azərbaycan tə­rə­fi qar­ma­qa­rı­şıq­lı­ğın qar­şı­sı­nı al­maq üçün təd­bir­lər gör­müş və gör­mək­də da­vam edir.

Biz­jə, 1919-cu ilin no­yab­rı­nı er­mə­ni­lə­rin Zən­gə­zu­ra dair növ­bə­ti fit­nə­lə­ri ilə bağ­lı fəal və gər­gin dip­lo­ma­tik qar­şı­dur­ma, müx­tə­lif səp­gi­li çox­lu ya­zış­ma­lar, gö­rüş­lər və sa­ziş­lər ayı ki­mi də sə­ciy­yə­lən­dir­mək olar. Hə­lə Zən­gə­zur mə­sə­lə­si­nin ye­ni­dən kəs­kin­ləş­mə­si­nə­dək tə­rəf­lər 1919-cu il no­yab­rın 2-də Ba­kı­da konfrans çağ­rıl­ma­sı­nı ra­zı­laş­dır­mış­dı­lar. "Hət­ta er­mə­ni qə­ze­ti "Aş­xa­ta­vor" gü­ney Qaf­qaz res­pub­li­ka­la­rı­nın ya­xın­laş­ma­sı­nın zə­ru­ri­li­yin­dən, Er­mə­nis­tan­la Azərbaycanın kə­nar tə­rəf­lə­rin yar­dı­mı ol­ma­dan an­laş­ma­la­rın­dan və er­mə­ni-Azərbaycan­lı konfransının çağ­rıl­ma­sı tə­şəb­bü­sü­nün əhə­miy­yə­tin­dən yaz­mış­dı." Onun ar­dın­ja isə no­yab­rın 12-də T.Bek­zad­yan konfransın bu ayın 20-də Ba­kı­da ke­çi­ril­mə­si­nə öz hö­ku­mə­ti­nin ra­zı­lı­ğı­nı M.Cə­fə­ro­va ye­tir­miş­di. La­kin çox ma­raq­lı­dır ki, Er­mə­nis­tan elə hə­min gün, yəni no­yab­rın 12-də Azərbaycana ver­di­yi 4889 say­lı no­ta­da öz nü­ma­yən­də­si­ni hə­min konfransa gön­dər­mə­yə­jə­yi­ni bə­yan et­miş­dir (87,N 241, 1919). O, öz möv­qe­yi­ni ADR-in qo­şun­la­rı­nı er­mə­ni Zən­gə­zu­ru­na gön­də­rib, ora­nı zor­la tut­maq is­tə­mə­si ilə mü­ha­ri­bə­yə baş­la­ma­sı, bu­nun isə göz­lə­ni­lən iki­tə­rəf­li mü­za­ki­rə­lə­rin məq­səd və və­zi­fə­lə­ri­nə, yəni bü­tün mü­ba­hi­sə­li mə­sə­lə­lə­rin da­nı­şıq­lar yo­lu ilə həl­li­nə zidd ol­ma­sı ilə əsas­lan­dır­ma­ğa, əmə­liy­yat­la­rın da­yan­dı­rıl­ma­ya­ja­ğı hal­da qan­lı ha­di­sə­lə­rin gə­lə­jək in­ki­şa­fı və on­la­rın ajı nə­ti­jə­lə­ri­nin məsuliyyətini Azərbaycanın üzə­ri­nə at­ma­ğa ça­lış­mış­dır.

"Er­mə­ni­lə­rin si­ya­si toq­quş­ma­la­rın çər­çi­və­si­ni ge­niş­lən­dir­mək səyləri, ha­be­lə, re­gion­da və­ziy­yə­tin ye­ni­dən cid­di su­rət­də ağır­laş­ma­sı­nın müm­kün nə­ti­jə­lə­ri və s. gö­rə Qərb döv­lət­lə­ri­nin Qaf­qaz­da­kı nü­ma­yən­də­lik­lə­ri­nin dip­lo­ma­tik fəal­lı­ğı da xey­li qüv­vət­lən­di. N.Yu­sif­bəy­li və Xa­tis­ya­na ün­van­la­nan və Zən­gə­zur­da­kı kəs­kin hər­bi du­rum­la bağ­lı na­ra­hat­lıq ifa­də edən te­leq­ram­lar­da (Uordropun 1919-cu il 13 no­yabr və 16 no­yabr, Re­yin isə 14 no­yabr və 16 no­yabr ta­rix­li) on­la­rın xə­bər­dar­lıq­la­rı­na bax­ma­ya­raq, böl­gə­də si­lah­lı toq­quş­ma­la­rın da­vam et­di­ril­mə­si­nin tə­rəf­lə­rin mə­na­fe­yi­nə uy­ğun ol­ma­dı­ğı və Sülh konfransının işi­nə xə­ləl gə­ti­rə bi­lə­jə­yi gös­tə­ri­lir və ümu­mi sə­ciy­yə­li töv­siy­yə­lər ve­ri­lir" (87, N 250, 1919). Re­yin 1-ci te­leq­ra­mın­da Zən­gə­zur ət­ra­fın­da jəm­lə­şən Azərbaycan qo­şun­la­rı­nın baş­la­dıq­la­rı hər­bi əmə­liy­yat­la­rın (gü­nah, gö­rün­dü­yü ki­mi, əks tə­rə­fin üzə­ri­nə atı­lır) dər­hal da­yan­dı­rıl­ma­sı tə­ləb edi­lir, məs­lə­hət­ləş­mə­lər və sülh şərtlərini müəy­yən­ləş­dir­mək üçün ABŞ or­du­su­nun ma­yo­ru Ko­lo­çun Ba­kı­ya gön­də­ril­di­yi bil­di­ri­lir. Onun 2-ci te­leq­ra­mın­da isə res­pub­li­ka­la­rın hö­ku­mət baş­çı­la­rı mə­sə­lə­lə­rin dinj yol­la həl­li məq­sə­di­lə onun ya­nın­da no­yab­rın 20-də konfrans ke­çir­mək üçün Tif­li­sə dəvət olu­nur­du­lar. N.Yu­sif­bəy­li­nin Uordrop və Re­yin te­leq­ram­la­rı­na ja­vab­la­rın­dan (1919-cu il 17 no­yabr ta­rix­li, 7517 və 7519 say­lı) gö­rün­dü­yü ki­mi, müt­tə­fiq­lə­rin nü­ma­yən­də­lə­ri­nin qal­dır­dıq­la­rı mə­sə­lə­lər­lə bağ­lı ADR hö­ku­mə­ti tə­rə­fin­dən prin­si­pial və ey­ni za­man­da da iş­gü­zar möv­qe tu­tul­muş­du (86, s. 371). Yəni ki, N.Yu­sif­bə­yov vax­tı ilə Tom­son və Has­kel tə­rə­fin­dən Zən­gə­zur­la bağ­lı, əv­vəl­də sa­da­la­dı­ğı­mız mü­la­hi­zə­lə­ri və də­lil­lə­ri bir da­ha xa­tır­lat­maq­la ya­na­şı böl­gə­də Azərbaycan or­du­su tə­rə­fin­dən heç bir hər­bi əmə­liy­yat­lar apa­rıl­ma­dı­ğı­nı, Tif­lis­də ke­çi­ril­mə­si məs­lə­hət gö­rü­lən iki və çox­tə­rəf­li mü­za­ki­rə­lər­də iş­ti­rak edə­jə­yi­ni bil­dir­miş­dir. Hə­min no­ta­nı ol­du­ğu ki­mi ve­ri­rik.

ADR-in baş na­zi­ri N.B.Yu­sif­bə­yov 1919-cu il no­yabrın 17-də müt­tə­fiq­lə­rin ali ko­mis­sa­rı­nın müa­vi­ni Re­yin no­ta­sı­na ja­vab ola­raq aşa­ğı­da­kı­la­rı gön­dər­miş­dir. "Si­zin bu il no­yab­rın 14, 15, 16-da gön­dər­di­yi­niz te­leq­ram­la­ra ja­vab ola­raq aşa­ğı­da­kı­la­rı bil­di­ri­rəm" (86, s. 371): Zən­gə­zur­da Azərbaycan hö­ku­mə­ti tə­rə­fin­dən heç bir hər­bi əmə­liy­yat apa­rıl­mır, Zən­gə­zur Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın ay­rıl­maz his­sə­si­dir və müt­tə­fiq ko­man­dan­lı­ğın si­ma­sın­da ali ko­mis­sar Has­kel Zən­gə­zur qə­za­sı­nın bi­zim ay­rıl­maz his­sə­miz ol­du­ğu­nu ta­nı­ya­raq Nax­çı­van mə­sə­lə­si üz­rə mü­qa­vi­lə­nin bəndlərinin bi­rin­də Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­tin­dən tə­ləb et­miş­di ki, Zən­gə­zur­da üs­yan­çı hə­rə­ka­tı dinj yol­la ya­tır­maq­da Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nə kö­mək et­sin və bu­nun­la bu qə­za­nın er­mə­ni əha­li­si­ni məj­bur et­sin ki, on­lar Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın döv­lət ha­ki­miy­yə­ti­nə ta­be ol­sun­lar. Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin al­dı­ğı son mə­lu­mat­la­ra gö­rə Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti pol­kov­nik Has­kel qar­şı­sın­da nəin­ki öz öh­də­li­yi­ni ye­ri­nə ye­tir­miş, ək­si­nə, üs­yan­çı­la­rı mü­da­fiə et­mək üçün ni­za­mi qo­şun gön­dər­miş­dir. Azərbaycan hö­ku­mə­ti məj­bu­riy­yət qar­şı­sın­da qa­la­raq er­mə­ni ban­da­la­rı­nın hü­cum­la­rı­nın qar­şı­sı­nı al­maq və qay­da-qa­nun ya­rat­maq üçün Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru­na hər­bi kö­mək gön­dər­miş­dir. Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin məq­sə­di er­mə­ni üs­yan­çı­la­rı tə­rə­fin­dən Azərbaycan kəndlərinin da­ğı­dıl­ma­sı­nın qar­şı­sı­nı al­maq, 60 min qaç­qı­nı doğ­ma yur­du­na qay­tar­maq və qay­da-qa­nu­nu bər­pa et­mək­dir. Si­zin mə­nə gön­dər­di­yi­niz te­leq­ram­lar­da et­di­yi­niz xa­hi­şi nə­zə­rə ala­raq mə­nim tə­rə­fim­dən Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu­na tək­lif edil­miş­dir ki, Zən­gə­zur­da üs­yan­çı­la­ra qar­şı heç bir əmə­liy­yat apa­rıl­ma­sın. Bu əmə­liy­yat ar­tıq da­yan­dı­rıl­mış­dır. No­yab­rın 11-də Si­zin­lə və Xa­ti­sov­la gö­rüş­mə­yə ha­zı­ram. La­kin bü­tün bun­lar er­mə­ni nü­ma­yən­də­lə­ri­nin Ba­kı­ya konfransa gəl­mə­si­nə ma­ne ol­ma­ma­lı­dır." Ey­ni məlumat Cənubi Qaf­qaz­da­kı Bri­ta­ni­ya ali ko­mis­sa­rı Uordropa gön­də­ril­miş­dir.

Gür­cüs­ta­nın Ba­kı­da­kı sə­fi­ri­nin bir məlumatında de­yi­lir­di: "Er­mə­nis­ta­nın Azərbaycan­da­kı dip­lo­ma­tik nü­ma­yən­də­si­nin müa­vi­ni Ata­ma­nov 1919-cu il no­yab­rın 14-də on­dan Zən­gə­zur­da hər­bi əmə­liy­yat­la­rın da­yan­dı­rıl­ma­sı işin­də va­si­tə­çi­lik xa­hi­şi­ni et­miş­dir" (86, s.371). Gür­cüs­tan sə­fi­ri­nin no­yab­rın 15-də M.Cə­fə­rov və N.Yu­sif­bəy­li ilə gö­rüş­lə­rin­də Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin məlum möv­qe­yi və də­lil­lə­ri tək­rar­lan­mış, er­mə­ni-Azərbaycan­lı konfransının ke­çi­ril­mə­sin­dən im­ti­na edil­mə­di­yi bil­di­ril­miş­dir.

Ya­ran­mış və­ziy­yət, ha­be­lə, Rey və Uordropun te­leq­ram­la­rın­da qal­dı­rı­lan mə­sə­lə­lər­lə bağ­lı ADR-in Döv­lət Mü­da­fiə Ko­mi­tə­si 1919-cu il no­yab­rın 16-da öz ij­la­sın­da mü­va­fiq mü­za­ki­rə­lər­dən son­ra Zən­gə­zur­da­kı şə­rai­tə dair əsl hə­qi­qət­lə­ri bir da­ha Qərb nü­ma­yən­də­lik­lə­ri­nə çat­dır­ma­ğı və no­yab­rın 20-də konfrans ke­çir­mə­yi va­cib say­dı. Müəy­yən məs­lə­hət­ləş­mə­lər­dən son­ra N.Yu­sif­bəy­li Pa­ris Sülh Konfransındakı nü­ma­yən­də heyətinin üz­vü M.H.Hacınski və Gür­cüs­ta­nın Ba­kı­da­kı sə­fi­ri Al­şi­ba­yın mü­şa­yiə­­tilə no­yab­rın 20-də (19-u da gös­tə­ri­lir) Tif­li­sə gəl­di. No­yab­rın 20-22-də Azərbaycan və Er­mə­nis­tan nü­ma­yən­də heyətləri (ikin­ci­yə Xa­tis­yan baş­çı­lıq edir­di) ara­sın­da bir­ba­şa Re­yin tək­li­fi ilə apa­rı­lan iki­tə­rəf­li da­nı­şıq­lar Zən­gə­zur­da hər­bi əmə­liy­yat­la­rın da­yan­dı­rıl­ma­sı mə­sə­lə­si­nin his­sə­lə­ri və əsas müd­dəa­la­rın ifa­də for­mu­la­sın­da cid­di fi­kir ay­rı­lıq­la­rı­nı aş­kar­la­dı. Be­lə ol­duq­da tə­rəf­lər baş tut­ma­yan konfransın çağı­rıl­ma­sı­na zə­min ya­rat­maq və s. məq­səd­lər­lə no­yab­rın 22-də öz tək­lif­lə­ri­ni Re­yə ve­rib, on­dan ha­kim­lik funksiyasını öh­də­si­nə gö­tür­mə­yi xa­hiş et­di­lər.

Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nin tək­lif­lə­ri aşa­ğı­da­kı­lar­dan iba­rət idi: 1. Azərbaycan öz qo­şun­la­rı­nı və ar­til­le­ri­ya­sı­nı Zən­gə­zur sər­həd­lə­rin­dən əv­vəl­ki yer­lə­ri­nə qay­ta­rır. 2. Er­mə­nis­tan hər­bi əmə­liy­yat­lar za­ma­nı ora­ya gön­dər­di­yi qo­şun­la­rı və ar­til­le­ri­ya­nı ge­ri apa­rır.3.Azərbaycan və Er­mə­nis­tan bü­tün yol­la­rın açıl­ma­sı üçün öz nü­fuz­la­rın­dan is­ti­fa­də edir­lər. 4. Has­ke­lin Şə­rur və Nax­çı­van haq­qın­da­kı la­yi­hə­si hə­ya­ta ke­çi­ri­lir. 5. Tif­lis­də er­mə­ni-Azərbaycan­lı konfransı ça­ğı­rı­lır, onun gün­də­li­yi əv­vəl­jə­dən, qaç­qın­lar haq­qın­da mə­sə­lə də da­xil ol­maq­la, müəy­yən­ləş­di­ri­lir.

Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin tək­lif­lə­ri­nə isə bun­lar da­xil idi: 1. Azərbaycan və Er­mə­nis­tan hö­ku­mət­lə­ri ha­zır­ki an­da əha­li­si on­la­rın ha­ki­miy­yət­lə­ri­ni ta­nı­ma­yan əra­zi­lə­ri öz­lə­ri­nə ta­be et­dir­mək üçün heç bir hər­bi qüv­və tət­biq olun­ma­ma­sı­nı öh­də­lə­ri­nə gö­tü­rür­lər. 2. Azərbaycan və Er­mə­nis­tan hö­ku­mət­lə­ri ara­la­rın­da­kı bü­tün mü­ba­hi­sə­li mə­sə­lə­lə­ri sülh sa­ziş­lə­ri yo­lu ilə həll et­mə­yə ra­zı­lıq ve­rir­lər. 3. Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın hö­ku­mə­ti Zən­gə­zur ra­yo­nu­na - Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru­nun sə­rən­ja­mı­na gön­də­ri­lən hər­bi qüv­və­lə­ri ge­ri qay­ta­rır; öz növ­bə­sin­də Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti hər­bi his­sə­lə­ri, za­bit­lə­ri, təlimatçıları və ko­mis­sar­la­rı Zən­gə­zur qə­za­sı­nın hü­dud­la­rın­dan ge­ri ça­ğı­rır, ha­be­lə, yer­li er­mə­ni əha­li­sin­dən ar­til­le­ri­ya­nın, pu­lem­yot­la­rın və di­gər si­lah­la­rın yı­ğıl­ma­sı­na hər­tə­rəf­li yar­dım gös­tə­rir. Ey­ni za­man­da bu ra­yo­nun hü­dud­la­rın­da­kı bü­tün sən­gər­lə­rin və möh­kəm­lən­di­ril­miş möv­qe­lə­rin da­ğı­dıl­ma­sı üçün təd­bir gö­rü­lür. 4. Azərbaycan və Er­mə­nis­tan hö­ku­mət­lə­ri Zən­gə­zur­dan gə­lən bü­tün yol­la­rın açıl­ma­sı üçün real təd­bir­lər gö­rür və əha­li­nin on­lar­la ma­neə­siz hə­rə­kə­ti­nə yar­dım edir­lər. 5. Zən­gə­zur qə­za­sı­nın qaç­qın­la­rı­na öz yer­lə­ri­nə qa­yıt­maq im­ka­nı ve­ri­lir.

Azərbaycan və Er­mə­nis­tan ara­sın­da­kı bü­tün mü­ba­hi­sə­li mə­sə­lə­lər Ba­kı­da ke­çi­ri­lə­jək Azərbaycan­lı-er­mə­ni konfransının mü­za­ki­rə­si­nə çı­xa­rı­lır (56, s. 207).

Qeyd edək ki, Tif­lis­də­ki gö­rüş və mü­za­ki­rə­lər, on­la­rın ge­di­şin­də or­ta­lı­ğa çı­xan fi­kir ay­rı­lıq­la­rı müx­tə­lif dai­rə­lər­də, xü­su­si­lə də er­mə­ni mət­bua­tın­da müx­tə­lif möv­qe və rəylər ya­rat­dı. "Azərbaycan" qə­ze­ti­nin bu mə­sə­lə ilə bağ­lı er­mə­ni mət­bua­tın­dan seç­mə­lər əsa­sın­da ha­zır­la­dı­ğı xü­la­sə­dən ay­dın olur ki, hə­lə Tif­lis­də­ki da­nı­şıq­la­rın ərə­fə­si və ge­di­şi za­ma­nı daş­nak qə­zet­lə­ri tə­rə­fin­dən qə­rəz­li təb­li­ğat işi da­ha da ge­niş­lən­di­ril­miş­di. "Aş­xa­ta­vor" qə­ze­ti vax­tı ilə - 1919-cu ilin oktyabrında özü­nün 255-ci sa­yın­da Azərbaycanın ko­bud­ja­sı­na Qa­ra­ba­ğı ələ ke­çir­di­yi­ni, onun Er­mə­nis­ta­nın müs­tə­qil­li­yi­nə qar­şı yö­nəl­di­lən si­ya­sət və hə­rə­kət­lə­ri üzün­dən iki öl­kə ara­sın­da­kı mü­na­si­bət­lə­rin son za­man­lar­da xey­li kəs­kin­ləş­di­yi­ni yaz­mış­dı.

Qə­zet di­gər er­mə­ni ideo­lo­ci təsir va­si­tə­lə­ri və dip­lo­ma­tik-si­ya­si qu­rum­la­rı ilə bir­lik­də Qərb döv­lət­lə­ri­nin Qaf­qaz­da­kı nü­ma­yən­də­lik­lə­ri­ni də iki­tə­rəf­li mü­ba­hi­sə­lə­rə qoş­du­ğu hal­da, in­di Re­yin mə­sə­lə­lə­rə mü­da­xi­lə­sin­dən qay­ğı­la­nır­dı. Er­mə­ni tə­rə­fi­nin mü­ba­hi­sə­li mə­sə­lə­lə­ri çox­dan da­nı­şıq­lar yo­lu ilə həll et­mək is­tə­di­yi­ni, Azərbaycan rəh­bər­li­yi­nin isə konfransın ke­çi­ril­mə­si­nə ra­zı­lıq ver­mək­lə ya­na­şı Zən­gə­zu­ra hü­cum et­di­yi­ni ya­zan qə­zet ADR hö­ku­mə­ti­nin bu böl­gə­ni özü­nün mü­ba­hi­sə­siz əra­zi say­ma­sı və bu­na gö­rə də heç bir mü­za­ki­rə­lə­rin ob­yek­ti­nə çev­ri­lə bil­mə­mə­si möv­qe­yin­dən xey­li na­ra­hat olur­du.

Müəy­yən əla­və gö­rüş və mü­za­ki­rə­lər­dən son­ra 1919-cu il no­yab­rın 23-də ame­ri­ka­lı­la­rın va­si­tə­çi­li­yi ilə Azərbaycan­la Er­mə­nis­tan ara­sın­da sa­ziş im­za­lan­dı. Sa­zi­şə Azərbaycan və Er­mə­nis­tan hö­ku­mət­lə­ri­nin baş­çı­la­rı N.Yu­sif­bə­yov və A.Xa­tis­yan, ha­be­lə tə­mi­nat­çı si­fə­ti­lə ABŞ nü­ma­yən­də­si, müt­tə­fiq­lə­rin Ali ko­mis­sa­rı­nın müa­vi­ni C.Rey və Gür­cüs­ta­nın xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri E.Ge­keç­ko­ri im­za qoy­muş­du­lar. Beş mad­də­dən iba­rət olan bu sa­ziş­də aşa­ğı­da­kı şərtlər ra­zı­laş­dı­rıl­mış­dı:

1) "Er­mə­nis­tan və Azərbaycan hö­ku­mət­lə­ri ha­zır­da baş ve­rən toq­quş­ma­la­rı da­yan­dır­ma­ğı və ye­ni­dən si­la­hın gü­cü­nə əl at­ma­ma­ğı öh­də­lə­ri­nə gö­tü­rür­lər.

2) Er­mə­nis­tan və Azərbaycan hö­ku­mət­lə­ri Zən­gə­zu­ra gə­lən yol­la­rın dü­zəl­dil­mə­si və açıl­ma­sı, on­lar­la dinj hə­rə­kət üçün tə­sir­li təd­bir­lər gö­rül­mə­si­ni ra­zı­laş­dı­rır­lar.

3) Er­mə­nis­tan və Azərbaycan hö­ku­mət­lə­ri sər­həd­lə­ri haq­qın­da mə­sə­lə­lər də da­xil ol­maq­la, bü­tün mü­ba­hi­sə­li mə­sə­lə­lə­ri dinj sa­ziş­lər yo­lu ilə həll et­mə­yi öh­də­lə­ri­nə gö­tü­rür­lər.

Dinj sa­ziş əl­də et­mək qey­ri-müm­kün ol­du­ğu hal­da, hər iki hö­ku­mət üçün­cü tə­rəf - mün­sif­lər məh­kə­mə­si si­fə­ti­lə bi­tə­rəf şəxs seç­mə­yi və onun qə­rar­la­rı­nı məj­bu­ri qə­bul et­mə­yi ra­zı­laş­dı­rır­lar. Ha­zır­ki dövrdə be­lə bir bi­tə­rəf şəxs ki­mi pol­kov­nik Rey ta­nı­nır.

4) Er­mə­ni-Azərbaycan­lı konfransını 1919-cu il no­yab­rın 26-da Ba­kı­da aç­maq qə­ra­ra alı­nır" (56,s .207).

Mən əl­də et­di­yim ar­xiv ma­te­rial­la­rı əsa­sın­da gə­lə­jək konfransın nü­ma­yən­də hey­yə­ti­nin tər­ki­bi­ni də­qiq­ləş­dir­dim.

Mü­qa­vi­lə­də gös­tə­ri­lir­di ki, "ha­zır­kı konfransın və­zi­fə­si bu mü­ba­hi­sə­lə­ri həll et­mək­dir. ADR tə­rə­fin­dən konfransın səd­ri Fə­tə­li xan Xoyski, üzvləri M.H.Hacınski və M.A.Və­ki­lov, Er­mə­nis­tan tə­rə­fin­dən İ.Q.Arqutinski-Dol­qo­ru­kov, Q.A.Bek­zad­yan və M.A.Arut­yun­yats konfransın nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin üz­v­lə­ri tə­yin edil­di­lər.

5) Bu sa­ziş im­za­lan­dı­ğı gün­dən hə­qi­qi sa­yı­lır və res­pub­li­ka­la­rın parlamentləri tə­rə­fin­dən təs­diq olun­du­ğu vaxtdan isə qüv­və­yə mi­nir" (99, s. 46).

Qeyd et­mək la­zım­dır ki, sa­ziş mü­vəq­qə­ti xa­rak­ter da­şı­yır­dı. Çün­ki yal­nız qar­şı­da­kı mü­ba­hi­sə­li mə­sə­lə­lə­rin bü­tün kompleksini və his­sə­lə­ri­ni hə­min sa­zi­şə uy­ğun su­rət­də həll et­mə­li idi.

La­kin çox keç­mə­di ki, er­mə­ni­lər ya­ran­mış fa­si­lə­dən is­ti­fa­də edə­rək və­ziy­yə­ti öz xeyrlərinə də­yiş­mə­yi qə­ra­ra al­dı­lar və dər­hal Zən­gə­zu­ra qo­şun ye­rit­di­lər. Er­mə­ni hər­bi qüv­və­lə­ri tə­rə­fin­dən Zən­gə­zu­run dinj əha­li­si­nə di­van tu­tul­du.

Qa­ra­ba­ğın ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru X.B.Sul­ta­no­vun və onun müa­vi­ni Mah­mud­bə­yo­vun ADR-in da­xi­li iş­lər na­zi­ri­nə gön­dər­dik­lə­ri te­leq­ram­lar­da gös­tə­ri­lən faktlar bu­nu bir da­ha təs­diq edir: "28-30 no­yabr ta­rix­li te­leq­ram­la­ra əla­və ola­raq mə­ru­zə edi­rəm; Bu gün Zən­gə­zur qə­za­sı Oxçinski ra­yo­nu­nun er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən mü­ha­si­rə­yə alın­mış Azərbaycan kəndlərinin 20 nü­ma­yən­də­si ya­nı­ma gə­lə­rək elan et­di­lər ki, Ox­çu və di­gər kəndlər da­ğı­dı­lan­dan son­ra er­mə­ni­lər Zən­gə­zur­da heç nə­yə mə­həl qoy­ma­ya­raq bü­tün Azərbaycan­lı­la­rı qır­ma­ğı öz qar­şı­la­rı­na məq­səd qoy­muş­lar. Xa­hiş edi­rəm er­mə­ni­lə­rin tə­ja­vüz­kar hə­rə­kət­lə­ri­ni da­yan­dır­maq haq­qın­da sə­rən­jam ve­rə­si­niz"(50, v.3).

"Zən­gə­zur qə­za rəi­si­nin 30 no­yabr ta­rix­li mə­lu­ma­tı­na gö­rə 28 noyabrda Zən­gə­zur qə­za­sı­nın Zey­və kən­di­nin er­mə­ni­lə­ri ət­raf kəndlərdəki er­mə­ni­lər­lə bir­lə­şə­rək Azərbaycan­lı­la­rın ya­şa­dı­ğı Qa­ra­qaç kən­di­nə hü­cum et­miş­lər ki, onu məhv et­sin­lər. La­kin kənd əha­li­si on­la­ra mü­qa­vi­mət gös­tər­miş və er­mə­ni­lər qaç­mış­lar. Atış­ma­da er­mə­ni­lər­dən beş nə­fər öl­dü­rül­müş­dür. On­la­rın bi­ri­nin üs­tün­də bom­ba ta­pıl­mış­dır ki, o da mə­nə ve­ril­miş­dir" (50, v. 5).

Məj­bu­riy­yət qar­şı­sın­da qa­lan Azərbaycan hö­ku­mə­ti Zən­gə­zur­da qay­da-qa­nu­nu və sa­kit­li­yi bər­pa et­mək üçün Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru­nun kö­mə­yi­nə əla­və qüv­və­lər gön­dər­miş­dir. ADR-in Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi Pa­ris konfransındakı nü­ma­yən­də­li­yi­mi­zə xü­su­si mə­lu­mat ­da çat­dır­mış­dır. Hə­min mə­lu­ma­tı ol­du­ğu ki­mi ve­ri­rik:

"Son vaxtlar Zən­gə­zur üs­tün­də Azərbaycan­la-Er­mə­nis­tan ara­sın­da­kı mü­na­si­bət­lər kəs­kin­ləş­miş­dir. Bu­na sə­bəb odur ki, əv­vəl­ki mək­tub­da yaz­dı­ğım ki­mi Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti Zən­gə­zur ra­yo­nun­da qay­da-qa­nu­nu və sa­kit­li­yi qo­ru­maq üçün Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru­nun kö­mə­yi­nə bi­zim ni­za­mi qo­şun­lar gön­dər­mə­yi­mi­zə özü­nün kəs­kin eti­ra­zı­nı bil­dir­miş­dir. Qo­şu­nun bu­ra­ya gön­də­ril­mə­si onun­la bağ­lı idi ki, Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti öz qo­şun­la­rı­nı Zən­gə­zu­ra gön­də­rib və bu­ra­da er­mə­ni əha­li­si­nə hər cür si­lah pay­la­yıb, on­la­rı is­tə­ni­lən an üs­yan qal­dır­ma­ğa ha­zır­laş­dı­rır­lar ki, gu­ya er­mə­ni əha­li­si bi­zim hö­ku­mə­tin ha­ki­miy­yə­ti­ni ta­nı­maq is­tə­mir. Əl­bət­tə, bi­zim hö­ku­mət 60000 qaç­qın Azərbaycan­lı­nı öz yer­lə­ri­nə qa­yı­da­ja­ğı təq­dir­də on­la­ra qar­şı er­mə­ni­lə­rin tö­rə­də­jə­yi öz­ba­şı­na­lıq­la­ra bi­ga­nə qa­la bil­məz. Bu sə­bəb­lə­rə gö­rə bi­zim qo­şun­lar gön­də­ril­miş­dir. Er­mə­ni hö­ku­mə­ti bu­nu bə­ha­nə edə­rək bö­yük hay-küy qal­dır­mış və bi­zim qo­şun­lar­la er­mə­ni si­lah­lı ban­da­lar ara­sın­da ki­çik bir mü­na­qi­şə tö­rət­miş­lər" (39,v.4).

Bu ha­di­sə­lər o za­man baş ve­rir­di ki, ya­xın gün­lər­də er­mə­ni-Azərbaycan konfransı ça­ğı­rıl­ma­lı idi. Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti Qa­ra­bağ­da ol­du­ğu ki­mi, Zən­gə­zur­da da və­ziy­yə­tin onun xey­ri­nə də­yi­şil­mə­yə­jə­yi­ni gö­rə­rək, Gür­cüs­tan hö­ku­mə­ti­nə in­gi­lis nü­ma­yən­də­si Uordropa və pol­kov­nik Has­ke­lin müa­vi­ni pol­kov­nik Re­yə xa­hiş­­lə mü­ra­ciət et­miş­dir ki, "hər­bi əmə­liy­yat­la­rın da­yan­dı­rıl­ma­sı­na kö­mək­lik et­sin­lər. On­la­rın ha­mı­sı baş na­zir N.Yu­sif­bəy­li­nin adı­na mü­va­fiq te­leq­ram­ma­lar gön­dər­miş­dir. Hö­ku­mət ya­ran­mış və­ziy­yə­ti mü­za­ki­rə edə­rək və mü­na­si­bət­lə­ri kəs­kin­ləş­dir­mə­mək üçün qə­ra­ra al­dı ki, öz qo­şun­la­rı­nı Zən­gə­zur­dan çı­xar­sın. La­kin hö­ku­mət bu qə­ra­rı çı­xa­rar­kən öz əv­vəl­ki möv­qe­yin­də qa­lır­dı ki, Zən­gə­zur Azərbaycanın ay­rıl­maz bir his­sə­si­dir. Bu mə­sə­lə­yə gö­rə Yu­sif­bə­yov Tif­li­sə get­miş­dir və Er­mə­nis­tan baş na­zi­ri Xa­ti­sov onun­la da­nı­şıq­lar apar­maq üçün Tif­li­sə gəl­mə­li­dir.

Müx­tə­lif sə­bəb­lər üzün­dən Ümum­qaf­qaz konfransını ça­ğır­maq müm­kün ol­ma­dı, la­kin baş ve­rən ha­di­sə­lər bun­la­rın ni­za­ma sa­lın­ma­sı­nın zə­ru­ri­li­yi­ni tə­ləb edir­di.

Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti öz nü­ma­yən­də­si Bek­zad­ya­nın mə­nim­lə il­kin da­nı­şıq­lar­dan son­ra rəs­mi mü­ra­ciət­lə Er­mə­nis­tan-Azərbaycan mü­şa­vi­rə­si­nin çağı­rıl­ma­sı­nı tək­lif et­di. Bi­zim hö­ku­mət Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nin irə­li sür­dü­yü mü­vəq­qə­ti de­mar­ka­si­ya xət­ti­nin qu­rul­ma­sı mə­sə­lə­si­ni de­yil, sər­həd mə­sə­lə­lə­ri­ni qə­ti şə­kil­də həll et­mə­yin zə­ru­ri­li­yi­ni əl­də əsas tu­ta­raq tək­li­fi mə­mnu­niy­yət­lə qə­bul et­di. Mü­şa­vi­rə­nin ye­ri, ke­çi­ril­mə­si vax­tı və proq­ra­mı haq­qın­da mə­lu­mat ve­ri­lə­jək­dir.

Qa­ra­bağ mə­sə­lə­si­nə gə­lin­jə, uzun da­nı­şıq­lar­dan və mü­ba­hi­sə­lər­dən son­ra Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri­nin 7-ci qu­rul­ta­yı qə­rar çıxartdı ki, Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin ha­ki­miy­yə­ti­ni ta­nı­yır.

Zən­gə­zu­ra gəl­dik­də isə Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti eti­raz no­ta­sı ilə çı­xış edə­rək bil­dir­di ki, Zən­gə­zur Er­mə­nis­ta­nın bir his­sə­si ol­du­ğun­dan Azərbaycan qo­şun­la­rı­nın bu­ra­da yer­ləş­mə­si yol ve­ril­məz­dir. Bu­na ja­vab ola­raq bi­zim hö­ku­mət Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nə bil­dir­miş­di ki, Zən­gə­zur Azərbaycanın bir his­sə­si ol­du­ğun­dan bu mə­sə­lə ba­rə­sin­də Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti ilə hər han­sı da­nı­şıq­lar apar­ma­ğı lü­zum­suz sa­yır. Bu­na ja­vab ola­raq Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti ye­ni­dən no­ta ver­miş­dir ki, Zən­gə­zur mü­ba­hi­sə­li vi­la­yət­dir və bu­ra­da Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin hər han­sı bir hə­rə­kə­ti in­gi­lis ko­man­dan­lı­ğı­nın qə­rar­la­rı ilə zid­diy­yət təş­kil edir. Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti ar­zuo­lun­maz və qan­lı mü­na­qi­şə­lə­rin baş ver­mə­si­nə yol ver­mə­mək üçün Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nə tək­lif edir ki, bu mə­sə­lə­ni xü­su­si Azərbaycan-Er­mə­nis­tan konfransında həll edək.

"Azərbaycan hö­ku­mə­ti Er­mə­nis­ta­na xü­su­si no­ta ilə bil­di­rir ki, in­gi­lis ko­man­dan­lı­ğı çox­dan əra­zi­lə­rin sər­həd­lə­ri­ni dü­rüst müəy­yən­ləş­dir­miş­dir; Qa­ra­bağ və Zən­gə­zur Azərbaycana, Nax­çı­van və Şə­rur-Də­rə­lə­yəz isə Er­mə­nis­ta­na ve­ril­miş­dir. Azərbaycan hö­ku­mə­ti Azərbaycan-Er­mə­nis­tan konfransının ke­çi­ril­mə­si­nə bir şərtlə ra­zı­lıq ver­miş­di ki, Azərbaycan­la-Er­mə­nis­tan ara­sın­da əra­zi mü­ba­hi­sə­lə­ri mü­vəq­qə­ti de­yil, qə­ti şə­kil­də həll edil­sin" (39,v.12).

1919-cu il de­kab­rın 2-si, 8-i və 9-da Bek­zad­yan, Arqutinski və Arut­yu­no­vun N.Yu­sif­bəy­li, ha­be­lə, ADR par­la­men­ti səd­ri­nin müa­vi­ni H.Ağa­yev­lə ke­çir­dik­lə­ri gö­rüş­lər­də er­mə­ni-Azərbaycan­lı konfransı ilə bağ­lı mə­sə­lə­lər mü­za­ki­rə edil­di. Əv­vəl­də açıq­la­dı­ğı­mız tak­ti­ka­ya mü­va­fiq ola­raq er­mə­ni­lər Zən­gə­zur­da müəy­yən əra­zi­lər­dən Azərbaycan­lı­la­rı çı­xar­dıq­dan son­ra ye­nə də vaxt qa­zan­maq və əl­də olu­nan hər­bi uğur­la­rı si­ya­si-dip­lo­ma­tik yol­la möh­kəm­lən­dir­mək məq­sə­di­lə konfransın ke­çi­ril­mə­si­nə ra­zı­laş­dı­lar. 1919-cu il de­kab­rın 14-ü ilə 21-i ara­sın­da Ba­kı­da Azərbaycan­lı-er­mə­ni konfransı ke­çi­ril­di. Azərbaycanın xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri M.Y.Cə­fə­rov konfransda gi­riş sö­zü ilə çı­xış edə­rək bil­dir­miş­di ki, Za­qaf­qa­zi­ya ay­rı-ay­rı müs­tə­qil res­pub­li­ka­la­ra ay­rı­lsalar da, bu res­pub­li­ka­lar ara­sın­da əra­zi mə­sə­lə­lə­ri həll edil­mə­miş və mü­ba­hi­sə­li qal­mış­dır. Tif­lis­də açıl­mış Za­qaf­qa­zi­ya konfransı bu mə­sə­lə­lə­rin həl­li üçün əsas is­ti­qa­mət­lə­ri müəy­yən­ləş­dir­di. Za­qaf­qa­zi­ya res­pub­li­ka­la­rı ara­sın­da xe­yir­xah qon­şu­luq mü­na­si­bət­lə­ri­ni qur­du. Çox təəs­süf ki, ya­ran­mış si­ya­si və­ziy­yət uj­ba­tın­dan konfrans öz işi­ni da­yan­dır­dı və bir çox mə­sə­lə­lər həll edil­mə­miş qal­dı. Bun­la­rın içə­ri­sin­də ən mü­hü­mü Azərbaycan­la-Er­mə­nis­tan ara­sın­da mü­ba­hi­sə­li əra­zi mə­sə­lə­si idi.

23 no­yabr mü­qa­vi­lə­si bu mü­ba­hi­sə­lə­ri həll et­mə­yin ümu­mi və­ziy­yə­ti­ni müəy­yən­ləş­dir­di. İn­di­ki konfransın və­zi­fə­si bu və­ziy­yə­ti ət­raf­lı şə­kil­də iş­lə­yib ha­zır­la­maq­dır (86,s.398).

Konfransda Azərbaycanın tək­lif et­di­yi Za­qaf­qa­zi­ya kon­fe­de­ra­si­ya­sı­nı ya­rat­maq ide­ya­sı Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti tə­rə­fin­dən qə­bul edil­sə də on­la­rın son­ra­kı hə­rə­kət­lə­ri gös­tər­di ki, Er­mə­nis­tan bu ide­ya­nın hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si­nə ma­raq­lı de­yil.

Konfransın de­kab­rın 14-də bi­rin­ci və de­kab­rın 21-də ikin­ci ple­nar ij­las­la­rı­nın pro­to­kol­la­rı (15, 17, 19 de­kabr ta­rix­li, 1, 2, 3) tə­rə­fi­miz­dən ət­raf­lı araş­dı­rıl­ma­sı­na (bu sə­nəd­lər Azərbaycan-Er­mə­nis­tan mü­na­si­bət­lə­ri ta­ri­xi­nin öy­rə­nil­mə­si üçün zən­gin ma­te­rial­la­ra ma­lik­dir və müx­tə­lif aspektlərdən da­ha də­rin­dən təd­qiq olun­ma­ğa eh­ti­yaj du­yulur) əsa­sən ümu­mi­ləş­dir­di­yi­miz mü­hüm jə­hət­lə­ri qeyd edə bi­lə­rik:

1) F.Xoyskinin si­ya­si sə­ciy­yə­li (res­pub­li­ka­la­ra­ra­sı sa­ziş) mə­sə­lə­lə­ri konfransın gün­də­li­yi­nə sal­maq, ilk növ­bə­də isə əra­zi prob­lem­lə­ri­ni mü­za­ki­rə et­mək tək­lif­lə­ri və M.Hacnskinin 23 no­yabr sa­zi­şi­nə uy­ğun ola­raq sər­həd mü­ba­hi­sə­lə­ri­nin həl­li­ni konfransın əsas və­zi­fə­si say­ma­sı Arutunyantsın qaç­qın­lar və mü­vəq­qə­ti sər­həd­lə­rin müəy­yən­ləş­di­ril­mə­si mə­sə­lə­lə­ri­nin araş­dı­rıl­ma­sı və Bek­zad­ya­nın əra­zi mü­ba­hi­sə­lə­ri­nin qə­ti həl­li üçün hə­lə la­zı­mi şə­rait və vax­tın ye­tiş­mə­mə­si mü­la­hi­zə­si ilə üz­ləş­di;

2) Azərbaycan tə­rə­fi (Xoyski) mü­vəq­qə­ti sər­həd­lə­rin - de­mar­ka­si­ya xət­ti­nin heç nə ver­mə­yə­jə­yi­ qə­naə­ti­lə 23 no­yabr ak­tı­nı "Sta­tus duo" ki­mi gö­tü­rə­rək əra­zi-sər­həd mə­sə­lə­lə­ri­nin qə­ti həl­li­ni yu­bat­ma­ma­ğı va­cib say­mış­dı;

3) Çox önəm­li bir mə­qa­mı - hər iki res­pub­li­ka­nın orien­ta­si­ya­sı mə­sə­lə­si­nin (er­mə­ni­lə­rin Azərbaycanı Tür­ki­yə­yə hüsn-rəğ­bət bəs­lə­yə­rək onun­la bir­ləş­mək ar­zu­su­na düş­mə­sin­dən, Azərbaycan­lı­la­rın isə Er­mə­nis­ta­nın De­ni­kin­lə mü­qa­vi­lə bağ­la­ma­sın­dan şüb­hə­lən­mə­lə­ri) on­lar ara­sın­da qar­şı­lıq­lı eti­mad­sız­lıq ya­rat­maq­la, dostluq mü­na­si­bət­lə­ri­nin qu­rul­ma­sı və əra­zi mü­ba­hi­sə­lə­ri­nin həl­li yo­lun­da baş­lı­ja ma­ne­çi­li­yi­ni vur­ğu­la­yan M.Hajınski Qaf­qaz res­pub­li­ka­la­rı­nın kon­fe­de­ra­si­ya for­ma­sın­da bir­ləş­mə­si­ni tək­lif et­miş­di;

4) Er­mə­ni­lə­rin (Bek­zad­yan) De­ni­kin­lə heç bir mü­qa­vi­lə bağ­lan­ma­ma­sı­na dair mü­la­hi­zə­si­nin (23 no­yabr sa­zi­şi də­lil gə­tir­mək­lə) mü­qa­bi­lin­də Azərbaycan­lı­lar (Hajınski) Zən­gə­zur­da­kı son ha­di­sə­lə­rə əsa­sən əks tə­rə­fin hə­min sa­zi­şə əməl et­mə­di­yi­ni xa­tır­lat­mış­dı­lar;

5) Əra­zi mə­sə­lə­si ilə bağ­lı mü­za­ki­rə­lər­də: a) bu prob­le­mə dair bü­tün aspektlərin və mə­ru­zə­çi­lə­rin müəy­yən­ləş­di­ril­mə­si, de­mar­ka­si­ya xət­ti an­la­yı­şı­nın və onun ni­yə məhz mü­vəq­qə­ti ol­ma­sı­nın sə­bəb­lə­ri­nin aş­kar­lan­ma­sı (Xoyski); b) er­mə­ni tə­rə­fi­nin bu mə­sə­lə ilə bağ­lı möv­qe­yi ta­ma­mi­lə ay­dın ol­ma­dı­ğın­dan ona aid ba­xış­la­rın açıq­lan­ma­sı (Və­ki­lov); v) tə­rəf­lə­rin ha­zır­lıq­sız­lı­ğı­na gö­rə mə­sə­lə­nin mü­za­ki­rə­si­nin tə­xi­rə sa­lın­ma­sı (Arutunyants); q) dər­hal mü­za­ki­rə­lə­rə baş­la­nıl­ma­sı (Bek­zad­yan) ki­mi tək­lif­lər səs­lən­miş, mə­ru­zə­çi­lər tə­yin et­mək qə­ra­ra alın­mış­dı;

6) Son­ra­kı fi­kir mü­ba­di­lə­lə­ri­nin ge­di­şin­də Azərbaycan tə­rə­fi (Xoyski) er­mə­ni­lə­rin həm bir-bi­ri­lə uz­laş­ma­yan möv­qe­lə­ri­ni gö­rə­rək və hə­lə də tam açıq­lan­ma­yan niy­yət­lə­ri­ni du­ya­raq əra­zi mə­sə­lə­lə­ri­nin bü­töv­lük­də konfransın mü­za­ki­rə­si­nə qo­yul­ma­sı­nı bil­dir­miş­di. O, bu prob­le­min xey­li də­rə­jə­də mü­rək­kəb və do­la­şıq, iki döv­lət ara­sın­da­kı çox­lu gər­gin­lik­lə­rin mən­bə­yi ol­ma­sı­nı, hö­ku­mət­lə­rin fərqli nöq­te­yi-nə­zər­lə­ri­ni, ha­zır­ki an­da sər­həd­lə­rin kəs­kin ay­rıl­ma­sı­nın da­ha mən­fi nə­ti­jə­lər ve­rə bi­lə­jə­yi­ni nə­zə­rə ala­raq in­di­ki şə­rait­də mə­sə­lə­nin Er­mə­nis­tan nü­ma­yən­də­lə­ri­nin tək­li­fi­nə uy­ğun, yə­ni məhz de­mar­ka­si­ya xət­ti­nin müəy­yən­ləş­di­ril­mə­si for­ma­sın­da həl­li­nə ra­zı­laş­mış­dı. Xoyski ey­ni za­man­da Gü­ney Qaf­qaz res­pub­li­ka­la­rı konfransının təj­rü­bə­sin­dən çı­xış edə­rək bu­nun əmə­li nə­ti­jə­lər ver­mə­yə­jə­yi­ni xa­tır­lat­mış, çı­xış yo­lu və va­si­tə­si ki­mi ye­nə də Qaf­qaz döv­lət­lə­ri­nin si­ya­si bir­li­yi­nin kon­fe­de­ra­si­ya for­ma­sı üzə­rin­də da­yan­mış­dı.

7) Mü­za­ki­rə­lə­rin so­nu­na ya­xın er­mə­ni tə­rə­fi (Arutunyanst) kon­fe­de­ra­si­ya mə­sə­lə­si­nin öz hö­ku­mə­ti ilə ra­zı­laş­dı­rıl­ma­lı ol­du­ğu­nu, de­mar­ka­si­ya xət­ti və ya mü­vəq­qə­ti "mo­dus vi­ven­di"yə gəl­dik­də isə onun ar­tıq 23 no­yabr sa­zi­şi ilə müəy­yən­ləş­di­yi­ni, hə­min ak­tın bu konfransda ye­ni­dən təs­diq­lə­nə bi­lə­jə­yi­ni söy­lə­mək­lə ij­las­la­ra mü­vəq­qə­ti ara ve­rib son­ra Tif­lis­də da­vam et­dir­mək tək­li­fi­ni bir da­ha tək­rar­la­mış­dı. Bu­nun ja­va­bın­da Xoyski adı çə­ki­lən sa­zi­şin mət­ni­nə is­ti­na­dən bu konfransın onu ye­ni­dən təs­di­qi sə­la­hiy­yə­tin­də ol­ma­dı­ğı­nı gös­tər­miş­di, Arqutinski və Dol­qo­ru­kov isə nü­ma­yən­də he­yət­lə­ri­nin konfransın ple­nar ij­la­sın­da iki mə­sə­lə­yə: 1) res­pub­li­ka­lar ara­sın­da­kı hər­bi əmə­liy­yat­la­rın da­yan­dı­rıl­ma­sı və 2) bun­dan son­ra bü­tün mü­ba­hi­sə­li prob­lem­lə­rin da­nı­şıq­lar yo­lu ilə həll edil­mə­si­nə dair öz möv­qe­lə­ri­ni qə­ti açıq­la­ma­la­rı tək­lif­lə­ri­ni irə­li sür­müş­lər.

Ümu­miy­yət­lə isə bu konfrans iki döv­lət ara­sın­da­kı mü­na­si­bət­lə­rə heç bir ay­dın­lıq gə­tir­mə­di, mü­ba­hi­sə­li əra­zi - sər­həd mə­sə­lə­lə­ri­nin, o cüm­lə­dən də Zən­gə­zur prob­le­mi­nin həl­lin­də əmə­li iş­lər gö­rə bil­mə­di və Gü­ney Qaf­qaz res­pub­li­ka­la­rı­nı kon­fe­de­ra­si­ya­sı mə­sə­lə­si­nə dair Tif­lis­də konfrans ça­ğır­maq haq­qın­da qə­rar çı­xar­maq­la ba­şa çat­dı. Bü­tün bun­lar gös­tər­di ki, Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti müt­tə­fiq döv­lət­lə­rin gö­zü qar­şı­sın­da özü­nü nü­fuz­dan sal­ma­maq üçün söz­də da­nı­şıq­la­ra gir­mə­yə ra­zı­lıq ve­rir, la­kin real işə, mə­sə­lə­lə­rin həl­li­nə gəl­dik­də müx­tə­lif bə­ha­nə­lər­lə bo­yun qa­çı­rır. Azərbaycan hö­ku­mə­ti isə də­fə­lər­lə bə­ya­nat ve­rə­rək Er­mə­nis­tan­la mü­ba­hi­sə­li mə­sə­lə­lə­ri dinj yol­la həll et­mə­yə ha­zır ol­du­ğu­nu bil­dir­miş­dir.

1919-cu il de­kab­rın 22-də parlamentdə çı­xış edən ye­ni hö­ku­mə­tin baş na­zi­ri N.B.Yu­sif­bə­yov par­la­ment üzvləri qar­şı­sın­da öz hö­ku­mə­ti­nin fəa­liy­yət proq­ra­mı­nı açıq­la­yar­kən əsas mə­sə­lə olan Qa­ra­bağ mə­sə­lə­si­nə xü­su­si fi­kir ver­miş­dir. O bil­dir­miş­dir ki, Qa­ra­ba­ğın 2/3 his­sə­si bi­zim əli­miz­də, Zən­gə­zur qə­za­sı­nın ya­rı­sı isə er­mə­ni üs­yan­çı­la­rı­nın əlin­də­dir. Biz bu mə­sə­lə­ni dinj yol­la həll et­mə­yin tə­rəf­da­rı­yıq və bö­yük döv­lət­lə­rin nü­ma­yən­də­lə­ri bu­nu dəs­tək­lə­yir. Biz sül­hün əley­hi­nə de­yi­lik. Biz bü­tün mə­sə­lə­lə­rin həl­li va­si­tə­si­ni sülhdə gö­rü­rük. Bu­na gö­rə də biz bu mə­sə­lə­lə­ri dinj yol­la həll et­mə­yə ha­zı­rıq (36,v.3-5).

Azərbaycan hö­ku­mə­ti bun­dan son­ra da də­fə­lər­lə bə­ya­nat ve­rə­rək bil­dir­miş­dir ki, Er­mə­nis­tan­la mü­ba­hi­sə­li əra­zi mə­sə­lə­lə­ri­ni dinj yol­la həll et­mə­yə ha­zır­dır. 1920-ci il fev­ra­lın 26-da Azərbaycanın xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri F.Xoyski Er­mə­nis­ta­nın xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri­nə no­ta gön­dər­miş­di. Hə­min no­ta­da de­yi­lir­di: "Mə­nim tə­rə­fim­dən si­zə xə­bər ve­ril­miş­di ki, bi­zim hö­ku­mə­ti­miz 23 no­yabr mü­qa­vi­lə­si­nə dön­mə­dən əməl edir. La­kin bu mü­qa­vi­lə­nin bağ­lan­ma­sın­dan son­ra er­mə­ni qo­şun­la­rı Zən­gə­zur ra­yo­nun­da 40-a qə­dər Azərbaycan­lı kən­di­ni məhv et­miş­di­r. Yan­va­rın 19-da er­mə­ni hö­ku­mə­ti­nin qo­şun­la­rı si­lah­lı ban­da­lar­la bir­lik­də Şu­şa qə­za­sı is­ti­qa­mə­tin­də hü­cum əmə­liy­yat­la­rı­nı da­vam et­dir­miş, yol bo­yun­ja yer­ləş­miş Azərbaycan kəndlərini məhv et­miş­dir. Yal­nız bun­dan son­ra bi­zim hö­ku­mə­ti­miz Azərbaycan kəndlərinin da­ğıl­ma­sı­nın qar­şı­sı­nı al­maq və 23 no­yab­ra qə­dər möv­cud ol­muş və­ziy­yə­ti bər­pa et­mək üçün si­lah­lı dəs­tə gön­dər­miş­dir ki, er­mə­ni qo­şun­la­rı­nın hü­cu­mu­nun qar­şı­sı alın­sın" (87,N 53, 1920). La­kin Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti əv­vəl­lər ol­du­ğu ki­mi, in­di də qey­ri-konstruktiv möv­qe­də qa­la­raq, ya­lan­dan da­nı­şıq­la­ra ha­zır ol­ma­ğa ra­zı­lıq ver­sə də əs­lin­də on­lar öz­lə­ri­nin giz­li emis­sar­la­rı­nı Qa­ra­ba­ğa gön­də­rə­rək yer­li er­mə­ni əha­li­si­ni Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nə qar­şı üs­yan qal­dır­ma­ğa ça­ğı­rır­lar. Bu­na mi­sal ola­raq 1920-ci il mar­tın 3-də "Azər-Ta­j"ın ver­di­yi mə­lu­ma­tı nə­zə­ri­ni­zə çat­dı­rı­rıq:

1920-ci il mar­tın 3-də "Azərbaycan"ın ver­di­yi mə­lu­ma­t­dan bi­zə aydın olur ki, Qa­ra­ba­ğın Qa­ra­kənd və Va­ke kəndlərinə Er­mə­nis­tan­dan öz­gə ad­lar al­tın­da gə­lən təş­vi­qat­çı­lar yer­li əha­li­ni Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin ha­ki­miy­yə­ti­ni ta­nı­ma­ma­ğa ça­ğır­mış­lar. Bu­nun­la əla­qə­dar ola­raq ad­la­rı çə­ki­lən kəndlərin əha­li­si Ağ­da­ma, Qar­ya­gi­nə ge­dən əli­ya­lın Azərbaycan­lı­lar üzə­ri­nə si­lah­la hü­cum et­miş­lər.

Bu­na gö­rə də Azərbaycanın xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri F.X.Xoyski 1920-ci il mar­tın 16-da Er­mə­nis­tan xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri­nə ikin­ci no­ta gön­dər­miş­dir. Hə­min no­ta­nın məz­mu­nu­nu ol­du­ğu ki­mi diq­qə­ti­ni­zə çat­dı­rı­rıq: "Bir da­ha tək­rar edi­rəm ki, Qa­ra­ba­ğa aid olan mə­sə­lə­lər Azərbaycanın da­xi­li işi­dir. Bu­nun­la be­lə mən ya­lan mə­lu­mat­la­rı tək­zib et­mək məq­sə­di­lə Si­zə mə­lum edi­rəm ki, Qa­ra­bağ­da Nu­ru pa­şa­nın ol­ma­sı və Azərbaycan qo­şun­la­rı­nın jəm­ləş­mə­si haq­qın­da mə­lu­mat­lar düz­gün de­yil­dir. Gu­ya Azərbaycan qo­şun­la­rı tə­rə­fin­dən 400 er­mə­ni­nin öl­dü­rül­mə­si, on­la­rın ev­lə­ri­nin da­ğı­dıl­ma­sı, er­mə­ni­lər üçün Ağ­dam-Şu­şa yo­lu­nun bağ­lan­ma­sı və er­mə­ni­lə­rin iq­ti­sa­di blo­ka­da və­ziy­yə­tin­də ol­ma­sı haq­qın­da Si­zin ver­di­yi­niz mə­lu­mat­lar ya­lan­dır. Əs­lin­də və­ziy­yət aşa­ğı­da­kı ki­mi ol­muş­dur. Fev­ra­lın 21-də Xan­kən­di ya­xın­lı­ğın­da­kı me­şə­də öl­dü­rül­müş və ey­bə­jər ha­la sa­lın­mış Azərbaycan­lı əs­gə­rin me­yi­di ta­pıl­mış­dır. Bu­na gö­rə fev­ra­lın 22-də müəy­yən qə­dər asa­yiş po­zul­muş­dur. Xan­kən­din­də 2, Ağ­dam­da 3, Xo­ja­lı­da 3 er­mə­ni öl­dü­rül­müş­dür. Ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run gör­dü­yü tə­ci­li təd­bir­lər nə­ti­jə­sin­də qay­da-qa­nun bər­pa edil­miş və 4 nə­fər gü­nah­kar sax­la­nıl­mış və on­lar məh­kə­mə­nin qə­ra­rı­na gö­rə həbsxanada jə­za çə­kir­lər"(87,N 55, 1920).

Ar­tıq bu dövrdə So­vet Ru­si­ya­sı ADR hö­ku­mə­ti­ni yıx­maq üçün cid­di təd­bir­lə­rə ha­zır­la­şır­dı. Bol­şe­vik­lər Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin diq­qə­ti­ni ya­yın­dır­maq və sa­yıq­lı­ğı­nı zəif­lət­mək üçün Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti ilə ra­zı­lı­ğa gə­lə­rək on­la­ra bir sı­ra əra­zi­lə­ri vəd et­di­lər. Bu­nun əvə­zin­də isə Er­mə­nis­tan tə­rə­fi­nə tək­lif et­di­lər ki, Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da ya­şa­yan er­mə­ni əha­li­si­ni Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nə qar­şı qi­ya­ma qal­dır­sın­lar.

Qa­baq­ja­dan ra­zı­laş­dı­rıl­mış pla­na uy­ğun ola­raq 1920-ci il mar­tın 22-dən 23-nə ke­çən ge­jə Qa­ra­bağ­da er­mə­ni si­lah­lı qüv­və­lə­ri Azərbaycan or­du­su­nun möv­qe­lə­ri­nə hü­cu­ma keç­di­lər. Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri­nin bu hə­rə­kə­ti həm Azərbaycan hö­ku­mə­tin­də, həm Azərbaycan xal­qın­da hid­dət və qə­zəb do­ğur­du. Azərbaycan xal­qı və Res­pub­li­ka­da fəa­liy­yət gös­tə­rən ij­ti­mai-si­ya­si qüv­və­lər er­mə­ni­lə­rin bu tə­ja­vüz­kar­lıq hə­rə­kət­lə­ri­ni pis­lə­yə­rək, Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin möv­qe­yi­ni mü­da­fiə et­miş və bil­dir­miş­lər ki, la­zım gəl­sə öz tor­paq­la­rı­mı­zı son dam­la qa­nı­mı­za qə­dər mü­da­fiə et­mə­yə ha­zı­rıq. Hə­min mə­lu­mat­lar­dan bə­zi­lə­ri­ni ol­du­ğu ki­mi ve­ri­rik:

"Azərbaycan" qə­ze­tin­də 27 martda ve­ril­miş mə­lu­mat: "Qa­ra­bağ­dan alın­mış mə­lu­mat­la­ra gö­rə er­mə­ni­lə­rin hü­cu­mu da­vam edir, Şu­şa, Xan­kən­di və di­gər mən­tə­qə­lər üzə­ri­nə olan bu hü­cum­lar ha­mı­sı dəf olun­muş­dur. Ma­ra­ğa kən­din­də jəm olun­muş er­mə­ni si­lah­lı dəs­tə­lə­ri Tər­tə­rə hü­cum et­miş­dir. La­kin bu hü­cum dəf olun­muş, hə­min Ma­ra­ğa kən­di Azərbaycan­lı­la­rın par­ti­zan dəs­tə­si tə­rə­fin­dən ələ ke­çi­ril­miş­dir. Həm­çi­nin er­mə­ni­lə­rin güj­lü möv­qe­yi olan - Yüz­ba­şıye­vin mül­kü - Xan Saq­nax ələ ke­çi­ril­miş­di. Zən­gə­zur qə­za­sın­dan alın­mış mə­lu­mat­la­ra gö­rə hər yer­də er­mə­ni­lər Azərbaycan kəndləri üzə­ri­nə hü­cu­ma keç­miş­lər. On­lar­dan bə­zi­lə­ri da­ğın­tı­ya mə­ruz qal­mış­­lar. Alın­mış rəs­mi mə­lu­mat­la­ra gö­rə er­mə­ni ban­da­la­rı­na İrə­van qu­ber­ni­ya­sı­nın No­vo­ba­ya­zid qə­za­sın­dan kö­mək gə­lir. Bi­zim hər­bi his­sə­lər ha­di­sə­lər­də iş­ti­rak et­mir­lər, yer­li par­ti­zan dəs­tə­lə­ri isə hə­lə­lik mü­da­fiə möv­qe­yi tut­muş­lar."

Ye­nə "Azərbaycan" qə­ze­tin­də mar­tın 28-də mə­lu­mat ve­ril­miş­dir. Qa­ra­bağ ha­di­sə­lə­ri ilə bağ­lı ola­raq Azərbaycanın hər tə­rə­fin­dən çox­lu miq­dar­da kö­nül­lü­lər öz si­lah­la­rı və bü­tün zə­ru­ri dö­yüş lə­va­zi­mat­la­rı ilə Qa­ra­ba­ğa axı­şır­lar. Kö­nül­lü­lər dəs­tə­si er­mə­ni­lə­rin dinj əha­li­yə və hər­bi mən­tə­qə­lə­rə hü­cum et­dik­lə­ri yer­lə­rə bö­yük ruh yük­sək­li­yi ilə ge­dir­lər.

Qa­ra­bağ Azərbaycan­lı­la­rı­nın yer­li jə­miy­yə­ti bü­tün hər cür lə­va­zi­ma­tı olan sa­ni­tar dəs­tə­si­nə rəh­bər­lik edir. Ba­kı­dan və onun ət­raf kəndlərindən çox­lu miq­dar­da kö­nül­lü­lər Qa­ra­ba­ğa yo­la düş­müş­dü (87, N61, 1920).

"1920-ci il mar­tın 29-da Ba­la­xa­nı­da Ba­kı­nın bü­tün mə­dən ra­yon­la­rı­nın Azərbaycan­lı fəh­lə­lə­ri­nin mi­tin­qi ol­muş­dur. Mitinqdə Qa­ra­bağdakı vəziyyət və So­vet Ru­si­ya­sı­na mü­na­si­bət mə­sə­lə­lə­ri mü­za­ki­rə edil­miş­dir. Na­tiq­lə­rin çı­xı­şın­dan son­ra mi­tinq aşa­ğı­da­kı məz­mun­da qət­na­mə qə­bul et­miş­dir: "Biz Mə­dən ra­yon­la­rı­nın fəh­lə­lə­ri er­mə­ni­lə­rin Qa­ra­ba­ğa xain­jə­si­nə və qəf­lə­tən hü­cum et­mə­si haq­qın­da mə­sə­lə­ni mü­za­ki­rə edə­rək, 1918-ci il­dən in­di­yə­nə qə­dər "Bö­yük Er­mə­nis­tan" ya­rat­maq haq­qın­da uy­dur­ma ide­ya­nı hə­ya­ta ke­çir­mək is­tə­yən "Daş­nak­sü­tyun" par­ti­ya­sı­nın və Ara­rat hö­ku­mə­ti­nin agentləri tə­rə­fin­dən qı­zış­dı­rı­lan bu hə­rə­kət­lə­ri qə­ti şə­kil­də pis­lə­yi­rik. Biz bu mü­na­si­bət­lə Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nə mü­ra­ciət edə­rək tə­ləb edi­rik ki, Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­ni öz ni­za­mi qo­şun­la­rı­nı Qa­ra­bağ­dan və Zən­gə­zur­dan çı­xar­ma­ğa məj­bur et­mək üçün tə­ci­li və qə­ti təd­bir­lər gör­sün və er­mə­ni təx­ri­bat­çı­la­rı­nı jə­za­lan­dır­sın. Əks təq­dir­də iki il ər­zin­də daş­nak­la­rın tö­rət­dik­lə­ri hə­rə­kət­lə­rə sa­kit tərzdə bax­dı­ğı­mız hal­da, in­di öz əda­lət­li mə­na­fe­yi­mi­zi və hü­qu­qu­mu­zu mü­da­fiə et­mək üçün si­lah­lı yol­la tor­paq­la­rı­mı­zın mü­da­fiə­si­nə qal­xa­ja­ğıq" (86, s. 509-510).

1920-ci il mar­tın 30-da "Mü­sa­vat" par­ti­ya­sı­nın şu­ra­sı ra­yon­la­rın fəh­lə təş­ki­lat­la­rı­nın nü­ma­yən­də­lə­ri­nin iş­ti­ra­kı ilə ümu­mi yı­ğın­jaq ke­çir­miş və Qa­ra­bağ mə­sə­lə­si­nə dair qət­na­mə qə­bul et­miş­dir. Qət­na­mə­də de­yi­lir ki, Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri­nin bi­zim res­pub­li­ka üzə­ri­nə xain­jə­si­nə hü­cum et­mə­si bü­tün Azərbaycan xal­qın­da qə­zəb do­ğur­muş­dur. Biz hö­ku­mət­dən Qa­ra­bağ və Zən­gə­zur mə­sə­lə­si­ni bir­də­fə­lik və hə­mi­şə­lik həll et­mək üçün ən qə­ti və tə­ci­li təd­bir­lər gör­mə­yi tə­ləb edə­rək, bü­tün par­ti­ya yol­daş­la­rı­mı­zı özü­nün bü­tün qüv­və­lə­ri və va­si­tə­lə­ri ilə və­tə­ni­mi­zin müs­tə­qil­li­yi uğ­run­da mü­ba­ri­zə­də hö­ku­mə­ti mü­da­fiə et­mə­yə ça­ğı­rı­rıq (86, s.501-502).

"1920-ci il ap­re­lin 9-da şə­hər duma­sı­nın bi­na­sın­da Ba­kı şə­hə­ri­nin və onun ra­yon­la­rı­nın zi­ya­lı­la­rı­nın yı­ğın­ja­ğın­da er­mə­ni­lə­rin Qa­ra­bağ üzə­ri­nə hü­cu­mu mə­sə­lə­si mü­za­ki­rə edil­miş­di. Çı­xış edən zi­ya­lı­lar bil­dir­miş­lər ki, res­pub­li­ka­da qay­da-qa­nu­nun və qa­nun­çu­lu­ğun bər­pa olun­ma­sı işin­də hö­ku­mə­tə hər cür yar­dım gös­tə­rə­jək­lər. Zi­ya­lı­lar öz çı­xış­la­rın­da bil­dir­miş­lər ki, Qa­ra­bağ­da, Zən­gə­zur­da və Nax­çı­van­da baş ver­miş ha­di­sə­lə­rə gö­rə Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti gü­nah­kar­dır"(87, N 71, 1920).

Azərbaycan hö­ku­mə­ti Dağ­lıq Qa­ra­bağ se­pa­rat­çı­la­rı­nı ci­lov­la­maq və on­la­rın tə­ja­vüz­kar­lıq hə­rə­kət­lə­ri­nin qar­şı­sı­nı al­maq üçün çox cid­di təd­bir­lər gör­dü və bu təd­bir­lər öz nə­ti­jə­si­ni qı­sa müd­dət­də gös­tər­di. Er­mə­ni se­pa­rat­çı­la­rı ağır məğ­lu­biy­yə­tə uğ­ra­dı­lar.

"1920-ci il ap­re­lin 1-də par­la­ment Qa­ra­bağ ha­di­sə­lə­ri­ni ge­niş şə­kil­də mü­za­ki­rə et­miş­dir. Da­xi­li iş­lər na­zi­ri çı­xış edə­rək Qa­ra­bağ­da­kı ha­di­sə­lə­rə də­qiq qiy­mət ver­mək üçün bu ha­di­sə­lə­rin ge­di­şi­ni ət­raf­lı şə­kil­də şərh et­miş­dir. Mar­tın 20-də Şu­şa­ya iki er­mə­ni mə­mu­ru tə­rə­fin­dən 25 nə­fər­dən iba­rət si­lah­lı dəs­tə gə­ti­ril­miş­dir. Mar­tın 22-də bu si­lah­lı dəs­tə­nin üz­v­lə­ri­nin sa­yı 200 nə­fə­rə çat­dı­rıl­mış­dır. Bu dəs­tə­yə şə­hər er­mə­ni­lə­rin­dən təş­kil olun­muş 200 nə­fər­lik si­lah­lı­lar da cəlb edil­miş­dir. Mar­tın 22-i ge­jə saat 3-də bu si­lah­lı dəs­tə­lər bi­zim əs­gər­lər üzə­ri­nə hü­cum et­miş­lər. Bi­zim əs­gər­lər bu hü­cu­mu ta­ma­mi­lə göz­lə­mir­di­lər və Şu­şa şə­hə­ri­nin əha­li­si "Nov­ruz bay­ra­mı­nı" ke­çi­rir­di. La­kin bu­na bax­ma­ya­raq bi­zim qəh­rə­man əs­gər­lər bu hü­cu­mu dəf edə bilmiş­di­lər. Mar­tın 23-də Şu­şa ta­ma­mi­lə si­lah­lı dəs­tə­lər­dən tə­miz­lən­miş­dir (6, s.879). Bu za­man qon­şu er­mə­ni kəndlərindən Xan­kən­din­də olan bi­zim əs­gər­lər üzə­ri­nə hü­cum ol­muş­dur. Er­mə­ni­lər bö­yük it­ki ve­rə­rək ge­ri çə­kil­miş­­lər. Ey­ni vaxtda Əs­gə­ran üzə­ri­nə hü­cum ol­muş­dur. Ora­da bi­zim əs­gər­lə­rin sa­yı az ol­du­ğu­na gö­rə er­mə­ni­lər şə­hə­ri tu­ta bil­miş­lər. Biz­də olan mə­lu­mat­la­ra gö­rə bu üs­ya­na han­sı xa­ri­ci qüv­və­lər rəh­bər­lik edir (Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti) və bu üs­ya­na bir ne­çə ay­dır ha­zır­lıq ge­dir­miş. Şu­şa ət­ra­fın­da­kı kəndlərin bi­rin­dən top­dan atı­lan yay­lım atə­şi er­mə­ni­lə­rin bi­zim əs­gər­lə­rin üzə­ri­nə hü­cum et­mə­si üçün siq­nal ol­muş­dur. Bun­dan baş­qa, er­mə­ni­lər Qar­ya­gin, Zən­gə­zur, Tər­tər mən­tə­qə­lə­ri­nə də hü­cum et­miş­lər. La­kin bu hü­cum­la­rın ha­mı­sın­da er­mə­ni­lər bö­yük it­ki ve­rə­rək məğ­lub ol­muş­lar. Er­mə­ni­lər hü­cum et­dik­lə­ri mən­tə­qə­lər­də yal­nız Əs­gə­ran­da mü­vəf­fə­qiy­yət qa­za­na bil­miş­lər. Qa­lan mən­tə­qə­lər­də isə er­mə­ni­lər it­ki ve­rə­rək dəf olun­muş­lar.

Er­mə­ni­lə­rin qəf­lə­tən - xain­jə­si­nə bi­zim əs­gər­lər üzə­ri­nə hü­cum et­mə­si əha­li içə­ri­sin­də bö­yük hə­yə­ja­na sə­bəb ol­muş­dur. Hər tə­rəf­dən par­ti­zan dəs­tə­lə­ri Qa­ra­ba­ğa axı­şır. Qa­ra­bağ­da mə­su­liy­yət­siz ban­da­lar tə­rə­fin­dən po­zul­muş nor­mal hə­ya­tı bər­pa et­mək üçün hö­ku­mət bü­tün tə­ci­li təd­bir­lə­ri gö­rür və əmin­dir ki, qı­sa müd­dət­də Qa­ra­bağ­da hə­yat öz nor­mal qay­da­sı­na dü­şə­jək­dir. Da­xi­li iş­lər na­zi­ri­nin bə­ya­na­tın­dan son­ra par­la­ment onun mü­za­ki­rə­si­ni ke­çir­miş­dir. Bu­ra­da Ə.Qa­ra­yev (Hüm­mət) M.Ə.Rə­sul­za­də (Mü­sa­vat), Q.Qa­ra­bə­yov (İt­ti­had), Camal­bə­yov (s-d), A.B.Səfikürdski (s-d), A.Aşu­rov (bi­tə­rəf), Axundzadə (Mü­sa­vat), Ə.Əh­mə­dov (bi­tə­rəf) çı­xış et­miş­lər. Çı­xış edən­lə­rin ha­mı­sı bil­dir­miş­lər ki, Qa­ra­ba­ğı si­lah­lı ban­da­lar­dan tə­miz­lə­mək üçün öl­kə­nin bü­tün qüv­və­lə­ri­ni bir­ləş­dir­mək la­zım­dır (6, s.882, 883, 887).

A.B.Səfikürdskinin bi­zim əs­gər­lə­rin əh­val-ru­hiy­yə­si ne­jə­dir sua­lı­na da­xi­li iş­lər na­zi­ri M.Və­ki­lov ja­vab ver­miş­dir ki, mən bu gün er­mə­ni ban­da­la­rı­nın hü­cum et­di­yi mən­tə­qə­lər­dən qa­yıt­mı­şam. Mən şəx­sən əs­gər­lə­ri­mi­zin bö­yük ruh yük­sək­li­yi­nin şa­hi­di ol­dum. On­lar dö­yü­şə bö­yük əh­val-ru­hiy­yə ilə ge­dir­lər. Əs­gər­lə­ri­mi­zin qi­da­lan­ma­sı­na gə­lin­jə, hət­ta hər­bi na­zir­li­yin mü­ra­ciə­ti ol­ma­dan, əha­li özü əs­gər­lə­ri ər­zaq məh­sul­la­rı ilə tə­min edir. Əs­gər­lə­ri­miz yax­şı ge­yin­miş­dir. Tib­bi xid­mət də yük­sək sə­viy­yə­də­dir. Hö­ku­mət qı­sa müd­dət­də bir ne­çə hər­bi xəs­tə­xa­na­lar aç­mış­dır. Azərbaycanın hər tə­rə­fin­dən zi­ya­lı­lar­dan iba­rət sa­ni­tar dəs­tə­lə­ri bu­ra­ya axı­şır. Mən həm qo­şun, həm də əha­li içə­ri­sin­də bu ruh yük­sək­li­yi­ni gör­dü­yüm­dən bö­yük ümid­lə bil­di­ri­rəm ki, qəh­rə­man əs­gər­lə­ri­mi­zin kö­mə­yi ilə öz tor­paq­la­rı­mı­zı düş­mən­lər­dən tə­miz­lə­yə­jə­yik.

Par­la­ment axır­da hö­ku­mət­dən Qa­ra­bağ­da baş ver­miş üs­ya­nı ya­tır­maq üçün tə­ci­li və qə­ti təd­bir­lər gör­mə­yi tə­ləb edən qət­na­mə qə­bul edir (6, s.889).

Azərbaycan hö­ku­mə­ti Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da er­mə­ni se­pa­rat­çı­la­rı­nı hər­bi yol­la ara­dan qal­dır­maq üçün Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nə və Qaf­qaz­da­kı müt­tə­fiq döv­lət­lə­rin nü­ma­yən­də­lə­ri­nə te­leq­ram gön­də­rə­rək, bu mə­sə­lə­lə­ri dinj yol­la həll et­mə­yə ha­zır ol­duğu­nu bil­di­rir. 1920-ci il ap­re­lin 5-də Azərbaycanın xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri F.X.Xoyski İn­gil­tə­rə­nin və Fran­sa­nın Qaf­qaz­da­kı ali ko­mis­sar­la­rı­na və İta­li­ya­nın si­ya­si agen­ti Qab­ba­ya te­leq­ram gön­dər­miş­dir. Hə­min te­leq­ram­da Xoyski bil­di­rir ki, mən Qa­ra­bağ mə­sə­lə­lə­ri haq­qın­da mar­tın 28-də də­qiq mə­lu­mat ver­miş­dim. Bu mə­lu­mat­dan siz gö­rür­sü­nüz ki, er­mə­ni­lər bü­tün Qa­ra­ba­ğı zo­ra­kı­lıq­la tut­maq məq­sə­di ilə müəy­yən təş­ki­lat­lar tə­rə­fin­dən qa­baq­ja­dan ha­zır­lan­mış pla­na əsa­sən bi­zim əs­gər­lər üzə­ri­nə xain­jə­si­nə hü­cum et­miş­lər (85,s.576-577). Onu da bil­di­ri­rəm ki, gu­ya Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri­nin blo­ka­da­ya alın­ma­sı, er­mə­ni­lər üçün Şu­şa-Yev­lax yo­lu­nun bağ­lan­ma­sı və er­mə­ni kəndlərinin ar­til­le­ri­ya atə­şi­nə mə­ruz qal­ma­sı haq­qın­da mə­lu­mat­lar hə­qi­qə­tə uy­ğun de­yil­dir. Azərbaycan hö­ku­mə­ti öz xal­qı­nın ta­le­yi üçün mə­su­liy­yət da­şı­dı­ğı­na gö­rə bir qrup təx­ri­bat­çı tə­rə­fin­dən tö­rə­dil­miş bu üs­ya­nı ya­tır­maq üçün tə­ci­li təd­bir­lər gör­müş­dür.

"1920-ci il ap­re­lin 8-də Fran­sa­nın, İn­gil­tə­rə­nin ali ko­mis­sar­la­rı və İta­li­ya­nın si­ya­si agen­ti Qab­ba Qa­ra­bağ­da, Qa­zax­da, Or­du­bad­da baş ve­rən ha­di­sə­lər haq­qın­da no­ta ver­miş­di­lər. Hə­min no­ta­da Er­mə­nis­tan və Azərbaycan hö­ku­mət­lə­rin­dən tə­ləb olu­nur ki, Qa­ra­bağ və di­gər əra­zi­lər­də baş ve­rən ha­di­sə­lə­ri dinj yol­la ni­za­ma sal­sın­lar. Azərbaycan və Er­mə­nis­tan hö­ku­mət­lə­ri Gür­cüs­tan hö­ku­mə­ti­nin ça­ğı­rı­şı ilə mü­ba­hi­sə­li mə­sə­lə­lə­ri həll et­mək üçün Tif­lis­də ke­çi­ril­mə­si nə­zər­də tu­tu­lan konfransa gəl­mə­yə ra­zı­lıq ver­miş­lər. Biz də öz tə­rə­fi­miz­dən bu­ra­ya müt­tə­fiq­lə­rin ko­mis­si­ya­sı­nı gön­də­ri­rik ki, ma­raq­lı hö­ku­mət­lə­rin zə­ru­ri təd­bir­lər gör­dü­yü­nə əmin olun­sun" (86,s.516).

Azərbaycanın Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi 1920-ci il ap­re­lin 8-də özü­nün Tif­lis­də­ki dip­lo­ma­tik nü­ma­yən­də­li­yi­nə te­leq­ram­ma gön­dər­miş­dir. Hə­min te­leq­ram­da bil­di­ri­lir ki, Azərbaycan hö­ku­mə­ti 1918-ci il­dən in­di­yə qə­dər Za­qaf­qa­zi­ya­da Azərbaycan­lı­lar­la er­mə­ni­lər ara­sın­da baş ver­miş ha­di­sə­lə­ri izah et­mək və ay­dın­laş­dır­maq üçün Za­qaf­qa­zi­ya res­pub­li­ka­la­rı­nın nü­ma­yən­də­lə­ri­nin iş­ti­ra­kı ilə müt­tə­fiq­lə­rin ko­mis­si­ya­sı­nın ya­ra­dıl­ma­sı­nı al­qış­la­ya­jaq­dır. Azərbaycan xal­qı bu ko­mis­si­ya­nın ya­ra­dıl­ma­sı­nı sə­bir­siz­lik­lə göz­lə­yir.

"1920-ci il ap­re­lin 9-da Tif­lis­də Azərbaycan, Er­mə­nis­tan və Gür­cüs­tan res­pub­li­ka­la­rı­nın konfransı açıl­mış­dır. Konfransın səd­ri Gür­cüs­ta­nın xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri Qe­qej­ko­ri se­çil­miş­dir. Konfransın gün­də­li­yi mə­sə­lə­si­nə ke­çər­kən Gür­cüs­tan və Er­mə­nis­tan nü­ma­yən­də­lə­ri bil­dir­miş­lər ki, hər şey­dən əv­vəl, Qa­ra­bağ­da Azərbaycan­lı­lar­la er­mə­ni­lər ara­sın­da baş ver­miş hər­bi əmə­liy­yat­la­rı da­yan­dır­maq haq­qın­da mə­sə­lə mü­za­ki­rə edil­sin. On­lar bil­dir­di­lər ki, bu qan­lı qır­ğın da­yan­dı­rıl­ma­dan konfrans öz işi­nə sa­kit və sə­mə­rə­li şə­kil­də baş­la­ya bil­məz.

Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti bil­dir­di ki, biz mə­sə­lə­nin bu cür qo­yu­lu­şu­na eti­raz et­mi­rik. La­kin bu mə­sə­lə Or­du­bad­da, Nax­çı­van­da, Qa­zax­da baş ver­miş mü­na­qi­şə­lər­lə bir­lik­də mü­za­ki­rə olun­ma­lı­dır.

Er­mə­nis­tan nü­ma­yən­də­lə­ri bu­na eti­raz et­di­yin­dən konfrans öz ij­la­sı­nı ap­re­lin 10-na sə­hər saat 10-na ke­çir­di" (38, v.12-13).

La­kin Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti bu konfransı da­vam et­dir­mə­yi özü­nə lü­zum bil­mə­di. Par­la­men­tin sə­nəd­lə­rin­dən bir da­ha mə­lum olur ki, Azərbaycan hö­ku­mə­ti mü­na­qi­şə­nin dinj yol­la ni­za­ma sa­lın­ma­sı üçün tə­şəb­büs gös­tər­miş­dir­sə də, er­mə­ni tə­rə­fi müx­tə­lif bə­ha­nə­lər­lə konfransın işi­ni po­zur və ye­ri gəl­dik­jə müt­tə­fiq döv­lət­lə­rin dəs­tə­yi­ni qa­zan­maq üçün "ya­zıq" gör­kə­mi alır­lar.

II.II. Qa­ra­bağ­da mü­vəq­qə­ti Ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun

ya­ran­ma­sı və er­mə­ni se­pa­ra­tiz­mi­nin ləğv edil­mə­si

Azərbaycanın Er­mə­nis­tan­la mü­ba­hi­sə­li əra­zi mə­sə­lə­lə­ri­ni dinj yol­la ni­za­ma sal­maq jəh­di müs­bət nə­ti­jə ver­mə­di. Di­gər tə­rəf­dən, Er­mə­nis­ta­nın qı­zış­dır­dı­ğı er­mə­ni si­lah­lı dəs­tə­lə­ri Yu­xa­rı Qa­ra­bağ­da se­pa­rat­çı­lıq əməl­lə­ri­ni da­ha da ge­niş­lən­di­rir­di­lər. Er­mə­ni­lə­rin böl­gə­də möh­kəm­lən­mə­si təh­lü­kə­li xa­rak­ter al­mış­dı. Be­lə və­ziy­yət Azərbaycan hö­ku­mə­ti­ni da­ha cid­di təd­bir­lər gör­mək zə­ru­rə­ti qar­şı­sın­da qoy­muş­du. Bu sa­hə­də gö­rü­lən təd­bir­lər ara­sın­da Azərbaycanın əra­zi bü­töv­lü­yü­nün qo­ru­nub sax­lan­ma­sı­nı tə­min et­mək məq­sə­di­lə Cavanşir, Şu­şa, Cəbrayıl və Zən­gə­zur qə­za­la­rı­nı əha­tə edən ay­rı­ja Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu­nun ya­ra­dıl­ma­sı xü­su­si ola­raq qeyd olun­ma­lı­dır.

Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin 1919-cu il yan­va­rın 15-də ke­çi­ri­lən ij­la­sın­da Qa­ra­bağ­da və­ziy­yət haq­qın­da da­xi­li iş­lər na­zi­ri X.Xas­məm­mə­do­vun mə­ru­zə­si din­lə­nil­miş­dir. Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin qə­rar­lar cur­na­lın­dan ay­dın olur ki, hə­min ij­las­da aşa­ğı­da­kı qə­rar (Da­xi­li İş­lər Na­zir­li­yi­nə gön­də­ri­lən 1919-cu il 15 yan­var ta­rix­li, 359 say­lı çı­xa­rış) qə­bul edil­miş­dir:

"Zən­gə­zur, Şu­şa, Cavanşir və Cəbrayıl qə­za­la­rı hü­dud­la­rın­da - mə­ru­zə­də gös­tə­ri­lən hü­quq və və­zi­fə­lər­lə mü­vəq­qə­ti ge­ne­ral- qu­ber­na­tor və­zi­fə­si tə­sis olun­sun; Da­xi­li İş­lər Na­zir­li­yi­nə tap­şı­rıl­sın ki, hö­ku­mə­tin növ­bə­ti ij­la­sı­na­dək ge­ne­ral-qu­ber­na­tor və­zi­fə­si­nə na­mi­zəd gös­tər­sin və onun sə­rən­ja­mı­na nə qə­dər məb­ləğ­də və­sait bu­ra­xıl­ma­sı­nın zə­ru­ri­li­yi ba­rə­də öz mü­la­hi­zə­lə­ri­ni təq­dim et­sin" (87, N 12, 1919).

Hə­min mə­ru­zə­də, il­kin ola­raq son iki il­də Qa­ra­bağ və Zən­gə­zur böl­gə­lə­rin­də ya­ran­mış si­ya­si-hər­bi və­ziy­yə­tin qı­sa, la­kin dol­ğun sə­ciy­yə­si ve­ril­miş, ən baş­lı­ja­sı isə bu iki böl­gə­nin bir­ləş­di­ril­mə­si əsa­sın­da ay­rı­ja ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun ya­ra­dıl­ma­sı­nın zə­ru­ri­li­yi və əhə­miy­yə­ti tu­tar­lı faktlarla əsas­lan­dı­rıl­mış­dır. Adı çə­ki­lən qə­za­lar­da va­hid ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun təş­ki­li­nin va­cib­li­yi isə, ümu­miy­yət­lə, aşa­ğı­da­kı amil­lər və də­lil­lər­lə izah edi­lir­di.

Bi­rin­ci, Zən­gə­zur, Şu­şa və qon­şu qə­za­la­rın dağ­lıq his­sə­lə­rin­də məs­kun­la­şan er­mə­ni­lər Ru­si­ya­da­kı Fev­ral çev­ri­li­şi və Transqafqaz hö­ku­mə­ti­nin for­ma­laş­dı­ğı vaxtdan eti­ba­rən daş­nak təş­vi­qat­çı­la­rı­nın tə­si­ri ilə təj­rid olun­ma­ğa və öz­lə­ri­nin xü­su­si in­zi­ba­ti va­hid­lə­ri­ni (qu­ber­ni­ya­la­rı­nı) ya­rat­ma­ğa jəhdlər gös­tər­mə­yə baş­la­mış­dı­lar. Bu zə­min­də də hö­ku­mə­tə itaət­siz­lik hal­la­rı ço­xal­mış, böl­gə­lə­rin mü­səl­man əha­li­si­nə qar­şı zo­ra­kı­lıq­lar baş ver­miş­di.

İkin­ci, Şi­ma­li Azərbaycan özü­nün döv­lət müs­tə­qil­li­yi­ni elan et­dik­dən son­ra böl­gə­lər­də ya­şa­yan er­mə­ni­lə­rin se­pa­rat­çı­lıq meylləri daş­nak təb­li­ğa­tı­nın qüv­vət­lən­mə­si, da­xil­də­ki və xa­rij­də­ki bə­zi qüv­və­lə­rin fəal yar­dı­mı he­sa­bı­na da­ha da məq­səd­yön­lü (Azərbaycan­dan ay­rı­la­raq Er­mə­nis­ta­na bir­ləş­mək) xa­rak­ter al­mış­dır. Ye­ni ya­ran­mış Azərbaycan hö­ku­mə­ti çox­lu ağır və kəs­kin prob­ləm­lər­lə qar­şı­laş­dı­ğın­dan, hə­lə­lik yal­nız mər­kəz­də öz döv­lət­çi­li­yi­ni möh­kəm­lən­dir­mə­yə im­kan tap­dı­ğın­dan, ki­fa­yət qə­dər hər­bi qüv­və­yə ma­lik ol­ma­dı­ğın­dan, bir sı­ra re­gion­lar­la hər­tə­rəf­li əla­qə­lər sax­la­ma­ğın qey­ri-müm­kün­lü­yü və s. uj­ba­tın­dan Zən­gə­zur­da və onun­la qon­şu qə­za­lar­da er­mə­ni se­pa­rat­çı hə­rə­ka­tı­nın qar­şı­sı­nı al­maq­da çə­tin­lik çə­kir.

Üçün­cü, hə­min böl­gə­lə­ri Azərbaycan­dan qo­pa­ra­raq Er­mə­nis­ta­na bir­ləş­dir­mək ide­ya­sı­nı açıq elan edən Andranikin hər­bi his­sə­lə­ri­nin bu yer­lə­rə so­xul­ma­sı və­ziy­yə­ti da­ha da kəs­kin­ləş­dir­miş­dir. Bu məq­səd­lə yer­li er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən də si­lah­lı dəs­tə­lər ya­ra­dıl­mış, on­la­rın Azərbaycan­lı­la­rın kəndlərinə bas­qın­la­rı ço­xal­mış­dı. Nə­ti­jə­də hə­min əra­zi­lər­də 150-dən çox Azərbaycan kən­di da­ğı­dıl­mış, əha­li­nin çox his­sə­si isə qon­şu ma­hal­la­ra və hət­ta İra­na üz tut­muş­dur.

Dör­dün­cü, yer­li ida­rə or­qan­la­rı­nın nü­ma­yən­də­lə­ri nə qə­dər təj­rü­bə­li ol­sa­lar da, er­mə­ni­lə­rin cid­di hə­rə­ka­tı ilə əla­qə­dar mə­sə­lə­lər­də və ha­di­sə­lər­də sər­bəst xətt ye­rit­mək sə­viy­yə­sin­də de­yil­di­lər. On­la­rın fəa­liy­yə­ti­nə fa­si­lə­siz rəh­bər­lik və nə­za­rət edil­mə­si­nə eh­ti­yaj du­yu­lur. Qa­nu­na gö­rə bu iş Gəncə qu­ber­na­to­ru­nun sə­la­hiy­yə­ti­nə aid idi. La­kin baş ve­rən ha­di­sə­lər yer­lər­də yer­li ida­rə or­qan­la­rı­nın tə­ci­li təd­bir­lər gö­rül­mə­si­ni tə­ləb et­di­yi hal­da, qu­ber­na­tor­la əla­qə ya­ra­dıl­ma­sı nəin­ki xey­li vaxt apa­rır, hət­ta la­zı­mı şə­rait ol­ma­dı­ğın­dan çə­tin­lik ya­ra­nır­dı. De­mə­li, yer­lər­də xü­su­si sə­la­hiy­yət­lə­ri olan və Mər­kəzi Azərbaycan hö­ku­mə­tin­dən bi­la­va­si­tə zə­ru­ri gös­tə­riş­lər ala bi­lə­jək xü­su­si ali ha­ki­miy­yə­tin təş­ki­li şək­siz zə­ru­riy­yət təş­kil edir­di (56, s.113).

1998-ci il­də "Elm" nəş­riy­ya­tı tə­rə­fin­dən çap edil­miş ki­tab­da gös­tə­ri­lir ki, Azərbaycan hö­ku­mə­ti özü­nün 15 və 29 yan­var ta­rix­li ij­las­la­rın­da Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu­nun ya­ra­dıl­ma­sı və bu və­zi­fə­yə ge­ne­ral-qu­ber­na­tor Xos­rov bəy Sul­ta­no­vun tə­yin olun­ma­sı haq­qın­da qə­rar­lar qə­bul et­di və qu­ber­na­tor­lu­ğun il­kin xərjləri üçün 5 mil­yon ma­nat pul ay­rıl­dı (7, j.172).

De­yi­lən­lər­dən irə­li gə­lən mən­ti­qi nə­ti­jə ki­mi mə­ru­zə­də Zən­gə­zur, Şu­şa, Cavanşir və Cəbrayıl qə­za­la­rı üçün mər­kə­zi Şu­şa şə­hə­ri ol­maq­la mü­vəq­qə­ti ge­ne­ral-qu­ber­na­tor və­zi­fə­si ya­ra­dıl­ma­sı zə­ru­ri he­sab edi­lir. Ey­ni za­man­da ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ra möv­cud qa­nun­ve­ri­ci­li­yə mü­va­fiq hü­quq­lar və sə­la­hiy­yət­lər ve­ril­mə­si, məh­kə­mə və döv­lət nə­za­rə­ti nü­ma­yən­də­lə­rin­dən sa­va­yı, qə­za­lar­da­kı bü­tün ida­rə­lə­rin və və­zi­fə­li şəxslərin ona ta­be et­di­ril­mə­si qeyd olu­nur­du.

Mə­ru­zə­də ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run və­zi­fə­lə­ri də dü­rüst və konkret müəy­yən­ləş­di­ri­lir­di: er­mə­ni hə­rə­ka­tı­na qar­şı mü­ba­ri­zə və onun ta­ma­mi­lə ləğv edil­mə­si; yu­xa­rı­da gös­tə­ri­lən qə­za­lar­da qə­ti qay­da-qa­nun ya­ra­dıl­ma­sı; yer­li ha­ki­miy­yə­tin təş­ki­li; qaç­qın­la­rın ər­zaq­la tə­min olun­ma­sı, on­la­ra ümu­mi kö­mək gös­tə­ril­mə­si və əv­vəl­ki ya­şa­yış yer­lə­ri­nə qay­ta­rıl­ma­sı. Bu iş­lə­rin gö­rül­mə­si məq­sə­di­lə ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run ya­nın­da, ona kö­mək üçün özü­nün sədrliyi ilə xü­su­si Şu­ra ya­ra­dıl­ma­sı nə­zər­də tu­tu­lur­du. Şu­ra­nın tər­ki­bi­nə Hər­bi, Ər­zaq, Hi­ma­yə­çi­lik və Sə­hiy­yə na­zir­lik­lə­rin­dən məş­və­rət­çi sə­si olan nü­ma­yən­də­lər da­xil ol­ma­lı idi.

Müəy­yən məs­lə­hət­ləş­mə­lər­dən son­ra Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin 1919-cu il yan­va­rın 29-da­kı ij­la­sın­da "Cavanşir, Şu­şa, Cəbrayıl və Zən­gə­zur qə­za­la­rı­na ge­ne­ral-qu­ber­na­tor tə­yin edil­mə­si haq­qın­da DİN-nin mə­ru­zə­si" din­lə­nil­di və aşa­ğı­da­kı qə­rar qə­bul edil­di.

a) X.Sul­ta­no­vun ge­ne­ral-qu­ber­na­tor tə­yin edil­mə­si;

b) Na­zir­li­yin 20 mil­yon ma­nat­lıq fon­dun­dan ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun eh­ti­yaj­la­rı üçün 5 mil­yon ma­nat ay­rıl­ma­sı;

v) Hə­min məb­ləğ­dən 1 mil. ma­na­tın ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run sə­rən­ja­mı­na in­di bu­ra­xıl­ma­sı, on­dan isə 728 min 300 ma­na­tın qu­ber­na­tor­lu­ğun şta­tı­nın sax­lan­ma­sı, 600 nə­fər­lik sü­va­rı dəs­tə­nin təş­ki­li və bir ay müd­də­tin­də tə­min olun­ma­sı­na, 271 min 700 ma­na­tın isə göz­lə­nil­məz, tə­ci­li təd­bir­lə­rə xərjlənməsi;

q) Yu­xa­rı­da qeyd olu­nan dəs­tə­nin sa­yı­nın 3000 nə­fə­rə çat­dı­rıl­ma­sı­nın müm­kün­lü­yü­nü eti­raf et­mək­lə, bu­nun hö­ku­mə­tin xü­su­si gös­tə­ri­şi ilə hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si" (56, s.114).

Ma­raq­lı­dır ki, ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run müa­vin­li­yi­nə bol­şe­vik Çin­giz İl­dı­rım tə­yin olun­muş­du (56, s. 114).

Ye­ni və­zi­fə­yə tə­yin edil­dik­dən son­ra Xos­rov bəy Sul­ta­nov hə­lə Ba­kı­da ikən ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun təş­ki­li ilə əla­qə­dar olan bə­zi iş­lə­ri gör­müş və 1919-cu il fev­ra­lın 12-də Şu­şa­ya gə­lə­rək və­zi­fə­si­nin ij­ra­sı­na baş­la­mış­dır.

ADR hö­ku­mə­ti­nin bu ad­dı­mı Azərbaycan­lı əha­li tə­rə­fin­dən bö­yük ra­zı­lıq­la qar­şı­lan­mış­dır. Ar­xiv sə­nəd­lə­rin­dən ay­dın olur ki, bu ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun təş­ki­li mü­va­fiq böl­gə­lə­rin bir sı­ra prob­lem­lə­ri­nin həl­li­nə mü­hüm tə­sir gös­tər­miş­di. Fik­ri­miz­jə qu­ber­na­tor­lu­ğun ya­ra­dıl­ma­sı Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri­nin ADR hö­ku­mə­ti­ni ta­nı­ma­la­rın­da əsas amil­lər­dən bi­ri ol­muş­du.

Xos­rov bəy Sul­ta­nov Şu­şa­ya gə­lən ki­mi Qa­ra­bağ tor­pa­ğı­nı er­mə­ni terrorizmindən azad et­mək üçün gər­gin fəa­liy­yə­tə baş­la­dı. O, 1919-cu il fev­ra­lın 12-də Şu­şa, Zən­gə­zur, Cavanşir və Cəbrayıl qə­za­la­rı­nın əha­li­si­nə mü­ra­ciət edə­rək on­la­ra ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun ya­ra­dıl­ma­sı sə­bəb­lə­ri­ni izah et­miş­dir. Mü­ra­ciət­də de­yi­lir­di ki, Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin yan­var ayın­da ver­di­yi qə­rar­la Zən­gə­zur, Şu­şa, Cəbrayıl və Cavanşir qə­za­la­rı xü­su­si ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğa da­xil edil­miş­dir. Bu föv­qə­la­də təd­bir onun­la izah olu­nur ki, "Azərbaycanın ən gö­zəl gu­şə­lə­rin­dən olan dörd qə­za bir il­dən ar­tıq­dır ki, hərj-mərjliyin için­də­dir. Mə­su­liy­yət­siz ün­sür­lə­rin rəh­bər­li­yi al­tın­da si­lah­lı dəs­tə­lər öz şəx­si id­dia­la­rı­nı hə­ya­ta ke­çir­mək üçün kəndləri yan­dı­rır, əha­li­ni məhv edir, min­lər­lə qa­dın və uşa­ğı qaç­qın­lı­ğa mə­ruz qo­yur. Əha­li­dən ümu­mi si­ya­si və­ziy­yət giz­lə­di­lir. Bu şəxslər öz­lə­ri­nin şəx­si məq­səd­lə­ri­ni giz­lə­də­rək ona si­ya­si don gey­dir­mə­yə ça­lı­şır­lar. Bü­tün bun­la­rı nə­zə­rə ala­raq hö­ku­mət ad­la­rı çə­ki­lən dörd qə­za­da ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­luq ya­rat­ma­ğı nə­zə­rə al­mış­dır. Öz hə­ya­tı­nı xal­qı­na həsr et­miş bir ij­ti­mai xa­dim ki­mi mən bil­di­ri­rəm ki, mil­lə­tin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq qa­nun­çu­lu­ğa və əda­lə­tə cid­di əməl edə­jə­yəm və bil­di­ri­rəm ki, ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun ra­yon­la­rın­da ye­ga­nə hö­ku­mət - Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin ha­ki­miy­yə­ti­dir və ha­mı məj­bu­ri şə­kil­də ona ta­be ol­ma­lı­dır. Hər han­sı bir şə­kil­də qay­da-qa­nu­nun po­zul­ma­sı, hərj-mərjliyə gə­ti­rib çı­xar­mış hə­rə­kət ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun qa­nun­la­rı ilə cid­di şə­kil­də jə­za­lan­dı­rı­la­jaq. Qa­nun qar­şı­sın­da ha­mı bə­ra­bər­dir (73,v. 13).

Xos­rov bəy Sul­ta­nov Şu­şa­da, Qa­ra­bağ­da və Zən­gə­zur­da və­ziy­yət­lə hər­tə­rəf­li ta­nış ol­maq üçün in­gi­lis, Azərbaycan və er­mə­ni nü­ma­yən­də­lə­ri­nin iş­ti­ra­kı ilə bir ne­çə rəs­mi mü­şa­vi­rə ke­çir­di. Hə­min mü­şa­vi­rə­lə­rin pro­to­kol­la­rın­dan mə­lum olur ki, ge­ne­ral-qu­ber­na­tor ya­ran­mış və­ziy­yə­tə çox cid­di ya­naş­mış və hər bir mə­sə­lə­yə aid konkret gös­tə­riş ver­miş­dir.

İlk mü­şa­vi­rə 1919-cu il fev­ra­lın 15-də ke­çi­ril­miş və aşa­ğı­da­kı mə­sə­lə­lər mü­za­ki­rə edil­miş­dir:

1. Er­mə­ni-Azərbaycan mü­na­qi­şə­si, er­mə­ni qaç­qın­la­rı­nın mü­vəq­qə­ti məs­kun­laş­dı­rıl­ma­sı və köç mə­sə­lə­si;

2. Mi­lis or­qan­la­rı­nın fəa­liy­yə­ti­nin güj­lən­di­ril­mə­si və at-ara­ba mü­kə­lə­fiy­yə­ti.

3. Ər­zaq mə­sə­lə­lə­ri, əkin və bağ sa­hə­lə­ri­nin ge­niş­lən­di­ril­mə­si;

4. Mü­səl­man qaç­qın­la­rı­nın öz yer­lə­ri­nə qay­ta­rıl­ma­sı;

5. Tib­bi iş­lər;

6. Mək­təb iş­lə­ri;

7. Ça­ğı­rış­çı­lar mə­sə­lə­si;

8. Poçt və te­leq­raf;

9. Cari mə­sə­lə­lər (75, v.11).

Mü­şa­vi­rə­də çı­xış edən Xos­rov bəy Sul­ta­nov bil­dir­miş­dir ki, mü­şa­vi­rə­ni ça­ğır­maq­da məq­səd, onun iş­ti­rak­çı­la­rı­nı öl­kə­də olan və­ziy­yət­lə ta­nış et­mək, mü­va­fiq təd­bir­lər gör­mək­lə nor­mal hə­yat tər­zi­ni bər­pa et­mək­dən və həm­çi­nin ahəngdar, plan­lı iş sis­te­mi ya­rat­maq­dan iba­rət­dir.

İj­las­da çı­xış edən Cavanşir qə­za rəi­si Bəh­ram bəy Mə­lik Ab­ba­sov bil­dir­miş­dir ki, hə­lə­lik sa­kit­lik­dir, la­kin "mil­lət təəs­süb­keş­lə­ri" əha­li içə­ri­si­nə na­ra­zı­lıq sa­lır­lar. O, qeyd et­miş­dir ki, er­mə­ni əha­li­si Azərbaycan döv­lə­ti­nin ha­ki­miy­yə­ti­ni qə­bul et­mə­yə və hət­ta da­ğıl­mış 10 er­mə­ni kən­di­nin əha­li­si Azərbaycan­lı kəndləri ilə bir­ləş­mə­yə ha­zır­dır. Onun ver­di­yi mə­lu­ma­ta gö­rə qə­za­da 48 er­mə­ni kən­di və 277 Azərbaycan­lı kən­di var­mış. Əha­li­nin nis­bə­ti isə be­lə imiş: 24607 nə­fər er­mə­ni və 48064 nə­fər Azərbaycan­lı. Onun de­di­yi­nə gö­rə son mə­lu­mat­da Azərbaycan­lı­la­rın sa­yı­nın 63000 nə­fər ol­du­ğu müəy­yən edil­miş­dir.

Qə­za rəi­si aşa­ğı­da­kı­la­rı tək­lif et­miş­dir: 1) Andranikin və onun hər­bi dəs­tə­lə­ri­nin Qa­ra­bağ­dan çı­xa­rıl­ma­sı, 2) Azərbaycanın döv­lət ha­ki­miy­yə­ti­ni qə­bul edən ka­sıb er­mə­ni əha­li­si­nə ər­zaq­la yar­dım gös­tə­ril­mə­si, 3) Mü­na­qi­şə­də olan kəndlər ara­sın­da po­lis gö­zət­çi mən­tə­qə­lə­ri ya­ra­dıl­ma­sı, 4) Ara­qa­rış­dı­ran er­mə­ni­lə­ri əha­li özü kənddən çı­xar­sın.

Zən­gə­zu­run qə­za rəi­si Camal bəy Sul­ta­nov çı­xı­şın­da de­miş­dir ki, Andranik Ara­rat res­pub­li­ka­sın­dan xü­su­si gös­tə­riş alır, in­gi­lis nü­ma­yən­də­li­yi isə ona hər­bi yar­dım gös­tə­rir və ona bu məq­səd­lə iki mil­yon ma­nat pul ver­miş­dir. O, qeyd et­miş­di ki, Zən­gə­zur qə­za­sın­da 166 Azərbaycan kən­di da­ğı­dıl­mış­dır. Bu­ra­da 37000 Azərbaycan­lı ya­şa­yır­dı. Qaç­qın­lıq za­ma­nı Azərbaycan­lı­la­rın 30 fai­zi var-döv­lə­ti­ni itir­miş­dir və da­ğıl­mış Azərbaycan kəndlərində er­mə­ni­lər ya­şa­yır­lar. Dörd kənd isə er­mə­ni­lə­rin ha­ki­miy­yə­ti al­tın­da­dır.

Qə­za rəi­si da­ha son­ra aşa­ğı­da­kı faktları açıq­la­mış­dır:

1) 1-ci sa­hə­də 20 kənd er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən yan­dı­rı­lıb. Bu­nu in­gi­lis mis­si­ya­sı­nın ma­yo­ru Qib­bon da təs­diq et­miş­dir.

2) Zən­gə­zur­dan di­dər­gin düş­müş Azərbaycan qaç­qın­la­rı öz­lə­ri­nə məx­sus əm­lak­la­rı­nın bö­yük his­sə­si­ni itir­miş­lər.

3) Andranikin dəs­tə­sin­də 400-500 adam var­dır. O, is­tə­sə in­gi­lis­lə­rin ija­zə­si ilə sə­fər­bər­lik elan edə bi­lər.

4) Bu tək­lif­lə­rə əla­və ola­raq B.M.Ab­ba­sov bil­dir­miş­dir ki, Zən­gə­zur xəz­inə­da­rı­da 400 at­lı və 600 pi­ya­da qo­şu­nu­na ha­zır­lıq gö­rür. Onun qo­şu­nu Qa­tar za­vo­dun­da yer­lə­şir.

5) Andranikin Ara­rat Res­pub­li­ka­sı ilə əla­qə­si Sis­yan va­si­tə­si ilə hə­ya­ta ke­çi­ri­lir (75, v.12).

Gö­rün­dü­yü ki­mi, Azərbaycan hö­ku­mə­ti ha­di­sə­lə­rə ob­yek­tiv ya­naş­mış, mil­li əda­və­ti dinj yol­la ni­za­ma sal­ma­ğa ça­lış­mış, er­mə­ni və Azərbaycan­lı qaç­qın­la­rı­na mü­na­si­bət­də heç bir fərq qoy­ma­mış­dır. La­kin in­gi­lis­lə­rin ikiüz­lü si­ya­sə­ti üzə çıx­mış­dır. Andranikə və onun qul­dur dəs­tə­si­nə qar­şı cid­di təd­bir­lər gö­rül­mə­si ön pla­na çə­kil­miş­dir.

Şu­şa qə­za rəi­si Abış bəy Qa­la­bə­yov çı­xış edə­rək bil­dir­miş­dir ki, ikin­ci Azərbaycan­lı ala­yı Şu­şa qa­la­sı­na gə­lən­dən son­ra və­ziy­yət nə­zə­rə çar­pa­jaq də­rə­jə­də yax­şı­lı­ğa doğ­ru də­yiş­miş­dir. La­kin in­gi­lis­lər bu ala­yın gəl­mə­sin­dən na­ra­zı qal­mış­lar. Qor­xu­ya düş­müş er­mə­ni­lər ay­rı-ay­rı yer­lər­də ij­las­lar ke­çi­rir­lər. Əgər er­mə­ni­lər əv­vəl­jə müs­tə­qil Qa­ra­bağ döv­lə­ti ya­rat­maq uğ­run­da mü­ba­ri­zə apa­rır­dı­lar­sa, in­di Qa­ra­ba­ğı Er­mə­nis­ta­na bir­ləş­dir­mək is­tə­yir­lər. Hət­ta on­lar bu məq­səd­lə Ara­rat Res­pub­li­ka­sı­na gön­də­ril­mək üçün nü­ma­yən­də he­yə­ti də seç­miş­lər.

O, de­miş­dir ki, Şu­şa qə­za­sı­nın er­mə­ni baş­çı­la­rı gə­lə­jək­də də Er­mə­nis­tan­dan və Ru­si­ya­dan al­dıq­la­rı mad­di yar­dım­la Qa­ra­bağ uğ­run­da mü­ba­ri­zə­ni da­vam et­dir­mə­yi plan­laş­dır­mış­lar. Bu­na gö­rə də qə­za rəi­si aşa­ğı­da­kı­la­rı tək­lif et­miş­dir: 1) Şu­şa qə­za­sın­da ara­qa­rış­dı­ran Sok­rat bəy və onun əlal­tı­la­rı qə­za­dan çı­xa­rıl­sın; 2) Azərbaycanın Döv­lət ha­ki­miy­yə­ti­ni ta­nı­ma­yan er­mə­ni mə­mur­la­rı­na əmək haq­qı ve­ril­mə­si da­yan­dı­rıl­sın; 3) Şu­şa şə­hə­ri­nin er­mə­ni baş­çı­la­rı iş­lə­mə­di­yi üçün on­la­rın öz və­zi­fə­lə­rin­dən azad edil­mə­si mə­sə­lə­si qal­dı­rıl­sın (75, v.12). Bu axı­rın­jı tək­li­fə əla­və ola­raq çı­xış edən Kə­rim ağa Meh­man­da­rov Şu­şa şə­hər ida­rə­si­nin ya­rıt­maz ol­du­ğu­nu qeyd et­miş və bil­dir­miş­dir ki, mən bu mə­sə­lə­ni Ba­kı şə­hər du­ma­sı qar­şı­sın­da qal­dır­mı­şam. La­kin ya­xın gə­lə­jək­də bə­lə­diy­yə seç­ki­lə­ri ke­çi­ri­lə­jə­yi nə­zə­rə alı­na­raq seç­ki­lə­rə qə­dər bu mə­sə­lə­nin mü­za­ki­rə­si­ni tə­xi­rə sal­dı­lar.

Mə­ru­zə­dən be­lə mə­lum olur ki, Yu­xa­rı Qa­ra­bağ mə­sə­lə­si­ni qal­dı­ran yer­li er­mə­ni­lər de­yil, əs­lin­də Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­sı və Daş­nak­sü­tyun par­ti­ya­sı­nın bu­ra­da­kı emis­sar­la­rı ol­muş­dur. Həm­çi­nin, mə­ru­zə­də bu fi­kir də təs­diq olu­nur ki, Azərbaycan hö­ku­mə­ti az da ol­sa cid­di bir təd­bir gö­rən ki­mi er­mə­ni­lər öz tak­ti­ka­la­rı­nı də­yiş­mə­yə məj­bur olur­lar, in­gi­lis­lə­rin və Ru­si­ya­nın kö­mə­yi­nə üz dön­də­rir­lər.

Cəbrayıl qə­za­sın­dan gə­lən nü­ma­yən­də öz çı­xı­şın­da bil­dir­miş­dir ki, 28 kən­din 3-də er­mə­ni­lər ya­şa­yır. Bu­ra­da da er­mə­ni-Azərbaycan mü­na­si­bət­lə­ri gər­gin və­ziy­yət­də­dir. Er­mə­ni kəndlərinin nü­ma­yən­də­si Artyom La­la­yev və Cəbrayıl qə­za rəi­si­nin müa­vi­ni Ha­jı­bə­yov bu gər­gin mü­na­si­bə­ti ara­dan qal­dır­maq üçün gö­rü­şüb söh­bət apar­mış­lar. La­kin bu­nun­la be­lə, Ara­kel kən­di­nin er­mə­ni­lə­ri Azərbaycan­lı­la­rın da­ha çox top­laş­dı­ğı ba­za­ra xain­jə­si­nə hü­cum et­miş­lər. Çı­xış edən nü­ma­yən­də axır­da Andranikin və onun qa­ni­çən qul­dur dəs­tə­si­nin Zən­gə­zur böl­gə­sin­dən çı­xa­rıl­ma­sı tək­li­fi­ni irə­li sür­müş­dür. Mü­şa­vi­rə­də öz ev-eşi­yi­ni tərk et­miş qaç­qın­la­rı zə­ru­ri ər­zaq­la tə­min et­mək və er­mə­ni-Azərbaycan mü­na­si­bət­lə­ri­ni dinj yol­la ni­za­ma sal­maq üçün əha­li içə­ri­sin­də təb­li­ğat işi­nin güj­lən­di­ril­mə­si mə­sə­lə­lə­ri də mü­za­ki­rə edil­miş­dir.

Xos­rov bəy Sul­ta­no­vun ya­nın­da ke­çi­ri­lən mü­şa­vi­rə­də qa­rın ya­ta­la­ğı xəs­tə­li­yi­nə tu­tul­muş er­mə­ni qaç­qın­la­rı üçün mü­na­sib bi­na­nın ay­rıl­ma­sı haq­qın­da mə­sə­lə­yə to­xu­nu­la­raq, bil­dir­miş­dir ki, hə­lə­lik xəs­tə­lər öz əv­vəl­ki yer­lə­rin­də qal­sın­lar, er­mə­ni­lə­rin və in­gi­lis mis­si­ya­sı­nın nü­ma­yən­də­lə­ri ilə bir­gə mü­şa­vi­rə ke­çi­ri­lən­dən son­ra hə­min xəs­tə­lər mü­va­fiq yer­lə­rə kö­çü­rü­lə­jək­dir.

X.B.Sul­ta­nov mü­şa­vi­rə­də ye­kun çı­xı­şın­da bil­dir­miş­dir ki, şə­hər bə­lə­diy­yə iş­çi­lə­ri ya­rıt­maz iş­lə­dik­lə­ri­nə gö­rə öz və­zi­fə­lə­rin­dən tez­lik­lə azad edi­lə­jək­dir. İş­lə­rin­də gü­na­hı olan­lar və­zi­fə­lə­rin­dən çı­xa­rı­la­jaq, da­ha vij­dan­lı və sə­riş­tə­li adam­lar­la əvəz olu­na­jaq­dır. Əha­li­yə xə­bər ve­ril­sin ki, rüş­vət al­mış mə­mur­la­rı bi­rin­ci də­fə bö­yük məb­ləğ­də jə­ri­mə və ya­xud da həbsxana göz­lə­yir, bu hal tək­rar olun­sa on­lar böl­gə­dən sür­gün olu­na­jaq­lar;

Kəndxudaların maa­şı döv­lət he­sa­bı­na ödə­nil­sin;

Şə­hər bə­lə­diy­yə iş­çi­lə­ri­nin maa­şı­nı ver­mək müm­kün ol­ma­dı­ğın­dan mi­lis sis­te­mi­nin he­sa­bın­dan ödə­nil­sin (75, v.13).

Xos­rov bəy çı­xı­şı­nın so­nun­da qə­za rəis­lə­ri­nə və ba­rış­dı­rı­jı ha­kim S.Qa­yı­bo­va gös­tə­riş ver­miş­dir ki, növ­bə­ti ij­la­sa qə­dər tək­lif­lə­ri­ni ha­zır­la­sın­lar.

Qı­sa fa­si­lə­dən son­ra ye­nə hə­min gün ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run ya­nın­da mü­şa­vi­rə öz işi­ni da­vam et­dir­miş­di. Bu mü­şa­vi­rə öz tər­ki­bi­nə gö­rə da­ha ge­niş idi. Mü­şa­vi­rə­də Xalq Sə­hiy­yə Na­zir­li­yi­nin nü­ma­yən­də­si C.Lənbəranski, Ər­zaq Na­zir­li­yi­nin nü­ma­yən­də­si Se­lez­ni­yov, Poçt və Te­leq­raf Na­zir­li­yi­nin nü­ma­yən­də­si Şa­pa­lov çı­xış et­miş­di­lər. Axun­dov çı­xış edib bil­dir­miş­dir ki, ər­zaq ha­zır­lı­ğı və ər­za­ğın pay­lan­ma­sı ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run sə­la­hiy­yə­ti­nə aid­dir.

Xos­rov bəy Sul­ta­nov bil­dir­miş­dir ki, əha­li­ni ta­xıl­la tə­min et­mək üçün ye­ri­nə ye­ti­ril­mə­si müm­kün olan real tək­lif­lər ver­sin­lər. Şu­şa qə­za rəi­si çı­xış edə­rək de­miş­dir ki, er­mə­ni­lə­rin ya­şa­dı­ğı yer­lər­də ta­xıl təj­hi­za­tı nor­mal­dır. Azərbaycan­lı­la­rın ya­şa­dı­ğı Xı­dır­lı və Gü­lab­lı kəndlərində isə qu­raq­lıq ol­du­ğun­dan çö­rək təj­hi­za­tı pis­dir. Bu kəndlərdə yal­nız bir ay­lıq ta­xıl eh­ti­ya­tı var.

Cavanşir qə­za rəi­si çı­xı­şın­da bil­dir­miş­di ki, qə­naət ol­sa, ta­xıl eh­ti­ya­tı ça­tar. Bu qə­za­ya la­zım olan sə­na­ye və çox iş­lə­nən mal­lar gə­ti­ril­mə­li­dir.

Mü­şa­vi­rə­də bil­di­ril­miş­dir ki, Zən­gə­zur və Şə­rur-Də­rə­lə­yəz qə­za­la­rın­da mal­dar­lıq­la məş­ğul olan 17 min əha­li­ni ta­xıl­la tə­min et­mək la­zım­dır. Qeyd olun­muş­du ki, böl­gə­nin əha­li­si­ni ta­xıl­la tə­min et­mək üçün əkin sa­hə­lə­ri­ni ge­niş­lən­dir­mək la­zım­dır. Be­lə ki, mə­lum ha­di­sə­lər za­ma­nı əkin sa­hə­lə­ri 50 faiz azal­mış­dır.

Mü­şa­vi­rə­də da­ha son­ra ta­xıl, sə­na­ye və ço­xiş­lə­nən mal­la­rın qiy­mət­lə­ri mə­sə­lə­lə­ri mü­za­ki­rə edil­miş və on­la­rın həll edil­mə­si üçün qə­za rəis­lə­ri­nə gös­tə­riş­lər ve­ril­miş­dir. Cavanşir qə­za rəi­si­nə tap­şı­rıl­mış­dır ki, Tər­tər ça­yın­dan ay­rı­lan su ka­nal­la­rı­nın nor­mal iş­lə­mə­si­ni tə­min et­sin. Son­ra Şu­şa qə­za rəi­si at-ara­ba mü­kə­lə­fiy­yə­ti haq­qın­da çı­xış et­miş­dir. Mü­şa­vi­rə­də qə­ra­ra alın­mış­dır ki, əla­və yük av­to­ma­şın­la­rı alın­sın və di­gər nəq­liy­yat va­si­tə­lə­ri sə­fər­bər­li­yə alın­sın. Əha­li­nin yox­sul və­ziy­yət­də ya­şa­yan his­sə­si bu mü­kə­lə­fiy­yət­dən azad edil­sin (75, v.14).

İkin­ci ij­la­sın gün­də­li­yi­nə sa­lı­nan bir sı­ra mə­sə­lə­lər - poçt-te­leq­raf xət­lə­ri­nin çə­kil­mə­si, ya­şa­yış bi­na­la­rı­nın və Şu­şa­da­kı xəs­tə­xa­na­nın tə­mi­ri və sair və­sai­tin ça­tış­ma­ma­sı­na gö­rə on­la­rın həl­li müəy­yən vax­ta qə­dər tə­xi­rə sa­lın­mış­dır.

Əsas mə­sə­lə­lər­dən bi­ri də or­du­ya ça­ğı­rış və or­du­nun təş­kil edil­mə­si idi. Ona gö­rə tək­lif olun­du ki, hər bir ya­şa­yış mən­tə­qə­sin­də xü­su­si ij­ma ko­mis­si­yası ya­ra­dıl­sın və ona nə­za­rət güj­lən­di­ril­sin.

1919-cu il fev­ra­lın 16-da Xos­rov bəy Sul­ta­no­vun ya­nın­da növ­bə­ti mü­şa­vi­rə ke­çi­ril­miş­dir. Bu­ra­da əsa­sən mək­təb mə­sə­lə­si mü­za­ki­rə edil­miş­dir. Qeyd olun­muş­dur ki, Qa­ra­bağ və Zən­gə­zur­da er­mə­ni-Azərbaycan mü­na­qi­şə­si za­ma­nı on­suz da say­ja az olan mək­təb­lər da­ğıl­mış və müəl­lim­lər öz yer­lə­ri­ni tərk et­miş­lər. Mü­şa­vi­rə­də Sə­hiy­yə na­zi­ri­nin nü­ma­yən­də­si C.Lənbəranski de­miş­dir ki, Sə­hiy­yə na­zi­ri Gen­des res­pub­li­ka­da yo­lu­xu­cu və yo­lu­xu­cu ol­ma­yan xəs­tə­lik­lə­rə qar­şı mü­ba­ri­zə apar­maq üçün cid­di təd­bir­lər gör­mə­yə baş­la­mış­dır. Ge­ne­ral-qu­ber­na­tor Şu­şa­da 100 çar­pa­yı­lıq xəs­tə­xa­na­nın ti­kil­mə­si, la­zım olan tib­bi ava­dan­lı­ğın alın­ma­sı və hə­kim­lə­rə maaş ve­ril­mə­si üçün və­sait ay­rıl­dığını demişdir. La­kin Xos­rov bəy bil­dir­miş­dir ki, Qa­ra­bağ əha­li­si­nə tib­bi xid­mət gös­tər­mək üçün bö­yük bir xəs­tə­xa­na­nı tək­jə Şu­şa­da yox, həm də əl­ve­riş­li joğ­ra­fi möv­qe­yə ma­lik olan Ağ­dam­da da aç­maq la­zım­dır. Bi­zim ha­zır­la­dı­ğı­mız la­yi­hə­yə gö­rə bü­tün qə­za­lar­da xəs­tə­xa­na­lar açıl­ma­lı­dır(75, v.18). Bi­zə mə­lum­dur ki, Bər­də­nin Xan Ərəb kən­din­də feldşer mən­tə­qə­si açıl­mış­dır. Bax­ma­ya­raq ki, Qar­ya­gin­də hə­kim­lər ol­sa da, feldşer mən­tə­qə­si yox­dur.

Zən­gə­zur qə­za rəi­si­nin nü­ma­yən­də­si C.Sul­ta­nov çı­xı­şın­da de­miş­dir ki, dok­tor Pa­ro­yans xəs­tə­xa­na­nı öz ava­dan­lı­ğı ilə bir­lik­də Zən­gi­lan­dan er­mə­ni ra­yon­la­rı­na apar­mış­dır. Bu­na gö­rə Azərbaycan­lı­lar tib­bi xid­mət­dən məh­rum ol­muş­lar.

Dok­tor K.Meh­man­da­rov bil­dir­miş­dir ki, Azərbaycan xal­qı­nın tib­bi xid­mə­tə da­ha bö­yük eh­ti­ya­jı var. Bu­na gö­rə də Şu­şa­da nəin­ki ma­hal xəs­tə­xa­na­sı, həm də feldşer-ma­ma kur­su təş­kil et­mək la­zım­dır. Bu­ra­da ha­zır­la­nan feldşer-ma­ma­lar Qa­ra­ba­ğın bü­tün qə­za­la­rı üçün la­zım ola­jaq­dır. O, əla­və ola­raq de­miş­di ki, Zən­gə­zur qə­za­sın­da ge­niş şə­bə­kə­li tib­bi mən­tə­qə­lər aç­maq la­zım­dır.

Bu mü­şa­vi­rə­də çı­xış edən So­sial-Tə­mi­nat Na­zir­li­yi­nin nü­ma­yən­də­si və dok­tor Ağa­yev də ge­ne­ral-qu­ber­na­tor X.B.Sul­ta­no­vun tək­li­fi­ni mü­da­fiə et­miş­di­lər. Ye­kun­da be­lə qə­ra­ra gə­lin­miş­di ki, vi­la­yət xəs­tə­xa­na­sı üçün ay­rıl­mış 100 çar­pa­yı­dan 30-u Şu­şa­ya, qa­la­nı Ağ­da­ma və Zən­gə­zur qə­za­sı­na ve­ril­sin. Qə­za­da olan kö­çə­ri mal­dar­la­ra tib­bi xid­mət gös­tə­ril­mə­si də nə­zə­rə alın­mış­dır (75, v.19-20).

17 fev­ral 1919-cu il­də ge­ne­ral-qu­ber­na­tor X.B.Sul­ta­nov Şu­şa­ya gə­lən in­gi­lis mis­si­ya­sı­nın ka­pi­ta­nı Se­ray­li­ni qə­bul et­miş və bu mü­na­si­bət­lə əv­vəl­ki tər­kib­də ge­niş mü­şa­vi­rə ça­ğır­mış­dır. Ge­ne­ral-qu­ber­na­tor aşa­ğı­da­kı mə­sə­lə­lə­ri mü­za­ki­rə­yə ver­miş­dir:

1) Bö­yük Bri­ta­ni­ya tə­mi­na­tı­nın 4-cü mad­də­si­nə uy­ğun ola­raq ge­ne­ral Andranikin dəs­tə­si­nin tərk-si­lah edil­mə­si və Qa­ra­

    bağ­dan çı­xa­rıl­ma­sı;

2) Hə­min tə­mi­na­tın 1-ci mad­də­si­nə əsa­sən qaç­qın­la­rın öz əv­vəl­ki yer­lə­ri­nə qay­ta­rıl­ma­sı;

3) Ağ­dam, Şu­şa və Qar­ya­gin yol­la­rı­nın ge­diş-gə­liş üçün açıl­ma­sı;

4) Ma­yor Qib­bo­nun tə­lə­bi ilə ona xə­zi­nə­dən pul ay­rıl­ma­sı.

Bi­rin­ci mə­sə­lə ilə əla­qə­dar ola­raq in­gi­lis mis­si­ya­sı işə baş­la­mış və bu məq­səd­lə öz nü­ma­yən­də­si­ni Go­ru­sa gön­dər­miş­dir.

İkin­ci mə­sə­lə ilə bağ­lı aşa­ğı­da­kı qə­rar qə­bul edil­miş­dir: Qaç­qın­la­rın ha­mı­sı bir yer­də jəm­ləş­di­ril­sin. Ona gö­rə ki,

1) Qaç­qın­la­rın ço­xu ya­ta­laq xəs­tə­li­yi­nə tu­tul­muş­dur;

2) Qış ol­du­ğun­dan bi­na­la­rın ço­xu ya­şa­maq üçün ya­rar­sız­dır;

3) Həm də qaç­qın­la­rı öz əv­vəl­ki yer­lə­ri­nə çat­dır­maq üçün yol­lar bo­yun­ja ər­zaq mən­tə­qə­lə­ri təş­kil et­mək la­zım­dır.

Üçün­cü mə­sə­lə­yə gə­lin­jə Ağ­dam, Şu­şa və Qar­ya­gin yol­la­rı­nın açıl­ma­sı­nı in­gi­lis mis­si­ya­sı öz üzə­ri­nə gö­tü­rmüş­dür.

Dör­dün­cü mə­sə­lə­yə gəl­dik­də Xos­rov bəy Sul­ta­nov tək­lif et­miş­dir ki, bu tə­ləb Azərbaycan hö­ku­mə­ti xə­zi­nə­yə pul kö­çü­r­dük­dən son­ra ye­ri­nə ye­ti­ri­lə bi­lər.

1919-cu il fev­ra­lın 25-də X.B.Sul­ta­no­vun ya­nın­da ke­çi­ril­miş mü­şa­vi­rə­nin pro­to­ko­lun­dan ay­dın olur ki, ge­ne­ral-qu­ber­na­tor vur­ğu­la­mış­dır ki, mil­li mə­sə­lə­də xü­su­si in­jə­lik, səbr və sa­yıq­lıq gös­tər­mək la­zım­dır. Bu yol­la döv­lə­tin nü­fu­zu­nu qal­dır­maq və di­gər mə­sə­lə­lə­ri də həll et­mək olar.

Bu mü­şa­vi­rə­də Şu­şa şə­hər mək­tə­bi­nin mü­fət­tiş­lə­ri və şə­hər er­mə­ni­lə­ri­nin nü­ma­yən­də­lə­ri də iş­ti­rak edir­di­lər. Mü­şa­vi­rə­də çı­xış edən er­mə­ni­lər bil­dir­miş­lər ki, daş­nak ter­ror­çu­la­rı on­la­rı qor­xu­dur və xü­su­si gös­tə­riş­lər ve­rir­lər. Be­lə ol­duq­da X.B.Sul­ta­nov in­gi­lis nü­ma­yən­də­lə­ri­nin iş­ti­ra­kı ilə yı­ğın­jaq ça­ğı­rıb on­lar­dan xa­hiş et­miş­di ki, və­ziy­yə­ti ol­du­ğu ki­mi Tom­so­na çat­dır­sın­lar. X.B.Sul­ta­nov in­gi­lis­lər­lə bir­lik­də şə­hər­də­ki müəs­si­sə və ida­rə­lə­rin və­ziy­yə­ti ilə ta­nış ol­muş­dur. Tom­so­nun gös­tə­ri­şi ilə ma­yor Mak-Me­zo­nun gön­dər­di­yi iki nü­ma­yən­də Şu­şa­da­kı və­ziy­yət­lə ta­nış olub, X.B.Sul­ta­no­vun fəa­liy­yə­tin­dən ra­zı qal­mış­lar. İn­gi­lis­lər X.B.Sul­ta­no­va tək­lif edir­lər ki, mil­li mə­sə­lə­ni dinj yol­la ni­za­ma sal­maq üçün, o, Şu­şa şə­hə­ri­nin baş­çı­sı Şah­nə­zə­ro­vu və Və­rən­də baş ko­man­da­nı Mə­lik Sok­rat bə­yi qə­bul et­sin. La­kin ad­la­rı çə­ki­lən bu iki şəxs ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run hü­zu­ru­na gəl­mə­miş­lər. Çün­ki on­lar öz­lə­ri­ni Ru­si­ya­nın tə­bəə­si sa­yır­dı­lar. On­la­rın bu hə­rə­kə­ti in­gi­lis­lə­rin na­ra­zı­lı­ğı­na sə­bəb ol­muş­dur. Be­lə ol­duq­da X.B.Sul­ta­nov in­gi­lis­lə­rə bil­dir­miş­dir ki, er­mə­ni­lər Qaf­qaz­da rus mo­nar­xi­ya­sı­nın da­yaq­la­rı­dır. Ru­si­ya­nın məq­sə­di Qaf­qaz va­si­tə­si ilə Hin­dis­ta­na yol aç­maq­dan iba­rət idi. Tə­bii ki, bu niy­yət in­gi­lis­lə­rin mə­na­fe­yi­nə to­xu­nur­du. X.B.Sul­ta­nov in­gi­lis­lər­dən xa­hiş et­miş­dir ki, er­mə­ni-Azərbaycan mü­na­qi­şə­si­ni ni­za­ma sal­maq üçün bir­lik­də mü­za­ki­rə apar­sın­lar. Bu­na ja­vab ola­raq in­gi­lis­lər be­lə bir tək­lif irə­li sür­müş­lər ki, X.B.Sul­ta­nov böl­gə­nin ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru­dur. Onun müa­vi­ni isə hö­ku­mət tə­rə­fin­dən tə­yin olu­nur.

La­kin Er­mə­nis­tan Mil­li şu­ra­sı bu tək­li­fə qə­ti eti­raz et­di. Bun­dan son­ra X.B.Sul­ta­nov in­gi­lis ma­yo­ru­na bil­dir­miş­dir ki, er­mə­ni­lər sülh is­tə­mir və Qa­ra­ba­ğı Azərbaycanın tər­ki­bin­dən ayır­maq və Zən­gə­zu­ru da zəbt et­mək niy­yə­tin­də­dir­lər. Bu­na gö­rə də er­mə­ni­lər dai­ma Azərbaycan tə­rə­fi­nin tək­lif­lə­ri­ni öz tək­lif­lə­ri ilə əvəz edir­lər.

X.B.Sul­ta­nov in­gi­lis­lə­rə bu­nu da de­miş­di ki, Qa­ra­bağ mə­sə­lə­si dip­lo­ma­tik yol­la ni­za­ma sa­lın­sa, ge­ne­ral Andranikin mə­sə­lə­si də həll olu­nur və onun dəs­tə­si qı­sa müd­dət­də Qa­ra­ba­ğın əra­zi­si­ni tərk edə bi­lər. Bun­dan son­ra isə Tür­ki­yə­dən olan er­mə­ni qaç­qın­la­rı­nın mə­sə­lə­si­ni həll et­mək olar (75, v. 8-9).

X.B.Sul­ta­no­vun Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin Da­xi­li İş­lər Na­zir­li­yi­nə mək­tu­bun­dan ay­dın olur ki, Şu­şa­ya gəl­di­yi ilk gün­lər­dən baş­la­ya­raq o, böl­gə­də mə­sə­lə­lə­ri ob­yek­tiv və ye­rin­də həll et­mək üçün qə­za rəis­lə­ri­nin, şə­hər ij­ti­mai xa­dim­lə­ri­nin və in­gi­lis mis­si­ya­sı­nın iş­ti­ra­kı ilə mü­şa­vi­rə­lər ke­çir­miş­dir. Bu mü­şa­vi­rə­lə­rin sə­nəd­lə­ri­ni təh­lil edər­kən mə­lum olur ki, ge­ne­ral-qu­ber­na­tor er­mə­ni-Azərbaycan mü­na­qi­şə­si­ni dinj yol­la həll et­mə­yə ça­lı­şır. Tə­sa­dü­fi de­yil­dir ki, o, ke­çir­di­yi mü­şa­vi­rə­lə­rə er­mə­ni tə­rə­fi­nin nü­ma­yən­də­lə­ri­ni və in­gi­lis mis­si­ya­sı­nın üz­vlə­ri­ni də­vət edir­miş.

Gös­tər­mək la­zım­dı ki, Qa­ra­ba­ğı Azərbaycan­dan ayır­maq is­tə­yən və dai­ma Azərbaycan­lı­lar­la er­mə­ni­lər ara­sın­da ni­faq to­xu­mu sə­pən Er­mə­ni Mil­li Şu­ra­sı­nın rəh­bər­lə­ri bu mü­şa­vi­rə­lə­rə gəl­mə­miş, hət­ta hə­ya­sız­ja­sı­na Azərbaycan döv­lət ha­ki­miy­yə­ti­ni ta­nı­ma­dıq­la­rı­nı bə­yan et­miş­lər.

Çox­say­lı ar­xiv sə­nəd­lə­ri və bir sı­ra təd­qi­qat­çı­la­rın (T.Svyataxovski) araş­dır­ma­la­rı sü­but edir ki, ADR hö­ku­mə­ti tə­rə­fin­dən Zən­gə­zur qə­za­sı­nı da əha­tə edən Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu­nun ya­ra­dıl­ma­sı və Xos­rov bəy Sul­ta­no­vun ona baş­çı tə­yin olun­ma­sı Er­mə­nis­ta­nı xey­li təş­vi­şə sal­mış və onun dip­lo­ma­tik-hər­bi fəal­lı­ğı­nı ar­tır­mış­dır. R.Ho­van­nes­yan bu ba­rə­də be­lə ya­zır­dı: "Ajıq­lan­mış er­mə­ni­lə­rin öz­lə­ri üçün təh­qir üs­tün­dən təh­qir he­sab et­dik­lə­ri, bir də bərk qorxduqları məş­hur ar­me­no­fob Xos­rov Sul­ta­no­vun Tom­son tə­rə­fin­dən hər iki əra­zi­nin qu­ber­na­to­ru tə­yin edil­mə­si idi" (56, s.115). "Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin özü­nün ta­ri­xi tor­paq­la­rın­da ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­luq ya­rat­ma­sı və bu və­zi­fə­yə Xos­rov bəy Sul­ta­no­vun tə­yin edil­mə­si haq­qın­da qə­ra­rı­nı er­mə­ni­lər eti­raz­la qar­şı­la­mış­lar. Er­mə­nis­ta­nın Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi və Daş­nak mət­bua­tı apa­rı­jı döv­lət­lə­rə və bey­nəl­xalq təş­ki­lat­la­ra çox­say­lı mü­ra­ciət­lə­rin­də və ADR rəh­bər­li­yi­nə eti­raz no­ta­la­rın­da Azərbaycan hö­ku­mə­ti­ni "Ara­rat Res­pub­li­ka­sı­nın əra­zi hü­quq­la­rı­nı" və iki qon­şu öl­kə ara­sın­da mü­na­si­bət­lə­ri poz­maq­da it­ti­ham edir­di­lər. Er­mə­nis­tan tə­rə­fi ya­ran­mış və­ziy­yət­dən çı­xış yo­lu­nu ya Azərbaycan ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru­nun ləğv edil­mə­sin­də, ya da mü­vəq­qə­ti in­gi­lis ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu­nun ya­ra­dıl­ma­sın­da gö­rür­dü" (87, N2, 1919).

Azərbaycan hö­ku­mə­ti tə­bii ki, öl­kə­nin əra­zi bü­töv­lü­yü­nün və su­ve­ren hü­quq­la­rı­nın po­zul­ma­sı­na yol ver­məz­di və qon­şu döv­lə­tin onun da­xi­li iş­lə­ri­nə qa­rış­ma­sı jəhdləri ilə ba­rı­şa bil­məz­di. Bu­na gö­rə də ADR-in xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri­nin və­zi­fə­si­ni ij­ra edən Adil xan Zi­yad­xa­nov Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nə ja­vab no­ta­la­rın­da bir da­ha Qa­ra­ba­ğın və Zən­gə­zu­run Azərbaycanın ta­ri­xi tor­paq­la­rı ol­du­ğu­nu xa­tır­lat­mış­dır (86, s.160). Er­mə­nis­ta­nın eti­ra­zı­nı onun su­ve­ren­li­yi­nə qəsd ki­mi qiy­mət­lən­di­rən Azərbaycan hö­ku­mə­ti qə­tiy­yət­lə bil­dir­miş­dir ki, özü­nün əra­zi to­xu­nul­ma­maz­lı­ğı­nı hər va­si­tə ilə mü­da­fiə edə­jək­dir. Bu­nun­la ya­na­şı, Azərbaycan hö­ku­mə­ti bü­tün mü­na­qi­şə­lə­ri sülh yo­lu ilə ləğv et­mə­yə ha­zır ol­du­ğu­nu bil­dir­miş­dir.

Re­gion­da və­ziy­yə­ti mü­rək­kəb­ləş­di­rən amil­lər­dən bi­ri də in­gi­lis ko­man­dan­lı­ğı­nın Azərbaycanın bu re­gio­nu­na mü­na­si­bət­də iki­li si­ya­sət ye­rit­mə­si idi. İn­gi­lis­lər bir tə­rəf­dən Zən­gə­zu­run bir his­sə­si­nin Er­mə­nis­ta­na ve­ril­mə­si­ni is­tə­yir, di­gər tə­rəf­dən ADR hö­ku­mə­ti tə­rə­fin­dən Qa­ra­bağ­da ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu­n ya­ra­dıl­ma­sı­nı mü­da­fiə edir­di­lər. İn­gi­lis­lə­rin ikin­ci hə­rə­kə­ti er­mə­ni­lər­də bö­yük na­ra­zı­lıq ya­rat­mış­dı. Er­mə­ni­lər müx­tə­lif va­si­tə və yol­lar­la in­gi­lis­lər­də öz­lə­ri­nə rəğ­bət ya­rat­ma­ğa və Azərbaycanın bu re­gion­la­rı­na er­mə­ni­lə­rin "ta­ri­xi hü­quq­la­rı­nın" ger­çək­li­yi­nə Bö­yük Bri­ta­ni­ya hö­ku­mə­ti­ni inan­dır­ma­ğa ça­lı­şır­dı­lar. İn­gi­lis­lər isə müx­tə­lif bə­ha­nə­lər­lə er­mə­ni tə­rə­fi­nin şərtlərini qə­bul et­mir­di­lər. 1919-cu il ap­re­lin 3-də ye­ni in­gi­lis ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru Şa­tel­vort bə­ya­nat ver­miş­di ki, X.B.Sul­ta­no­vun ge­ne­ral-qu­ber­na­tor tə­yin edil­mə­si ta­ma­mi­lə düz­gün­dür və Andranikin si­lah­lı dəs­tə­lə­ri re­gion­dan çı­xa­rıl­ma­lı­dır (73, v. 57). La­kin son­ra­dan in­gi­lis­lə­rin Qa­ra­bağ və Zən­gə­zu­ra mü­na­si­bət­də zid­diy­yət­li si­ya­sə­ti özü­nü bü­ru­zə ver­di. On­lar öz­lə­ri­nin əv­vəl­ki vəd­lə­rin­dən im­ti­na edə­rək bu re­gion­lar­da ha­ki­miy­yə­ti Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nə de­yil, Er­mə­ni Mil­li Şu­ra­sı­na ver­mək, Qa­ra­bağ­da və Zən­gə­zur­da er­mə­ni­lə­rin möh­kəm­lən­mə­si­nə ma­ne olan Xos­rov bəy Sul­ta­no­vu və­zi­fə­dən gö­tür­mək üçün hər va­si­tə ilə ça­lı­şır­dı­lar.

Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nin dip­lo­ma­tik-si­ya­si oyun­la­rı daş­nak mət­bua­tı­nın sax­ta, ey­ni za­man­da məq­səd­yön­lü və sis­tem­li təb­li­ğa­tı ilə ta­mam­la­nır­dı. Mə­sə­lən, "Na­şe vrem­ya" qə­ze­ti­nin 1919-cu il 29 yan­var ta­rix­li sa­yın­da­kı baş mə­qa­lə­də Qa­ra­bağ və Zən­gə­zur böl­gə­lə­rin­də xü­su­si ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun ya­ra­dıl­ma­sı "Azərbaycan za­də­gan dai­rə­lə­ri­nin mə­su­liy­yət­siz­li­yi", iki qon­şu xalq ara­sın­da­kı mü­na­si­bət­lə­rin kə­sil­mə­si fak­tı ki­mi sə­ciy­yə­lən­di­ri­lir­di. Qə­zet mü­ha­ri­bə­nin sə­bəb­lə­ri­ni Er­mə­nis­ta­nın iş­ğal­çı­lıq si­ya­sə­tin­də de­yil, ADR hö­ku­mə­ti­nin "feo­da­liz­mi"ndə gö­rür, bu iş­də Azərbaycan za­də­gan­la­rı­nı gü­nah­lan­dı­rır­dı (87, N 22, 1919).

Ba­kı daş­nak­la­rı­nın qə­ze­ti "Vpe­red"in 1919-cu il fev­ra­lın 12-də çı­xan 13-cü sa­yın­da Er­mə­nis­ta­nın mə­lum si­ya­sə­ti və möv­qe­yi­nin ideo­lo­ci tə­mi­na­tı­na dair proq­ram sə­viy­yə­li "Baş­lan­ğıj" ad­lı mə­qa­lə ve­ril­miş­dir. Zən­gə­zur qə­za­sı­nı da əha­tə edən ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­luq qə­zet tə­rə­fin­dən "ye­ni də­vət olun­ma­mış hö­ku­mət", Azərbaycan rəh­bər­li­yi­nin er­mə­ni əha­li­si­nin ira­də­si­nə zidd ad­dı­mı ki­mi qə­lə­mə ve­ri­lir­di. Mə­qa­lə Azərbaycanın bu böl­gə­lə­rə heç bir ta­ri­xi və et­nik hü­quq­la­rı­nın ol­ma­dı­ğı­nı, qu­ber­na­tor­lu­ğun ya­ra­dıl­ma­sı­nın isə ADR hö­ku­mə­ti­nin Qa­ra­ba­ğı və Zən­gə­zu­ru ələ ke­çi­rə­rək türk-ta­tar Araz­də­yən Res­pub­li­ka­sı ilə bir­ləş­mək və öz sər­həd­lə­ri­ni Sür­mə­li qə­za­sın­da Tür­ki­yə sər­həd­lə­ri­nə­dək ge­niş­lən­dir­mək məq­sə­di da­şı­dı­ğı­nı ya­zır­dı.

Mə­qa­lə­də da­ha iki jə­hət diq­qə­ti cəlb edir.

Bi­rin­ci, Azərbaycanın gu­ya is­lam­çı əh­val-ru­hiy­yə­li ha­kim­lə­ri­nin im­pe­ria­list meylləri qan tö­kül­mə­si­nə, Er­mə­nis­ta­nın böl­gə­lər­də­ki er­mə­ni əha­li­si­nə kö­mə­yə gəl­mə­si isə iki öl­kə ara­sın­da hər­bi toq­quş­ma­ya gə­ti­rib çı­xa­ra bi­lər. Gu­ya böl­gə­lə­rin əra­zi mən­su­biy­yə­ti mə­sə­lə­si mü­ba­hi­sə­li­dir, yal­nız Sülh konfransı tə­rə­fin­dən həll olun­ma­lı­dır. Bu­ra­dan ay­dın olur ki, qə­zet Er­mə­nis­ta­nın böl­gə­lər­də ya­şa­yan er­mə­ni əha­li­si­nə hə­lə bun­dan son­ra "yar­dım edə­jə­yi" ba­rə­də xə­bər­dar­lıq edi­lir və Ara­rat res­pub­li­ka­sı­nın hi­ma­yə­sin­də olan Andranikin qul­dur dəs­tə­lə­ri­nin ar­tıq xey­li müd­dət­dən bə­ri hə­min əra­zi­lər­də Azərbaycan­lı­la­ra qar­şı tö­rət­dik­lə­ri vəh­şi­lik­lə­ri ya eti­raf et­mək is­tə­mir, ya da on­la­rı "qa­nu­ni" sa­yır­dı;

İkin­ci, de­yi­lir ki, ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run yer­li əha­li­yə mü­ra­ciə­tin­də İn­gil­tə­rə­nin ən de­mok­ra­tik öl­kə, qa­nun­çu­lu­ğun tə­rəf­da­rı, zo­ra­kı­lı­ğın əleyhdarı ol­ma­sı­na dair fi­kir­lə­ri, onun Tom­so­na is­ti­nad et­mə­si xü­su­si mə­na ilə vur­ğu­la­nır. Həm­çi­nin, Tom­so­nun Qa­ra­ba­ğa və Zən­gə­zu­ra öz nü­ma­yən­də­si­ni gön­dər­mək və yer­li özü­nü i­da­rə­ni mü­da­fiə et­mək­lə əha­li­nin azad­lı­ğı­nı, to­xu­nul­maz­lı­ğı­nı, di­gər hü­quq­la­rı­nı qo­ru­ya­ja­ğı ba­rə­də vəd ver­di­yi qeyd olu­nur.

Daş­nak qə­ze­ti ye­kun­da Er­mə­nis­ta­nın əra­zi id­dia­la­rı­nı mü­da­fiə­yə qal­xır. Azərbaycanın öz tor­paq­la­rı­nın ida­rə­çi­li­yi­ni hə­ya­ta ke­çir­mək jəhdlərini rədd edir və və­ziy­yət­dən "ye­ga­nə ağıl­lı" çı­xış yo­lu­nu "yer­li əha­li­yə" (yə­ni er­mə­ni­lə­rə) müs­tə­qil, hər han­sı bir ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­suz ya­şa­maq im­ka­nı ve­ril­mə­si­ni "məs­lə­hət gö­rür".

Çox ma­raq­lı­dır ki, bu dövrdə daş­nak hö­ku­mə­ti­nin Azərbaycan­da­kı dip­lo­ma­tik nü­ma­yən­də­si olan T.Bek­zad­yan Bri­ta­ni­ya ko­man­dan­lı­ğı­nın nü­ma­yən­də­lə­ri ilə gö­rüş­lə­rin­də müt­tə­fiq­lə­rin böl­gə­lə­rin mə­sə­lə­si­ni Er­mə­nis­ta­nın xey­ri­nə həll et­mə­yə­jə­yi təq­dir­də, heç ol­maz­sa bu­ra­da mü­vəq­qə­ti İn­gi­lis ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu ya­ra­dıl­ma­sı­na ça­lı­şır­dı.

Şüb­hə­siz, ADR hö­ku­mə­ti Er­mə­nis­ta­nın əsas­sız əra­zi id­dia­la­rı­na və böl­gə­lə­ri­mi­zin ida­rə olun­ma­sı­na mü­da­xi­lə­si­nə bi­ga­nə qa­la bil­məz­di. Xa­ri­ci İş­lər na­zi­ri­nin əvə­zi A.Zi­yad­xa­nov 1919-cu il yan­va­rın 31-də Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­sı­nın XİN-nə gön­dər­di­yi 178 say­lı te­leq­ram­da bil­di­rir­di ki, "Azərbaycanın Zən­gə­zur və di­gər ra­yon­la­rın­da mü­vəq­qə­ti ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­luq ya­ra­dıl­ma­sı­na hər han­sı bir eti­raz əsas­sız­dır, çün­ki hə­min əra­zi­lər ADR-nın ay­rıl­maz tər­kib his­sə­lə­ri­dir" (9, N 103,1919). Da­ha son­ra te­leq­ram­da bil­di­ri­lir­di ki, öz tor­paq­la­rın­da qay­da-qa­nun ya­rat­maq, mil­liy­yə­tin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq bü­tün və­tən­daş­la­rın lə­ya­qə­ti­ni və əm­la­kı­nı mə­su­liy­yət­siz şəxslərin öz­ba­şı­na­lı­ğın­dan mü­da­fiə et­mək Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin nəin­ki hü­qu­qi, hət­ta mə­nə­vi və­zi­fə­si­dir. A.Zi­yad­xa­nov bu böl­gə­lə­rə ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run tə­yin edil­mə­si ba­rə­də­ki qə­ra­rın Er­mə­nis­ta­nın əra­zi hü­quq­la­rı­na qəsd ol­ma­dı­ğı­nı, ək­si­nə onun hö­ku­mə­ti­nin eti­ra­zı­nı isə da­xi­li iş­lə­ri­mi­zə qa­rış­ma­ğa jəhd gös­tər­mək­lə su­ve­ren­li­yi­mi­zə qəsd ki­mi qiy­mət­lən­di­rir­di (47, v.3).

Xü­su­si qeyd olun­ma­lı­dır ki, Tom­so­nun 1919-cu il yan­va­rın or­ta­la­rın­da Qa­ra­ba­ğın və Zən­gə­zu­run Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın mü­vəq­qə­ti ida­rə­çi­li­yi­nə ve­ril­di­yi­ni bə­yan et­mə­si, hə­min böl­gə­lər­də mü­vəq­qə­ti ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun ya­ra­dıl­ma­sı­na ob­yek­tiv mü­na­si­bət bəs­lə­mə­si də Er­mə­nis­tan rəh­bər­li­yi­ni xey­li çaş­dır­mış və na­ra­zı sal­mış­dır. O, er­mə­ni­lə­rin bu­nun­la bağ­lı eti­raz­la­rı­na ja­vab ola­raq de­miş­di ki, bə­zi er­mə­ni­lər Azərbaycanın Bri­ta­ni­ya tə­rə­fin­dən tu­tul­ma­sın­dan in­ti­qam mə­qa­mı ki­mi is­ti­fa­də edə bil­mə­dik­lə­rin­dən çox mü­təəs­sir ol­muş­lar. On­lar ba­şa düş­mə­li­dir­lər ki, mə­sə­lə­ni hər­bi qüv­və­lər de­yil, Sülh konfransı həll edə­jək­dir. Müt­tə­fiq­lə­rin ko­man­dan­lı­ğı­nın mü­vəq­qə­ti ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun təş­ki­li­ni hi­ma­yə et­mə­si­ onun tə­rə­fin­dən 1919-cu ilin fev­ra­lın­da Şu­şa­ya gön­də­ri­lən ma­yor Mak-Me­zo­na (ar­xiv sə­nəd­lə­rin­də onun adı Makk Mes­sey ki­mi də get­miş­dir) və xü­su­si ko­mis­si­ya­ya ve­ri­lən tə­li­mat­dan da gö­rü­nür. Hə­min tə­li­mat­da Azərbaycan tə­rə­fi üçün müəy­yən mə­na və əhə­miy­yət kəsb edən bə­zi mə­qam­la­ra nə­zər sa­laq. Tə­li­mat­da gös­tə­ri­lir­di ki, Zən­gə­zur və Qa­ra­ba­ğın Azərbaycana və ya Er­mə­nis­ta­na mən­sub ol­ma­sı mə­sə­lə­si yer­lər­də həll olu­na bil­məz, ko­mis­si­ya da bu işə heç bir tə­sir gös­tər­mək im­ka­nı­na ma­lik de­yil­dir və onun yo­lu­na qo­yul­ma­sı yal­nız Sülh konfransı va­si­tə­si­lə müm­kün­dür. Tə­li­mat­da da­ha son­ra Xos­rov bəy Sul­ta­no­vun böl­gə­lə­rin ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru tə­yin edil­mə­si bil­di­ri­lir, onun "mo­dus vi­ven­de" tap­maq, vi­la­yə­ti qüv­və tət­biq olun­ma­dan ida­rə et­mək və əra­zi id­dia­la­rı haq­qın­da mə­sə­lə qal­dır­maq və­zi­fə­lə­ri sa­da­la­nır və bun­la­rı hə­ya­ta ke­çir­mək­də ona hər­tə­rəf­li yar­dım gös­tə­ril­mə­si tap­şı­rı­lır­dı.

Ko­mis­si­ya­nın qar­şı­sı­na qo­yu­lan və tə­li­mat­da öz ək­si­ni ta­pan ən mü­hüm və Azərbaycan üçün ol­duq­ja zə­ru­ri olan və­zi­fə­lər­dən bi­ri­ni xü­su­si­lə fərqləndirmək la­zım­dır. Hə­min sə­nə­din 4-cü bən­din­də ya­zı­lır­dı ki, Mak-Me­zon və ko­mis­si­ya qo­şun­la­rın tər­xis olun­ma­sı haq­qın­da tə­li­ma­tı Andranikə çat­dır­ma­lı, onun hər­bi his­sə­lə­ri­nin Yev­la­xa da­şın­ma­sı, ora­da isə ləğv olun­duq­dan son­ra də­mir­yo­lu ilə Er­mə­nis­ta­na ötü­rül­mə­si və qaç­qın­la­rın bu yaz­da öz və­tən­lə­ri­nə gön­də­ril­mə­si üçün la­zı­mi sə­rən­jam­lar ver­mə­li­dir­lər. Şu­şa­ya ge­dən iki er­mə­ni nü­ma­yən­də­si isə on­la­ra hər­tə­rəf­li kö­mək gös­tər­mə­li idi. Ko­mis­si­ya­nın ar­dın­ca X.Sul­ta­no­vun ge­ne­ral-qu­ber­na­tor tə­yin olun­ma­sı 1919-cu il ap­re­lin 3-də pol­kov­nik Şa­tel­vor­tun bə­ya­na­tı ilə müt­tə­fiq­lə­rin ko­man­dan­lı­ğı tə­rə­fin­dən rəs­mən ta­nın­dı və təs­diq edil­di. Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti ha­di­sə­lə­rin bu səp­ki­də ge­di­şi ilə qə­tiy­yən ra­zı­laş­mır, böl­gə­lə­rə dair öz haq­sız id­dia­la­rı­nın "əsaslı­lı­ğı­na" in­gi­lis­lə­ri inan­dır­ma­ğa jəhdlər edir­di. Daş­nak hö­ku­mə­ti­nin səd­ri Ov. Ka­çaz­nu­ni 1919-cu il mar­tın 7-də in­gi­lis ge­ne­ra­lı Uok­ker­lə söh­bə­tin­də bil­dir­miş­dir: "Er­mə­ni­lər qə­ti əmin idi­lər ki, müt­tə­fiq­lə­rin qə­lə­bə­si və Qaf­qa­za gə­li­şi ilə on­la­rın və­ziy­yə­ti yax­şı­lı­ğa doğ­ru də­yi­şə­jək­dir. Mən açıq de­mə­li­yəm ki, xal­qın şüu­ru­na hey­rət, şüb­hə və təəs­süf hissləri da­xil ol­ma­ğa baş­la­mış­dır. O, ar­tıq özü­nün sağ qal­ma­sı, ya da məhv ol­ma­sı­nın müt­tə­fiq­lər üçün tə­fa­vüt­süz­lü­yü haq­qın­da dü­şün­mə­yə baş­la­yır"(109,s373).

Er­mə­nis­tan xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri S.Tiq­ran­ya­nın ge­ne­ral Tom­so­na gön­dər­di­yi 1919-cu il 11 mart ta­rix­li, 559 say­lı te­leq­ra­mın­da de­yi­lir­di: "Bu ilin yan­va­rın­da o, Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti adın­dan Şu­şa, Zən­gə­zur, Cəbrayıl və Cavanşir qə­za­la­rın­da Azərbaycan hö­ku­mə­ti tə­rə­fin­dən ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­luq ya­ra­dıl­ma­sı­na qar­şı eti­ra­zı­nı bil­dir­miş­dir. Hə­lə fev­ral­da isə dok­tor X.Sul­ta­no­vun bu vi­la­yət­lə­rin ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru tə­yin edil­mə­si ilə əla­qə­dar ge­ne­ral Uok­ke­rə öz eti­ra­zı­nı çat­dır­mış, onun funksiyalarını eti­bar­sız say­dı­ğı­nı elan et­miş­dir"(73, v.27). Na­zir bu möv­qe­yi­ni bə­zi əsas­sız də­lil­lər­lə izah et­mə­yə ça­lı­şır və ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun bö­yük his­sə­si­nin gu­ya Er­mə­nis­ta­nın əra­zi­si ol­du­ğu­nu gös­tə­rir, Sülh konfransının sər­həd də­yi­şik­lik­lə­ri­nə yö­nəl­di­lən bir­tə­rəf­li zo­ra­kı­lıq aktlarından çə­kin­mək haq­qın­da 1919-cu il 24 yan­var ta­rix­li qə­ra­rı­na is­ti­nad edir (73, v.27). "Də­lil­lər sı­ra­sın­da qeyd olu­nan bir mə­sə­lə, yə­ni Er­mə­nis­tan par­la­men­ti­nin hə­min böl­gə­nin er­mə­ni əra­zi­si sa­yıl­ma­sı, bu əra­zi­lə­rin gu­ya Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nin adın­dan tam sə­la­hiy­yə­tə ma­lik Mil­li Şu­ra tə­rə­fin­dən ida­rə edil­mə­si, daş­nak hö­ku­mə­ti­nin Go­rus­da öz ko­mis­sa­rı­na ma­lik ol­ma­sı və vi­la­yə­tin bü­tün in­zi­ba­ti xərjlərini ödə­mə­si ki­mi fi­kir­lə­rin söy­lən­mə­si əs­lin­də ADR-ə qar­şı tor­paq id­dia­la­rı­nın, onun hü­dud­la­rın­da tö­rə­di­lən vəh­şi­lik­lə­rin bi­la­va­si­tə müəl­lif­ləri­nin açıq eti­ra­fı idi. Er­mə­nis­tan xa­ri­ci si­ya­sət ida­rə­si­nin Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin zo­ra­kı və bir­tə­rəf­li ad­dım­la­rı­nın ar­zuo­lun­maz nə­ti­jə­lə­ri ba­rə­də xə­bər­dar­lı­ğı, ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run funksiyalarının da­yan­dı­rıl­ma­sı üçün Tom­so­nun işə qa­rış­ma­sı ça­ğı­rı­şı isə res­pub­li­ka­nın si­ya­sə­ti­nə bir­ba­şa mü­da­xi­lə­dən və əsas­sız tor­paq da­va­sın­dan baş­qa bir şey de­yil­di.

Ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun ya­ra­dıl­ma­sı və onun ida­rə­çi­li­yi mə­sə­lə­si Tom­so­nun Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nin üzvləri ilə İrə­van­da 1919-cu il mar­tın 28-də və ap­re­lin 6-da ke­çi­ri­lən mü­şa­vi­rə­lər­də qal­dı­rıl­mış və mü­za­ki­rə ob­yek­ti­nə çev­ril­miş­dir. Uzun sü­rən mü­za­ki­rə və mü­ba­hi­sə­lər­dən son­ra in­gi­lis­lər nə­ha­yət ki, bu mə­sə­lə­də güzəştsiz möv­qe tu­ta­raq er­mə­ni­lər­dən müt­tə­fiq­lə­rin ko­man­dan­lı­ğı­nın qə­rar­la­rı­na ta­be ol­ma­ğı, Qa­ra­bağ­da və Zən­gə­zur­da ADR-in ha­ki­miy­yə­ti­ni ta­nı­ma­ğı tə­ləb et­di­lər. Bu­nun­la ra­zı­laş­ma­yan Er­mə­nis­tan XİN-yi Qaf­qaz­da­kı Bri­ta­ni­ya ko­man­dan­lı­ğı­na ün­van­la­dı­ğı 1919-cu il 15 ap­rel ta­rix­li, 1332 say­lı te­leq­ra­mın­da bu mə­sə­lə ilə bağ­lı tut­du­ğu əv­vəl­ki möv­qe­yi­ni bir da­ha tək­rar­la­mış­dır. Təkinski bu ba­rə­də 1919-cu il 20 ap­rel ta­rix­li te­leq­ram­la ADR-in XİN-nə mə­lu­mat ver­miş­dir. O, 1919-cu il iyu­nun 25-də isə Er­mə­nis­ta­nın XİN-nə 224 say­lı no­ta ve­rə­rək Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu­nun ya­ra­dıl­ma­sı və X.Sul­ta­no­vun tə­yi­na­tı­na dair sə­nəd­lə­ri, böl­gə­də yer­ləş­mə­si­nə və bu­ra­da qa­nun­çu­lu­ğun tə­min edil­mə­si­nə qar­şı eti­raz­la­rı əsas­sız say­mış, Er­mə­nis­ta­nın id­dia­la­rı­nı res­pub­li­ka­mı­zın da­xi­li iş­lə­ri­nə qa­rış­maq səy­lə­ri ki­mi qiy­mət­lən­dir­miş­dir. Hə­min no­ta­nı ol­du­ğu ki­mi ve­ri­rik:

"Mən hö­ku­mə­ti­mi­zin tap­şı­rı­ğı ilə si­zə bil­di­ri­rəm ki, X.Sul­ta­nov Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı hö­ku­mə­ti­nin 1919-cu il 15 yan­var­da Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın ay­rıl­maz his­sə­si olan Zən­gə­zur, Cəbrayıl, Cavanşir və Şu­şa qə­za­la­rı­nın ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru tə­yin edil­miş və ap­re­lin 3-də rəs­mən ta­nın­mış­dır. Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­sı hö­ku­mə­ti­nin X.Sul­ta­no­vun fəa­liy­yə­ti­nə və ad­la­rı çə­ki­lən qə­za­lar­da Azərbaycan qo­şun­la­rı­nın yer­ləş­mə­si­nə qar­şı eti­raz­la­rı Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın da­xi­li iş­lə­ri­nə qa­rış­maq sa­yı­lır.

Qa­ra­ba­ğın ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru X.Sul­ta­no­vun gör­dü­yü cid­di təd­bir­lər nə­ti­jə­sin­də Şu­şa ra­yo­nun­da qay­da-qa­nun bər­qə­rar olun­muş və hə­yat nor­mal ahən­gə düş­müş­dür" (86, s.249).

Andranikin qul­dur dəs­tə­lə­ri­nin Zən­gə­zu­run Azərbaycan­lı əha­li­si­nə qar­şı tö­rət­dik­lə­ri vəh­şi­lik­lər, Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin və müt­tə­fiq­lə­ri­nin ko­man­dan­lı­ğı mis­si­ya­la­rı­nın səy­lə­ri­nə bax­ma­ya­raq, 1919-cu ilin mar­tı­na­dək da­vam et­di. Zən­gə­zur qə­za rəi­si­nin Gəncə qu­ber­na­to­ru­na gön­dər­di­yi 1919-cu il 28 fev­ral ta­rix­li mə­lu­mat­da qeyd edi­lir­di ki, qa­ni­çən Andranikin qul­dur dəs­tə­lə­ri­nin vəh­şi­lik­lə­ri Hə­kə­ri­dən Ara­za, Minkənddən Ba­zar­ça­ya və Nax­çı­van qə­za­sı­nın sər­həd­di­nə­dək uza­nan əra­zi­­ni bü­rü­müş­dür.

1919-cu il fev­ra­lın son­la­rın­da Andranik da­ha ge­niş miq­yas­lı qəsbkarlıq hə­rə­kət­lə­ri­nə baş­la­dı. Zən­gə­zur qə­za rəi­si­nin gön­dər­di­yi te­leq­ra­ma əsa­sən Və­ki­lo­vun ADR-in Da­xi­li İş­lər və Hər­bi Na­zir­lik­lə­ri­nə yol­la­dı­ğı 1919-cu il 28 fev­ral ta­rix­li, 790 say­lı sə­nəd­də de­yi­lir­di: "Fev­ra­lın 23-də Andranik qüv­vət­li si­lah­lı dəs­tə ilə Go­rus­dan Tuğ is­ti­qa­mə­ti­nə hə­rə­kət et­miş, ey­ni vaxtda onun dəs­tə­si­nin 4 bö­lü­yü (100 nə­fər­lik his­sə) Əkə­rək kən­di­nə gəl­miş­dir. Yer­də­yiş­mə­nin məq­sə­di bi­zə tam ay­dın­laş­ma­sa da, er­mə­ni mən­bə­lə­rin­dən on­la­rın Cəbrayıl, Şu­şa qə­za­la­rı­nın dağ­lıq his­sə­si­ni və bü­tün Zən­gə­zu­ru Xu­da­fə­rin kör­pü­sü­nə­dək iş­ğal et­mək niy­yət­lə­ri mə­lum ol­muş­dur. Andranikin Şu­şa is­ti­qa­mə­tin­də, onun his­sə­lə­ri­nin isə Əkə­rək­dən keç­mək­lə Zən­gə­zu­run Azərbaycan­lı əha­li­si­ni qa­rət et­mək məq­sə­di­lə Araz yö­nü­mün­də hə­rə­kə­ti bu mə­lu­mat­la­rı təs­diq­lə­yir"(35,v.30).

Ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğa da­xil olan qə­za­lar­da si­ya­si-hər­bi şə­rai­tin kəs­kin­li­yi­ni, Andranikin qul­dur dəs­tə­lə­ri­nin Zən­gə­zu­run Azərbaycan­lı əha­li­si və bu ma­ha­lın gə­lə­jə­yi üçün ya­rat­dı­ğı təh­lü­kə­ni çox yax­şı du­yan X.Sul­ta­nov ADR-in mü­va­fiq na­zir­lik­lə­ri­nə gön­dər­di­yi bir te­leq­ram­da daş­nak ge­ne­ra­lı­nın mə­sə­lə­si­nin ləğ­vi məq­sə­di­lə qə­tiy­yət­li təd­bir­lər gö­rül­mə­si­nə dair ət­raf­lı mə­ru­zə et­mək üçün Ba­kı­ya gə­lə­jə­yi­ni bil­di­rir­di. O, be­lə bir mü­hüm jə­hə­tə də diq­qət ye­ti­rir­di ki, er­mə­ni­lə­rə və in­gi­lis­lə­rə bir ay­lıq dinj, həd­dən zi­ya­də eh­ti­yat­lı si­ya­sət yal­nız mə­sə­lə­nin həl­li­ni yu­ba­dır və nə­ti­jə­lər ver­mir. Qu­ber­na­tor ha­be­lə er­mə­ni­lə­rin hər yer­də qar­şı­da­kı əmə­liy­yat­la­ra cid­di ha­zır­lıq gör­dük­lə­ri­ni xə­bər ve­rir, hər­bi na­zir­dən ha­zır­laş­ma­dan or­du­ya adam yığ­ma­maq ba­rə­də sə­rən­jam ver­mə­yi xa­hiş edir­di.

Andranikin si­lah­lı dəs­tə­lə­ri­nin Zən­gə­zur və di­gər böl­gə­lər­də ya­rat­dı­ğı cid­di təh­lü­kə­ni bir­də­fə­lik ara­dan qal­dır­maq üçün on­la­rın Azərbaycan tor­paq­la­rın­dan yu­ba­dıl­ma­dan çı­xa­rıl­ma­sı zə­ru­ri idi. Bu ba­rə­də ar­tıq xey­li müd­dət idi ki, müx­tə­lif sə­viy­yə­lər­də çox­lu ça­ğı­rış­lar, mü­la­hi­zə­lər eşi­di­lir­di. Bu­na gö­rə də qə­za rəis­lə­ri­nin və ij­ti­mai xa­dim­lə­ri­nin X.Sul­ta­no­vun sədrliyi ilə 1919-cu il fev­ra­lın 15, 16 və 17-də ke­çi­ri­lən ümum­böl­gə mü­şa­vi­rə­sin­də Zən­gə­zur­da 166 kən­din da­ğı­dıl­ma­sı, on­la­rın əha­li­si­nin 30%-nin məhv edil­mə­si nə­zə­rə çat­dı­rıl­dı. Andranikin si­lah­lı dəs­tə­si­nin tər­ki­bi ba­rə­də mə­lu­mat­lar ve­ril­mək­lə onun ma­hal­dan çı­xa­rıl­ma­sı mə­sə­lə­si qə­tiy­yət­lə qo­yul­muş­dur. Hə­min mü­şa­vi­rə­də iş­ti­rak edən in­gi­lis za­bi­ti Se­royl bu ba­rə­də ar­tıq müəy­yən iş­lə­rin gö­rül­dü­yü­nü bil­dir­di"(75,v.10-20).

Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin 1919-cu il mar­tın 26-da bu cid­di mə­sə­lə ilə əla­qə­dar ke­çi­ri­lən ij­la­sın­da da­xi­li iş­lər na­zi­ri­nin Qa­ra­ba­ğa dair mə­ru­zə­si mü­za­ki­rə edil­di. Mü­za­ki­rə­lər­də Andranikin hər­bi his­sə­lə­ri­nin Azərbaycan­dan çı­xa­rıl­ma­sı­nın zə­ru­ri­li­yi və onun ha­ra­dan çı­xıb get­mə­si mə­sə­lə­lə­ri mü­hüm yer tut­du. İj­la­sın qə­ra­rın­da de­yi­lir­di: "DİN-nə Andranikin öz dəs­tə­si ilə Yev­lax­dan çı­xıb get­mə­si­nə hər­tə­rəf­li qə­tiy­yət gös­tər­mə­si tap­şı­rıl­sın. Əks təq­dir­də, əgər o, Nax­çı­van qə­za­sın­dan keç­mə­yi ar­zu edər­sə, on­da hə­min dəs­tə­nin Go­rus­da tərk-si­lah olu­na­ja­ğı, in­gi­lis dəs­tə­si və Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu nü­ma­yən­də­li­yi­nin mü­şa­yiə­ti ilə hə­rə­kət edə­jə­yi, Nax­çı­van və Şə­rur-Də­rə­lə­yəz qə­za­la­rı­nın hü­dud­la­rın­da da­yan­ma­ya­ja­ğı ba­rə­də Bri­ta­ni­ya ko­man­dan­lı­ğın­dan müt­ləq ya­zı­lı tə­mi­nat alın­ma­lı­dır. Da­ha son­ra isə hə­min qə­ra­rın su­rə­ti­nin Bri­ta­ni­ya Ali Qə­rar­ga­hı­na gön­də­ril­mə­si ba­rə­də ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun ya­nın­da olan in­gi­lis nü­ma­yən­də­li­yi­nə la­zı­mi gös­tə­riş ve­ril­mə­si xa­hiş olu­nur­du.

Azərbaycan or­du­su 1-ci pi­ya­da di­vi­zi­ya­sı­nın ko­man­di­ri ADR-in hər­bi na­zi­ri­nə "Andranikin dəs­tə­sin­də si­ya­si və­ziy­yət və əh­val-ru­hiy­yə haq­qın­da" ra­por­tun­da Qa­ra­ba­ğın ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run­dan al­dı­ğı 1919-cu il 28 fev­ral ta­rix­li mə­lu­ma­ta əsa­sən ya­zır­dı ki, Andranikin 1300 nə­fər pi­ya­da­dan, 500 at və ar­til­le­ri­ya­dan iba­rət dəs­tə­si­nin mar­tın 7-si ilə 11-i ara­sın­da şos­se yo­lu ilə Yev­la­xa keç­mə­si­nə ija­zə ve­ril­miş­dir. O, bu­ra­da tərk-si­lah edi­lə­rək də­mir­yo­lu ilə İrə­va­na gön­də­ri­lə­jək­dir. Müt­tə­fiq­lə­rin ko­man­dan­lı­ğı­nın qə­ti möv­qe­yi də Andranikin si­lah­lı qüv­və­lə­ri­nin Azərbaycan­dan çı­xa­rıl­ma­sın­da bö­yük rol oy­na­dı.

X.Sul­ta­nov ADR DİN-nin 1919-cu il 9 ap­rel ta­rix­li te­leq­ra­mı­na özü­nün 1919-cu il 13 ap­rel ta­rix­li ja­va­bın­da bil­di­rir­di ki, o, hə­lə Ba­kı­da ikən Bri­ta­ni­ya mis­si­ya­sın­dan Andranikin Go­rus­dan get­mə­si və Sis­yan­da ol­ma­sı­na dair mə­lu­mat al­mış­dır. Xos­rov bə­yin nü­ma­yən­də gön­dər­mək haq­qın­da Bri­ta­ni­ya qə­rar­ga­hı­na mü­ra­ciə­ti ilə əla­qə­dar ola­raq ja­vab alın­mış­dır ki, nü­ma­yən­də ge­də­nə­dək Andranik Qa­ra­ba­ğın hü­dud­la­rın­dan kə­nar­da ola­jaq­dır. X.Sul­ta­nov həm­çi­nin mə­lu­mat ve­rir­di ki, Şu­şa­ya gəl­dik­dən son­ra onun Bri­ta­ni­ya mis­si­ya­sı­nın rəi­sin­dən al­dı­ğı 1919-cu il 7 ap­rel ta­rix­li, 304 say­lı rəs­mi mək­tub­da (Go­rus­da­kı in­gi­lis nü­ma­yən­də­si­nin ra­por­tu­na əsa­sən) Andranikin ha­zır­da Er­mə­nis­ta­nın hü­dud­la­rın­da ol­ma­sı bil­di­ri­lir­di (75,v.9).

Sə­nəd­lər­dən ay­dın olur ki, Azərbaycan tor­paq­la­rın­da, xü­su­si­lə Nax­çı­van və Zən­gə­zur böl­gə­lə­rin­də çox­lu vəh­şi­lik­lər tö­rət­dik­dən, on min­lər­lə Azərbaycan­lı­nı öl­dür­dük­dən, bir o qə­də­ri də şi­kəst et­dik­dən, əl­li min­dən ço­xu­nu isə di­dər­gin sal­dıq­dan son­ra Andranikin qul­dur dəs­tə­lə­ri nə­ha­yət ki, 1919-cu ilin ya­zın­da bu böl­gə­lə­rin hü­dud­la­rı­nı tərk edib get­di­lər. Ye­ri gəl­miş­kən qeyd edək ki, İ.Ner­ses­ya­nın yaz­dı­ğı­na gö­rə, Andranik öz dəs­tə­si­ni Eç­miəd­zin­də ka­to­li­ko­sa təh­vil ve­rə­rək xa­ri­jə get­miş və ora­da da bir müd­dət "Bö­yük Er­mə­nis­tan" ya­ra­dıl­ma­sı uğ­run­da daş­nak hö­ku­mə­ti adın­dan "dip­lo­ma­tik mü­ba­ri­zə" apar­mış­dır.

Andranikin hər­bi dəs­tə­lə­ri Azərbaycana so­xul­duq­dan son­ra da bir sı­ra böl­gə­lər­də, o cüm­lə­dən də Zən­gə­zur­da er­mə­ni­lə­rin fit­nə­kar əməl­lə­ri da­vam et­miş­dir.

Hə­min vaxtlarda X.Sul­ta­nov ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun hü­dud­la­rın­da və­ziy­yət və ora­da­kı mil­li or­du his­sə­lə­ri­nin sta­tu­su, onun­la hər­bi ha­ki­miy­yət ara­sın­da­kı mü­na­si­bət­lə­rin xa­rak­te­ri ilə bağ­lı Azərbaycan hö­ku­mə­ti qar­şı­sın­da müəy­yən mə­sə­lə­lər qal­dır­mış­dır. 1919-cu il ap­re­lin 2-də Na­zir­lər Şu­ra­sı­nın səd­ri­nə mək­tu­bun­da Xos­rov bəy ya­zır­dı: "Ağır an­da ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun hü­dud­la­rın­da tam si­ya­si mə­su­liy­yət da­şı­dı­ğı hal­da hər­bi his­sə­lə­rin onun ha­ki­miy­yə­ti­nə ta­be ol­ma­ma­sı bir tə­rəf­dən ma­hal­da iki­ha­ki­miy­yət­lilik ya­ra­dır, di­gər tə­rəf­dən də, ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru la­zım gəl­dik­də si­lah­lı qüv­və­dən əmə­li su­rət­də is­ti­fa­də im­ka­nın­dan məh­rum edir. Və hət­ta er­mə­ni­lə­rin hü­cum­la­rı baş ver­dik­də hö­ku­mət­lə il­kin əla­qə ya­rat­ma­dan (te­leq­ram­la­rın çat­dı­rıl­ma­sı ilə bağ­lı çə­tin­lik­lər xü­su­si­lə nə­zə­rə alın­maq­la) si­lah­lı qüv­və­lər­dən is­ti­fa­də et­mə­yin qey­ri-müm­kün­lü­yü böl­gə­ni böh­ran­lı və­ziy­yə­tə sa­la bi­lər". Mək­tub­da da­ha son­ra qeyd edi­lir­di ki, qa­nu­na gö­rə ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run ha­ki­miy­yə­ti Baş ko­man­da­nın ha­ki­miy­yə­ti­nə bə­ra­bər tu­tu­lur və hərbçi ol­ma­sa da, ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun əra­zi­sin­də­ki si­lah­lı his­sə­lər onun ta­be­çi­li­yi­nə keç­mə­li­dir.

Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın Na­zir­lər Şu­ra­sı­nın səd­ri­nə Qa­ra­ba­ğın ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru Xos­rov bəy Sul­ta­nov tə­rə­fin­dən ar­xiv­dən əl­də edil­miş mək­tu­bu ol­du­ğu ki­mi təq­dim edi­rik: "Qa­ra­bağ­da er­mə­ni mə­sə­lə­si­nin dinj yol­la həl­li üçün hər­bi his­sə­lə­rin mə­nə ta­be edil­mə­si­nin zə­ru­ri­li­yi haq­qın­da də­fə­lər­lə ver­di­yim bə­ya­na­ta bax­ma­ya­raq in­di­yə qə­dər ja­vab­sız qal­mış­dır. Mə­nim tə­rə­fim­dən bil­di­ril­miş­dir ki, bu cür ta­be edil­mə qə­tiy­yən möv­cud qa­nun­la­ra zi­diy­yət təş­kil et­mir. Mə­sə­lə­nin bü­tün va­cib­li­yi­nə və tə­xi­rə­sa­lın­maz­lı­ğı­na bax­ma­ya­raq, Azərbaycanın bu vi­la­yə­ti­nin ta­le­yi bu mə­sə­lə­nin həl­li ilə bağ­lı­dır. İn­di­ki vaxtda Qa­ra­bağ mə­sə­lə­si­nin həll edil­mə­si mə­nim ja­vab­deh­li­yim­də ol­du­ğu­nu nə­zə­rə ala­raq be­lə he­sab edi­rəm ki, hər­bi his­sə­lə­ri ta­be et­mə­dən bu mə­sə­lə­nin həl­li şə­hə­rin ya Qa­ra­ba­ğın ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru­na ta­be edil­mə­si haq­qın­da qə­rar ve­rə­si­niz, ya da mə­nim is­te­fa­mı qə­bul edib, hər­bi his­sə­lə­ri ona ta­be et­mək­lə di­gər bir şəx­si mə­nim ye­ri­mə tə­yin edə­si­niz.

Mən bu haq­da bə­ya­nat ve­rər­kən ta­ma­mi­lə və­tən­pər­vər­lik his­sə­lə­rin­dən çı­xış edi­rəm. Nə üçün? Ona gö­rə ki, vi­la­yət­də hərj-mərjlik ol­ma­sın, vi­la­yət öz­ba­şı­na bu­ra­xıl­ma­sın və hö­ku­mə­tin Qa­ra­bağ­da­kı nü­ma­yən­də­si­nə heç bir möv­cud si­ya­si və­ziy­yət­lə, möv­cud qa­nun­lar­la bə­raət qa­zan­dı­rıl­ma­yan qey­ri-müəy­yən və an­la­şıl­ma­yan mü­na­si­bət bəs­lə­yən er­mə­ni­lə­rin ha­ki­miy­yə­ti­nə ve­ril­mə­sin.

Axır­da onu da de­mə­li­yəm ki, in­gi­lis rəs­mi bə­yan­na­mə­sin­də hər­bi his­sə­lə­rin hər cür yer­də­yiş­di­ril­mə­si ba­rə­də Şu­şa­da­kı İn­gi­lis mis­si­ya­sı­na müt­ləq xə­bər ve­ril­mə­si­ni gös­tə­rən 6-jı bənd bi­zim hö­ku­mət tə­rə­fin­dən də qə­bul edil­miş­dir. Bu bənd hər­bi his­sə­lər yer­li Ali ha­ki­miy­yə­tə ta­be edil­mə­dən ye­ri­nə ye­ti­ri­lə bil­məz. Ona gö­rə ki, tə­ci­li ça­ğı­rış və ya­xud ta­ma­mi­lə si­ya­si məq­səd­lər üçün hər­bi his­sə­lə­rin yer­də­yiş­mə­si­nin zə­ru­ri­li­yi mey­da­na çı­xan hal­lar­da te­le­fon şə­bə­kə­si­nin ya­rıt­maz iş­lə­di­yi bir və­ziy­yət­də hər­bi na­zir­lə əla­qə sax­la­maq ta­ma­mi­lə qey­ri-müm­kün­dür. Ən yax­şı hal­da isə fay­da­sız ola­jaq­dır (41,v.47).

Sul­ta­no­vun bu mək­tu­bu ADR hö­ku­mə­ti­nin 1919-cu il 4 ap­rel ta­rix­li ij­la­sın­da mü­za­ki­rə edil­miş­dir. Na­zir­lər Şu­ra­sı Səd­ri­nin mü­va­fiq mə­ru­zə­si və fi­kir mü­ba­di­lə­sin­dən son­ra hərbçi ol­ma­dı­ğı­na gö­rə ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­luq­da yer­lə­şən hər­bi his­sə­lə­rin Xos­rov bə­yə ta­be et­di­ril­mə­si­nin qey­ri-müm­kün­lü­yü, qa­nun­da nə­zər­də tu­tul­du­ğu ki­mi, ona yal­nız föv­qə­la­də hal­lar­da si­lah­lı qüv­və­lə­rin kö­mə­yin­dən is­ti­fa­də et­mək hü­qu­qu­nun ve­ril­mə­si və ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun hü­dud­la­rın­da­kı hər­bi his­sə­lə­rin hər cür hə­rə­kə­ti və say tər­ki­bi­nin də­yiş­di­ril­mə­si­nin yal­nız onun tə­lə­bi və ra­zı­lı­ğı ilə hə­ya­ta ke­çi­ri­lə bil­mə­si qə­ra­rı çı­xa­rıl­mış­dır.

Hö­ku­mə­tin bu qə­ra­rı ilə ki­fa­yət­lən­mə­yən ge­ne­ral-qu­ber­na­tor ye­ni­dən DİN-nə yol­la­dı­ğı 1919-cu il 6, 7, 14 ap­rel, Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin baş­çı­sı­na ün­van­la­dı­ğı 14 ap­rel ta­rix­li mək­tub­lar­da öz möv­qe­yin­də qal­dı­ğı­nı tək­rar­la­mış­dır. O, 1919-cu il ap­re­lin 14-də DİN-nə yaz­dı­ğı mək­tu­bun­da Qa­ra­bağ qu­ber­na­tor­lu­ğu­na aid əra­zi­lə­rin mə­sə­lə­si­nin qə­ti həl­li üçün ki­fa­yət qə­dər hər­bi sur­sat­lı 2000 nə­fər əs­gə­rin bəs et­di­yi­ni söy­lə­yir və bu məq­səd­lə böl­gə­lər­də­ki hər­bi his­sə­lə­rin onun ta­be­çi­li­yi­nə ke­çi­ril­mə­si­ni, əks təq­dir­də isə is­te­fa­ya bu­ra­xıl­ma­sı­nı xa­hiş edir.

Bu­na gö­rə də ADR hö­ku­mə­ti­nin 1919-cu il ap­re­lin 19-da­kı ij­la­sın­da Na­zir­lər Şu­ra­sı­nın səd­ri N.Yu­sif­bəy­li X.Sul­ta­no­vun rəh­bər­lik et­di­yi qu­ber­na­tor­luq­da­kı hər­bi his­sə­lə­rin ona ta­be ol­ma­sı haq­qın­da əla­və və­sa­də­ti­nə dair mə­ru­zə ilə çı­xış et­miş­dir.

İj­las­da Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu­nun hü­dud­la­rın­da yer­lə­şən hər­bi his­sə­lə­rin Xos­rov bə­yin ija­zə­si və ra­zı­lı­ğı ilə hə­rə­kət et­mə­si və onun hə­min qüv­və­lər­dən is­ti­fa­də olun­duq­da sə­rən­jam­la­rı­na gö­rə mə­sul ol­ma­sı qə­ra­ra alın­mış­dır. N.Yu­sif­bəy­li bu qə­ra­ra mü­va­fiq ola­raq hər­bi na­zir­li­yə mək­tu­bun­da X.Sul­ta­no­vun və­sa­də­ti­ni ye­ri­nə ye­tir­mə­yi və bu sa­hə­də ona kö­mək gös­tər­mə­yi tap­şır­mış­dır.

Müt­tə­fiq qo­şun­la­rı ko­man­dan­lı­ğı­nın təq­ri­bən ya­rım il­dən ar­tıq müd­dət ər­zin­də Zən­gə­zur­da ye­rit­dik­lə­ri si­ya­sə­tin, onun Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru ilə bu­ra­da­kı dörd ay­lıq bir­gə fəa­liy­yə­ti­nin bə­zi nə­ti­jə­lə­ri­ni də təh­lil et­mək la­zım gə­lir. Ye­ri gəl­miş­kən, X.Sul­ta­no­vun "Qa­ra­bağ­da in­gi­lis si­ya­sə­ti ilə əla­qə­dar ola­raq ya­ran­mış və­ziy­yət və hə­min və­ziy­yə­ti ləğv et­mək üçün zə­ru­ri təd­bir­lər" ad­lı mə­ru­zə­sin­də, onun 1919-cu il iyu­nun 25-də ge­ne­ral Şatelvortla Qa­ra­bağ mə­sə­lə­si ilə bağ­lı söh­bə­ti ba­rə­də ara­yış­da hə­min nə­ti­jə­lə­rə dair ma­raq­lı mü­la­hi­zə­lər var­dır. On­la­rın bir qis­mi mü­ba­hi­sə­li ol­sa da, bü­töv­lük­də təd­qiq olu­nan prob­le­min bə­zi mə­qam­la­rı­nın açıl­ma­sı üçün əhə­miy­yət­li­dir.

X.Sul­ta­no­vun mə­lu­mat mə­ru­zə­sin­də Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu­na da­xil olan böl­gə­lə­rin, o cüm­lə­dən Zən­gə­zu­run Azərbaycan üçün əra­zi və si­ya­si əhə­miy­yə­ti açıq­la­nır­dı. O, haq­lı ola­raq he­sab edir­di ki, Qa­ra­ba­ğın er­mə­ni­lə­rin əli­nə keç­mə­si tor­paq­la­rı­mı­zın ən yax­şı his­sə­si­nin, o sı­ra­dan Nax­çı­van və Or­du­ba­dın, ümu­miy­yət­lə bü­tün Azərbaycanın iti­ril­mə­si de­mək olar­dı. Nax­çı­va­na və Or­du­ba­da yi­yə­lən­mək­lə Er­mə­nis­tan Ba­kı ilə Gəncə ara­sın­da bir paz ki­mi pər­çim ola­raq Azərbaycana öz şərtlərini diq­tə et­di­rər, döv­lə­ti­mi­zin si­ya­si qüd­rə­ti­ni və möv­cud­lu­ğu­nu təh­lü­kə al­tın­da qo­ya bi­lər.

Mə­ru­zə­dən ay­dın olur ki, ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run dörd ay­lıq fəa­liy­yə­ti ər­zin­də in­gi­lis­lər­siz bir ad­dım be­lə atıl­ma­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, on­lar ver­dik­lə­ri vəd­lə­rin heç bi­ri­nə əməl et­mə­miş­lər. X.Sul­ta­nov Şatelvortla söh­bə­tin­dən be­lə nə­ti­jə­yə gəl­miş­dir ki, in­gi­lis­lə­rin gu­ya bi­zə qar­şı qə­rəz­siz­lik və xe­yir­xah­lıq gös­tə­rə­rək Qa­ra­bağ mə­sə­lə­sin­də bi­tə­rəf möv­qe tut­ma­la­rı əs­lin­də mə­sə­lə­nin həl­li­ni yu­bat­maq­la və sa­yıq­lı­ğı­mı­zı azaltmaqla er­mə­ni­lə­rin xey­ri­nə ol­muş, ey­ni za­man­da da Şə­rur, Nax­çı­van və Qar­sın on­la­ra ve­ril­mə­si elan edil­miş­dir. Şa­tel­vor­tun da tək­zib edə bil­mə­di­yi bu nə­ti­jə in­gi­lis­lə­rin bi­zə mü­na­si­bət­də­ki qey­ri-sə­mi­mi­li­yi­ni ay­dın gös­tə­rir.

İn­gi­lis­lə­rin mə­sə­lə­nin həl­li­ni lən­git­mək­lə Azərbaycan üçün əl­ve­riş­siz şə­rait ya­rat­dı­ğı­nı gör­dük­də qə­ti təd­bir­lə­rə əl at­mış ge­ne­ral-qu­ber­na­tor müt­tə­fiq qo­şun­la­rı ko­man­dan­lı­ğı­nın heç bir hü­qu­qu və mə­nə­vi əsa­sı ol­ma­yan ul­ti­ma­tum sə­ciy­yə­li tə­ləb­lə­ri ilə qar­şı­laş­ma­mış­dır. Hət­ta in­gi­lis­lər Qa­ra­bağ mə­sə­lə­sin­də on­la­rın zid­diy­yət­li si­ya­sət­lə­ri ilə ra­zı­laş­ma­yan, ADR-in xət­ti­ni qə­tiy­yət­lə ye­ri­dən X.Sul­ta­no­vun və­zi­fə­sin­dən kə­nar­laş­dı­rıl­ma­sı­nı tə­ləb et­miş­lər. On­lar ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru səh­lən­kar­lıq­da gü­nah­lan­dır­ma­ğın əsas­sız ol­du­ğu­nu yax­şı bil­dik­lə­ri­nə gö­rə öz hö­ku­mə­ti­nin si­ya­sə­ti­ni düz­gün apa­ran və bu­nun­la da er­mə­ni­lə­rin Mil­li Şu­ra­sı­nın Qa­ra­bağ­da möh­kəm­lən­mə­si­nə ma­ne olan bir şəxs ki­mi iş­dən uzaq­laş­dır­ma­ğa ça­lı­şır­dı­lar.

Zən­gə­zur­la bağ­lı ha­di­sə­lə­rə to­xu­nan X.Sul­ta­nov in­gi­lis­lə­rin öz vəd­lə­ri­nə xi­laf çı­xa­raq, bu böl­gə­də ha­ki­miy­yə­ti Azərbaycana yox, Er­mə­ni Mil­li Şu­ra­sı­na ver­dik­lə­ri­ni, Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nin agentləri olan Ar­zu­ma­no­vun və Çi­lən­gə­ro­vun in­gi­lis bay­ra­ğı­nın hi­ma­yə­si al­tın­da bu­ra­ya pul və tə­li­mat­lar gə­tir­mə­lə­ri­nə dair faktları qeyd edir­di. İn­gi­lis­lə­ri tə­min edən möv­cud və­ziy­yət isə er­mə­ni­lə­rin Zən­gə­zur tə­rəf­dən müx­tə­lif is­ti­qa­mət­lər­də hü­cu­ma ke­çə­rək Azərbaycan­lı­la­rın kəndlərini da­ğıt­ma­la­rı, elat əha­li­yə di­van tut­ma­la­rı, hər­bi əmə­liy­yat­la­rın müm­kün­lü­yü təh­lü­kə­si al­tın­da Şu­şa­da top­la­nan qu­rul­ta­yın elə er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən də tə­xi­rə sa­lın­ma­sı, qu­ber­na­tor­lu­ğun bir sı­ra yer­lə­rin­də on­la­rın tə­lə­sik ta­xıl eh­ti­ya­tı gör­mə­si və s. ilə sə­ciy­yə­lə­nir­di.

X.Sul­ta­no­vun çı­xar­dı­ğı nə­ti­jə­lər ara­sın­da be­lə bir mü­hüm fi­kir də nə­zər-diq­qə­ti cəlb edir: in­gi­lis­lə­rin Azərbaycan hö­ku­mə­ti va­si­tə­si­lə onu və­zi­fə­sin­dən kə­nar­laş­dır­ma­ğa ça­lış­ma­la­rı bir tə­rəf­dən er­mə­ni­lər­də in­gi­lis­lə­rin on­la­rı mü­da­fiə et­mə­lə­ri­nə, Azərbaycanı ta­nı­ma­ma­la­rı­na və Zən­gə­zur­dan kö­mək göz­lə­mə­yə inam­la­rı­nın möh­kəm­lən­mə­si­nə bi­la­va­si­tə şə­rait ya­ra­dır, di­gər tə­rəf­dən isə Azərbaycan­lı­lar­da on­la­rın ta­le­yi­nin Er­mə­nis­tan­la in­gi­lis­lə­rin it­ti­fa­qı­na tap­şı­rıl­ma­sı ki­mi mə­yu­se­di­ci təəs­sü­rat oya­dır. Xos­rov bəy yer­li şə­rai­tin təh­li­li əsa­sın­da də­rin ina­mı­nı be­lə ifa­də edir; 1) Qa­ra­bağ və Zən­gə­zur mə­sə­lə­si­nin həl­lin­də in­gi­lis kö­mə­yin­dən qə­tiy­yət­lə im­ti­na et­mək la­zım­dır; 2) İn­gi­lis­lər bu iş­də bi­zə yal­nız ma­ne­çi­lik tö­rə­dir­lər; 3) Nə qə­dər ki, daş­nak­la­rın par­ti­ya­sı bu böl­gə­lər­də iş apa­rır, məj­bu­re­di­ci təd­bir­lər gö­rül­məz­sə, er­mə­ni­lər Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin ta­be­çi­li­yi­nə ra­zı ol­ma­ya­jaq­lar; 4) Bu prob­le­min bir ay ər­zin­də həl­li­nə nail olun­maz­sa, əha­li hö­ku­mə­tin güj­süz­lü­yü­nə ina­na­jaq ki, bu da anar­xi­ya­ya gə­ti­rib çı­xa­ra­jaq­dır. Bu isə hə­min böl­gə­lər­dən hə­mi­şə­lik əli­ni üz­mək de­mək­dir.

Ya­ran­mış təh­lü­kə­li və­ziy­yə­ti düz­gün qiy­mət­lən­di­rən X.Sul­ta­nov on­dan çı­xış yo­lu­nu aşa­ğı­da­kı tə­ci­li təd­bir­lə­rin hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­sin­də gö­rür: 1) Tə­xi­rə sal­ma­dan hər­bi his­sə­lə­ri Zən­gə­zu­ra ye­rit­mək və ey­ni za­man­da er­mə­ni­lə­rin İrə­van­dan Azərbaycan tor­paq­la­rı­na hə­rə­kə­ti­nin qar­şı­sı­nı kəs­mək; 2) Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğa Azərbaycanın ha­ki­miy­yə­ti­ni ta­nı­maq ba­rə­də ul­ti­ma­tum ver­mək və al­tı gün vaxt qoy­maq; 3) Ey­ni za­man­da bü­tün er­mə­ni­lə­rə Azərbaycan ra­yon­la­rın­dan get­mə­yi tək­lif et­mək və ul­ti­ma­tum müd­də­ti­nə­dək on­lar­la hər cür əla­qə­lə­rin kə­si­lə­jə­yi­ni bil­dir­mək; 4) Ul­ti­ma­tumun yal­nız Şu­şa şə­hə­ri üçün is­tis­na edi­lə­jə­yi­ni gös­tər­mək; 5) Azərbaycan hö­ku­mə­ti ta­nın­maz­sa al­tı gün­dən son­ra hər­bi əmə­liy­yat­la­ra baş­la­maq və bu­nun mə­su­liy­yə­ti­nin ta­ma­mi­lə er­mə­ni əha­li­si baş­çı­la­rı­nın üzə­ri­nə dü­şə­jə­yi­ni bil­dir­mək (56, s.127).

Ge­ne­ral-qu­ber­na­tor onun tək­lif et­di­yi təd­bir­lə­rin lən­gi­di­lə­jə­yi və ya qə­bul olun­ma­ya­ja­ğı təq­dir­də böl­gə­lə­ri nə­lər göz­lə­di­yi­ni be­lə ye­kun­laş­dı­rır­dı: bi­rin­ci, er­mə­ni­lər Zən­gə­zur­dan irə­li­lə­yə­rək Dağ­lıq Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri ilə bir­lə­şə­jək, bu­nun­la da on­lar pul­la və dö­yüş sur­sa­tı ilə təj­hiz olu­na­jaq­dır; ikin­ci­si, Azərbaycan­lı­la­rın içə­ri­sin­də anar­xi­ya baş­la­na­jaq­dır; üçün­cü­sü, kö­çə­ri­lər aran­dan təj­rid edi­lə­jək­dir; dör­dün­cü­sü, Qa­ra­ba­ğın iti­ril­mə­si eh­ti­ma­lı ar­ta­jaq­dır.

X.Sul­ta­no­vun 1919-cu il iyu­nun 25-də ge­ne­ral Şatelvortla Qa­ra­bağ mə­sə­lə­si­nə dair söh­bə­tin­də aşa­ğı­da­kı konkret prob­lem­lər ət­ra­fın­da fi­kir mü­ba­di­lə­si ol­muş­dur: in­gi­lis­lə­rin Qa­ra­bağ mə­sə­lə­sin­də üzər­lə­ri­nə gö­tür­dük­lə­ri öh­də­lik­lər və on­la­ra əməl edil­mə­mə­si. Azərbaycan hö­ku­mə­ti nü­ma­yən­də­lə­ri­nin bu sa­hə­də­ki təd­bir­lə­ri, böl­gə­lər­də­ki dörd ay­lıq bir­gə fəa­liy­yə­tin və in­gi­lis si­ya­sə­ti­nin nə­ti­jə­lə­ri. İn­gi­lis­lə­rin kö­mə­yi ilə Qa­ra­ba­ğın sa­kit­ləş­di­ril­mə­si və bu­ra­da Azərbaycanın ha­ki­miy­yə­ti­nin hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si işi­nin bu müd­dət ər­zin­də irə­li­lə­mə­mə­si mə­sə­lə­si­nə to­xu­nan X.Sul­ta­nov bil­dir­miş­dir ki, ge­ne­ral Tom­so­nun Mak Me­zo­na ver­di­yi tə­li­ma­ta uy­ğun ola­raq o, mə­lum dörd qə­za­nın ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru tə­yin edil­miş­di və ma­yor hə­ya­tın dinj axa­rı­nın bər­pa­sın­da ona kö­mək gös­tər­mə­li idi.

Be­lə ra­zı­laş­dı­rıl­mış si­ya­sə­tə və xət­tə uy­ğun ola­raq in­gi­lis­lər aşa­ğı­da­kı təd­bir­lə­ri gör­mə­yi üzər­lə­ri­nə gö­tür­müş­dü­lər: 1) er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən atə­şə tu­tu­lan Ağ­dam-Qar­ya­gin və er­mə­ni ra­yon­la­rın­dan ke­çən Şu­şa-Qar­ya­gin yol­la­rı­nın açıl­ma­sı; 2) X.Sul­ta­no­vun Şu­şa­da­kı in­gi­lis mis­si­ya­sı ilə bir­lik­də iş­lə­yib ha­zır­la­dı­ğı və Er­mə­ni Mil­li Şu­ra­sı tə­rə­fin­dən qə­tiy­yət­lə rədd edi­lən "mo­dus vi­ven­de" for­mu­la­sı­nın real­laş­dı­rıl­ma­sı; 3) Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da Azərbaycanın ha­ki­miy­yə­ti­nin bər­qə­rar ol­ma­sı­nın tə­min edil­mə­si; 4) Andranikin və onun dəs­tə­si­nin Er­mə­nis­ta­na Yev­lax­dan ke­çi­ril­mə­si; 5) Azərbaycanın ha­ki­miy­yə­ti­nin bər­qə­rar edil­mə­si üçün in­gi­lis dəs­tə­si­nin ar­dın­ja Azərbaycan qo­şun­la­rı­nın Go­ru­sa gə­ti­ril­mə­si; 6) Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nin Qa­ra­bağ mə­sə­lə­sin­də əli ol­ma­sı­nın (Azərbaycanı ta­nı­ma­maq sa­hə­sin­də Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri­nə yar­dım mə­na­sın­da) sə­nəd­lər­lə müəy­yən­ləş­di­ri­lə­jə­yi təq­dir­də Er­mə­nis­ta­na qar­şı öl­çü gö­tü­rül­mə­si. Bü­tün bu mə­sə­lə­lər­də in­gi­lis­lər­lə müəy­yən ra­zı­lıq əl­də edil­mə­si­nə bax­ma­ya­raq, hə­min vax­ta­dək on­lar bə­zi is­tis­na­lar­la, de­mək olar ki, hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­miş­dir.

Ge­ne­ral-qu­ber­na­tor Azərbaycan hö­ku­mə­ti nü­ma­yən­də­si­nin öz üzə­ri­nə gö­tür­dü­yü öh­də­lik­lə­rin ye­ri­nə ye­ti­ril­mə­si­nə dair faktlardan bəhs edər­kən bil­dir­miş­dir ki, Şu­şa-Yev­lax yo­lun­da bi­rin­ci ay­da tam qay­da-qa­nun ya­ra­dıl­mış və təh­lü­kə­siz­lik tə­min olun­muş, ikin­ci ayın so­nu­na ya­xın Şu­şa-Go­rus yo­lun­da təh­lü­kə­siz­lik bər­pa edil­miş və əha­li­ni ucuz ta­xıl­la tə­min et­mək üçün ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun hü­dud­la­rın­dan kə­na­ra ta­xıl çı­xa­rıl­ma­sı­na qa­da­ğa qo­yul­muş­dur.

İ.Mu­sa­yev bu mü­na­si­bət­lə yaz­mış­dır: "Be­lə­lik­lə, X.Sul­ta­nov dörd ay­lıq bir­gə işin - in­gi­lis ko­man­dan­lı­ğı­nın yar­dı­mı­nın nə­ti­jə­lə­ri­ni ye­kun­laş­dı­ra­raq bil­di­rir­di ki, bir tə­rəf­dən, in­gi­lis­lər qə­bul et­dik­lə­ri qə­rar­la­rın heç bi­ri­ni, xü­su­si­lə də Zən­gə­zur və Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri­nin Azərbaycanın ha­ki­miy­yə­ti­nin dinj yol­la ta­nı­ma­la­rı­nı tə­min edə­jək­lə­ri­nə dair vəd­lə­ri­ni ye­ri­nə ye­tir­mə­miş, di­gər tə­rəf­dən isə Qa­ra­bağ mə­sə­lə­si­nin həl­li lən­gi­dil­miş, Zən­gə­zu­run ida­rə­çi­li­yi mü­vəq­qə­ti ola­raq er­mə­ni Mil­li Şu­ra­sı­na ve­ril­miş, Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da Azərbaycanın ha­ki­miy­yə­ti bər­qə­rar edil­mə­miş, nə­ti­jə­də də böl­gə­lər­də mil­lət­lə­ra­ra­sı mü­na­si­bət­lər xey­li kəs­kin­ləş­miş­dir. Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin nü­ma­yən­də­si isə mil­lət­lə­ra­ra­sı qey­ri-nor­mal və­ziy­yə­tin im­kan ver­di­yi sə­viy­yə­də qay­da və sülh ya­ra­dıl­ma­sı­na dair öz üzə­ri­nə gö­tür­dü­yü öh­də­lik­lə­ri ye­ri­nə ye­tir­miş­dir" (56,s.128).

X.Sul­ta­no­vun Qa­ra­bağ ha­di­sə­lə­ri­ni real qiy­mət­lən­di­ril­mə­si və bu prob­le­mi həll et­mək səy­lə­ri onun "Azərbaycan" qə­ze­ti­nə ver­di­yi mü­sa­hi­bə­sin­də da­ha ay­dın  aş­kar­lan­mış­dır:

"1919-cu il ap­re­lin 5-də Qa­ra­ba­ğın ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru Xos­rov bəy Sul­ta­nov Azərbaycan qə­ze­tin­də Qa­ra­ba­ğın mə­sə­lə­lə­ri­nə dair ge­niş mü­sa­hi­bə ver­miş­dir. Onun fi­kir­lə­rin­dən mə­lum olur ki, Qa­ra­ba­ğın əha­li­si on­la­rı ye­ni­dən si­ya­si hə­ya­ta cəlb et­mək is­tə­yən mil­lət­çi və so­sia­list xa­rak­ter­li müx­tə­lif növ ün­sür­lə­rin əməl­lə­rin­dən ja­na doy­muş­dur. Çox təəs­süf ki, öz­lə­ri­ni de­mok­rat ad­lan­dı­ran bir sı­ra si­ya­si par­ti­ya­la­rın nü­ma­yən­də­lə­ri xalqların mə­na­fe­yi­ni nə­zə­rə al­ma­ya­raq on­la­rı öz­lə­ri­nin şəx­si mə­na­fe­yi na­mi­nə fəa­liy­yət gös­tər­mə­yə məj­bur edir­lər və bu məq­sə­də çat­maq üçün ter­ror­çu hə­rə­kət­dən is­ti­fa­də et­mək­dən çə­kin­mir­lər. Son iki ay müd­də­tin­də er­mə­ni­lər Qa­ra­ba­ğın Azərbaycan ra­yon­la­rı­na sər­bəst şə­kil­də ge­dib-gə­lə bi­lir­lər. Di­gər tə­rəf­dən isə Azərbaycan­lı­la­rın er­mə­ni kəndlərinə get­mə­si çox təh­lü­kə­li­dir. Tək-tək hal­lar­da Azərbaycan­lı­lar jə­sa­rət edə­rək öz iş­lə­ri­nin ar­xa­sın­ja ge­də bi­lir­lər. Mən bu­nun gü­na­hı­nı xalq küt­lə­lə­rin­də yox, öz proq­ra­mı­nı hə­ya­ta ke­çir­mə­yə ça­lı­şan ay­rı-ay­rı şəxslərdə gö­rü­rəm. Qa­ra­ba­ğın er­mə­ni əha­li­si iq­ti­sa­di jə­hət­dən çox ağır və­ziy­yət­də­dir. Əgər Qa­ra­ba­ğın dü­zən­lik his­sə­sin­də ya­şa­yan Azərbaycan­lı­lar er­mə­ni­lə­ri ta­xıl­la tə­min et­mə­sə­lər, on­da on­la­rın ajın­dan öl­mə­si la­büd­dür.

Bü­tün bun­lar gös­tə­rir ki, Qa­ra­bağ həm iq­ti­sa­di, həm də si­ya­si jə­hət­dən bö­lün­məz bir əra­zi­dir.

Di­gər tə­rəf­dən, Qa­ra­bağ Azərbaycan­la həm iq­ti­sa­di, həm də, ne­jə de­yər­lər, fi­zio­lo­ci jə­hət­dən sıx əla­qə­də­dir. Qa­ra­ba­ğın Azərbaycana bir­ləş­di­ril­mə­si­ni Qa­ra­bağ­da ya­şa­yan hər iki xal­qın ümu­mi mə­na­fe­lə­ri tə­ləb edir" (87,N 71,1919).

X.Sul­ta­no­vun ge­ne­ral-qu­ber­na­tor tə­yin olun­ma­sın­dan son­ra da Qa­ra­ba­ğın qəsbkar er­mə­ni separatistləri Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nin yar­dı­mı ilə onu Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın tər­ki­bin­dən ayır­maq və Er­mə­nis­ta­na bir­ləş­dir­mək üçün səy­lə­ri­ni da­vam et­dir­di­lər. On­lar 1919-cu il iyu­nun əv­vəl­lə­rin­də Şu­şa­da və onun ət­raf kəndlərində ya­şa­yan Azərbaycan­lı­la­ra və hər­bi his­sə­lə­rə hü­cum təş­kil et­di­lər. Er­mə­ni­lər bu­na çox­dan ha­zır­la­şır­dı­lar. Bu­nu X.Sul­ta­no­vun baş na­zir N.Yu­sif­bəy­li­yə mək­tu­bu da təs­diq edir. Hə­min mək­tu­bun mət­ni­ni oxucu­la­ra təq­dim edi­rik: "Xa­hiş edi­rəm ki, xə­zi­nə­yə bir­də­fə­lik 200 min ma­nat­dan ar­tıq ol­ma­ya­raq pu­lun, da­ha yax­şı olar­dı ki, mə­nim va­si­təm­lə kö­çü­rül­mə­si haq­qın­da sə­rən­jam ve­rə­si­niz ki, mən bu pu­lu eh­ti­yaj olan hal­lar­da xə­zi­nə­yə bu­ra­xım. Bu er­mə­ni­lə­rin xə­zi­nə­də­ki pul­la­rı ələ ke­çi­rə bil­mək im­ka­nı ilə izah olu­nur. Tez­lik­lə Andranikin mə­sə­lə­si­ni ləğv et­mək üçün gör­dü­yü­müz fəal və qə­ti hə­rə­kət­lər haq­qın­da mə­ru­zə ha­zır­la­na­jaq­dır. Bir ay ər­zin­də er­mə­ni­lər­lə və in­gi­lis­lər­lə apar­dı­ğı­mız dinj, eh­ti­yat­lı si­ya­sət heç bir nə­ti­jə ver­mə­yə­rək mə­sə­lə­ni yu­ba­dır. Er­mə­ni­lə­rin hər yer­də hə­rə­kət­lə­rin­dən gö­rü­nür ki, on­lar güj­lü ha­zır­lı­ğa ma­lik­dir. Xa­hiş edi­rəm hər­bi na­zi­rə sə­rən­jam ve­rə­si­niz ki, əv­vəl­jə ge­yim lə­va­zi­ma­tı ha­zır­lı­ğı ol­ma­dan or­du­ya hər­bi ça­ğı­rış ke­çi­ril­mə­sin. Dü­nən yer­li ba­tal­yo­nun his­sə­lə­ri içə­ri­sin­də ayaq­qa­bı, ge­yim ça­tış­maz­lı­ğı üj­ba­tın­dan na­ra­zı­lıq ol­muş­dur. Mən işə qa­rış­ma­say­dım yə­qin ki, kəs­kin xa­rak­ter alar­dı. Dörd qə­za­da sa­kit­çi­lik­dir. Vəd olun­muş pat­ron­la­rı al­ma­mı­şam" (35,v.41).

1919-cu il 4 iyun­da Dağ­lıq Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri­nin si­lah­lı dəs­tə­lə­ri Şu­şa ət­ra­fın­da­kı Azərbaycan­lı hər­bi his­sə­lə­ri­nin yer­ləş­di­yi gö­zət­çi mən­tə­qə­lə­ri­nə hü­cum et­di­lər. La­kin on­la­rın bu hü­cu­mu X.Sul­ta­no­vun gör­dü­yü qə­ti təd­bir­lər nə­ti­jə­sin­də dəf edil­miş­dir.

Ye­ri gəl­miş­kən qeyd edil­mə­li­dir ki, Şu­şa­nın mü­da­fiə­sin­də Xos­rov bə­yin qar­da­şı Sol­tan bəy də mü­hüm rol oy­na­mış­dır. Andranikin qul­dur dəs­tə­si Şu­şa­nı al­maq üçün Za­bux də­rə­si­ni və Ab­dal­la­rı (son­ra­kı La­çı­nı) ələ ke­çir­mək is­tə­yir­di. Bu məq­səd­lə o, Za­bux kən­di­nə gəl­miş və el­çi­lər va­si­tə­si ilə Sol­tan bə­yə çat­dır­mış­dır ki, əgər o er­mə­ni­lə­rin Ab­dal­lar­dan ke­çib Şu­şa­ya hü­cu­ma keç­mə­si­nə ma­ne­çi­lik gös­tər­mə­sə, kül­li miq­dar­da qı­zıl və daş-qaş ala­jaq­dır. Sol­tan bəy qar­da­şı Xos­rov bəy­lə məs­lə­hət­ləş­mək üçün Şu­şa­ya gəl­miş və son­ra Za­bu­xa qa­yıt­mış­dır. Sol­tan bəy Andranikə xə­bər gön­dər­miş­dir ki, onun Şu­şa­ya hü­cu­mu­nun təh­lü­kə­siz­li­yi­ni tə­min et­mək üçün bir qə­dər si­lah la­zım­dır. Andranik Sol­tan bə­yə 20 qa­tır yü­kü si­lah gön­dər­miş­dir. O, bu si­lah­la Qa­la­də­rə­si ilə Şu­şa ara­sın­da pus­qu­da dur­muş və ge­jə vax­tı Şu­şa­ya hü­cu­ma keç­miş Andranikin qul­dur­la­rı­nı dar­ma­da­ğın et­miş­dir (13, s.9).

Ge­ne­ral-qu­ber­na­tor X.Sul­ta­nov Şu­şa­nın mü­da­fiə­si­nə dair təd­bir­lər haq­qın­da Na­zir­lər So­ve­ti­nin səd­ri N.Yu­sif­bəy­li­yə aşa­ğı­da­kı rəs­mi mə­lu­ma­tı ver­miş­dir: "Kö­çə­ri mal­dar­la­rın hə­rə­kə­ti ilə əla­qə­dar mə­nim tə­rə­fim­dən Əs­gə­ran­dan Turşsuya qə­dər 17 km-lik mə­sa­fə­də və xü­su­si­lə kö­çə­ri­lə­rin keç­di­yi ən mü­hüm mən­tə­qə olan Şu­şa ət­ra­fın­da xalq mi­li­sin­dən və pi­ya­da­lar­dan güj­lən­di­ril­miş gö­zət­çi mən­tə­qə­ləri qo­yul­muş­dur. Mil­liy­yə­tin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq Şu­şa­ya kə­nar­dan si­lah­lı dəs­tə­lə­rin gəl­mə­si­nə ma­ne ol­maq üçün Şu­şa ət­ra­fın­da­kı bü­tün mən­tə­qə­lər mə­nim əm­rim­lə tu­tul­muş­dur. Bun­lar er­mə­ni mil­li şu­ra­sı­nın rəh­bər­lik et­di­yi er­mə­ni əha­li­sin­dən olan bə­zi ün­sür­lə­rin xo­şu­na gəl­mə­miş­dir və on­lar bi­zim əs­gər­lə­rin tut­du­ğu bi­rin­ci mən­tə­qə­yə "3-Mı­xa" 4 iyun­da hü­cum et­miş, bu­nun nə­ti­jə­sin­də bi­zim əs­gər­lər­dən üç nə­fər öl­dü­rül­müş­dür və bü­tün bun­lar əha­li­nin və qo­şu­nun hid­də­ti­nə sə­bəb ol­muş, atış­ma baş­la­mış­dır. Mən bö­yük çə­tin­lik­lə Şu­şa şə­hə­ri­nin bi­rin­ci his­sə­si­nin əha­li və qo­şun tə­rə­fin­dən dar­ma­da­ğın edil­mə­si­nin qar­şı­sı­nı al­mı­şam. Ha­di­sə­nin ikin­ci gü­nü atış­ma da­yan­dı­rıl­mış­dır. Bi­zim tə­rə­fi­miz­dən üç nə­fər öl­dü­rül­müş, dörd nə­fər ya­ra­lan­mış­dır. Mü­na­qi­şə­nin ləğv olun­ma­sı bü­tün Qa­ra­bağ üz­rə apa­rıl­mış­dır. Kö­çə­ri­lər məj­bu­riy­yət üzün­dən öz yol­la­rı­nı də­yi­şə­rək er­mə­ni­lə­rin ya­şa­dı­ğı Qay­ba­lı kən­di­nin ya­nın­dan ke­çə­rkən er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən atə­şə mə­ruz qal­mış­lar" (99, v.8).

Xos­rov bə­yin mə­lu­ma­tın­dan ay­dın olur ki, toq­quş­ma nə­ti­jə­sin­də hər iki tə­rəf­dən ölən və ya­ra­la­nan ol­muş­dur. Qaç­qın­la­ra və baş­sız qal­mış ai­lə­lə­rə tam yar­dım gös­tə­ril­miş­dir. Er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən Da­şal­tı kən­di­nə hü­cum jəh­di­nin də qar­şı­sı alın­mış­dır. Ölən və ya­ra­la­nan ol­ma­mış­dır. Mə­lu­mat­da da­ha son­ra qeyd edi­lir ki, bir ne­çə ev­dən iba­rət Bəh­lul qə­sə­bə­si na­mə­lum adam­lar tə­rə­fin­dən yan­dı­rıl­mış­dır. Xos­rov bəy ya­zır­dı ki, əl­də olan mə­lu­mat­la­ra gö­rə in­di saat 8-də Xan ba­ğı ya­xın­lı­ğın­da kö­çə­ri­lə­rə hü­cum edil­miş və iki nə­fər öl­dü­rül­müş­dür. Şu­şa­da atış­ma gü­nü kö­çə­ri­lər­dən dörd nə­fər öl­dü­rül­müş, beş ai­lə isə bü­tün mal-qa­ra­sı ilə apa­rıl­mış­dır. "Atış­ma gü­nü mə­nim tə­rə­fim­dən ul­ti­ma­tiv for­ma­da mə­sə­lə qo­yul­muş­dur ki, er­mə­ni mil­li şu­ra­sı­nın bü­tün üzvləri Şu­şa­dan sür­gün edil­sin. Əks hal­da şə­hə­rin bi­rin­ci his­sə­si­nə si­lah­lı yol­la da­xil olub, on­la­rı həbs edib, sür­gün edə­jə­yəm. Er­tə­si gün in­gi­lis­lər doğ­ru­dan da İş­xan­ya­nı, Ave­tis­ya­nı, Tu­man­yan­sı Şu­şa şə­hə­rin­dən və Azərbaycan­dan sür­gün et­miş­lər.

Bu gün saat 7-də bi­zim qo­şun­lar heç bir ar­tıq hə­rə­kət ol­ma­dan ka­zar­ma­la­rı tut­muş­lar. Ümid edi­rəm ki, Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri­nin ta­be edil­mə­si haq­qın­da mə­sə­lə tez­lik­lə xoş mə­ram­la həll edi­lə­jək­dir" (49, v.8).

Er­mə­ni separatistləri Qa­ra­bağ­da öz fit­nə­kar fəa­liy­yət­lə­ri­nə er­mə­ni­lər qar­şı­sın­da bə­raət qa­zan­dır­maq üçün ya­lan mə­lu­mat­lar ya­ya­raq, bey­nəl­xalq döv­lət­lə­rə mü­ra­ciət et­mə­yə, Azərbaycana tə­sir gös­tər­mə­yə hər va­si­tə ilə jəhd gös­tə­rir­di­lər. Mə­sə­lən, "Na­şe vrem­ya" qə­ze­ti 1919-cu il 13 iyun­da Qa­ra­bağ ha­di­sə­lə­ri­nə dair aşa­ğı­da­kı mə­lu­ma­tı ver­miş­dir:

"Qa­ra­bağ er­mə­ni jə­miy­yə­ti­nin tə­şəb­bü­sü ilə Qa­ra­bağ­da qan­lı ha­di­sə­lə­rə dair Van kil­sə­si­nin ya­nın­da 8 iyun­da mi­tinq ol­muş­dur. Mi­tin­qin səd­ri Leo se­çil­miş­dir. Xununts Navasardyan və baş­qa­la­rı çı­xış et­miş­lər. Mi­tinq aşa­ğı­da­kı qət­na­mə­ni qə­bul et­miş­dir: 1919-cu il 8 iyun­da Tif­lis­də er­mə­ni­lə­rin çox­say­lı mi­tin­qi ol­muş­dur. Mi­tinq Azərbaycan qo­şun­la­rı­nın Şu­şa şə­hə­rin­də və onun ət­ra­fın­da­kı kəndlərdəki er­mə­ni əha­li­si­nə hü­cum et­mə­si­ni mü­za­ki­rə edib, diq­qə­ti ona yö­nəl­dir ki, Azərbaycan bu düş­mən­çi­lik hə­rə­kə­ti ilə ça­lı­şır ki, Qa­ra­ba­ğı er­mə­ni­lər­dən al­sın. Bu­na gö­rə də müt­tə­fiq döv­lət­lə­rin mis­si­ya­sı­na aşa­ğı­da­kı­la­rı tək­lif edi­rik: 1. Qa­ra­bağ­da qan­lı ha­di­sə­lə­rin da­yan­dı­rıl­ma­sı və er­mə­ni xal­qı­nın fi­zi­ki təh­lü­kə­siz­li­yi­ni tə­min et­mək üçün tə­ci­li təd­bir­lər gö­rül­sün. 2. Qa­ra­bağ­da Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin zo­ra­kı­lı­ğı­na hə­mi­şə­lik son qoy­maq üçün Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğı Pa­ris Sülh konfransında bu mə­sə­lə­yə ba­xı­la­na qə­dər Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin sə­la­hiy­yə­tin­dən kə­nar­da qal­ma­sı məq­sə­dəuy­ğun he­sab edil­sin. 3. Qa­ra­bağ­da dai­mi ola­raq sa­kit­li­yi və qay­da-qa­nu­nu po­zan məş­hur türk agen­ti və Azərbaycan ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru Xos­rov bəy Sul­ta­nov və bü­tün Azərbaycan hər­bi his­sə­lə­ri Qa­ra­bağ­dan çı­xa­rıl­sın" (49, v.1).

Mi­tinq Zən­gə­zu­run və Qa­ra­ba­ğın ida­rə edil­mə­si­nin müt­tə­fiq döv­lət­lə­rin nü­ma­yən­də­li­yi­nə hə­va­lə olun­ma­sı­na ça­lı­şır­dı. "Na­şe vrem­ya" qə­ze­ti Er­mə­nis­tan əha­li­si­nə Qa­ra­bağ­da­kı və­ziy­yət ba­rə­də ya­lan mə­lu­mat ve­rə­rək ya­zır­dı: "Aş­xa­to­var" qə­ze­ti xə­bər ve­rir ki, "Qa­ra­bağ Er­mə­ni Mil­li Şu­ra­sı güj­lən­di­ril­miş tər­kib­də şə­hər­də ət­raf yer­lə­rə ge­də­rək Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da bü­tün ha­ki­miy­yə­ti öz əl­lə­ri­nə al­mış­lar. Şə­hər­də toq­quş­ma­la­rın baş ver­di­yi ilk gün­dən er­mə­ni qo­şun his­sə­lə­ri ət­raf yer­lər­də şə­hə­rə doğ­ru hə­rə­kət et­miş, la­kin in­gi­lis­lər işə qa­rış­dıq­dan son­ra er­mə­ni mil­li şu­ra­sı­nın əm­ri ilə qo­şun his­sə­lə­ri şə­hə­rə da­xil ol­ma­mış­dır" (49, v.2).

Öz al­çaq məq­səd­lə­ri­nə nail ola bil­mə­yən er­mə­ni separatistləri X.Sul­ta­no­vun və­zi­fə­dən uzaq­laş­dı­rıl­ma­sı üçün bey­nəl­xalq döv­lət­lə­rə mü­ra­ciət edir­di­lər. Mü­ra­ciət­də X.Sul­ta­no­va böh­tan atı­lır­dı. Hə­min mü­ra­ciət er­mə­ni­pə­rəst "Znam­ya tru­da" qə­ze­tin­də dərj olun­muş­du. Müt­tə­fiq­lə­rə və dün­ya­nın si­vil döv­lət­lə­ri­nə Qa­ra­bağ Er­mə­ni Mil­li Şu­ra­sı­nın və Qa­ra­bağ jə­miy­yə­ti­nin aşa­ğı­da­kı mü­ra­ciə­ti gön­də­ril­miş­dir:

"4 iyun­da Şu­şa­da qan­lı fa­ciə­lər baş­lan­mış­dır. Azərbaycan qo­şun­la­rı dinj əha­li­yə hü­cum et­miş və ev­lə­rə da­xil ola­raq soy­ğun­çu­lu­ğa, ta­la­na baş­la­mış­lar. Er­mə­ni əha­li­si va­hi­mə içə­ri­sin­də İn­gil­tə­rə nü­ma­yən­də­li­yi­nin ya­nın­da top­la­nıb və xa­hiş edir­lər ki, qan­lı qır­ğın da­yan­dı­rıl­sın, mü­qəs­sir­lər jə­za­lan­dı­rıl­sın.

Hə­lə ma­yın 25-də ge­ne­ral-qu­ber­na­tor X.Sul­ta­no­vun əm­ri ilə Azərbaycan or­du his­sə­si şə­hə­ri mü­ha­si­rə­yə al­mış və şə­hər­də­ki bü­tün gö­zət­çi mən­tə­qə­lə­ri­ni tut­muş­dur. Er­mə­ni­lər bu­nu on­la­rın üzə­ri­nə hü­cu­ma ha­zır­lıq ki­mi qiy­mət­lən­di­rə­rək 2-3 iyun­da in­gi­lis nü­ma­yən­də­li­yi­nin bi­na­sı qar­şı­sı­na top­la­şa­raq xa­hiş et­miş­di­lər ki, X.Sul­ta­no­vun hə­rə­kət­lə­ri­ni və er­mə­ni­lər üzə­rin­də göz­lə­ni­lən qan­lı qır­ğı­nın qar­şı­sı­nı al­sın­lar. İn­gi­lis nü­ma­yən­də­li­yi­nin rəi­si er­mə­ni­lə­rə söz ver­miş­dir ki, qan­lı qır­ğı­na yol ve­ril­mə­yə­jək­dir. 4 iyun­da Azərbaycan qo­şun­la­rı er­mə­ni­lər üzə­ri­nə hü­cum edən­də nü­ma­yən­də­li­yin rəi­si ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ra atə­şi da­yan­dır­ma­ğı əmr et­miş­dir. La­kin o, əm­rə ta­be ol­ma­mış və nü­ma­yən­də­li­yin rəi­si­nə ul­ti­ma­tum ver­miş­dir ki, əgər Er­mə­ni Mil­li Şu­ra­sı­nın və er­mə­ni ij­ma­sı­nın üzvləri həbs olu­nub ona ve­ril­mə­sə atəş nəin­ki da­yan­dı­rı­la­jaq, hət­ta ət­raf yer­lər­dən Şu­şa şə­hə­ri­nin atə­şi­nə baş­la­nı­la­jaq­dır" (49,v.3).

Nü­ma­yən­də­li­yin rəi­si hə­min şəxslərə əmr et­miş­dir ki, X.Sul­ta­no­vun ul­ti­ma­tu­mu­nu ye­ri­nə ye­tir­sin­lər və şə­hə­ri tərk et­sin­lər. Er­mə­ni­lər bu əm­ri ye­ri­nə ye­tir­miş, in­gi­lis əs­gər­lə­ri­nin mü­ha­fi­zə­si al­tın­da 6 iyun­da Tif­li­sə gəl­miş­lər. Bun­dan son­ra nü­ma­yən­də­li­yin rəi­si qan­lı qır­ğı­na son qoy­maq üçün hər iki tə­rə­fə əmr et­miş­dir ki, in­gi­lis qo­şun­la­rı­nın bu­ra­ya da­xil ol­ma­sı üçün sən­gər­lə­ri tərk et­mə­li­dir­lər. Er­mə­ni­lər bu əm­rə ta­be ol­muş, la­kin Azərbaycan qo­şun­la­rı in­gi­lis əs­gər­lə­ri­nə atəş aç­mış­lar. On­lar­dan bir nə­fər öl­dü­rül­müş, bir nə­fər isə ya­ra­lan­mış­dır. X.Sul­ta­no­vun və nü­ma­yən­də­li­yin rəi­si­nin bü­tün tə­ləb­lə­ri­nin ye­ri­nə ye­ti­ril­mə­si­nə bax­ma­ya­raq qan­lı qır­ğın ye­nə də da­vam edir və bu fa­ciə­nin han­sı xa­rak­ter al­dı­ğı­nı biz bil­mi­rik. Qa­ra­bağ xal­qı hə­mi­şə ol­du­ğu ki­mi, in­di də öz hü­qu­qu­nu mü­da­fiə edir. La­kin in­di türk agen­ti jə­nab X.Sul­ta­nov bu xalqdan in­ti­qam alır. Biz müt­tə­fiq döv­lət­lər­dən xa­hiş edi­rik ki, qan­lı qır­ğı­nı da­yan­dır­sın­lar.

Bu­nun­la ki­fa­yət­lən­mə­yən er­mə­ni separatistləri əha­li qar­şı­sın­da öz­lə­ri­nə bə­raət qa­zan­dır­maq üçün on­la­rı ya­lan və təh­rik­çi mə­lu­mat­lar­la mitinqlərə ça­ğı­rır­dı­lar. Be­lə mitinqlərdən bi­ri Er­mə­nis­tan par­la­men­ti qar­şı­sın­da ol­muş­du. Mitinqdə Da­vid Ama­nun, Xondkaryan, Ba­qan Xo­re­ni və di­gər­lə­ri çı­xış et­miş­di­lər. Mi­tinq iş­ti­rak­çı­la­rı mu­si­qi­nin mü­şa­yiə­ti ilə Na­zir­lər Ka­bi­ne­ti­nin səd­ri­nin ya­nı­na get­miş­lər. Hö­ku­mə­tin səd­ri mitinqçilərə bil­dir­miş­dir ki, bu ge­jə İn­gi­lis nü­ma­yən­də­li­yi­nin baş­çı­sı ley­te­nant Çer­ka­som­la bir­lik­də Tif­lis­də olan İn­gi­lis Ali Ko­man­dan­lı­ğı ilə da­nı­şıq­lar apar­mış­lar. İn­gi­lis­lər vəd ver­miş­lər ki, qə­zəb­lən­miş xal­qın tə­ləb­lə­ri­ni ye­ri­nə ye­ti­rə­jək­lər, hər hal­da Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri­nin mə­sə­lə­si­ni qə­tiy­yət­lə həll edə­jək­lər. Bu xə­bər­dən cu­şa gəl­miş xalq er­mə­ni xalqlarının hü­quq­la­rı­nı mü­da­fiə et­mək üçün or­du­ya kö­nül­lü ya­zıl­ma­ğa ha­zır ol­duq­la­rı­nı bil­dir­miş­lər. Bun­dan son­ra Gö­zəl­ya­nın, Aqo­rar­ya­nın və Dro­nun eh­ti­ras­lı nitqləri səs­lən­miş­dir. Nü­ma­yiş­çi­lər in­gi­lis nü­ma­yən­də­li­yi­nin bi­na­sı­na doğ­ru hə­rə­kət et­miş­lər ki, ona öz­lə­ri­nin qə­ti eti­ra­zı­nı bil­dir­sin­lər. Nü­ma­yiş­çi­lər öz­lə­ri­nin ya­zı­lı eti­raz­la­rı­nı nü­ma­yən­də­li­yə təq­dim edib, da­ğıl­mış­lar" (49, v.21).

Ar­xiv sə­nəd­lə­rin­dən ay­dın olur ki, Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğın dinj er­mə­ni əha­li­si­nin ək­sə­riy­yə­ti er­mə­ni separatistlərinin fit­nə­lə­ri­nə uy­ma­mış və ge­ne­ral-qu­ber­na­tor X.Sul­ta­no­vun gör­dü­yü təd­bir­lə­ri bə­yən­miş­lər. "Azərbaycan" qə­ze­ti­nin 1919-cu il 17 iyun­da dərj et­di­yi mə­lu­mat­dan biz bu­nu ay­dın gö­rü­rük.

Aşa­ğı­da gə­ti­ri­lən iki sə­nəd son ha­di­sə­lər vax­tı dinj er­mə­ni əha­li­si­nə qar­şı mü­na­si­bət­də Qa­ra­bağ İn­zi­ba­ti İda­rə­si­nin hu­ma­nist mü­na­si­bə­ti­ni əks et­di­rir: "Şu­şa şə­hə­ri­nin er­mə­ni əha­li­si­nin nü­ma­yən­də­lə­ri­nin yaz­dı­ğı mək­tub­lar­dan bi­rin­ci­si Qa­ra­bağ İn­zi­ba­ti İda­rə­si­nin üzvlərindən bi­ri­nə, ikin­ci­si isə Ağ­dam İn­zi­ba­ti İda­rə­si­nə ün­van­lan­mış­dı. Bi­rin­ci mək­tu­bu Q.Ba­qa­tu­rov və E.İş­xa­nov er­mə­ni əha­li­si adın­dan yaz­mış­lar. İja­zə ve­rin, Si­zin si­ma­nız­da dü­nən Şu­şa şə­hə­rin­də baş ver­miş mü­na­qi­şə­yə gö­rə çox hör­mət­li Xos­rov bə­yə və bü­tün Azərbaycan­lı­la­ra öz üzrxahlığımızı bil­di­rək. Biz er­mə­ni­lə­rin dü­nən si­zin əs­gər­lər üzə­ri­nə hü­cum et­mə­sin­dən hid­dət­lən­mi­şik və si­zin əs­gər­lə­rin haq­lı hid­də­ti­ni ba­şa dü­şü­rük. Biz be­lə he­sab edi­rik ki, siz bi­zim Azərbaycan xal­qı­na sə­mi­mi mü­na­si­bət və hisslərimizi hə­mi­şə hiss et­mi­si­niz. Siz şüb­hə et­mə­yə­jək­si­niz ki, tez bir za­man­da ci­na­yət­kar­la­rı ta­pıb jə­za­lan­dır­maq üçün təd­bir­lər gö­rül­müş­dür. Gö­tü­rül­müş at­lar və tüfənglər qay­ta­rı­la­jaq­dır. Bir tü­fəng İn­gi­lis nü­ma­yən­də­li­yi­nə ve­ril­miş­dir ki, Azərbaycan­lı­la­ra qay­ta­rıl­sın. Pris­tav Pri­mov bi­zim gör­dü­yü­müz adam­lar haq­qın­da si­zə mə­lu­mat ver­miş­dir. Biz çox təəs­süf­lə­ni­rik ki, bi­zim ira­də­miz­dən ası­lı ol­ma­ya­raq ya­ran­mış və­ziy­yət bi­zə im­kan ver­mir ki, şəx­sən üzr is­tə­yək və bu an­la­şıl­maz­lı­ğı izah edək. Bu­na gö­rə çox xa­hiş edi­rik bi­zim sə­mi­mi hisslərimizi mək­tub­da gös­tər­di­yi­miz adam­la­ra çat­dı­ra­sı­nız" (49, v.11).

Mək­tub­da de­yi­lir­di ki, biz er­mə­ni­lər 1918-ci il iyun ayı­nın ilk gün­lə­rin­də Yev­lax stan­si­ya­sın­dan çı­xa­raq Şu­şa­ya ge­dər­kən Ağ­dam stan­si­ya­sın­da sax­la­nıl­dıq. Çün­ki bu za­man Şu­şa­da çax­naş­ma baş ver­miş­di. Bu za­man biz pol­kov­nik Xos­rov bəy Po­la­do­vun rəh­bər­lik et­di­yi Ağ­dam in­zi­ba­ti ida­rə­si tə­rə­fin­dən son də­rə­jə sə­mi­mi və qay­ğı­keş mü­na­si­bət gör­dük. Bi­zim üçün ay­rıl­mış bi­na­da biz er­mə­ni sər­ni­şin­lər nəin­ki sər­bəst şə­kil­də gə­zir­dik, bi­zim üçün zə­ru­ri olan ər­zaq məh­sul­la­rı­nı alır­dıq. Biz hət­ta İn­zi­ba­ti İda­rə tə­rə­fin­dən çox sə­mi­mi mü­na­si­bə­ti gör­dük. Xü­su­si­lə, er­mə­ni­lə­rin sax­lan­dı­ğı mən­tə­qə­nin mü­di­ri jə­nab Əb­dül Rə­him bəy Xojalinskinin xid­mət­lə­ri­ni xü­su­si qeyd et­mək la­zım­dır. Bü­tün bu şə­rai­ti nə­zə­rə ala­raq biz aşa­ğı­da im­za at­mış 94 nə­fər er­mə­ni xa­hiş edi­rik ki, Ağ­dam İn­zi­ba­ti İda­rə­si­nə bi­zim tə­şək­kü­rü­mü­zü çat­dı­ra­sı­nız.

Qa­ra­ba­ğın ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru X.Sul­ta­nov er­mə­ni terror­çu­la­rının dini er­mə­ni­lə­ri yol­dan çı­xar­ma­sı­na və bey­nəl­xalq ij­ti­maiy­yə­ti al­dat­ma­sı­na yol ver­mə­mək üçün "Azərbaycan" qə­ze­tin­də ge­niş mü­sa­hi­bə ve­rə­rək iyun ha­di­sə­lə­ri­nin əsl ma­hiy­yə­ti­ni ət­raf­lı şə­kil­də işıq­lan­dır­mış­dır. Xos­rov bəy aşa­ğı­da­kı­la­rı bil­dir­miş­dir: "Son vaxtlar mət­buat­da Qa­ra­bağ mə­sə­lə­si­nə çox diq­qət ye­ti­ri­lir. La­kin bir çox hal­lar­da bir sı­ra qə­zet­lər xü­su­sən "Aş­xa­ta­vor" qə­ze­ti faktları təh­rif edir, düz­gün mə­lu­mat ver­mir­lər və bir sı­ra it­ti­ham xa­rak­ter­li aktlar tər­tib et­miş­lər. Azərbaycan­lı­la­rın və er­mə­ni­lə­rin bir-bi­ri­nə qar­şı­lıq­lı inam­sız­lı­ğı və an­la­şıl­maz­lıq əsa­sın­da 4-5 iyun­da Qa­ra­bağ­da baş ver­miş ha­di­sə­lə­ri so­yuq baş­la qiy­mət­lən­dir­mək üçün əv­vəl­jə bu hə­rə­kət­lə­rə gə­ti­rib çı­xar­mış ha­di­sə­lə­rin ge­ri­si­ni diq­qət­lə iz­lə­mək la­zım­dır. Hə­lə üç ay bun­dan əv­vəl er­mə­ni­lə­rin Azərbaycan­lı­lar­la dinj ya­şa­ma­sı­na ən­gəl tö­rə­dən er­mə­ni mil­li şu­ra­sı­nın üzvlərinin fəa­liy­yə­ti ilə ta­nış olan in­gi­lis ko­man­dan­lı­ğı vəd ver­miş­di ki, hə­min şu­ra­nın üzvlərini Qa­ra­bağ­dan çı­xar­da­jaq­lar. Bun­dan son­ra qə­ra­ra alın­mış­dı ki, Şu­şa şə­hə­ri­nin er­mə­ni his­sə­sin­də olan ka­zar­ma­lar Azərbaycan hər­bi his­sə­lə­ri tə­rə­fin­dən tu­tul­sun (49,v.13). Yu­xa­rı­da adı çə­ki­lən iki qə­ra­rın ye­ri­nə ye­ti­ril­mə­si­nə ki­fa­yət qə­dər qüv­və ol­ma­dı­ğın­dan bir qə­dər lən­gi­dil­miş­dir. Yal­nız iyu­nun əv­vəl­lə­rin­də bu is­ti­qa­mət­də mü­hüm təd­bir­lər gör­mək im­ka­nı əl­də edil­miş­dir. Şüb­hə­siz­di ki, er­mə­ni əha­li­si­nin na­ra­hat ün­sür­lə­ri bu təd­bir­lə­rin hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­sin­dən na­ra­zı qal­mış və mil­lət­lə­ra­ra­sı mü­na­si­bət­lə­ri kəs­kin­ləş­dir­miş­lər. Bu­nu sü­but edən fakt o idi ki, 3 iyun­da 2 Azərbaycan­lı əs­gər şə­hə­rin er­mə­ni his­sə­sin­də sax­la­nıl­mış, at­la­rı, tüfəngləri, pat­ron­la­rı əl­lə­rin­dən alın­mış, əs­gər­lə­rin öz­lə­ri bö­yük çə­tin­lik­lə qa­çıb jan­la­rı­nı on­la­rı göz­lə­yən qan­lı jə­za­dan qur­tar­mış­lar" (49, v.13).

1919-cu il 4-5 iyun ha­di­sə­lə­ri­nin fak­ti­ki tə­rə­fi aşa­ğı­da­kı ki­mi idi. Ara­rat res­pub­li­ka­sı­nın nü­ma­yən­də­si Ar­zu­ma­nov­dan gös­tə­riş alan Er­mə­ni Mil­li Şu­ra­sı­nın ci­na­yət­kar məq­səd­lə­ri haq­qın­da müəy­yən qə­dər mə­lu­mat əl­də edən ge­ne­ral qu­ber­na­tor­luq Er­mə­ni Mil­li Şu­ra­sı­nın tə­ja­vüz­kar əh­val-ru­hiy­yə­li üzvlərini Qa­ra­bağ­dan uzaq­laş­dır­maq üçün və kö­çə­ri mal­dar­la­rın yay­laq­la­ra ma­neə­siz hə­rə­kə­ti­ni tə­min et­mək üçün təd­bir­lər gör­mə­yi qə­ra­ra al­dı.

Xos­rov bəy ya­zır­dı ki, gör­dü­yü­müz təd­bir­lə­rin tə­ja­vüz­kar xa­rak­ter­də ol­ma­dı­ğı aşa­ğı­da­kı de­dik­lə­ri­miz­dən mə­lum olur: Hə­lə 1905-ci il­də fa­ciə­li ha­di­sə­lər vax­tı Şu­şa şə­hə­ri­nin Azərbaycan­lı his­sə­sin­də "3-mıx" yük­sək­li­yi­nə apa­ran sən­gər­lər var idi; on­dan 500-600 ad­dım ara­lı­da er­mə­ni sən­gər­lə­ri var idi. Son vaxtlar bu sən­gər­lər­də müəy­yən qə­dər gö­zət­çi dəs­tə­lə­ri var idi. Şə­hə­rə er­mə­ni si­lah­lı dəs­tə­lə­ri­nin so­xu­la­ja­ğı haq­da şa­iyə­lə­ri nə­zə­rə ala­raq Azərbaycan­lı sən­gər­lə­rin­də gö­zət­çi dəs­tə­lə­ri möh­kəm­lən­di­ril­di. Bun­dan baş­qa, şə­hər­dən bir ki­lo­metr ara­lı­da olan İrə­van qa­pı­la­rı tə­rə­fin­dən gə­lən yo­la 20 əs­gər­dən iba­rət gö­zət­çi mən­tə­qə­si qo­yul­du. On­la­ra gös­tə­riş ve­ril­di ki, si­lah­lan­mış fər­di adam­lar və qrup­lar heç bir hal­da Şu­şa­ya bu­ra­xıl­ma­sın, həm də on­la­ra xə­bər­dar­lıq edil­miş­di ki, kö­çə­ri Azərbaycan­lı­la­ra Da­şal­tı­nın er­mə­ni əha­li­si­nin xu­li­qan ün­sür­lə­ri tə­rə­fin­dən ar­tıq hə­rə­kət­lə­rə yol ve­ri­lə bi­lər (49,v.13). 4 iyun­da beş-al­tı əs­gər er­mə­ni sən­gər­lə­ri­nə da­xil ol­muş və onun ət­ra­fı­nın joğ­ra­fi möv­qe­yi ilə hər cür ta­nış­lıq ta­ma­mi­lə gös­tə­rir ki, şə­hə­rin er­mə­ni his­sə­si­nin heç bir "mü­ha­si­rə­si" ol­ma­mış və bu nə­zər­də tu­tul­ma­mış­dı (49, v.14). 1919-cu ilin 4 iyu­nun­da sə­hər saat 10-da ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğun bi­na­sın­da in­gi­lis ko­man­dan­lı­ğı­nın nü­ma­yən­də­si ilə mü­şa­vi­rə ol­du. Hə­min nü­ma­yən­də bil­di­rmiş­dir ki, şə­hə­rin er­mə­ni əha­li­si gö­rül­müş təd­bir­lər­dən na­ra­hat­dır­lar. Bu­na ja­vab ola­raq Xos­rov bəy Sul­ta­nov xa­hiş et­miş­dir ki, in­gi­lis ko­man­dan­lı­ğı­nın nü­ma­yən­də­si şə­hə­rin er­mə­ni əha­li­si­ni sa­kit­ləş­dir­sin və onu inan­dır­mış­dır ki, Azərbaycan­lı­lar tə­rə­fin­dən ta­ma­mi­lə tə­ja­vüz­kar­lıq məq­sə­di ol­ma­mış­dır.

"Sə­hər saat 11-də göz­lə­nil­mə­dən atış­ma baş­la­mış­dır. İl­kin mə­lu­mat­la­ra gö­rə "3-mıx"da­kı er­mə­ni sən­gər­lə­rin­dən 50 nə­fər si­lah­lı er­mə­ni 5-6 əs­gər­dən iba­rət olan Azərbaycan sən­gər­lə­ri­nə hü­cum et­miş­lər. Üç Azərbaycan­lı əs­gə­ri öl­dü­rül­müş, həm­çi­nin er­mə­ni­lər də it­gi ver­miş­lər. "3-mıx" mü­na­qi­şə­si şə­hər­də ümu­mi atış­ma­ya və Şu­şa­dan 4 ki­lo­metr ara­lı­da hə­rə­kət edən kö­çə­ri­lə­rin üzə­ri­nə er­mə­ni­lə­rin hü­cum et­mə­si­nə bir siq­nal ol­muş­du. Hü­cum za­ma­nı beş kö­çə­ri ai­lə­si özü­nün bü­tün əm­la­kı və mal-qa­ra­sı ilə bir­lik­də şə­hə­rin er­mə­ni his­sə­si­nə apa­rıl­mış­dır. Kö­çə­ri­lər bü­tün gü­nü yo­lun açıl­ma­sı­nı göz­lə­yə­rək şə­hər­dən bir qə­dər ara­lı­da qal­mış­lar. Er­tə­si gün, 5 iyun­da on­lar öz yol­la­rı­nı də­yi­şə­rək Xan­kən­di va­si­tə­si­lə get­mə­yə jəhd gös­tər­miş­lər. Kö­çə­ri­lər Qay­ba­lı kən­di ya­nın­dan ke­çər­kən on­la­ra bir ne­çə tə­rəf­dən atəş açıl­mış­dır. Üzü­cü yol­dan və beş ai­lə­nin apa­rıl­ma­sın­dan qə­zəb­lən­miş kö­çə­ri­lər kən­də hü­cum et­miş və qı­sa­müd­dət­li atış­ma­dan son­ra kən­di yan­dır­mış­lar. Şə­hər ha­ki­miy­yə­tinin "Qay­ba­lı kən­di­nə olan qə­fil hü­cum­dan xə­bə­ri ol­ma­mış­dır. Yal­nız kən­din üzə­ri­nə qal­xan tüs­tü­dən və in­gi­lis­lə­rin ver­di­yi mə­lu­mat­dan son­ra ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ra baş ver­miş ha­di­sə haq­qın­da xə­bər ve­ril­miş­dir. Bu fa­ciə­li ha­di­sə­lə­rin baş ver­di­yi ye­rə hərbçilər gön­də­ril­miş və on­lar 50 nə­fər qaç­qı­nı şə­hə­rə gə­ti­rib yer­ləş­dir­miş­lər" (49, v.15).

Ar­xiv sə­nə­din­də gös­tə­ri­lir ki, Qay­ba­lı kənd sa­kin­lə­ri­nin xey­li his­sə­si Xan­kən­din­də­ki Azərbaycan­lı əs­gər­lə­ri­nin dü­şər­gə­sin­də sı­ğı­na­jaq tap­mış­dır. Ge­ne­ral qu­ber­na­to­run əm­ri ilə di­vi­zi­ya rəi­si bir ne­çə gün ər­zin­də er­mə­ni­lə­rə ər­zaq ver­miş­dir. Ey­ni za­man­da Kər­ki­ja­ha­nın və Bəh­lul kən­di­nin er­mə­ni əha­li­si öz hey­van­la­rı­nı qon­şu Azərbaycan­lı­la­ra tap­şı­rıb şə­hə­rə qaç­mış­lar. 4 iyun­da atış­ma baş ver­di­yi vaxtdan eti­ba­rən ge­ne­ral qu­ber­na­tor yol bo­yun­da­kı bü­tün mən­tə­qə­lə­rə te­le­fon və telefonoqrama ilə xə­bər gön­dər­miş­dir ki, gə­lən və ge­dən bü­tün er­mə­ni­lə­ri sax­la­sın­lar. Bun­dan məq­səd o idi ki, er­mə­ni­lər üzə­rin­də heç bir zo­ra­kı­lıq ol­ma­sın. 106 er­mə­ni Ağ­dam­da, 200 er­mə­ni Xan­kən­din­də sax­lan­mış­dır. On­la­ra qal­dıq­la­rı müd­dət­də hər cür ər­zaq ve­ril­miş və öz kəndlərində yer­ləş­di­ril­miş­dir. Qaç­qın­la­ra 100 pud un ve­ril­miş­dir və ha­zır­da on­la­rın zə­ru­ri ər­zaq məh­sul­la­rı ilə tə­min edil­mə­si üçün bü­tün təd­bir­lər gö­rü­lür.

Xos­rov bəy Sul­ta­nov in­gi­lis ko­man­dan­lı­ğı­nın nü­ma­yən­də­si­nə bil­dir­miş­dir ki, ya­ran­mış qar­ma­qa­rı­şıq­lı­ğı tez­lik­lə ləğv et­mək üçün Er­mə­ni Mil­li Şu­ra­sı­nın üzvlərini tə­ci­li şə­kil­də Qa­ra­bağ­dan və Azərbaycanın hü­dud­la­rın­dan çı­xar­maq və Şu­şa şə­hə­ri­nin er­mə­ni­lər ya­şa­yan ka­zar­ma­la­rın­da Azərbaycan hər­bi his­sə­lə­ri­ni yer­ləş­dir­mək la­zım­dır. Bu bə­ya­na­tın nə­ti­jə­sin­də iyu­nun 5-də sə­hər saat 9-da in­gi­lis ko­man­dan­lı­ğı­nın nü­ma­yən­də­si Azərbaycan mə­mu­ru­nun mü­şa­yiə­ti ilə Er­mə­ni Mil­li Şu­ra­sı­nın se­pa­rat­çı üzvlərini Şu­şa­dan çıxartmışdı (49, v.15). Bu təd­bir 6 iyun sə­hər saat 9-da Azərbaycan­lı əs­gər­lə­rin Şu­şa şə­hə­ri­nin er­mə­ni his­sə­sin­də­ki ka­zar­ma­lar­da yer­ləş­di­ril­mə­si əha­li­ni sa­kit­ləş­dir­miş və atış­ma ta­ma­mi­lə da­yan­dı­rıl­mış, şə­hər­də hə­yat öz nor­mal axa­rı­na düş­müş­dür. İyu­nun 5-də ge­ne­ral-qu­ber­na­tor ona ta­be olan bü­tün qə­za­la­ra əmr gön­dər­miş­dir ki, er­mə­ni­lə­rin şəx­siy­yə­ti və əm­la­kı əley­hi­nə tö­rə­dil­miş hər han­sı bir ci­na­yət hər­bi və­ziy­yə­tin qa­nun­la­rı üz­rə cid­di şə­kil­də jə­za­lan­dı­rı­la­jaq­dır. 5 iyun­da Xos­rov bəy Sul­ta­no­vun ya­nı­na gə­lən ye­pis­kop R.N.Mə­lik-Şah­na­za­rov fa­ciə­li ha­di­sə­lə­rin da­yan­dı­rıl­ma­sı üçün bü­tün təd­bir­lə­rin gö­rül­mə­sin­də ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­luq­la həm­rəy ol­duq­la­rı­nı bil­dir­miş­dir. 6 iyun­da Qa­ra­ba­ğın ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru şə­hə­rin er­mə­ni his­sə­si­nə ye­pis­ko­pun ya­nı­na ja­vab gö­rü­şü­nə get­miş­dir. Ora­da əha­li X.B.Sul­ta­no­vu sə­mi­mi qar­şı­la­mış və ümid­var ol­du­ğu­nu bil­dir­miş­dir ki, Azərbaycan hö­ku­mə­ti gə­lə­jək­də də bu ha­di­sə­lə­rin baş ver­mə­mə­si üçün və Qa­ra­ba­ğın Azərbaycan­lı və er­mə­ni əha­li­si ara­sın­da xe­yir­xah qon­şu­luq mü­na­si­bət­lə­ri­ni möh­kəm­lən­dir­mək üçün bü­tün təd­bir­lə­ri gö­rə­jək­lər. Ge­ne­ral-qu­ber­na­tor ja­vab nit­qin­də de­miş­dir ki, Azərbaycan hö­ku­mə­ti öz qar­şı­sı­na cid­di döv­lət və­zi­fə­lə­ri­nin həll edil­mə­sin­də heç bir mil­li və di­ni ay­rı-seç­ki­li­yə yol ve­ril­mə­mə­si məq­sə­di­ni qoy­muş­dur (49, v.16-17).

La­kin 5 iyun­da Şu­şa­da mü­na­qi­şə ləğv olu­nan­dan son­ra yol bo­yun­ja yer­ləş­miş er­mə­ni kəndlərinə hü­cum­lar baş­lan­mış­dır. Bu ha­di­sə­lər bir ne­çə gün da­vam et­miş və nə­ti­jə­də Qa­ra­ba­ğa ər­zaq məh­sul­la­rı­nın gə­ti­ril­mə­si­nin da­yan­dı­rıl­ma­sı­na sə­bəb ol­muş­du. Yol­lar­da atış­ma­nın da­yan­dı­rıl­ma­sı üçün X.B.Sul­ta­no­va tək­lif olun­muş­dur ki, hər­bi qüv­və tət­biq olun­sun. La­kin ge­ne­ral-qu­ber­na­tor bu tək­li­fi rədd et­miş və Şu­şa­da­kı in­gi­lis ko­man­dan­lı­ğı nü­ma­yən­də­si­nin va­si­tə­si ilə bü­tün Qa­ra­bağ əha­li­si­nin nü­ma­yən­də­lə­ri­ni ya­ran­mış və­ziy­yət­dən çı­xış yol­la­rı­nı mü­za­ki­rə et­mək üçün öz ya­nı­na də­vət et­miş­dir.

Də­vət­na­mə gön­də­ril­sə də nü­ma­yən­də­lər mü­şa­vi­rə­yə gəl­mək­dən im­ti­na et­miş­lər. Bu­nun əvə­zin­də 10 iyun­da Şu­şa­nın er­mə­ni ye­pis­ko­pu­nun iş­ti­ra­kı ilə bü­tün par­ti­ya­la­rın nü­ma­yən­də­lə­ri­nin yı­ğın­ja­ğı ol­muş­dur. Yı­ğın­jaq­da qə­ra­ra alın­mış­dır ki, kəs­kin­ləş­miş mil­li mə­sə­lə­ni tez­lik­lə dinj yol­la həll et­mək üçün Şu­şa­da qu­rul­tay ça­ğı­rıb Qa­ra­ba­ğın Azərbaycan ha­ki­miy­yə­ti­ni ta­nı­ma­sı­nı elan et­mək la­zım­dır.

Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru yı­ğın­jaq­da bil­dir­miş­dir: Xə­bər­lər ya­yı­lır ki, gu­ya bu in­zi­ba­ti ida­rə fəa­liy­yət­siz­dir və ha­di­sə­lə­rə qey­ri cid­di mü­na­si­bət bəs­lə­yir. Bu­na ja­vab ola­raq Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru in­zi­ba­ti ida­rə­si­nin fəa­liy­yə­ti­ni sə­ciy­yə­lən­di­rən faktlar gə­tir­miş­dir: "İyu­nun 5-dən 6-na ke­çən ge­jə mə­lu­mat alın­mış­dır ki, 200 nə­fər su­va­ri Şu­şa­nın Daş­kənd kən­di­nə hü­cum et­mə­yə ha­zır­la­şır­lar. Tə­ci­li Daş­kən­də qə­za rəi­si­nin ko­man­dan­lı­ğı al­tın­da 50 nə­fər gön­də­ril­miş­dir (49, v.17). Ey­ni za­man­da əmr ve­ril­miş­dir ki, hə­min kən­də pu­lem­yot­la si­lah­lan­mış da­ha 100 nə­fər gön­də­ril­sin, hər iki dəs­tə vax­tın­da gəl­miş və hü­cum edən­lə­ri qov­muş­du. Da­ha son­ra Mü­səl­ma­nlar kən­di­nin 500 nə­fər­dən iba­rət si­lah­lan­mış dəs­tə­si beş kö­çə­ri ai­lə­si­nin zor­la apa­rıl­ma­sın­dan qə­zəb­lə­nə­rək Da­şal­tı kən­di­nə hü­cum et­mə­yə ha­zır­la­şır­lar. Ge­ne­ral-qu­ber­na­tor Sul­ta­nov hə­min saat ba­tal­yon ko­man­di­ri­ni hə­min kən­də gön­dər­miş və Azərbaycan­lı­la­ra da­ğı­lış­maq əm­ri­ni ver­dir­miş­di. Azərbaycan­lı kən­di­nin sa­kin­lə­ri bu əm­rə ta­be ol­muş və hər kəs öz evi­nə get­miş­di. Da­şal­tı kən­di üzə­rin­də heç bir zo­ra­kı­lıq ol­ma­mış­dır (49, v.18-19).

4-5 iyun ha­di­sə­lə­ri­nə bir həf­tə qal­mış er­mə­ni­lər Xan­kən­din­də­ki gö­zət­çi mən­tə­qə­si­nə uğur­suz si­lah­lı hü­cum et­miş­di­lər. Bu haq­da mə­lu­mat alan 5 min nə­fər­lik kürd dəs­tə­si, Araz ça­yı­nın sa­hil­lə­rin­də 1000 at­lı və dü­zən Qa­ra­bağ­dan si­lah­lı dəs­tə Şu­şa­ya doğ­ru hə­rə­kət et­miş­di­lər. La­kin ge­ne­ral-qu­ber­na­tor on­la­rı Şu­şa­nın 2 kilometrliyində da­yan­dır­mış, bu­nun­la da nə­ti­jə­si çə­tin tə­səv­vür olu­nan fa­ciə­nin qar­şı­sı alın­mış­dır.

Ge­ne­ral-qu­ber­na­tor həm­çi­nin bil­dir­miş­dir ki, iyun ha­di­sə­lə­ri­nin qa­baq­ja­dan ha­zır­lan­ma­sı haq­qın­da mə­lu­mat­lar ta­ma­mi­lə əsas­sız­dır və bu­nu sü­but edən ən yax­şı də­lil o idi ki, bu ha­di­sə­lər yer­li xa­rak­ter da­şı­mış, Cavanşir və Ca­vad qə­za­la­rı­na ya­yıl­ma­mış­dır. İn­di­ki vaxtda Qa­ra­bağ­da hə­yat nor­mal şə­kil­də da­vam edir, yol­lar­da hə­rə­kət təh­lü­kə­siz­dir. Ge­ne­ral-qu­ber­na­tor qə­zet va­si­tə­si­lə bil­dir­miş və əmr ver­miş­di ki, Qa­ra­ba­ğın yol­la­rın­da hə­rə­kət edən­lə­rə hər cür kö­mək­lik gös­tə­ri­lə­jək­dir. La­zım ol­sa si­lah­lı mü­ha­fi­zə də ve­ri­lə­jək­dir. O, həm­çi­nin bil­dir­miş­dir ki, yol­lar­da baş ve­rən ən cü­zi zo­ra­kı­lıq haq­qın­da ona mə­lu­mat ve­ril­sin (49, v.18-19).

X.Sul­ta­no­vun Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da er­mə­ni separatistlərinin qi­yam­çı hə­rə­kət­lə­ri­ni qə­ti təd­bir­lər nə­ti­jə­sin­də ara­dan qal­dır­ma­sı dinj er­mə­ni əha­li­si tə­rə­fin­dən ra­zı­lıq­la qar­şı­lan­mış, on­lar X.Sul­ta­no­vun ya­nı­na gə­lə­rək tə­şək­kür­lə­ri­ni bil­dir­miş­lər. Bu haq­da "Azərbaycan" qə­ze­ti 1919-cu il 25 iyun­da aşa­ğı­da­kı mə­lu­ma­tı ver­miş­di: "Bir ne­çə təx­ri­bat­çı ün­sür­lə­rin əməl­lə­ri nə­ti­jə­sin­də bir ne­çə yüz ada­mın öl­mə­si­nə və zə­rər çək­mə­si­nə sə­bəb ol­muş qar­daş qır­ğı­nı Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru X.B.Sul­ta­no­vun gör­dü­yü qə­tiy­yət­li təd­bir­lər nə­ti­jə­sin­də ta­ma­mi­lə ləğv edil­miş­dir. Son ha­di­sə­lər­lə əla­qə­dar kö­çə­ri­lə­rin da­yan­dı­rıl­mış hə­rə­kə­ti ye­ni­dən bər­pa edil­miş­dir. Əs­gə­ran­dan Şu­şa­ya qə­dər bü­tün yol­lar bo­yun­ja gö­zət­çi mən­tə­qə­lə­ri qo­yul­muş­dur. Da­şal­tı er­mə­ni kən­din­dən ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run ya­nı­na gə­lən nü­ma­yən­də he­yə­ti fa­ciə­li ha­di­sə­lər za­ma­nı on­la­ra kö­mək gös­tər­di­yi­nə gö­rə Xos­rov bəy Sul­ta­no­va öz tə­şək­kür­lə­ri­ni bil­dir­miş­lər" (49, v.22).

Er­mə­ni­lə­rin nü­ma­yən­də he­yə­ti Azərbaycanın ha­ki­miy­yə­ti­ni ta­nı­maq haq­qın­da Da­şal­tı ij­ma­sı­nın qə­ra­rı­nı ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ra təq­dim et­miş və de­miş­dir ki, bu kən­də Azərbaycan­lı mə­mur gön­də­ril­sin və onun iş­ti­ra­kı ilə bu­ra­da və­zi­fə­li şəxslər se­çil­sin. Di­gər er­mə­ni kəndlərindən də ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run ya­nı­na nü­ma­yən­də­lər gəl­miş və bil­dir­miş­lər ki, on­la­rı si­lah­lı dəs­tə­lər dai­mi nə­za­rət al­tın­da sax­la­mış­lar və ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run ya­nı­na gə­lib əsl və­ziy­yə­ti izah et­mə­yə qoy­mur­lar.

Nü­ma­yən­də­lər da­ha son­ra de­miş­lər ki, hər han­sı bir nə­fər er­mə­ni si­lah­lı dəs­tə­si­nə eti­raz et­səy­di, ya­xud öz fik­ri­ni açıq şə­kil­də bil­dir­səy­di, on­la­rı gü­nün gü­nor­ta ça­ğı öl­dü­rər­di­lər. Bu­na mi­sal ola­raq Şu­şa şə­hə­rin­də Xan­kən­di­nin er­mə­ni əha­li­si­nin baş­çı­sı Mov­se­sin öl­dü­rül­mə­si­ni gös­tə­rə bi­lə­rik. Nü­ma­yən­də­lər bil­dir­miş­lər ki, Mov­ses vij­dan­lı baş­çı ol­muş, öz kən­di­ni zə­rər­li ün­sür­lər­dən qo­ru­muş və im­kan ver­mə­miş­dir ki, on­la­rın tə­si­ri bu kən­də ya­yıl­sın (49,v.23).

Ge­ne­ral-qu­ber­na­tor bü­tün er­mə­ni kəndlərinə be­lə məz­mun­da də­vət­na­mə gön­dər­miş­dir ki, öz nü­ma­yən­də­lə­ri­ni onun ya­nı­na gön­dər­sin­lər. Bu­nun­la da Şu­şa qə­za­sın­da qay­da-qa­nun ta­ma­mi­lə bər­pa edil­miş­dir. Zə­rər çək­miş hər iki tə­rəf hö­ku­mə­tə mü­ra­ciət edir və tam yar­dım alır­lar (99, v.23). Ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run sə­rən­ja­mı ilə Ticarət, Sə­na­ye və Ər­zaq Na­zir­li­yi­nin sə­la­hiy­yət­li nü­ma­yən­də­si Axun­dov tə­rə­fin­dən qaç­qın er­mə­ni­lə­rə 100 pud un pay­lan­mış­dır. Yev­lax-Şu­şa yo­lu ta­ma­mi­lə sa­kit­ləş­miş­dir. Fa­ciə­li ha­di­sə­lər za­ma­nı Ağ­dam­da və Xan­kən­din­də sax­lan­mış 300 er­mə­ni sər­ni­şi­ni ta­ma­mi­lə zə­rər çək­mə­dən Şu­şa­ya gön­də­ril­miş­dir. Ge­ne­ral-qu­ber­na­to­run də­vət­na­mə­sin­də de­yi­lir ki, Qar­ya­gin və Cavanşir qə­za­la­rın­da və­ziy­yət hə­lə də kəs­kin­dir. Yay­la­ğa ge­dən kö­çə­ri­lər bu­ra­da sax­la­nıl­mış­dır və on­lar ça­lı­şır­lar ki, yay­laq­la­ra get­mək üçün yol açıl­sın. Əgər on­la­ra mü­qa­vi­mət gös­tə­ril­sə, yə­qin ki, mü­na­qi­şə ye­ni­dən ola bi­lər. Ona gö­rə də la­zım­dır ki, er­mə­ni ij­ti­mai xa­dim­lə­ri bu­nu ba­şa düş­sün­lər, mə­su­liy­yət­siz və təx­ri­bat­çı əh­val-ru­hiy­yə­li ün­sür­lə­rin fəa­liy­yə­ti­nə yol ver­mə­mək üçün qa­baq­ja­dan təd­bir­lər gör­sün­lər. Bu jə­nab­lar bir­də­fə­lik bil­mə­li­dir­lər ki, on­lar nə qə­dər ça­lış­sa­lar da, jəhd gös­tər­sə­lər də Qa­ra­bağ­da Azərbaycan­lı­lar və ya er­mə­ni­lər bir­lik­də ya­şa­ya­jaq­lar (51, v.4).

X.Sul­ta­no­vun gör­dü­yü cid­di təd­bir­lər­dən son­ra Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğın er­mə­ni əha­li­si Azərbaycan döv­lə­ti­nin ha­ki­miy­yə­ti­ni ta­nı­ma­ğı qə­ra­ra al­dı.

1919-cu il 27 iyul­da Qa­ra­ba­ğın ge­ne­ral-qu­ber­na­to­runun ya­nın­da Şu­şa qə­za­sı­nın və Şu­şa şə­hə­ri­nin Azərbaycan­lı və er­mə­ni əha­li­si­nin nü­ma­yən­də­lə­ri­nin iş­ti­ra­kı ilə mü­şa­vi­rə ke­çi­ril­miş­dir. Mü­şa­vi­rə­də Şu­şa şə­hə­rin­də və onun ət­ra­fın­da baş ver­miş mü­na­qi­şə­ni ara­dan qal­dır­maq üçün Azərbaycan­lı­lar­la er­mə­ni­lər ara­sın­da ba­rı­şıq ya­rat­maq məq­sədi ilə iki ko­mis­si­ya ya­ra­dıl­mış və tap­şı­rıl­mış­dır ki, yer­lər­də və­ziy­yət­lə ta­nış olub mü­şa­vi­rə­yə mə­ru­zə təq­dim et­sin­lər. Mü­şa­vi­rə bu iki ko­mis­si­ya­nın mə­ru­zə­si­nə ba­xıb on­lar­dan məq­sə­dəuy­ğun ola­nı qə­bul edə­jək­dir (51, v.4).

1919-cu il 29-30 iyul­da Qa­ra­ba­ğın hə­ya­tın­da xoş ha­di­sə baş ver­di. "Azərbaycan" qə­ze­ti ya­zır­dı: "Bu gün­lər­də Qa­ra­bağ öz tor­pa­ğın­da özü­nün ən əziz və se­vim­li qo­naq­la­rı­nı Gəncə­nin qu­ber­na­to­ru Rə­fi­bə­yo­vun mü­şa­yiə­ti ilə Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın baş na­zi­ri N.Yu­sif­bəy­li­ni və hər­bi na­zir Meh­man­da­ro­vu qar­şı­la­yır­dı. 29 iyul­da qo­naq­lar Xan­kən­di­nə gəl­di. 30 iyul­da hör­mət­li qo­naq­lar Şu­şa­ya gəl­di­lər. Şə­hər əha­li­si qo­naq­la­rı duz-çö­rək­lə qar­şı­la­dı. Bun­dan son­ra hör­mət­li qo­naq­lar məs­cid­də Azərbaycan­lı­lar qar­şı­sın­da çı­xış et­di­lər. Son­ra isə on­lar er­mə­ni kil­sə­si­nə get­di­lər. Er­mə­ni ru­ha­ni­lə­ri on­la­rı duz-çö­rək­lə qar­şı­la­dı­lar. Ye­pis­kop Azərbaycan di­lin­də çı­xış edə­rək iki mil­lə­tin dinj ya­na­şı ya­şa­ma­sı­nın zə­ru­ri­li­yi­ni gös­tər­di" (87, N164, 1919).

Bü­tün bun­lar­dan son­ra Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri 1919-cu ilin av­qus­tun­da föv­qə­la­də qu­rul­tay ça­ğı­ra­raq Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nə ta­be ol­maq haq­qın­da qə­rar qə­bul et­miş­lər. Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri­nin 7-ci qu­rul­ta­yı­nın xü­su­si nü­ma­yən­də­lə­ri Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru X.B.Sul­ta­no­vun hü­zu­ru­na gə­lə­rək Qa­ra­ba­ğın dağ­lıq his­sə­si­nin Azərbaycanın ha­ki­miy­yə­ti­ni ta­nı­maq haq­qın­da mə­sə­lə­ni dinj yol­la həll et­mək ar­zu­sun­da ol­duq­la­rı­nı bil­dir­miş­lər. Qu­ber­na­to­run hü­zu­ru­na qu­rul­ta­yın nü­ma­yən­də­lə­ri ilə bir­lik­də er­mə­ni ru­ha­ni­lə­ri də gəl­miş­lər. Da­nı­şıq­lar iki gün da­vam et­miş və nə­ha­yət mü­qa­vi­lə la­yi­hə­si iş­lə­nib ha­zır­lan­mış­dır. Qa­ra­ba­ğın dağ­lıq his­sə­si­nin ta­le­yi haq­qın­da mə­sə­lə­nin Sülh konfransında er­mə­ni­lər­lə Azərbaycan­lı­la­rın bir­gə ya­şa­ma­sın­dan ası­lı ola­raq həll edi­lə­jə­yi­ni nə­zə­rə ala­raq Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri­nin 7-ci qu­rul­ta­yı 1919-cu il av­qus­tun 15-də özü­nün sə­hər ij­la­sın­da Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın hö­ku­mə­ti ilə mü­vəq­qə­ti mü­qa­vi­lə bağ­la­ma­ğı qə­ra­ra al­mış­dır. Aşa­ğı­da biz hə­min qə­ra­rın Qa­ra­bağ prob­le­mi­nə aid bəndlərini təq­dim edi­rik:

"Mad­də 1. İn­di­ki mü­vəq­qə­ti mü­qa­vi­lə tə­rəf­lər tə­rə­fin­dən bu mə­sə­lə Sülh konfransında həll edi­lə­nə qə­dər qə­bul edi­lir. Onun qə­rar­la­rı hər iki tə­rəf üçün məj­bu­ri­dir.

Mad­də 2. Qa­ra­ba­ğın dağ­lıq his­sə­sin­də Şu­şa­da, Cavanşir və Cəbrayıl qə­za­la­rın­da ya­şa­yan er­mə­ni­lər öz­lə­ri­ni mü­vəq­qə­ti ola­raq Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın sər­həd­lə­ri da­xi­lin­də he­sab edir­lər.

Mad­də 5. Qa­ra­bağ ge­ne­ral qu­ber­na­tor­lu­ğun ya­nın­da 6 nə­fər­dən: 3 er­mə­ni və 3 Azərbaycan­lı­dan iba­rət şu­ra ya­ra­dı­lır.

Mad­də 7. Mil­lət­lə­ra­ra­sı xa­rak­ter da­şı­yan bü­tün prin­si­pial mə­sə­lə­lər şu­ra­da əv­vəl­jə­dən mü­za­ki­rə edil­mə­dən hə­ya­ta ke­çi­ri­lə bil­məz.

Mad­də 12. Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri mə­də­ni mux­ta­riy­yət hü­qu­qun­dan is­ti­fa­də hü­qu­qu­na ma­lik­dir­lər.

Mad­də 14. Azərbaycan hö­ku­mə­ti er­mə­ni nü­ma­yən­də­lə­ri va­si­tə­si­lə er­mə­ni mil­li şu­ra­sı­nın fəa­liy­yə­ti­nə nə­za­rət edir­lər.

Mad­də 17. Si­ya­si əqi­də­lə­ri­nə gö­rə heç kəs nə məh­kə­mə, nə də in­zi­ba­ti qay­da­da tə­qib­lə­rə mə­ruz qa­la bil­məz­lər.

Mad­də 20. Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın hö­ku­mə­ti da­ğı­dıl­mış Azərbaycan­lı və er­mə­ni kəndlərinin tə­ci­li bər­pa edil­mə­si işin­də Qa­ra­ba­ğın əha­li­si­nə mad­di və mə­nə­vi yar­dım gös­tə­rir.

Mad­də 24. İn­di­yə qə­dər baş ver­miş mil­lət­lə­ra­ra­sı mü­na­qi­şə­lər­də iş­ti­rak et­di­yi­nə gö­rə heç kəs tə­qib­lə­rə mə­ruz qa­la bil­məz.

Mad­də 25. Ha­zır­ki mü­qa­vi­lə Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri­nin 7-ci qu­rul­ta­yı onu qə­bul et­di­yi an­dan qüv­və­yə mi­nir.

Mad­də 26. Ha­zır­ki mü­qa­vi­lə hər cür və­ziy­yət­də: mü­ha­si­rə, hər­bi və di­gər hal­lar­da qüv­və­də qa­lır.

1919-cu il 19 avqustda Şuşikənddən xə­bər gəl­di ki, mü­qa­vi­lə­nin şərtləri yek­dil­lik­lə qə­bul edil­miş­dir. Bu vaxtdan eti­ba­rən şə­hə­rin er­mə­ni və Azərbaycan his­sə­lə­ri tən­tə­nə­li ha­zır­lı­ğa baş­la­dı­lar" (87, N 185, 1919).

1919-cu il av­qus­tun 28-də Qa­ra­ba­ğın er­mə­ni əha­li­si­nin nü­ma­yən­də he­yə­ti Ba­kı­ya gə­lə­rək N.B.Yu­sif­bəy­li­nin qə­bu­lun­da ol­muş­lar. Nü­ma­yən­də he­yə­ti Qa­ra­bağ mə­sə­lə­si­nin dinj yol­la ni­za­ma sa­lın­ma­sı­na gö­rə ona Qa­ra­ba­ğın er­mə­ni əha­li­si adın­dan öz min­nət­dar­lı­ğı­nı bil­dir­miş­dir (86, s.228).

Er­mə­ni daş­nak­la­rı­nın Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru­nu dinj er­mə­ni əha­li­si­ni qır­maq­da ya­lan­dan gü­nah­lan­dır­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, X.Sul­ta­nov hə­mi­şə sül­hün və ra­zı­lı­ğın tə­rəf­da­rı ol­muş, ça­lış­mış­dı ki, er­mə­ni­lər­lə mü­ba­hi­sə­li mə­sə­lə­lə­ri sülh yo­lu ilə həll et­sin (98, N 103, 1993). La­kin Xos­rov bəy Sul­ta­no­vun sülhsevər səy­lə­ri o vaxt Er­mə­nis­tan tə­rə­fin­dən bir­mə­na­lı qar­şı­lan­ma­sa da, müəy­yən mə­qam­lar­da onun ye­rit­di­yi si­ya­sət­lə ra­zı ol­du­ğu bil­di­ril­miş­di.

1919-cu il no­yab­rın 23-də Tif­lis­də ABŞ nü­ma­yən­də­lə­ri­nin va­si­tə­çi­li­yi ilə mü­ba­hi­sə­li mə­sə­lə­lə­ri ni­za­ma sal­maq üçün Azərbaycan­la Er­mə­nis­tan ara­sın­da mü­qa­vi­lə bağ­lan­dı. La­kin er­mə­ni­lər mü­qa­vi­lə­dən az son­ra, 1919-cu il de­kab­rın əv­vəl­lə­rin­də ye­ni­dən Qa­ra­ba­ğa və Zən­gə­zu­ra hü­cum­lar təş­kil et­di­lər. Ge­ne­ral-qu­ber­na­tor X.Sul­ta­nov 1919-cu il de­kab­rın 7, 8 və 11-də Azərbaycan xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri­nə gön­dər­di­yi te­leq­ram­lar­da er­mə­ni­lə­rin ba­rı­şı­ğı xain­jə­si­nə po­zub, hər yer­də hü­cu­ma baş­la­dıq­la­rı­nı xə­bər ver­miş­dir (74,v.130).

Xos­rov bəy Sul­ta­nov 1919-cu il 13 dekabrda Azərbaycana gön­dər­di­yi te­leq­ram­da er­mə­ni­lə­rin hü­cum­la­rı­nın kəs­kin xa­rak­ter al­dı­ğı­nı nə­zə­rə çat­dır­mış və bil­dir­miş­dir ki, ona la­zı­mı kö­mək­lik gös­tə­ril­mə­li­dir. Hə­min te­leq­ram­da de­yi­lir­di ki, Zən­gi­lan əha­li­si­ni er­mə­ni­lər­dən mü­da­fiə et­mək üçün 3 za­bit, 2 pu­lem­yot və Qar­ya­gin­də olan 600 türk əs­gə­ri­ni gön­dər­mək­lə, hə­min böl­gə­ni er­mə­ni hü­cu­mun­dan mü­da­fiə et­mək olar. Xos­rov bəy da­ha son­ra yaz­mış­dır ki, ta­be­li­yim­də hər­bi qüv­və ol­ma­dı­ğı­na gö­rə is­tə­ni­lən vaxt ban­dit­lə­rə və terrorçulara qar­şı mü­ba­ri­zə apa­ra bil­mirəm (74, v.139).

O qeyd et­miş­dir ki, ay­rı-ay­rı hər­bi qüv­və­lə­rin kö­mə­yi ilə Azərbaycan­lı­la­ra is­tə­ni­lən vaxt kö­mək­lik gös­tər­mək və er­mə­ni­lə­rin hü­cu­mu­na ja­vab ver­mək müm­kün de­yil. Er­mə­ni­lər bu­nu bi­lə­rək­dən is­tə­dik­lə­ri ki­mi hə­rə­kət edir və sər­bəst şə­kil­də fəa­liy­yət gös­tə­rə­rək Azərbaycan­lı­lar­la bil­dik­lə­ri ki­mi rəf­tar edir­lər. Bu tək­lif­lə­ri­nə Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin cid­di mü­na­si­bət bəs­lən­mə­di­yi­ni gö­rən X.B.Sul­ta­nov bir ne­çə də­fə hö­ku­mə­tə mü­ra­ciət edə­rək onu və­zi­fə­sin­dən azad etmələrini xa­hiş et­miş­dir.

Xos­rov bəy Sul­ta­nov is­te­fa mə­sə­lə­si­ni irə­li sü­rər­kən bu­nu Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nə qar­şı mü­xa­li­fət­də du­ran qüv­və ki­mi yox, özü­nün de­di­yi ki­mi və­tən­pər­vər­lik hisslərindən çı­xış edə­rək de­miş­dir. Çün­ki o, öz və­tə­ni­ni və xal­qı­nı son də­rə­jə bö­yük mə­həb­bət­lə se­vir­di.

Mə­lum ol­du­ğu ki­mi 1920-ci il ap­re­lin 28-də əs­lin­də keç­miş Ru­si­ya im­pe­ri­ya­sı­nı bər­pa et­mək uğ­run­da mu­ba­ri­zə apa­ran So­vet Ru­si­ya­sı (RSFSR) Azərbaycan De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­sı­nı bir­ba­şa hər­bi tə­ja­vüz  yo­lu ilə ələ ke­çir­di. Bol­şe­vik­lər ADR-in si­ya­si xa­dim­lə­rin to­xu­nul­maz­lı­ğı­na vəd ver­mə­lə­ri­nə bax­ma­ya­raq son­ra na­mərd möv­qe tu­ta­raq qı­sa müd­dət ər­zin­də Azərbaycan xal­qı­nın qa­baq­jıl zi­ya­lı­la­rı­na və si­ya­si xa­dim­lə­ri­nə qar­şı küt­lə­vi təd­bir­lə­rə baş­la­dı­lar. Məq­səd Azərbaycan xal­qı­nı öz li­der­lə­rin­dən və uzaq­gö­rən si­ya­si xa­dim­lə­rin­dən məh­rum et­mək idi. Bol­şe­vik təqibin­dən ya­xa qur­tar­maq və Azərbaycanın müs­tə­qil­li­yi uğ­run­da mü­bar­izə­ni da­vam et­dir­mək üçün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti­nin bir sı­ra xa­dim­lə­ri ki­mi Xos­rov bəy Sul­ta­nov da məj­bu­riy­yət qar­şı­sın­da doğ­ma və­tə­ni­ni tərk et­miş və ta­le­yin hök­mü ilə müx­tə­lif öl­kə­lər­də mü­ha­ci­rət hə­ya­tı ya­şa­mış­dır. Xos­rov bəy Sul­ta­no­vun 1923-cü il­dən son­ra­kı hə­ya­tı Al­ma­ni­ya, Fran­sa və Tür­ki­yə­də keç­miş­dir. Mü­ha­ci­rət­də ol­du­ğu dövrdə o , "İt­ti­had" par­ti­ya­sı­nın fəal xa­di­mi ki­mi bol­şe­viz­mə qar­şı mü­ba­ri­zə­ni da­vam et­dir­miş və xa­ri­ci öl­kə­lər­də olan di­gər si­ya­si qüv­və­lər­lə va­hid jəb­hə ya­rat­ma­ğa ça­lış­mış­dır.

Xos­rov bəy Sul­ta­nov 1926-jı il­ mar­tın 4-də Pa­ris­dən Teh­ra­na gə­lə­rək Azərbaycan­la əla­qə­lə­rin möh­kəm­lən­di­ril­mə­si üçün təd­bir­lər gör­dü. O "İt­ti­had" par­ti­ya­sı­nın Teh­ran ko­mi­tə­si­nə Aşur bəy İsa­bə­yi, Təb­riz ko­mi­tə­si­nə isə qar­da­şı İs­gən­dər bə­yi tə­yin et­miş­dir. Xos­rov bəy Sul­ta­nov di­gər it­ti­had­çı Mir Ya­qub Meh­di­yev­lə "İt­ti­had" par­ti­ya­sı­nın xa­ri­ci öl­kə­lər bü­ro­su­nu ya­rat­maq üçün cid­di səy­lər gös­tər­miş­di.

Xos­rov bəy ta­ri­xi­mi­zə və ədə­biy­ya­tı­mı­za vur­ğun zi­ya­lı­lar­dan idi. O, asu­də vax­tı­nı mü­ta­liə­yə həsr edər­di. Onu ya­xın­dan ta­nı­yan­lar Şu­şa­da­kı evi­ni "şərq ki­tab­xa­na­sı" ad­lan­dı­rır­dı­lar. Xos­rov bə­yin qu­ber­ni­ya iş­çi­lə­ri­nə şərq ədə­biy­ya­tı və ta­ri­xin­dən mü­ha­zi­rə­lər oxu­ma­sı, Fir­dov­si­dən, Xə­qa­ni­dən, Ni­zami­dən, Ömər Xəy­yam­dan, Sə­di­dən və b. klas­sik­lər­dən farsja, Nə­si­mi­dən, Xə­tai­dən, Va­qif­dən Azərbaycan­ja əz­bər şer­lər de­mə­si ba­rə­də mə­lu­mat­lar var­dır.

İkin­ci Dün­ya mü­ha­ri­bə­si baş­la­yar­kən Xos­rov bəy Tür­ki­yə­də ya­şa­yır­dı. O, So­vet-Al­man jəb­hə­sin­də əsir düş­müş Azərbaycan­lı­la­rı Al­ma­ni­ya­nın həbs dü­şər­gə­sin­dən xi­las et­mək üçün bö­yük xid­mət­lər gös­tər­miş­dir. Məhz Xos­rov bə­yin sə­yi nə­ti­jə­sin­də min­lər­lə Azərbaycan­lı ölüm mən­gə­nə­sin­dən xi­las ol­muş­du.

La­kin aman­sız ölüm Xos­rov bə­yə özü­nün qəh­rə­man və par­laq fəa­liy­yə­ti­ni da­vam et­dir­mə­yə im­kan ver­mə­di. O, 1956-jı il­də Tür­ki­yə­nin Bur­sa şə­hə­rin­də və­fat et­miş­dir.

Azərbaycan­da və mü­ha­ci­rət­də olar­kən bü­tün hə­ya­tı­nı xal­qı­nın azad­lı­ğı və səa­də­ti­nə həsr et­miş bu gör­kəm­li ij­ti­mai-si­ya­si xa­dim və sər­kər­də­nin gər­gin, la­kin par­laq və mə­na­lı hə­ya­tı­nın öy­rə­nil­mə­si­nə bö­yük ehti­yaj var­dır.

So­vet im­pe­ri­ya­sı döv­rün­də di­gər gör­kəm­li si­ya­si xa­dim­lər ki­mi Xos­rov bəy Sul­ta­no­vun da adı­nın çə­kil­mə­si qa­da­ğan olun­muş­du.

Təəs­süf­lə qeyd edil­mə­li­dir ki, in­di də bu gör­kəm­li şəx­siyyə­tin hə­yat və fəa­liy­yə­ti haq­qın­da Gənc nəs­lin ət­raf­lı mə­lu­ma­tı yox­dur. Zən­gə­zur və Dağ­lıq Qa­ra­bağ böl­gə­lə­ri­nin 1918-1919-cu il­lər­də er­mə­ni Andranikin qul­dur dəs­tə­lə­rin­dən qo­run­ma­sı sa­hə­sin­də Xos­rov bəy və Sul­tan bəy Sul­ta­nov qar­daş­la­rı­nın fəa­liy­yət­lə­ri hə­lə xü­su­si təd­qi­qat pred­me­ti ol­ma­mış­dır. Müs­tə­qil­lik yo­lu­na qə­dəm qoy­du­ğu­muz dövrdə Azərbaycan xal­qı­nın gör­kəm­li şəx­siy­yət­lə­ri­nin hə­yat və fəa­liy­yət­lə­ri­nin dol­ğun araş­dı­rıl­ma­sı zə­ru­rə­ti də bu­nun­la bağ­lı­dı.

İkin­ci fəs­lə ye­kun vu­ra­raq de­mək olar ki, Azərbaycan hö­ku­mə­ti özü­nün əra­zi bü­töv­lü­yü­nü və Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da er­mə­ni se­pa­ra­tiz­mi­ni ləğv et­mək üçün ol­duq­ja məq­səd­yön­lü və qə­tiy­yət­li fəaiy­yət gös­tər­miş­dir. Faktlar gös­tə­rir ki, Azərbaycan hö­ku­mə­ti ilk əv­vəl­lər özü­nün elan et­di­yi meh­ri­ban qon­şu­luq mü­na­si­bə­ti­nə əməl edə­rək ça­lı­şır­dı ki, mü­ba­hi­sə­li mə­sə­lə­lər sülh yo­lu ilə həll edil­sin. La­kin Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin be­lə nə­cib səy­lə­ri bir nə­ti­jə ver­mə­di­yi­ni, er­mə­ni­lə­rin bəd əməl­lə­ri­ni, ikiüz­lü si­ya­sət­lə­ri­ni gör­dük­də əmə­li təd­bir­lər gör­mə­yə məj­bur ol­du. Mil­li hö­ku­mət er­mə­ni se­pa­rat­çı­lı­ğı­nı ara­dan qal­dır­maq üçün dörd qə­za­nı əha­tə edən Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu­nu ya­rat­mış və gör­kəm­li ij­ti­mai xa­dim Xos­rov bəy Sul­ta­no­vu ona rəh­bər tə­yin et­miş­dir. İlk gün­dən X.B.Sul­ta­nov ol­duq­ja jə­sa­rət­li ad­dım­lar at­dı. Be­lə ki, onun gör­dü­yü təd­bir­lər nə­ti­jə­sin­də Qa­ra­bağ­da və ona bi­ti­şik ət­raf böl­gə­lər­də er­mə­ni se­pa­rat­çı­lı­ğı ara­dan qalxmış, Dağ­lıq Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri öz­lə­ri öz tə­şəb­büs­lə­ri ilə qu­rul­tay ça­ğı­ra­raq Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın ha­ki­miy­yə­ti­ni ta­nı­maq haq­qın­da qə­rar qə­bul et­miş­lər.

Er­mə­nis­tan döv­lə­ti­nin Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu­nun ya­ra­dıl­ma­sı­na qar­şı eti­raz­la­rı Azərbaycan döv­lə­ti tə­rə­fin­dən qə­tiy­yət­lə rədd edil­miş­dir.

III FƏ­SİL

YU­XA­RI QA­RA­BAĞ­DA MİL­Lİ MÜ­NA­Qİ­ŞƏ­NİN TƏN­ZİM­LƏN­MƏ­Sİ

PROB­LE­Mİ­NİN BEY­NƏL­XALQ ASPEKTLƏRİ

1918-1920-ci il­lər­də Azərbaycan De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­sı­nın xa­ri­ci si­ya­sə­ti­nin baş­lı­ja məq­sə­di Azərbaycanın müs­tə­qil­li­yi­nin ta­nın­ma­sın­dan iba­rət idi. Qon­şu öl­kə­lə­rin Azərbaycan is­tiq­la­lı­nı ta­nı­ma­sı müs­tə­qil­li­yin dön­məz­li­yi­nin tə­min edil­mə­si üçün ki­fa­yət de­yil­di. He­sab edi­lir­di ki, dün­ya­nın bö­yük döv­lət­lə­ri tə­rə­fin­dən Azərbaycanın müs­tə­qil­li­yi­nin ta­nın­ma­sı əs­ki met­ro­pol­ya­nın (ağ və qır­mı­zı Ru­si­ya­nın) id­dia­la­rı və bir­ba­şa tə­ja­vü­zü qar­şı­sın­da önəm­li rol oy­na­ya bi­lər. Xa­ri­ci si­ya­sə­tin ana xət­ti­ni təş­kil edən bu və­zi­fə­nin hə­ya­ta keç­mə­sin­də Azərbaycan is­tiq­la­lı­nın ta­nın­ma­sı və qo­ru­nub sax­lan­ma­sın­da Qərb öl­kə­lə­ri­nin hi­ma­yə­si­ni əl­də et­mək işi­nə öl­kə­nin ən nü­fuz­lu şəxsləri cəlb edil­miş, bu sa­hə­yə bi­rin­ci də­rə­jə­li əhə­miy­yət ve­ril­miş­dir (61, s.203-204).

Bi­rin­ci Dün­ya mü­ha­ri­bə­si­nin ba­şa çat­ma­sı ilə əla­qə­dar ola­raq sülh və mü­ha­ri­bə­dən son­ra­kı si­ya­si və iq­ti­sa­di mə­sə­lə­lə­ri həll et­mək üçün 1919-cu il yan­va­rın 18-də An­tan­ta döv­lət­lə­ri­nin əsas iş­ti­rak­çı­la­rın­dan Fran­sa, İn­gil­tə­rə, ABŞ, İta­li­ya, Ya­po­ni­ya və baş­qa­la­rı­nın iş­ti­ra­kı ilə Pa­ris Sülh konfransı öz işi­nə baş­la­dı. Pa­ris­də çağı­rıl­mış Bey­nəl­xalq Sülh konfrasına Azərbaycan döv­lə­ti öz nü­ma­yən­də he­yə­ti­ni gön­dər­mə­yi qə­ra­ra al­dı.

1919-cu il yan­va­rın 8-də Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti Pa­ris Sülh Konfransına yo­la düş­dü. Nü­ma­yən­də he­yə­ti M.H.Hajınski, Ə.Ağaoğ­lu, Ə.Şey­xü­lis­lam­za­də, M.Mə­hər­rə­mov, M.Y.Meh­di­yev, C.Ha­jı­bəy­li, Ə.Hüseynzadə və V.Marçevskidən iba­rət idi (61, s.209). Nü­ma­yən­də he­yə­ti­nə par­la­men­tin səd­ri Ə.M.Top­çu­ba­şov rəh­bər­lik edir­di.

Qeyd et­mək la­zım­dır ki, Ə.M.Top­çu­ba­şov 20 yan­var­dan 22 ap­re­lə qə­dər Tür­ki­yə­də­ki Ame­ri­ka, İn­gil­tə­rə, Fran­sa nü­ma­yən­də he­yət­lə­ri ilə cid­di da­nı­şıq­lar apa­ra­raq Fran­sa­ya get­mə­yə ija­zə al­ma­ğa ça­lış­mış və nə­ha­yət mar­tın 6-da bu ija­zə ona ve­ril­miş­dir. Konfransda Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin fəa­liy­yə­ti əsl fə­da­kar­lıq nü­mu­nə­si idi. Nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin üzvləri in­gi­lis və fran­sız di­lin­də çox az bir müd­dət­də Azərbaycanın əra­zi­si, et­nik tər­ki­bi və iq­ti­sa­diy­ya­tı ba­rə­də ki­tab­ça­lar ya­zıb konfrans iş­ti­rak­çı­la­rı­na pay­la­dı­lar. Bu­nun Azərbaycanın ta­nın­ma­sın­da əhə­miy­yə­ti bö­yük ol­du.

Azərbaycan De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­sı haq­qın­da mə­sə­lə­yə ilk də­fə ola­raq 1919-cu il ma­yın 2-də Dördlər Şu­ra­sı­nın ij­la­sın­da rəs­mi şə­kil­də ba­xıl­dı. Hə­min gün ABŞ pre­zi­den­ti V.Vil­son tə­ləb et­di ki, Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti­nə konfransın işin­də iş­ti­rak et­mək üçün ija­zə ve­ril­sin.

1919-cu il ma­yın 28-də sə­hər konfransındakı Ame­ri­ka nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin üz­vü Mor­qen­tau (ABŞ-ın Tür­ki­yə­də keç­miş sə­fi­ri) Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti ilə uzun müd­dət söh­bət apar­mış­dır.

Mor­qen­tau Azərbaycanın si­ya­si, hər­bi, xü­su­si­lə iq­ti­sa­di və­ziy­yə­ti ilə ət­raf­lı ma­raq­lan­mış­dır. O, Top­çu­ba­şov­la söh­bə­tin­də bil­dir­miş­dir: "Mən si­zin me­mo­ran­dum­la ta­nış ol­dum. Siz Ame­ri­ka­da çox yax­şı qə­bul və hət­ta öz sər­vət­lə­ri­niz üçün yax­şı ka­pi­tal ta­pa bi­lər­si­niz" (46, v.6-7).

May ayı­nın 28-də Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti ABŞ-ın pre­zi­den­ti V.Vil­son tə­rə­fin­dən qə­bul edil­di. Gö­rüş za­ma­nı Ə.M.Top­çu­ba­şov V.Vil­so­na mü­ra­ciət edə­rək bil­dir­di ki, xalqların dinj ya­na­şı ya­şa­ma­sı, bü­tün mil­lət­lə­rin, o cüm­lə­dən ki­çik mil­lət­lə­rin öz ta­le­yi­ni həll et­mək haq­qın­da ali prin­sip­lə­rin müəl­li­fi olan Ame­ri­ka­nın pre­zi­den­ti Vil­so­nu Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti gör­mə­yi və sa­lam­la­ma­ğı özü üçün xoşbəxtlik he­sab edir. Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti V.Vil­so­na qı­sa si­ya­si me­mo­ran­dum təq­dim et­miş­dir. Bu­ra­da Azərbaycan­da baş ve­rən ij­ti­mai-si­ya­si ha­di­sə­lər qı­sa şə­kil­də təs­vir edi­lən­dən son­ra Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin tə­ləb­lə­ri ve­ril­miş­dir. Bu tə­ləb­lər 6 mad­də­dən iba­rət idi. Vil­so­nun ja­va­bı isə 4 bənddən iba­rət idi:

1. Ame­ri­ka­lı­lar dün­ya­nı ki­çik his­sə­lə­rə böl­mək is­tə­mir­lər.

2. Əgər Azərbaycan Qaf­qaz fe­de­ra­si­ya­sı ya­rat­maq is­tə­sə, bu onun üçün yax­şı olar.

3. Bu kon­fe­de­ra­si­ya Mil­lət­lər Cə­miy­yə­ti­nin tək­li­fi ilə hər han­sı bir döv­lə­tin kö­mə­yi­nə ar­xa­la­na bi­lər.

4. Azərbaycan mə­sə­lə­si rus mə­sə­lə­sin­dən əv­vəl həll edi­lə bil­məz (45, v.7).

Azərbaycan hö­ku­mə­ti 14 böl­mə­dən iba­rət olan "Qaf­qaz Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı nü­ma­yən­də­lə­ri­nin Pa­ris Sülh konfransına me­mo­ran­du­mu" ad­lı sə­nəd təq­dim et­di. Me­mo­ran­du­mun ən əhə­miy­yət­li böl­mə­lə­ri ADR-in əra­zi­si və əha­li­si ilə bağ­lı böl­mə­lər idi. Er­mə­ni­lə­rin, gür­cü­lə­rin və İran­lı­la­rın konfransa təq­dim et­dik­lə­ri əra­zi id­dia­la­rı bi­la­va­si­tə Azərbaycana aid ol­du­ğu üçün Azərbaycanın hü­dud­la­rı ba­rə­də konfransın rəh­bər­lə­rin­də ay­dın tə­səv­vür ya­ra­dıl­ma­sı zə­ru­riy­yə­ti mey­da­na çıx­mış­dı. Təq­dim edi­lən me­mo­ran­dum­da Qaf­qaz Azərbaycanının əra­zi­si keç­miş in­zi­ba­ti böl­gü sis­te­mi üz­rə 7 mad­də­dən iba­rət ola­raq gös­tə­ril­miş­dir (19,s.203).

Me­mo­ran­dum­da əra­zi mə­sə­lə­lə­ri­nə to­xu­nul­ma­yan bəndlər çox bö­yük eh­ti­yatlı­lıq­la aşa­ğı­da­kı şə­kil­də ifa­də olun­muş­du:

1. "Sülh konfransı Qaf­qaz Azərbaycanının keç­miş Ru­si­ya im­pe­ri­ya­sın­dan ay­rıl­ma­sı­nı bə­yə­nir. Azərbaycan təq­dim olu­nan xə­ri­tə­də gös­tə­ri­lən sər­həd­lər da­xi­lin­də Azərbaycan De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­sı adı al­tın­da ta­ma­mi­lə müs­tə­qil döv­lət ola­jaq.

2. Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı nü­ma­yən­də­lə­ri Sülh konfransının və onun ko­mis­si­ya­la­rı­nın işi­nə bu­ra­xıl­ma­lı­dır.

3. Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı Mil­lət­lər li­qa­sı­nın üz­vlü­yü­nə qə­bul edil­mə­li­dir, çün­ki res­pub­li­ka onun mü­da­fiə­sin­də ol­maq is­tə­yir" (127, N 3, s.45).

Azərbaycan dip­lo­ma­ti­ya­sı­nın qar­şı­sın­da du­ran ən mü­hüm və­zi­fə­lər­dən bi­ri er­mə­ni­lə­rin Azərbaycan­lı­la­ra qar­şı tö­rət­dik­lə­ri hə­rə­kət­lər haq­qın­da hə­qi­qə­ti bü­tün dün­ya­ya çat­dır­maq idi. Ə.M.Top­çu­ba­şov bu mü­na­si­bət­lə ya­zır­dı: "Mə­nim tə­rə­fim­dən er­mə­ni­lər haq­qın­da de­yi­lən­lər Qərb dip­lo­mat­la­rı üçün ta­ma­mi­lə ye­ni­lik idi" (96, N 69, 1993).

1919-cu ilin ya­yın­da Pa­ris Sülh konfransında Azərbaycan nü­ma­yən­də­lə­ri­nin qar­şı­laş­dı­ğı cid­di mə­sə­lə­lər­dən bi­ri də er­mə­ni nü­ma­yən­də­lə­ri ilə mü­na­si­bət­lər idi. Er­mə­ni­lər Pa­ris Sülh konfransının on­la­rın bü­tün prob­lem­lə­ri­ni həll edə­jə­yi­nə ümid bəs­lə­dik­lə­ri üçün ona cid­di ha­zır­laş­mış­dı­lar. On­lar öz­lə­ri­ni bö­yük mü­təf­fiq­lə­rin ki­çik müt­tə­fi­qi he­sab edib, Ara­lıq də­ni­zin­dən Qa­ra də­ni­zə, Qa­ra də­niz­dən Xə­zər də­ni­zi­nə qə­dər "Bö­yük Er­mə­nis­tan" ya­rat­maq xül­ya­sı­na düş­müş­dü­lər. Er­mə­nis­tan nəin­ki Ana­do­lu­nun 6 vi­la­yə­ti­ni, ey­ni za­man­da Ki­li­ki­ya­nı da tə­ləb edir­di. On­lar hət­ta İran Azərbaycanının bir his­sə­si­ni is­tə­yir­di­lər. Hal­bu­ki İran I Dün­ya mü­ha­ri­bə­sin­də iş­ti­rak et­mə­miş­dir. On­la­rın əsas­sız id­dia­la­rı­nı Pa­ris, Lon­don və xü­su­si­lə Vaşinqton mü­da­fiə edir­di.

Be­lə bö­yük id­dia­la­rın nə­ti­jə­si idi ki, er­mə­ni­lər Pa­ri­sə iki nü­ma­yən­də­lik gön­dər­miş­di­lər. Bi­rin­ci­si mil­li er­mə­ni dias­po­ru­nun nü­ma­yən­də­li­yi idi ki, ona Qərbdə və xü­su­sən Fran­sa si­ya­si dai­rə­lə­rin­də yax­şı ta­nı­nan Po­qos Nü­bar­yan baş­çı­lıq edir­di. Mil­li er­mə­ni nü­ma­yən­də­li­yi müt­tə­fiq­lər tə­rə­fin­dən rəs­mi şə­kil­də konfransa də­vət edil­miş­di. İkin­ci­si Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­sı­nın nü­ma­yən­də­li­yi idi ki, ona az əv­vəl İs­tan­bul konfransına gə­lən nü­ma­yən­də he­yə­ti­nə baş­çı­lıq et­miş er­mə­ni mil­li şu­ra­sı­nın səd­ri Ave­tik Ağa­ron­yan baş­çı­lıq edir­di.

Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin Fran­sa­da ol­du­ğu gün­lər­də Azərbaycan xal­qı­nın qəd­dar düş­mən­lə­ri, Qa­ra­bağ­da və Zən­gə­zur­da qan­lı qır­ğın­lar tö­rət­miş, Tür­ki­yə­nin 6 vi­la­yə­ti, Azərbaycan və Gür­cüs­tan tor­paq­la­rı he­sa­bı­na "Bö­yük Er­mə­nis­tan" ya­rat­maq ar­zu­su ilə Pa­ri­sə gə­lən Andrenik gər­gin fəa­liy­yə­tə baş­la­dı. O, 15 iyun­da Po­qos Nü­bar Pa­şa­nın va­si­tə­si ilə Fran­sa pre­zi­den­ti Ray­mon Puan­ka­re tə­rə­fin­dən qə­bul edil­miş­dir. Bu za­man Av­ro­pa və Ame­ri­ka­da er­mə­ni və er­mə­ni­lə­rə xid­mət gös­tə­rən mət­buat or­qan­la­rı qa­ni­çən Androniki "Er­mə­ni Ha­ri­bal­li­si" ki­mi ij­ti­maiy­yə­tə və si­ya­si dai­rə­lə­rə təq­dim edir­di. Qə­bul za­ma­nı Andronik müt­tə­fiq­lə­rin Qa­ra­bağ mə­sə­lə­sin­də­ki möv­qe­yin­dən na­ra­zı ol­du­ğu­nu bil­dir­miş və qeyd et­miş­di ki, "er­mə­ni­lər müt­tə­fiq­lə­rə ar­xa­yın­dı­lar". O, Puan­ka­re­ye de­miş­dir ki, er­mə­ni xal­qı Dün­ya mü­ha­ri­bə­si döv­rün­də həm Tür­ki­yə­yə, həm də Al­ma­ni­ya­ya qar­şı An­tan­ta ilə çi­yin-çi­yi­nə vu­ruş­muş­dur. Qaf­qaz­da­kı rus or­du­su­nun tər­ki­bin­də 180 min, Av­ro­pa­da isə 15 min er­mə­ni kö­nül­lü­lə­ri gu­ya müt­tə­fiq­lə­rin "mü­qəd­dəs işi" uğ­run­da mü­ba­ri­zə apar­mış­dır.

Ə.M.Top­çu­ba­şov Pa­ris Sülh konfransında gö­rüş­dü­yü müx­tə­lif nü­ma­yən­də he­yət­lə­ri­nin üzvləri ilə söh­bət­lər­də və Bö­yük Döv­lət­lə­rin baş­çı­la­rı­na və xa­ri­ci iş­lər na­zir­lə­ri­nə gön­dər­di­yi no­ta­lar­da "er­mə­ni xal­qı­nın qəh­rə­ma­nı" sa­yı­lan Andronikin fəa­liy­yə­ti­nin iç üzü­nü açıb gös­tər­miş və onun əsl si­ma­sı­nı üzə çı­xa­ra bil­miş­dir. Ə.M.Top­çu­ba­şov ya­zır­dı ki, "van­lı", "sa­sun­lu" və di­gər ad­lar­la ad­lan­dı­rı­lan Andronikin ban­da­la­rı mü­səl­man kəndlərini da­ğı­dır, qo­ja­la­ra və uşaq­la­ra aman ver­mir, zi­reh­li qa­tar­lar­dan və top­lar­dan atəş aça­raq bü­töv kəndləri yan­dı­rır, mü­səl­man qa­dın­la­rı­nı təh­qir edir, öl­dü­rü­lən­lə­rin qar­nın ya­rır, göz­lə­ri­ni çı­xa­rır, bə­zən me­yid­lə­ri yan­dı­rır və ümu­miy­yət­lə, gö­rün­mə­miş vəh­şi­lik­lər tö­rə­dir­lər.

Bir­ləş­miş Er­mə­nis­tan haq­qın­da akt qə­bul edil­dik­dən son­ra A.Ağa­ron­yan hər iki er­mə­ni nü­ma­yən­də­li­yi adın­dan Sülh konfransının səd­ri­nə xü­su­si mək­tub­la və ye­ni me­mo­ran­dum­la mü­ra­ciət et­di. Er­mə­ni­lə­rin bu me­mo­ran­du­mu Sülh konfransının səd­ri­nə təq­dim edil­mək­dən əla­və, Fran­sa­da çı­xan "Cur­nal De De­ba"da çap edil­miş­dir. Bu sə­nəd ilk növ­bə­də Tür­ki­yə və Azərbaycana qar­şı yö­nəl­miş­di. Ora­da müt­tə­fiq­lə­rə məs­lə­hət gö­rü­lür­dü ki, türkləri və Azərbaycan­lı­la­rı bü­tün er­mə­ni əra­zi­lə­ri­ni boşaltmağa məj­bur et­sin­lər. Er­mə­ni­lər bil­dir­di­lər ki, pa­nis­la­mis­tin və pan­tür­kis­tin ün­sür­lə­ri­nin kö­mə­yi ilə düş­mən qüv­və­lər ye­ni­dən fəa­liy­yə­tə baş­la­mış­lar. Me­mo­ran­dum­da de­mo­qoq­ja­sı­na qeyd edi­lir­di ki, türklər və Azərbaycan­lı­lar müt­tə­fiq­lə­rə rəğ­bət bəs­lə­di­yi üçün er­mə­ni xal­qı­nı ba­ğış­la­ya bil­mir­lər. On­lar dai­mi qa­pa­zal­tı et­dik­lə­ri er­mə­ni­lər əley­hi­nə qu­duz­ja­sı­na hü­cum edir­lər. Me­mo­ran­du­mun mət­ni­ni fran­sız cur­na­lın­da çap et­dir­mək­lə bü­tün Av­ro­pa­ya ya­yır­dı­lar ki, "türklər və ta­tar­lar se­vinj his­si­lə qeyd edir­lər ki, ba­rı­şıq sa­zi­şi er­mə­ni xal­qı­nın hə­ya­tın­da heç bir də­yi­şik­li­yə sə­bəb ol­ma­dı və Tür­ki­yə Er­mə­nis­ta­nı öz əv­vəl­ki sa­hi­bi­nin əlin­də qal­maq­da da­vam edir. Sə­nəd­də er­mə­ni xal­qı­nın aşa­ğı­da­kı tə­ləb­lə­ri qo­yul­muş­dur: 1. "Qaf­qaz­da­kı Türk za­bit­lə­ri­ni uzaq­laş­dır­maq. Be­lə ki, on­la­rın iş­ti­ra­kı ba­rı­şıq şərtlərini po­zur. 2. Ta­tar (Azərbaycan­lı - H.M.) or­du­su­nu tərksilah et­mək. 3. Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­sı­nı güj­lən­dir­mək və ye­ni­dən təş­kil et­mək" ( 43, v.1, 2, 3).

Me­mo­ran­dum­da gu­ya Ki­li­ki­ya­da da er­mə­ni­lə­rin qı­rıl­ma­sı ba­rə­də mü­təf­fiq­lə­rə mə­lu­mat ve­ri­lir­di. Təx­ri­bat­çı­lıq xa­rak­te­ri da­şı­yan bu me­mo­ran­dum­la bağ­lı Pa­ris­də­ki Azərbaycan nü­ma­yən­də­li­yi xü­su­si bə­ya­nat­la çı­xış et­di. Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi isə Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nə qə­ti eti­raz no­ta­sı gön­dər­di. Bu­nun­la bağ­lı Azərbaycan Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi hö­ku­mə­tin tap­şı­rı­ğı­na uy­ğun ola­raq Müt­tə­fiq ko­man­dan­lı­ğı­nın Ba­kı­da yer­lə­şən qə­rar­ga­hı­na, Azərbaycanın Er­mə­nis­tan­da və Gür­cüs­tan­da olan dip­lo­ma­tik nü­ma­yən­də­li­yi­nə sor­ğu ilə mü­ra­ciət et­di. Çün­ki iyun ayı­nın əv­vəl­lə­rin­də ke­çi­ri­lən Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin ij­la­sın­da Er­mə­nis­ta­nın Ver­sal­da­kı nü­ma­yən­də­lə­ri­nin sax­ta­kar­lıq xa­rak­te­ri da­şı­yan me­mo­ran­du­mu ilə bağ­lı çı­xış edən Na­zir­lər Şu­ra­sı­nın səd­ri N.Yu­sif­bəy­li Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi­nə tap­şı­rıq ver­miş­di ki, bu mə­sə­lə­ni ət­raf­lı şə­kil­də öy­rən­sin­lər. İj­la­sın qə­ra­rı­nın ikin­ci bən­din­də xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri­nə tap­şı­rı­lır­dı ki, Transqafqaz mü­səl­man­la­rı­nın hə­qi­qi və­ziy­yə­ti­ni Av­ro­pa­da doğ­ru və hər­tə­rəf­li işıq­lan­dır­maq üçün on mil­yon ma­nat və­sait ayır­maq haq­qın­da par­la­ment qar­şı­sın­da mə­ru­zə ilə çı­xış et­sin. Qə­ra­rın üçün­cü bən­din­də isə Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi­nə gös­tə­riş ve­ri­lir­di ki, Er­mə­nis­tan­da ya­şa­yan mü­səl­man­la­rın və­ziy­yə­ti­ni yer­lər­də öy­rə­nib, Av­ro­pa ij­ti­maiy­yə­ti­nə çat­dır­maq üçün Azərbaycan­lı­lar­dan, er­mə­ni­lər­dən və av­ro­pa­lı­lar­dan iba­rət ko­mis­si­ya ya­ra­dıl­sın (43, v.4). Bu ba­rə­də Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­sın­da­kı dip­lo­ma­tik nü­ma­yən­də M.Təkinskiyə şif­rə­li te­leq­ram­la iyun ayı­nın 4-də mə­lu­mat ve­ri­lir­di. M.Təkinskinin yar­dı­mı ilə İrə­van mü­səl­man Mil­li Şu­ra­sı tə­ci­li şə­kil­də İrə­van qu­ber­ni­ya­sın­da ya­şa­yan Azərbaycan­lı­la­rın dö­zül­məz və­ziy­yə­ti haq­qın­da Av­ro­pa və Ame­ri­ka­nın Bö­yük Döv­lət­lə­ri üçün mə­lu­mat ha­zır­la­yıb Azərbaycan Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi­nə gön­dər­di. Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi isə hə­min mə­lu­ma­tı Ver­sal­da olan Azərbaycan nü­ma­yən­də­lə­ri va­si­tə­si­lə Av­ro­pa və Ame­ri­ka döv­lət­lə­ri­nin Pa­ris­də­ki nü­ma­yən­də­lə­ri­nə çat­dır­dı.

Pa­ris­də­ki er­mə­ni nü­ma­yən­də­lə­ri Qa­ra­bağ­da öz­lə­ri­nin tö­rət­di­yi ci­na­yət­lə­ri Azərbaycan­lı­la­rın aya­ğı­na ya­zır və bu­nun­la müt­tə­fiq öl­kə­lə­rin nü­ma­yən­də­lə­ri qar­şı­sın­da Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nı və onun Ver­sal­da­kı nü­ma­yən­də­lə­ri­ni nü­fuz­dan sal­ma­ğa ça­lı­şır­dı­lar.

1919-1920-ci il­lər­də Qaf­qaz­da mü­na­qi­şə zo­na­sın­da ol­muş in­gi­lis cur­na­lis­ti Skot­land Lid­del haq­lı ola­raq ya­zır­dı: "Er­mə­nis­tan əbə­di ola­raq toq­quş­ma ax­ta­rır, nə vaxt ki, ona nail ol­du, onu öz təb­li­ğat­la­rın­da "təz­yiq alə­ti" ad­lan­dı­rır və doğ­ru­dan da bu əməl­li baş­lı jə­za alə­ti­nə çev­ri­lir. Daş­nak­lar üçün öl­müş er­mə­ni çox qiy­mət­li­dir. Əgər on­dan la­zım ol­du­ğu ki­mi is­ti­fa­də et­mək müm­kün ol­sa, on­da o, təb­li­ğat işi­nə çox fay­da gə­ti­rə bi­lər. Er­mə­ni­lər dün­ya­da ən yax­şı təb­li­ğat­çı­lar­dır. On­la­rın təb­li­ğa­tı tək­jə son ay­la­rın işi de­yil, uzun il­lər ər­zin­də mün­tə­zəm ola­raq apa­rıl­mış­dır. Ru­si­ya­da və Qaf­qaz­da elə bir adam ta­pa bil­məz­sən ki, er­mə­ni­lər haq­qın­da nə­sə bir yax­şı şey de­sin. Rus­lar, Azərbaycan­lı­lar, gür­cü­lər on­la­ra nif­rət edir­lər. Bu bir faktdır ki, er­mə­ni­lər ən çox nif­rət olu­nan xalqdır. An­jaq on­la­rın Av­ro­pa­da və bü­tün dün­ya­da təb­li­ğat­çı­la­rı çox güj­lü­dür. Qa­ra­bağ haq­qın­da mə­sə­lə­ni əsas­lı şə­kil­də öy­rə­nər­kən mən əmin­lik­lə bil­di­ri­rəm ki, tö­rə­di­lən bu qar­ma-qa­rı­şıq­lığın sə­bə­bi er­mə­ni­lə­rin ya­lan­çı təb­li­ğa­tı­dır.

On­la­rın Za­qaf­qa­zi­ya­da­kı təb­li­ğat­la­rı sa­də­jə təx­ri­bat­dır. Mə­sə­lən, Tif­lis­də iki er­mə­ni qə­ze­ti nəşr olu­nur. 2-3 ay bun­dan əv­vəl bu qə­zet­lə­r­də mə­lu­mat ve­ril­miş­di ki, İran­la Azərbaycanın sər­həd­lə­rin­də yer­lə­şən Qa­ra­dağ er­mə­ni­lə­ri­ni küt­lə­vi şə­kil­də qır­mış­lar. Təx­mi­nən bu dövrdə hə­min qə­zet Gür­cüs­ta­nın baş na­zi­ri Cor­da­ni­ya ilə İn­gi­lis qo­şun­la­rı­nın ko­man­da­nı Tom­son ara­sın­da gu­ya ol­muş mü­sa­hi­bə­dən he­sa­bat ver­miş­dir. Hə­min mü­sa­hi­bə­də bil­di­ri­lir ki, Tom­son Cor­da­ni­yaya xə­bər ve­rir ki, Sülh konfransı Gür­cüs­ta­nı Ru­si­ya­ya qay­ta­ra­jaq­dır və an­jaq Er­mə­nis­tan müs­tə­qil ola­jaq­dır.

La­kin son­ra­dan mə­lum ol­du ki, bü­tün bun­lar uy­dur­ma­dır. Mən bu sə­tir­lə­ri yaz­dı­ğım za­man­da da er­mə­ni­lə­rin an­ti-Azərbaycan təb­li­ğa­tı da­vam edir. Andronik Go­rus­da özü­nün hö­ku­mə­ti­ni ya­rat­mış­dır və hət­ta İrə­van­da­kı Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­ni ta­nı­mır. Şu­şa­dan Go­ru­sa ge­dən yol­la­ra er­mə­ni si­lah­lı ban­da­la­rı tə­rə­fin­dən tez-tez hü­cum­lar təş­kil edi­lir" (40, v.10, 13, 16).

1919-cu ilin iyun ayın­da Qa­ra­bağ­da tö­rə­dil­miş təx­ri­bat­dan Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti Qa­ra­ba­ğın ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru Xos­rov bəy Sul­ta­no­vu lə­kə­lə­mək, onun Pa­ris­də­ki nü­ma­yən­də­lə­ri isə gu­ya müt­tə­fiq­lər tə­rə­fin­dən mü­da­fiə edil­mə­yən er­mə­ni­lə­rin Azərbaycan­lı­lar tə­rə­fin­dən öl­dü­rül­dü­yü­nü və qo­vul­du­ğu­nu sü­but et­mək məq­sə­di­lə təb­li­ğat kom­pa­ni­ya­sın­dan ge­niş is­ti­fa­də edir­di.

Şu­şa­da baş ver­miş iyun ha­di­sə­si­ni yer­li er­mə­ni­lər "adı­nı er­mə­ni qoy­muş xu­li­qan­la­rın tö­rət­di­yi zo­ra­kı­lıq fak­tı" ki­mi qiy­mət­lən­dir­di­yi hal­da, Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti və Ver­sal­da­kı er­mə­ni nü­ma­yən­də­lə­ri ta­ma­mi­lə ay­rı fi­kir­də idi­lər. Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti bu­nun­la bağ­lı Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nə gön­dər­di­yi no­ta­da X.Sul­ta­no­vun və Azərbaycan or­du­su­nun Qa­ra­bağ­dan çı­xa­rıl­ma­sı­nı tə­ləb edir­di. La­kin bu tə­ləb Azərbaycan Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi­nin Er­mə­nis­tan­da­kı dip­lo­ma­tik nü­ma­yən­də­si M.Tekinski va­si­tə­si­lə er­mə­ni hö­ku­mə­ti­nə ver­di­yi ja­vab­da rədd edi­lir­di: "Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nə xə­bər ve­rin ki, Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin 15 yan­var 1919-cu il qə­ra­rı ilə X.Sul­ta­nov Azərbaycanın ay­rıl­maz his­sə­si olan Şu­şa, Zən­gə­zur, Cavanşir və Cəbrayıl qə­za­la­rı­na Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı tə­rə­fin­dən ge­ne­ral-qu­ber­na­tor tə­yin edil­miş­dir. Müt­tə­fiq ko­man­dan­lı­ğı ap­rel ayı­nın 3-də rəs­mi şə­kil­də bu ada­mı ta­nı­mış­dır. Bu sə­bə­bə gö­rə Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nin X.Sul­ta­no­vun fəa­liy­yə­ti, ya­xud Qa­ra­bağ­da Azərbaycan or­du­su­nun ol­ma­sı ba­rə­də bü­tün eti­raz­la­rı Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın da­xi­li iş­lə­ri­nə qa­rış­ma­sı de­mək ol­du­ğu üçün mü­za­ki­rə ob­yek­ti ola bil­məz. Şu­şa ra­yo­nun­da qar­ma­qa­rı­şıq­lı­ğa gəl­dik­də isə ge­ne­ral-qu­ber­na­tor tə­rə­fin­dən qə­bul edi­lən cid­di qə­rar­lar nə­ti­jə­sin­də qay­da bər­pa edi­lir və hə­yat nor­mal məj­ra­ya da­xil olur" (40, v.17).

İn­gi­lis cur­na­lis­ti S.Lid­del bu mü­na­si­bət­lə ya­zır­dı ki, er­mə­ni­lər mə­nə bil­dir­miş­lər ki, Şu­şa­da və Qa­ra­bağ­da heç vaxt bu qə­dər qay­da-qa­nun və sa­kit­lik hökm sür­mə­miş­di. Er­mə­ni­lər şə­hə­rin Azərbaycan­lı his­sə­si­nə sər­bəst şə­kil­də ge­dib-gə­lə bi­lir­lər. Er­mə­ni­lər Azərbaycan hö­ku­mə­tin­də və­zi­fə­lər tu­tur­lar (40, v.17).

Şu­şa­da tö­rə­dil­miş ha­di­sə ilə bağ­lı Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nin X.Sul­ta­no­va qar­şı qal­dır­dı­ğı təb­li­ğat kom­pa­ni­ya­sı­nın əsas­sız ol­du­ğu­nu sü­but et­mək üçün onun fəa­liy­yə­ti­ni yox­la­yan par­la­ment ko­mis­si­ya­sı ya­ra­dıl­dı və mə­lum ol­du ki, X.Sul­ta­nov baş ver­miş ha­di­sə­də gü­nah­kar de­yil­dir, er­mə­ni­lər onu in­gi­lis ko­man­dan­lı­ğı­nın gö­zün­dən sal­maq üçün bu təx­ri­ba­tı tö­rət­miş­lər.

Azərbaycan hö­ku­mə­ti bu fi­kir­də idi ki, ümu­miy­yət­lə, er­mə­ni-Azərbaycan­lı mü­na­qi­şə­si­ni təh­qiq et­mək üçün bey­nəl­xalq is­tin­taq ko­mis­si­ya­sı tə­sis edil­mə­li­dir. Bu mə­sə­lə Pa­ris­də olan Azərbaycan nü­ma­yən­də­lə­ri tə­rə­fin­dən də qal­dı­rıl­mış­dır. Hə­min məq­səd­lə Azərbaycan hö­ku­mə­ti Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nə mü­ra­ciət et­di. Əv­vəl­lər Bey­nəl­xalq İs­tin­taq Ko­mis­si­ya­sı­nın ya­ra­dıl­ma­sı­na er­mə­ni­lər ra­zı­lıq ver­sə­lər də, son­ra­lar müx­tə­lif bə­ha­nə­lər­lə bu işi poz­du­lar. La­kin 1919-cu ilin ya­yın­da Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin qə­ti möv­qe­yi və məq­səd­yön­lü si­ya­sə­ti nə­ti­jə­sin­də res­pub­li­ka­nın Qa­ra­bağ­da su­ve­ren hü­quq­la­rı bər­pa edil­di. Pa­ris­də olan nü­ma­yən­də­lə­rə gön­də­ri­lən mə­lu­mat­da qeyd edi­lir­di: "Qa­ra­bağ mə­sə­lə­si ad­lan­dı­rı­lan mə­sə­lə qə­ti şə­kil­də həll edil­di. 7-ci er­mə­ni qu­rul­ta­yın­da Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri­nin nü­ma­yən­də­lə­ri Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin ha­ki­miy­yə­ti­ni ta­nı­maq ba­rə­də ge­ne­ral-qu­ber­na­tor Xos­rov bəy Sul­ta­nov­la sa­ziş bağ­la­dı­lar" (111, s.23).

Ümu­miy­yət­lə, Qa­ra­ba­ğın dağ­lıq his­sə­sin­də, Zən­gə­zur­da və er­mə­ni­lə­rin plan­la­rı­na da­xil olan di­gər yer­lər­də Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın su­ve­ren hü­quq­la­rı­nın bər­pa edil­mə­sin­də Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­to­ru Xos­rov bəy Sul­ta­no­vun bö­yük xid­mət­lə­ri ol­muş­dur.

Transqafqaza aid mə­sə­lə­lər­də Ver­sal­da­kı er­mə­ni nü­ma­yən­də­lə­ri­nin tə­kəb­bür­lü möv­qe tut­ma­sı­na bax­ma­ya­raq Azərbaycan və Gür­cüs­tan nü­ma­yən­də­lə­ri on­lar­la mü­na­si­bət­lə­ri kəs­mək yo­lu ilə de­yil, bir­lik­də hə­rə­kət et­mək, bir­gə mü­da­fiə olun­maq yo­lu­nu mü­na­sib bi­lir­di­lər. Əs­lin­də hər üç Qaf­qaz res­pub­li­ka­sı­nın müs­tə­qil­li­yi­nin ta­nın­ma­sı, on­la­rın gə­lə­jək müs­tə­qil döv­lət ki­mi ya­şa­ma­sı bü­töv­lük­də bu res­pub­li­ka­la­rın əmək­daş­lı­ğın­dan ası­lı idi. La­kin er­mə­ni­lə­ri Qaf­qaz əmək­daş­lı­ğı­na cəlb et­mək ol­duq­ja çə­tin idi. Hə­lə iyun ayın­da Dağ­lı­lar Res­pub­li­ka­sı­nın sü­qu­tun­dan son­ra Azərbaycan nü­ma­yən­də­lə­ri be­lə bir tə­şəb­büs qal­dır­dı­lar ki, Qaf­qa­za xü­su­si ko­mis­si­ya gön­də­ril­mə­si üçün konfransa əri­zə ilə mü­ra­ciət edil­sin. Bu mə­sə­lə­lə­ri mü­za­ki­rə et­mək üçün, Azərbaycan, Gür­cüs­tan və Dağ­lı­lar Res­pub­li­ka­sı­nın nü­ma­yən­də­lə­rin­dən - Hajınski, Meh­di­yev, Ava­lov, Qvar­ğa­lad­ze, Bam­ma­tov, Xa­zar­kov­dan iba­rət müş­tə­rək ko­mis­si­ya ya­ra­dıl­dı. Mü­za­ki­rə­yə er­mə­ni­lər də də­vət edil­miş­di­lər, la­kin on­lar bu ko­mis­si­ya­da iş­ti­rak et­mək­dən qə­ti su­rət­də im­ti­na et­di­lər.

İyul ayı­nın axır­la­rın­da Ə.M.Top­çu­ba­şov gür­cü, er­mə­ni və dağ­lı nü­ma­yən­də he­yət­lə­ri­nin baş­çı­la­rı­na mək­tub gön­də­rə­rək Ver­sal Sülh Konfransının tər­ki­bin­də Qaf­qaz iş­lə­ri üz­rə xü­su­si ko­mis­si­ya­nın ya­ra­dıl­ma­sı üçün konfransa mü­ra­ciət et­mə­yin vax­tı çat­dı­ğı­nı bil­dir­di. Çün­ki konfrans Pri­bal­ti­ka ilə bağ­lı be­lə bir ko­mis­si­ya­nı ar­tıq ya­rat­mış­dı. Ona gö­rə də Top­çu­ba­şov bu mə­sə­lə­ni mü­za­ki­rə et­mək üçün nü­ma­yən­də he­yət­lə­ri­nin baş­çı­la­rı­nı av­qust ayı­nın 4-də öz ya­nı­na də­vət et­di. Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­sı nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin baş­çı­sı A.Ağa­ron­yan­dan baş­qa bü­tün sədrlər mü­za­ki­rə­yə gəl­di­lər, o, isə öz ye­ri­nə dok­tor Ohan­ja­no­vu gön­dər­di. Ohan­ja­nov mü­şa­vi­rə­yə əs­lin­də mü­şa­hi­də­çi ki­mi gəl­miş­di, çün­ki o, mü­za­ki­rə edi­lən mə­sə­lə­yə öz nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin fik­ri­ni bil­dir­mək və­ka­lə­ti al­ma­mış­dı. Mü­şa­vi­rə nə­ti­jə­sin­də həm gür­cü­lər və həm də dağ­lı­lar Top­çu­ba­şo­vun tək­li­fi­nə tə­rəf­dar çıx­dı­lar. Be­lə ol­duq­da er­mə­ni­lə­rə öz fi­kir­lə­ri­ni bil­dir­mək üçün vaxt ve­ril­di. Av­qus­tun 13-də Çxeidze, Top­çu­ba­şov və Çer­mo­yev bu mə­sə­lə­yə er­mə­ni­lə­rin mü­na­si­bə­ti­ni ay­dın­laş­dır­maq üçün on­la­rın nü­ma­yən­də­lə­ri olan Ağa­ron­yan, Pa­pa­ja­nov, Ka­çaz­nu­ni­lə bir­lik­də mü­şa­vi­rə ke­çir­di­lər. Mü­şa­vi­rə­də Qaf­qaz iş­lə­ri üz­rə xü­su­si ko­mis­si­ya ya­ra­dıl­ma­sı ba­rə­də konfransa bir­gə mü­ra­ciət et­mək üçün er­mə­ni nü­ma­yən­də­lə­ri öz mə­na­fe­lə­ri­nə uy­ğun olan üç mə­sə­lə­nin ay­dın­laş­dı­rıl­ma­sı­nın zə­ru­ri­li­yi­ni bil­dir­di­lər: "1. Bir­ləş­miş Er­mə­nis­ta­na Qaf­qaz və Tür­ki­yə his­sə­lə­ri­nin bir­ləş­di­ril­mə­si­nə si­zin mü­na­si­bə­ti­niz ne­jə­dir? 2. Eti­raf edir­si­niz­mi ki, bü­tün sər­həd və əra­zi xa­rak­ter­li mə­sə­lə­lər qə­ti su­rət­də yal­nız bu­ra­da, Pa­ris­də sülh konfransında həll edil­mə­li­dir. 3. İn­gi­lis qo­şun­la­rı­nın Qaf­qaz­dan çı­xa­rıl­ma­sı ba­rə­də konfransa tə­ci­li mü­ra­ciət et­mə­yi va­cib sa­yır­sı­nız­mı?". Da­nı­şıq­lar za­ma­nı Ka­çaz­nu­ni elan et­di ki, "bun­lar bi­zim üçün çox va­cib mə­sə­lə­lər­dir və nə qə­dər ki, si­zin­lə ra­zı­lı­ğa gəl­mə­mi­şik, ko­mis­si­ya ba­rə­də konfransa bir­gə mü­ra­ciət qə­ra­rı­nı qə­bul et­mək bi­zim üçün çox çə­tin­dir. Bir də də­qiq müəy­yən­ləş­dir­mək la­zım­dır ki, bu ko­mis­si­ya nə iş gö­rə­jək, yə­ni han­sı mə­sə­lə­lə­ri mü­za­ki­rə edə­jək. Əgər biz bu mə­sə­lə­lər ba­rə­sin­də ra­zı­lı­ğa gəl­mə­sək, nəin­ki si­zin­lə konfransa bir­gə mü­ra­ciət im­za­la­ya bi­lə­rik, ək­si­nə, ça­lı­şa­ja­ğıq ki, be­lə ko­mis­si­ya ya­ran­ma­sın. "Er­mə­ni nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin di­gər üz­vü Pa­pa­ja­nov "Bö­yük Er­mə­nis­tan" xül­ya­sı­na uya­raq de­yir­di: "Biz tək de­yi­lik, bü­tün var­lı­ğı­mız­la tür­ki­yə­li həm­və­tən­lə­ri­miz­lə bağ­lı­yıq. Bi­zim üçün bil­mək va­cib­dir ki, siz bi­zim bir­ləş­mə­yi­mi­zə ne­jə ba­xır­sı­nız? Biz müs­tə­qil Azərbaycanın və müs­tə­qil Gür­cüs­ta­nın möv­cud ol­du­ğu­nu eti­raf edi­rik. Siz ne­jə, eti­raf edir­si­niz­mi ki, va­hid Er­mə­nis­tan var: bi­zim üçün və Tür­ki­yə­li həm­və­tən­lə­ri­miz üçün mə­nə­vi jə­hət­dən bu çox va­cib­dir" (44, v.26, 221). "Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin üz­vü M.Meh­di­yev er­mə­ni­lə­rin id­dia­la­rı ilə bağ­lı ya­zır­dı: "Er­mə­nis­tan rəh­bər­li­yi er­mə­ni mə­sə­lə­si­ni Qaf­qaz­dan kə­nar­da, qüd­rət­li və qa­lib öl­kə­lə­rin kö­mə­yi ilə həll edə­jə­yi­nə ümid bəs­lə­yir, ar­zu edir ki, Er­mə­nis­tan əra­zi­si­ni Gür­cüs­tan və Azərbaycanın əra­zi­si he­sa­bı­na xey­li ge­niş­lən­dir­sin. Er­mə­nis­tan əra­zi­si­ni bir də­niz­dən o bi­ri də­ni­zə qə­dər ge­niş­lən­dir­mək xə­ya­lı­na dü­şən er­mə­ni si­ya­si xa­dim­lə­ri öz və­tən­lə­ri­nin ta­le­yi­ni Qaf­qaz res­pub­li­ka­la­rı­nın ta­le­yi ilə heç cür bağ­la­maq is­tə­mir­lər. Sa­də­jə ola­raq er­mə­ni mil­lət­çi­lə­ri və döv­lət baş­çı­la­rı möv­cud Er­mə­nis­tan əra­zi­si­ni it ilin­də on­la­ra məx­sus ol­muş ta­ri­xi əra­zi sə­viy­yə­si­nə çat­dır­maq ki­mi gü­lünj və xam bir xə­ya­la dü­şüb­lər.

Er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən irə­li sü­rül­müş sual­la­rın yal­nız üçün­cü­sü, yə­ni in­gi­lis qo­şun­la­rı­nın Qaf­qaz­da qal­ma­sı ilə Çx­eid­ze və Top­çu­ba­şov ra­zı ol­duq­la­rı­nı bil­dir­di­lər, qa­lan mə­sə­lə­lər­lə bağ­lı nü­ma­yən­də he­yət­lə­ri­nin üzvlərinə məs­lə­hət­ləş­mə­lər ke­çi­ri­lə­jə­yi qeyd edil­di. Er­mə­ni­lə­rin qal­dır­dı­ğı mə­sə­lə­lə­ri ət­raf­lı mü­za­ki­rə et­mək üçün av­qust ayı­nın 14-də Ə.M.Top­çu­ba­şo­vun sədrliyi ilə Azərbaycan və Gür­cüs­tan nü­ma­yən­də­lə­ri­nin bir­gə ij­la­sı ke­çi­ril­di. İj­las­da Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin bü­tün üzvləri gür­cü­lər­dən isə Çxeid­ze, Qo­be­çia, Ava­lov və Qvar­çe­lad­ze iş­ti­rak edir­di­lər. Ə.M.Top­çu­ba­şov er­mə­ni­lə­rin tək­lif­lə­ri­ni mü­za­ki­rə­yə ver­dik­dən son­ra bi­rin­ci ola­raq Çxeid­ze və Qvar­çe­lad­ze çı­xış et­di­lər. On­lar qeyd et­di­lər ki, Er­mə­nis­ta­nın nü­ma­yən­də­lə­ri Qaf­qaz Ko­mis­si­ya­sı mə­sə­lə­sin­də əmək­daş­lıq et­mək­dən öz məq­səd­lə­ri üçün is­ti­fa­də et­mək is­tə­yir­lər. On­lar Bir­ləş­miş Er­mə­nis­tan ide­ya­sı­nı uzun və ge­niş təb­li­ğat va­si­tə­si­lə Av­ro­pa ij­ti­maiy­yə­ti­nin bey­ni­nə ye­ri­də bi­lib­lər. Qvar­çe­lad­ze de­yir­di: "Əl­bət­tə biz Gür­cü nü­ma­yən­də­li­yi bir de­mok­rat ki­mi heç vaxt ra­zı ola bil­mə­rik ki, er­mə­ni­lə­rin ta­ma­mi­lə az­lıq­da ol­du­ğu al­tı vi­la­yət­də on­lar çox­luq­da olan di­gər xal­qın üzə­rin­də ağa­lıq et­sin­lər, bu ba­xım­dan Tür­ki­yə Er­mə­nis­tan ilə bir­ləş­miş hal­da, Er­mə­nis­ta­nın müs­tə­qil­li­yi­nin ta­nın­ma­sı qey­ri-müm­kün­dür.

Əra­zi mə­sə­lə­lə­ri ilə bağ­lı mü­ba­hi­sə­lə­rin Pa­ris Sülh Konfransı tə­rəfin­dən həll edil­mə­si haq­qın­da er­mə­ni­lə­rin ikin­ci tək­li­fi­də ij­las­da cid­di mü­za­ki­rə­yə sə­bəb ol­du. Bu mə­sə­lə­də Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin üz­vü M.Mə­hər­rə­mo­vun tək­li­fi ij­la­sın qə­ra­rı üçün əsas gö­tü­rül­dü. M.Mə­hər­rə­mov öz çı­xı­şın­da gös­tə­rir­di ki, əra­zi mü­ba­hi­sə­lə­ri­nin Pa­ris Sülh Konfransı tə­rəfin­dən həll edil­mə­si bi­zim üçün sər­fə­li de­yil­dir, konfrans iş­ti­rak­çı­la­rı ara­sın­da er­mə­ni­lə­rin tə­si­ri güj­lü­dür. Bu mə­sə­lə ilə bağ­lı Azərbaycan­la Gür­cüs­tan ara­sın­da im­za­lan­mış 16 iyul mü­qa­vi­lə­si­nin bir mad­də­si­ni əsas ki­mi gö­tür­mə­yi tək­lif edir­di. Hə­min mad­də­də gös­tə­ri­lir­di ki, tə­rəf­lər öz ara­la­rın­da­kı əra­zi mü­ba­hi­sə­lə­ri­ni öz­lə­ri həll edir­lər, yal­nız mü­ba­hi­sə ya­ra­na­ja­ğı təq­dir­də bu­nu Ar­bit­rac va­si­tə­si ilə edə bi­lər­lər. Er­mə­ni­lə­rin irə­li sür­dü­yü üçün­cü tək­li­fə, in­gi­lis­lə­rin Qaf­qaz­da qal­ma­sı­na həm gür­cü­lər, həm də Azərbaycan­lı­lar tə­rəf­dar idi­lər.

Er­mə­ni­lə­rin irə­li sür­dü­yü tə­ləb­lər mü­za­ki­rə edil­di­yi gü­nün sə­hə­ri­si, av­qust ayı­nın 15-də Azərbaycan nü­ma­yən­də­li­yi­nin bi­na­sın­da Ə.M.Top­çu­ba­şo­vun sədrliyi ilə Azərbaycan, Gür­cüs­tan, Er­mə­nis­tan və Dağ­lı­lar Res­pub­li­ka­sı nü­ma­yən­də­li­yi­nin qeyd edi­lən mə­sə­lə­lər­lə əla­qə­dar bir­gə ij­la­sı ke­çi­ril­di. İj­las­da qə­ra­ra alın­dı ki, müt­tə­fiq qo­şun­la­rın Qaf­qaz­da qal­ma­sı ba­rə­də konfransa mü­ra­ciət edil­sin. Bun­dan əla­və av­qust ayı­nın 23-də top­lan­mış Azərbaycan-gür­cü nü­ma­yən­də­lə­ri­nin ij­la­sın­da da mü­ra­ciə­tin mət­ni mü­za­ki­rə edil­di. Azərbaycan və gür­cü nü­ma­yən­də­lə­ri müt­tə­fiq qo­şun­la­rı­nın Qaf­qaz­da qal­ma­sı­nı xa­ri­ci təh­lü­kə ilə əla­qə­lən­di­rir, xü­su­sən De­ni­kin təh­lü­kə­si­ni nə­zər­də tu­tur, er­mə­ni­lər isə bu­ra da­xi­li təh­lü­kə­ni, Azərbaycan­lı­lar və gür­cü­lər tə­rə­fin­dən Er­mə­nis­ta­na ola bi­lə­jək ye­ni təh­lü­kə­ni Sülh konfransının rəh­bər­lə­ri­nin nə­zə­ri­nə çat­dır­maq is­tə­yir­di­lər. Nə­ha­yət, gür­cü nü­ma­yən­də­si, Ava­lov ye­ni bir la­yi­hə ha­zır­la­yıb, av­qust ayı­nın 23-də ke­çi­ri­lən ij­la­sın mü­za­ki­rə­si­nə ver­di ki, bu­ra­da da nə xa­ri­ci, nə də da­xi­li təh­lü­kə­yə to­xun­mur, sa­də­jə ola­raq Pa­ris Sülh konfransının Qaf­qa­zın si­ya­si ta­le­yi­ni həll edin­jə­yə qə­dər müt­tə­fiq or­du­la­rı­nın ora­da qal­ma­sı­nın zə­ru­ri­li­yi gös­tə­ri­lir­di.

Müt­tə­fiq öl­kə­lə­ri­n Ali Şu­ra­sı­nın səd­ri Corc Kle­man­so­nun adı­na ha­zır­lan­mış mü­ra­ciət cü­zi də­yi­şik­lik­lər­lə üç nü­ma­yən­də­li­yin sədrlərinin im­za­sı ilə av­qust ayı­nın 28-də Sülh konfransına təq­dim edil­di. Bu­ra­da gös­tə­ri­lir­di: "Biz aşa­ğı­da im­za edən Er­mə­nis­tan, Azərbaycan və Gür­cüs­tan nü­ma­yən­də­li­yi­nin sədrləri Sülh konfransına mə­lu­mat ver­mə­yi özü­mü­zə şə­rəf bi­li­rik ki, Qaf­qaz­dan müt­tə­fiq qo­şun­la­rı­nın çı­xa­rıl­ma­sı ar­zuo­lun­maz nə­ti­jə­lər ve­rə bi­lər. Bu­na gö­rə də aşa­ğı­da im­za edən­lər Sülh konfransından xa­hiş et­di ki, yu­xa­rı­da ad­la­rı çə­ki­lən res­pub­li­ka­la­rın müs­tə­qil­li­yi ta­nı­na­na qə­dər qo­şun­la­rın çı­xar­dıl­ma­sı da­yan­dı­rıl­sın" (44, v.45). Man­dat­lıq mə­sə­lə­si ilə bağ­lı qeyd et­mək la­zım­dır ki, bö­yük döv­lət­lər­dən Qaf­qaz Res­pub­li­ka­la­rı üzə­rin­də Pa­ris Sülh konfransının ra­zı­lı­ğı ilə iq­ti­sa­di jə­hət­dən əl­ve­riş­li idi.

Ə.M.Top­çu­ba­şov Pa­ris Sülh konfransındakı Bö­yük Bri­ta­ni­ya nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin üz­vü, xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri Bal­fu­ra 1919-cu il 10 sentyabr ta­rix­li no­ta­sın­da ya­zır­dı ki, "Bö­yük Bri­ta­ni­ya­nın Şərqdə, xü­su­si­lə Av­ro­pa ilə Asi­ya ara­sın­da­kı mü­hüm yol­lar üzə­rin­də yer­lə­şən Azərbaycan­da ma­raq­la­rı da­ha çox­dur. Bu­na gö­rə bi­zim hö­ku­mət Bö­yük Bri­ta­ni­ya hö­ku­mə­ti ilə əla­qə­lə­ri da­vam et­dir­mə­yi da­ha da va­cib sa­yır. Bu əla­qə­lər İn­gi­lis ko­man­dan­lı­ğı tə­rə­fin­dən Qa­ra­bağ mə­sə­lə­si­nin həll edil­mə­sin­də və De­ni­kin Kö­nül­lü Or­du­su­nun Gür­cüs­tan və Azərbaycan üzə­ri­nə hü­cu­mu­nun da­yan­dı­rıl­ma­sın­da özü­nü açıq şə­kil­də gös­tər­miş­dir" (39, v.52).

Fran­sa döv­lə­ti­nin Azərbaycana ma­ra­ğı zəif idi. İta­li­ya döv­lə­tin­də isə an­jaq la­qe­yid­lik hiss olu­nur­du. ABŞ-ın Qaf­qaz­da güj­lü hər­bi, si­ya­si, iq­ti­sa­di və st­ra­te­ci ma­ra­ğı ol­sa da, o Transqafqaz res­pub­li­ka­la­rı­nı tə­sir­li şə­kil­də mü­da­fiə edə bil­məz­di. Di­gər tə­rəf­dən Av­ro­pa müt­tə­fiq­lə­ri onun re­gion­da güj­lən­mə­sin­dən eh­ti­yat edir­di­lər.

ADR hö­ku­mə­ti­nin 1919-cu il­də bir ne­çə döv­lət qu­ru­lu­şu də­yi­şik­lik­lə­rin­dən son­ra ap­rel böh­ra­nı ərə­fə­sin­də və­ziy­yət da­ha da mü­rək­kəb­ləş­di və bir sı­ra ye­ni həl­li çə­tin olan prob­lem­lər mey­da­na çıx­dı. Be­lə­lik­lə, 21 yan­var 1920-ci il­də qur­tar­mış Pa­ris konfransı və ora­da de­yi­lən gö­zəl söz­lə­rin Transqafqaz üçün o qə­dər də əhə­miy­yə­ti ol­ma­dı.

Şa­ma­xı­da De­ni­kin or­du­su­nun möv­cud­lu­ğu, onun Qır­mı­zı or­du ilə toq­quş­ma­sı, in­gi­lis­lə­rin isə Xə­zər də­ni­zin­də iş­ğal­çı­lıq hə­rə­kət­lə­ri­nin cür­bə­cür tak­ti­ki əmə­liy­yat­lar ar­xa­sı­na düş­mə­si idi.

Bu mə­sə­lə­lər və ey­ni za­man­da Er­mə­nis­tan qo­şun­la­rı­nın Zən­gə­zur, Nax­çı­van, Də­rə­lə­yəz, Ve­di­ba­sar və baş­qa Azərbaycan­lı­lar ya­şa­yan re­gion­lar­da tö­rət­dik­lə­ri vəh­şi­lik­lər ADR hö­ku­mə­ti­ni çə­tin və­ziy­yə­tə sal­mış­dı. Bu za­man Azərbaycan nü­ma­yən­də­lə­ri və Pa­ris Sülh konfransı Ali Şu­ra­sı­nın iş­ti­rak­çı­la­rı 1920-ci ilin fev­ral-mart ay­la­rın­da ke­çi­ri­lən Lon­don və ap­rel ayın­da­kı San-Re­mo (İta­li­ya) konfranslarında ya­xın­dan iş­ti­rak et­di­lər (19, s.337). İta­li­ya­nın baş na­zi­ri, hər üç konfransın iş­ti­rak­çı­sı F.Nit­ti qeyd edir­di ki, Pa­ris­də, Lon­don­da, San-Re­mo­da hey­rə­ta­miz nə­zə­riy­yə­lər mü­za­ki­rə­yə qo­yul­muş­du. Bu­na bax­ma­ya­raq, on­la­rın tək­lif­lə­ri heç yer­də əmə­li işə çev­ril­mə­di. Üs­tə­lik hə­min konfranslarda er­mə­ni nü­ma­yən­də­lə­ri Azərbaycanın, Tür­ki­yə­nin və Gür­cüs­ta­nın bir sı­ra re­gion­la­rı­nın on­la­ra ve­ril­mə­si­ni tə­ləb et­mək­lə, Tür­ki­yə-Azərbaycan ara­sın­da bağ­la­na­jaq mü­qa­vi­lə­yə də eti­raz edir­di­lər.

Çox ma­raq­lı­dır ki, "Tayms" qə­ze­ti­nin mə­lu­ma­tı Qa­ra­bağ­da qal­dı­rı­lan er­mə­ni qi­ya­mı ilə ey­ni gü­nə dü­şür. Bu ha­di­sə­lər er­mə­ni­lə­rin iş­ti­rak et­di­yi Pa­ris konfransında is­tiq­la­liy­yə­ti ta­nın­mış Azərbaycan res­pub­li­ka­sı­na olan xə­ya­nə­ti idi.

ADR-in İran­da­kı dip­lo­ma­tik nü­ma­yən­də­si A.Zi­yad­xan­lı Res­pub­li­ka Xa­ri­ci İş­lər Na­zir­li­yi­nə gön­dər­di­yi mə­ru­zə­də yaz­mış­dı: "Mart ayı­nın 20-dən baş­la­ya­raq mən er­mə­ni hər­bi his­sə­lə­ri­nin Nax­çı­van və Or­du­bad ra­yon­la­rı­na mü­tə­şək­kil hü­cum­la­rı ba­rə­də Nax­çı­van və İrə­va­nın müx­tə­lif yer­lə­rin­dən te­leq­ram­lar al­mı­şam. On­lar­da gös­tə­ri­lir ki, İran er­mə­ni­lə­ri də hü­cum­lar­da iş­ti­rak edir­lər" (19, s.344).

Top atəş­lə­ri xü­su­si da­ğın­tı­la­ra sə­bəb olur. Yer­li əha­li öz tor­paq­la­rı­nı qəh­rə­man­ja­sı­na mü­da­fiə edir­lər... Bu iş­lər­də İran er­mə­ni­lə­ri­nin iş­ti­rak et­mə­si ilə bağ­lı... Mən İran hö­ku­mə­ti qar­şı­sın­da mə­sə­lə qal­dır­mı­şam. Ey­ni za­man­da er­mə­ni­lə­rin bu ra­yon­lar­da hü­cum­la­rı haq­qın­da mən Teh­ran­da olan İn­gil­tə­rə, Ame­ri­ka, Fran­sa sə­fir­lə­ri­nə mə­lu­mat ver­mi­şəm.

1920-ci il ap­re­lin or­ta­la­rın­da San-Re­mo konfransında Bö­yük Bri­ta­ni­ya XİN-nin nü­ma­yən­də­si Ro­bert Van Si­tar­tı, Transqafqaz res­pub­li­ka­la­rın üçü­nün də nü­ma­yən­də­lə­ri ilə da­nı­şıq­dan son­ra Er­mə­nis­tan­da 40 min­lik or­du ya­ra­dıl­ma­sı mə­sə­lə­si­ni mü­za­ki­rə et­di və Er­mə­nis­ta­nın man­dat al­ma­sı üçün hö­ku­mə­tin təq­dim et­di­yi tək­li­fi rədd et­di. Bu tək­lif­də Ov Ka­çaz­nu­ni­nin 1923-cü il­də Buxarestdə çap edil­miş ge­niş həjmli "Daş­nak­sü­tyu­na bir iş qal­ma­dı" mə­ru­zə­sin­də ya­zır­dı: "Şi­ma­li Ame­ri­ka Bir­ləş­miş Ştat­la­rı­nın se­na­tı Er­mə­nis­tan üzə­rin­də man­da­tı gö­tür­mək­dən im­ti­na et­di, o man­dat ki, biz nə qə­dər ona bö­yük ümid­lər bəs­lə­yir­dik".

Bu konfransda er­mə­ni nü­ma­yən­də­si­nin baş­çı­sı Po­qos Nü­bar­yan mü­za­ki­rə olu­nan bir çox sual­la­ra ja­vab ola­raq: "müt­tə­fiq­lə­ri əmin et­di ki, er­mə­ni­lər Ər­zu­ru­mu tu­tub ora­da möh­kəm­lə­nə bi­lər­lər - Er­mə­nis­ta­nın in­di 15 min­lik or­du­su var və heç bir çə­tin­lik ol­ma­dan on­lar bu or­du­nun sa­yı­nı 40 mi­nə çat­dı­ra bi­lər­lər. Bun­dan əla­və ABŞ-da 10 min­lik er­mə­ni le­gio­nu­nun kö­mə­yə gəl­mə­yə ha­zır ol­du­ğu­nu bil­dir­di (19, s.351) (əgər gös­tə­ri­lən miq­dar­da or­du təş­ki­li P.Nü­bar­ya­na nəsib ol­ma­mış­dır­sa, 1989-cu il­də Le­von-Ter-Pet­ros­ya­na qis­mət ol­muş­dur - H.M.).

Hər­bi ekspertlərin rə­yi elan olun­duq­dan son­ra İn­gil­tə­rə Baş Na­zi­ri Lloyd Corj de­miş­dir ki: "Bö­yük Er­mə­nis­tan döv­lə­ti ya­ra­dıl­ma­sı­nın mə­su­liy­yə­ti­ni mən öz üzə­ri­mə gö­tü­rə bil­mə­rəm. Pa­ris­də bu mə­sə­lə­lər ilə məş­ğul olan Bal­fur­la mən məs­lə­hət­ləş­dim, o ta­ma­mi­lə mə­nim fik­rim­lə ra­zı­dır. Şəx­sən mən bu fi­kir­də­yəm ki, bö­yük Er­mə­nis­ta­nın ya­ra­dıl­ma­sı Hin­dis­tan­da və bü­tün dün­ya­da ar­zuo­lun­maz əh­val-ru­hiy­yə do­ğu­ra bi­lər. Onun bu fik­ri Tür­ki­yə əra­zi­si­ni ələ ke­çir­mək ar­zu­sun­da olan er­mə­ni­lə­rin ümid­lə­ri­ni ta­mam qır­dı. Son­ra­lar daş­nak li­der­lə­rin­dən bi­ri OV. Ka­çaz­nu­ni eti­raf edir­di ki, məq­səd­siz və şi­şir­dil­miş tə­ləb­lər tə­bii ki, ajı mə­yus­luq­la əvəz ol­ma­lı­dır.

İta­li­ya­da ge­dən konfransın axı­rın­jı gü­nü müt­tə­fiq­lər bil­dir­di­lər ki, Transqafqaz res­pub­li­ka­la­rı­na yal­nız o vaxt yar­dım gös­tə­ri­lə bi­lər ki, on­la­rın ara­sın­da möh­kəm sülh və həm­rəy­lik ol­sun. San-Re­mo konfransında bu qə­ra­rın elan edil­mə­si­nin bi­rin­ci qur­ba­nı Azərbaycan ol­du.

Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti hə­lə İta­li­ya­dan Pa­ri­sə qa­yıt­ma­mış mə­lu­mat al­dı ki, So­vet Ru­si­ya­sı­nın Xİ or­du­su ap­rel ayı­nın 28-də Ba­kı­nı iş­ğal et­miş və Azərbaycan hö­ku­mə­ti­ni de­vir­miş­dir.

Be­lə­lik­lə, Azərbaycan De­mok­ra­tik Cümhuriyyəti ya­ran­dı­ğı gün­dən xa­ri­ci öl­kə­lər­lə dostluq və əmək­daş­lıq ya­rat­maq uğ­run­da ça­lış­mış­dır. Mil­li hö­ku­mət ba­şa dü­şür­dü ki, Azərbaycanı nə qə­dər xa­ri­ci öl­kə ta­nı­sa, onun iq­ti­sa­di, si­ya­si du­ru­mu ilə ya­xın­dan ta­nış ol­sa, bu, bir o qə­dər Gənc döv­lət üçün əhə­miy­yət­li olar­dı. Azərbaycan mil­li hö­ku­mə­ti Qa­ra­bağ­da er­mə­ni se­pa­rat­çı­lı­ğı baş ver­dik­də bu er­mə­ni odu­nu sön­dur­mək üçün xa­ri­ci öl­kə­lə­rin səy­lə­ri­nin bir­ləş­di­ril­mə­si­nə bö­yük diq­qət ver­miş­dir.

Pa­ris Sülh Konfransında Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin fə­da­kar işi və xa­ri­ci öl­kə­lər­də, ən əv­vəl Bö­yük Döv­lət­lər­lə apa­rı­lan dip­lo­ma­tik da­nı­şıq­lar onun­la nə­ti­jə­lən­di ki, Bö­yük Döv­lət­lər Azərbaycanın əra­zi bü­töv­lü­yü­nü dəs­tək­lə­di­lər.

Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, AK(b)p MK-nın 10 iyul 1920-ci il tarixli ijlası Qarabağ məsələsini müzakirə etdi və buradakı əhalinin arzusunu, Azərbaycan və Bakı iqtisadi rayonu ilə əlaqəsini nəzərə alaraq onun Azərbaycan SSR tərkibində qalmasını daha məqsədəuyğun saydı. Bu məsələ ilə əlaqədar olaraq 1 dekabr 1920-ci ildə Ermənistanda Sovet hakimiyyəti qurulması münasibəti ilə Bakı Sovetinin təntənəli ijlasında N.Nərimanov Azrevkomun Bəyanatını elan etdi. Burada deyilirdi ki, bundan sonra heç bir ərazi iddiaları iki qonşu xalqın - ermənilərlə müsəlmanların arasında qanlı qırğınlara səbəb ola bilməz və Dağlıq Qarabağa öz müqəddəratını təyin etmə hüququ verilmişdir. (103 s.6)

Dağlıq Qarabağ ətrafında baş verən bu mübahisələr AK(b)p MK-nın və RK(b)p-nin Qafqaz Bürosunda ijlaslarda dəfələrlə mü­za­kirə edilmiş və hər dəfə də regionun əhalisinin arzu və is­tək­ləri nəzərə alınmışdır. Belə ki, bütün bu ijlaslarda Dağlıq Qarabağdan olan nümayəndələr onun Azərbaycan SSR tərkibində qalmasını məq­sədəuyğun saymışdır.

27 iyul 1921-ci ildə yenə AzK(b)p MK bürosu “Azərbaycan və Ermənistan sərhədləri haqqında” məsələ müzakirə etmiş və bu-ra­da da Dağlıq Qarabağın iqtisadi jəhətjə Azərbaycandan ayrı ya­şa­ya bilməyəjəyini qeyd etmişdir. Daha sonra bu məsələ 4 və 5 iyun 1921-ci ildə RK(b)p MK-nın Qafqaz Bürosunda yenidən mü­za­kirə edilmişdir. Burada S.M.Kirov, F.İ.Maxaradze, A.F.Myas-ni­kov, A.İ.Nazaretyans, N.Nərimanov, İ.D.Orexanişvili, Q.K.Or­je­ni­kidze, C.P.Fiqanter, həmçinin RK(b)p MK-nın üzvü, milli işlər ko­missarı İ.V.Stalin və Azərbaycan SSR Xarici İşlər Komissarı M.D.Hüseynov iştirak etmişlər. İjlas problemi dərindən öyrənərək bu qərara gəlmişdir ki, DQMV Azərbaycan SSR tərkibində qal­maq­la ona geniş özünü idarə hüquqları verilsin. (103 s.6).

NƏTİCƏ

Müa­sir dövr mil­li və so­sial zid­diy­yət­lər ba­xı­mın­dan kəs­kin dövrdür. Azərbaycan xal­qı öz ta­ri­xin­də be­lə zid­diy­yət­li dövrlərlə çox üz­ləş­miş­dir. Xal­qı­mız və və­tə­ni­miz ən bö­yük zər­bə­ni qon­şu­la­rı­mız­dan al­mış­dır. Əsrlər bo­yu çö­rə­yi­mi­zi ye­yən, su­yu­mu­zu içən, tor­pa­ğı­mız­da yer ver­di­yi­miz nan­kor er­mə­ni­lər bi­zə hə­mi­şə xə­ya­nət et­miş­lər. Er­mə­ni mil­lət­çi­lə­ri lap qə­dim zamanlardan baş­la­ya­raq bu gü­nə ki­mi "Bö­yük Er­mə­nis­tan" ya­rat­maq ide­ya­sı­nı hə­ya­ta ke­çir­mək üçün qon­şu döv­lət­lə­rə xü­su­si­lə Azərbaycana qar­şı əra­zi id­dia­la­rı irə­li sür­müş­lər. Er­mə­ni mil­lət­çi­lə­ri­nin əsas məq­sə­di Azərbaycanın əzə­li və doğ­ma tor­pa­ğı olan Yu­xa­rı Qa­ra­ba­ğı (Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğı - M.H.) ələ ke­çir­mək ol­muş­dur. Be­lə ki, Dağ­lıq Qa­ra­bağ "Bö­yük Er­mə­nis­tan" ya­rat­maq yo­lun­da er­mə­ni plan­la­rı­nın tər­kib his­sə­si və mü­hüm va­si­tə­si ki­mi əsas hə­dəf se­çil­miş­di.

"Də­niz­dən-də­ni­zə" fik­ri er­mə­ni daş­nak­la­rı­nın uy­dur­duq­la­rı ən bö­yük jə­fən­giy­yat­dır. Göy­çə, Zən­gə­zur və xal­qı­mı­zın qey­ri əra­zi­lə­ri­nə yi­yə­lə­nən er­mə­ni­lər bu­nun­la ki­fa­yət­lən­mə­yib əzə­li və ta­ri­xi tor­pa­ğı­mız olan Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğa da yi­yə­lən­mək üçün tə­ja­vüz­kar plan­lar ha­zır­la­dı­lar.

Dai­ma ya­lan və xül­ya ilə öz ta­rix­lə­ri­ni qə­dim­ləş­dir­mə­yə, əra­zi­lə­ri­ni isə baş­qa xalqların ya­şa­dıq­la­rı, va­ris­lə­ri olan tor­paq­la­rı he­sa­bı­na ge­niş­lən­dir­mə­yə ça­lı­şan er­mə­ni şovinistləri baş­qa xalqların, o cüm­lə­dən Azərbaycan xal­qı­nın ta­ri­xi­nə, mə­də­niy­yə­ti­nə, ta­ri­xi əra­zi­lə­ri­nə yi­yə­lən­mək üçün hər cür al­çaq va­si­tə­lə­rə əl at­mış­lar.

Bü­tün ta­rix bo­yu bü­töv­lük­də Qa­ra­bağ və onun tər­kib his­sə­si olan Dağ­lıq Qa­ra­bağ Azərbaycan­lı­la­rın ya­şa­dı­ğı əra­zi olub və Azərbaycan döv­lə­ti­nin tər­ki­bin­də olub­dur.

Xan­lıq­lar döv­rün­də də Yu­xa­rı Qa­ra­bağ Qa­ra­bağ xan­lı­ğı­nın tər­ki­bin­də idi.

XIX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də Azərbaycanın şi­mal qon­şu­su olan Ru­si­ya Cənubi Qaf­qaz­da öz möv­qe­lə­ri­ni möh­kəm­lən­dir­mək üçün bu əra­zi­yə qar­şı ge­niş iş­ğal­çı­lıq fəa­liy­yə­ti­nə baş­la­dı. Ru­si­ya Qa­ra­ba­ğı iş­ğal et­di və onu Ru­si­ya im­pe­ri­ya­sı­nın tər­ki­bi­nə qat­dı. Ru­si­ya 1804-1813, 1826-1828-ci il­lər­də Ru­si­ya-İran mü­ha­ri­bə­si və 1828-1829-cu il­lər Ru­si­ya-Tür­ki­yə mü­ha­ri­bə­sin­dən son­ra İran­da və Tür­ki­yə­də ya­şa­yan er­mə­ni­lə­ri küt­lə­vi su­rət­də Qaf­qa­za, o cüm­lə­dən də Azərbaycana kö­çü­rə­rək on­la­rı bu­ra­da yer­ləş­dir­mək­lə gə­lə­jək­də er­mə­ni­lə­rə xə­bis niy­yət­lə­ri­ni hə­ya­ta ke­çir­mək üçün real zə­min ya­rat­mış­dır. Bu bir hə­qi­qət­dir ki, Azərbaycana, xü­su­si­lə Yu­xa­rı Qa­ra­ba­ğa gəl­dik­dən son­ra Azərbaycan xal­qı­nın ta­ri­xin­də zid­diy­yət­li və fa­ciə­li bir dövr baş­lan­dı. Er­mə­ni­lə­rin bun­dan son­ra­kı hə­rə­kət­lə­ri on­la­rın sırf mil­lət­çi bir si­ya­sət ye­rit­di­yi­ni sü­but edir. On­lar öz­gə tor­paq­la­rı­na yi­yə­lən­mək üçün yol­lar ara­dı­lar. Be­lə ki, er­mə­ni mil­lət­çi­lə­ri öz məq­səd­lə­ri­ni hə­ya­ta ke­çir­mək üçün bir sı­ra təş­ki­lat­lar ya­rat­dı­lar. Mə­sə­lən, "Ar­me­na­kon", "Qın­çaq", "Daş­nak­sut­yun" və s. par­ti­ya­lar Za­qaf­qa­zi­ya­da, xü­su­si­lə Azərbaycan­da öz fəa­liy­yət­lə­ri­ni da­ha da ge­niş­lən­dir­di­lər. "Daş­nak­sut­yun" par­ti­ya­sı "Bö­yük Er­mə­nis­tan" ide­ya­sı­nı hə­ya­ta ke­çir­mək üçün hə­lə əs­ri­mi­zin əv­vəl­lə­rin­də müx­tə­lif təd­bir­lə­rə əl atır­dı. Be­lə təd­bir­lər­dən bi­ri 1905-1907-ci il­lər­də (Bi­rin­ci Ru­si­ya bur­cua-de­mok­ra­tik in­qi­la­bı döv­rün­də) Ru­si­ya­nın er­mə­ni­lə­rə rəğ­bə­tin­dən is­ti­fa­də edib öz­lə­rinin çir­kin niy­yət­lə­ri­ni hə­ya­ta ke­çir­mək idi. Nə­ti­jə­də 1905-1906-jı il­lər­də er­mə­ni­lər küt­lə­vi su­rət­də Azərbaycan­lı qır­ğın­la­rı tö­rət­di­lər.

1917-ci il­də Ru­siya­da Fev­ral bur­cua-de­mok­ra­tik in­qi­la­bı baş ver­di. Bu in­qi­lab nə­ti­jə­sin­də Ru­si­ya­nın keç­miş müs­təm­lə­kə­lə­rin­də, o cüm­lə­dən Azərbaycan­da da mil­li azad­lıq hə­rə­ka­tı baş­lan­dı.

1918-ci il­də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ya­ran­dı. La­kin Ru­si­ya im­pe­ri­ya­sın­dan mi­ras qal­mış in­zi­ba­ti əra­zi böl­gü­sü ilə əha­li­nin mil­li tər­ki­bi ara­sın­da uy­ğun­suz­luq Azərbaycan və Er­mə­nis­tan res­pub­li­ka­la­rı ara­sın­da sər­həd­lə­rin müəy­yən­ləş­di­ril­mə­sin­də kəs­kin zid­diy­yət­lə­rin mey­da­na çıx­ma­sı­na sə­bəb ol­du və bu zid­diy­yət­lər son­ra­dan iki qon­şu res­pub­li­ka ara­sın­da kəs­kin mü­na­qi­şə­yə gə­ti­rib çıxartdı.

Qa­ra­bağ möv­zu­su­na mü­ra­ciət edən er­mə­ni müəl­lif­lə­ri­nin ək­sə­riy­yə­ti Qa­ra­ba­ğın ta­ri­xi­ni, et­noq­ra­fi­ya­sı­nı, mə­də­niy­yət ta­ri­xi­ni və onun et­nik tər­ki­bi­ni son də­rə­jə sax­ta­laş­dır­ılmış şə­kil­də təq­dim et­miş­lər. Ta­ri­xi mən­bə­lər­sə Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğın (Yu­xa­rı Qa­ra­bağ - M.H.) ən qə­dim za­man­lar­dan Azərbaycan əra­zi­si ol­du­ğu­nu bir mə­na­lı ola­raq təs­diq et­miş­dir və edir.

Be­lə ki, Dağ­lıq Qa­ra­bağ (Yu­xa­rı Qa­ra­bağ - M.H.) ta­ri­xi et­noq­ra­fiq əya­lət ki­mi Al­ba­ni­ya döv­lə­ti­nin tər­ki­bin­də ol­muş, son­ra bü­tün Azərbaycan­la bir­lik­də nə­həng Ərəb im­pe­ri­ya­sı­nın tər­ki­bi­nə da­xil edil­miş­dir. Ərəb im­pe­ri­ya­sı da­ğı­lan­dan son­ra Yu­xa­rı Qa­ra­bağ Azərbaycan əra­zi­sin­də ya­ra­nan müx­tə­lif döv­lət­lə­rin tər­ki­bin­də ol­muş­dur.

Ye­ni­jə ya­ran­mış Azərbaycan hö­ku­mə­ti Cənubi Qaf­qaz res­pub­li­ka­la­rı ara­sın­da bü­tün mü­ba­hi­sə­li mə­sə­lə­lə­ri və ix­ti­laf­la­rı dinj yol­la həll et­mək üçün Gür­cüs­tan və Er­mə­nis­tan hö­ku­mət­lə­ri­nə üç res­pub­li­ka nü­ma­yən­də­lə­ri­nin iş­ti­ra­kı ilə mü­şa­vi­rə ke­çir­mə­yi tək­lif et­di. La­kin Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nin təq­si­ri üzün­dən bu konfrans baş tut­ma­dı. Azərbaycan hö­ku­mə­ti bun­dan son­ra da Er­mə­nis­tan­la mü­na­qi­şə­ni ni­za­ma sal­maq üçün də­fə­lər­lə sülh tək­lif­lə­ri irə­li sür­müş­dü. La­kin Er­mə­nis­tan tə­rə­fi­nin qə­rəz­li si­ya­sə­ti uj­ba­tın­dan bu tək­lif­lər hə­ya­ta keç­mə­di. Ona gö­rə ki, Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti Azərbaycan tor­paq­la­rı he­sa­bı­na öz əra­zi­lə­ri­ni da­ha da ge­niş­lən­dir­mək is­tə­yir­di. Mil­lət­çi er­mə­ni ge­ne­ra­lı Andronikin qə­dim Azərbaycan tor­paq­la­rı olan Zən­gə­zur­da və Yu­xa­rı Qa­ra­bağ­da iş­ğal­çı­lıq hə­rə­kət­lə­ri­ni ge­niş­lən­dir­mə­si ye­ni­jə ya­ran­mış olan müs­tə­qil Azərbaycan və Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­la­rı ara­sın­da mü­na­si­bət­lə­ri kəs­kin­ləş­dir­di. Azərbaycan hö­ku­mə­ti o vaxt də­fə­lər­lə Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti­nə bu iş­ğal­çı­lıq hə­rə­kət­lə­rin­dən əl çək­mə­si üçün mü­ra­ciət et­di. La­kin Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin də­fə­lər­lə mü­ra­ciə­ti­nə eti­na­sız ya­na­şa­raq Zən­gə­zur­da, Yu­xa­rı Qa­ra­bağ­da Azərbaycan­lı­la­ra qar­şı küt­lə­vi qır­ğın­lar təş­kil et­di. Nə­ti­jə­də 60 min Azərbaycan­lı öz ata-ba­ba yur­dun­dan di­dər­gin düş­dü.

Er­mə­nis­tan­la mü­na­si­bət­lə­ri ni­za­ma sa­la bil­mə­yən Azərbaycan hö­ku­mə­ti məj­bu­riy­yət qar­şı­sın­da qa­la­raq əzə­li Azərbaycan tor­paq­la­rı olan Zən­gə­zur­da və Yu­xa­rı Qa­ra­bağ­da er­mə­ni tə­ja­vüz­kar­lı­ğı­nı dəf et­mək üçün qə­ti təd­bir­lə­rə əl at­dı. Er­mə­ni hö­ku­mə­ti Azərbaycanın əra­zi­si olan Zən­gə­zu­ru, Göy­çə­ni iş­ğal edə­rək Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da da se­pa­rat­çı­lıq ya­ra­dır, ora­nı da Er­mə­nis­ta­na bir­ləş­dir­mək üçün iki xalq ara­sın­da qan­lı toq­quş­ma­lar sa­lır, hər cür hiy­lə­yə əl atır­dı­lar. Bu­na gö­rə də bu təd­bir­lər içə­ri­sin­də ən mü­hü­mü mər­kə­zi Şu­şa şə­hə­ri olan Zən­gə­zur, Şu­şa, Cavanşir və Cəbrayıl qə­za­la­rı­nı əha­tə edən Qa­ra­bağ ge­ne­ral-qu­ber­na­tor­lu­ğu­nun ya­ra­dıl­ma­sı ol­du. Hə­min qu­ber­na­tor­lu­ğun rəh­bə­ri Xos­rov bəy Sul­ta­nov Yu­xa­rı Qa­ra­bağ­da və Zən­gə­zur­da er­mə­ni se­pa­rat­çı­lı­ğı­nın ara­dan qal­dı­rıl­ma­sın­da son də­rə­jə mü­hüm rol oy­na­mış­dır. Tə­sa­dü­fi de­yil ki, onun bu və­zi­fə­yə tə­yin olun­ma­sı er­mə­ni­lə­ri çox na­ra­hat et­miş­di. Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti Xos­rov bəy Sul­ta­no­vu bu və­zi­fə­dən uzaq­laş­dır­maq üçün öz­lə­ri­nin ha­va­dar­la­rı olan "Bö­yük Döv­lət­lər"ə də­fə­lər­lə mü­ra­ciət et­miş­di­lər. La­kin Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nin qə­tiy­yət­li möv­qe­yi er­mə­ni­lə­rin bu niy­yə­ti­nin hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si­nə im­kan ver­mə­miş­di.

Er­mə­nis­tan Azərbaycan­la açıq dö­yüş­lər­də məğ­lub olan­dan son­ra dip­lo­ma­tik fəa­liy­yə­tə da­ha bö­yük ümid bəs­lə­yir­di. Er­mə­nis­tan hö­ku­mə­ti Bö­yük Döv­lət­lə­ri öz tə­rə­fi­nə çək­mək üçün dün­ya­nın müx­tə­lif döv­lət­lə­ri­nə öz nü­ma­yən­də he­yət­lə­ri­ni gön­dər­di. On­lar İ-ci Dün­ya Mü­ha­ri­bə­si­nin nə­ti­jə­lə­ri­ni mü­za­ki­rə edən Pa­ris Sülh konfransında öz məq­səd­lə­ri­nə çat­maq is­tə­yir­di­lər. La­kin on­lar öz məq­səd­lə­ri­nə ça­ta bil­mə­di­lər. Be­lə ki, Azərbaycan hö­ku­mə­ti par­la­men­tin səd­ri Ə.M.Top­çu­ba­şo­vun rəh­bər­li­yi al­tın­da Pa­ri­sə nü­ma­yən­də he­yə­ti gön­dər­di. Ə.M.Top­çu­ba­şo­vun rəh­bər­lik et­di­yi Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti ye­ni ya­ran­mış Azərbaycan res­pub­li­ka­sı­nın müs­tə­qil­li­yi­nin Bö­yük Döv­lət­lər tə­rə­fin­dən ta­nın­ma­sı üçün çox gər­gin iş apar­mış­dı. Bu məq­səd­lə Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti 1919-cu il ma­yın 28-də ABŞ pre­zi­den­ti V.Vil­son­la gö­rüş­müş­dü. Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti Azərbaycan­da baş ve­rən ij­ti­mai-si­ya­si ha­di­sə­lər ba­rə­sin­də ABŞ pre­zi­den­ti­nə mə­lu­mat ver­miş­dir. Vil­son Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti­nə ja­vab ver­miş­di ki, Azərbaycan mə­sə­lə­si­nə Mil­lət­lər Cə­miy­yə­ti­nin sə­la­hiy­yə­ti da­xi­lin­də ba­xı­la­jaq­dır.

Pa­ris Sülh konfransında er­mə­ni mil­lət­çi­lə­ri­nin "Bö­yük Er­mə­nis­tan" ya­rat­maq ide­ya­sı pu­ça çıx­dı. Bu­nun əsas sə­bəb­lə­rin­dən bi­ri Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin bö­yük və əha­tə­li dip­lo­ma­tik fəa­liy­yə­ti idi. Azərbaycan nü­ma­yən­də he­yə­ti dün­ya öl­kə­lə­ri­nə sü­but edə bil­di­lər ki, er­mə­ni­lər tə­ja­vüz yo­lu ilə Azərbaycan tor­paq­la­rı­na yi­yə­lən­mək is­tə­yir­lər.

Bu iş­də o vaxt Qa­ra­ba­ğın ge­ne­ral qu­ber­na­to­ru Azərbaycan xal­qı­nın qəh­rə­man oğ­lu Xos­rov bəy Sul­ta­no­vun Zən­gə­zur­da və Yu­xa­rı Qa­ra­bağ­da gös­tər­di­yi yük­sək təş­ki­lat­çı­lıq fəa­liy­yə­ti­nin də əhə­miy­yə­ti qeyd edil­mə­li­dir. Məhz onun sa­yə­sin­də Yu­xa­rı Qa­ra­bağ əra­zi­sin­də ya­şa­yan er­mə­ni­lər Azərbaycan hö­ku­mə­ti­nə ta­be ol­maq haq­qın­da qə­rar qə­bul et­miş­di­lər.

Ta­ri­xə bax­saq gö­rə­rik ki, son dövrdə baş ve­rən Dağ­lıq Qa­ra­bağ ha­di­sə­lə­ri san­ki 1918-1920-ci il­lər­də baş ve­rən ha­di­sə­lə­rin tək­ra­rı­dır. Bu onu gös­tə­rir ki, qa­rı düş­mən olan er­mə­ni­lər hə­mi­şə tor­paq­la­rı­mız­dan göz­lə­ri­ni çək­mə­yib­lər. İm­kan ta­pan ki­mi baş qal­dı­rır­lar.

Bu gün Azərbaycan xal­qı 1918-1920-ci il­lər­də­ki səhvləri tək­rar et­mə­mək üçün bü­tün dün­ya ij­ti­maiy­yə­ti qar­şı­sın­da özü­nü "ya­zıq", "fa­ğır" və "ge­no­si­də mə­ruz qal­mış" xalq ki­mi gös­tə­rən er­mə­ni mil­lət­çi­lə­ri­nə qar­şı özü­nün bü­tün qüv­və­lə­ri­ni bir­ləş­dir­mə­li­dir. Ona gö­rə də biz dai­ma ayıq ol­ma­lı­yıq. Ta­ri­xi­mi­zin hər sə­hi­fə­si­ni öy­rən­mə­li­yik.

1918-1920-ci il­lər­də Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da­kı er­mə­ni se­pa­ra­tiz­mi­nin ma­hiy­yə­ti­ni, si­ya­si kök­lə­ri­ni öy­rən­mək ol­duq­ja va­cib mə­sə­lə­dir.

La­kin er­mə­ni mil­lət­çi­lə­ri SS­Rİ-nin da­ğıl­ma­sın­dan is­ti­fa­də edə­rək Ru­si­ya­nın ənə­nə­vi im­pe­ri­ya id­dia­la­rı­na ar­xa­la­na­raq ye­ni­dən Azərbaycana qar­şı əra­zi id­dia­la­rı­nı irə­li sür­dü­lər. Er­mə­ni­lər Azərbaycan­da ha­ki­miy­yət uğ­run­da ge­dən çə­kiş­mə­lər­dən is­ti­fa­də edə­rək Azərbaycan tor­paq­la­rı­nın 20 fai­zi­ni iş­ğal edə bil­di­lər. Azərbaycan döv­lə­ti qon­şu Er­mə­nis­tan­la mü­ba­hi­sə­li mə­sə­lə­lə­ri dinj yol­la həll et­mək üçün də­fə­lər­lə jəhd gös­tər­miş­dir. La­kin Er­mə­ni tə­rə­fi öz köh­nə və ənə­nə­vi ha­va­dar­la­rı­na ar­xa­la­na­raq Azərbaycan tə­rə­fi­nin tək­lif­lə­ri­ni rədd et­miş­dir. Tə­sa­dü­fi de­yil­di ki, BMT Təh­lü­kə­siz­lik Şu­ra­sı­nın qə­bul et­di­yi dörd qət­na­mə­ni - 822, 853, 874, 884 - ye­ri­nə ye­tir­mək­dən bo­yun qa­çır­dı. Bü­tün bun­lar 1918-1920-ci il­lər­də olan ha­di­sə­lə­rin tək­ra­rı­dır. O za­man Azərbaycan döv­lə­ti özü­nün si­lah­lı qüv­və­lə­ri­nin gü­cü ilə er­mə­ni­lə­rin tə­ja­vüz­kar­lı­ğı­nın qar­şı­sı­nı ala bil­miş­di. La­kin məğ­lub olan er­mə­ni­lər də­fə­lər­lə "ya­zıq","aci­za­nə" şə­kil­də Bö­yük Döv­lət­lə­rə mü­ra­ciət et­miş­di­lər ki, Azərbaycan tə­rə­fi mü­ha­ri­bə­ni da­yan­dır­sın.

Paris Sülh Konfransından 68 il keçəndən sonra, 1988-ci ildən Ermənistanın Azərbaycana qarşı olan ərazi iddiası davam edir. Er­mə­nistan Azərbaycan və Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nətijəsində bir milyondan artıq soydaşımız öz doğma ata-baba yurdundan fa­ci­əli şəkildə qovuldular. Münaqişə nətijəsində XX əsrdə analoqu ol­ma­yan Xojalı faciəsi baş verdi. 1992-ci ildə fevralın 25-dən 26-na keçən gejə erməni silahlı dəstələri Xankəndi şəhərində yer­ləş­di­ril­miş keçmiş SSRİ-nin 366-jı motoatıjı hərbi alayının iştirakı ilə Xo­jalı şəhəri yerlə-yeksan edildi. Həmin gejə qojalar, qadınlar, uşaq­­lar erməni silahlı dəstələri tərəfindən vəhşijəsinə qətlə ye­ti­rildi.

Xojalı faciəsinə qədər Dağlıq Qarabağın Azərbaycanlılar ya­şa­yan şəhərləri, kəndləri, qəsəbələri yerlə-yeksan edildi.

1992-ci il­dən ATƏM (in­di­ki ATƏT) bu mə­sə­lə­ni həll et­mək üçün gər­gin fəa­liy­yət gös­tə­rir. La­kin Er­mə­nis­tan tə­rə­fi əv­vəl­ki dövrlərdə ol­du­ğu ki­mi in­di də mə­sə­lə­ni öz xey­ri­nə həll et­mək üçün müx­tə­lif bə­ha­nə­lər gə­ti­rir. Be­lə ki, son dövrlərdə Azərbaycan və Er­mə­nis­tan Prezidentləri də­fə­lər­lə gö­rü­şüb bu mə­sə­lə­ni mü­za­ki­rə et­sə­lər də hə­lə­lik heç bir real nə­ti­jə əl­də olun­ma­yıb.

Dağlıq Qarabağ və ona bitişik olan 7 rayon büsbütün Ermə­nis­tanın işğalçı qüvvələri tərəfindən işğal edilmişdir. Ermənistanın Azərbaycana qarşı təjavüzü davam edir.

Ermənistanın işğalçı ordusu tərəfindən Azərbaycanın işğal olun­muş rayonlarının tarixi, maddi mədəniyyət abidələri, mu­zey­lə­ri, qəbristanlıqları, fauna və florası tamamilə dağıdılmışdır.

2006-jı ilin iyun ayndan başlayaraq Dağlıq Qarabağ və ona bitişik rayonlar Ermənistanın işğalçı ordusu tərəfindən yandırılır. Alov bütün Qarabağın sərhəd rayonlarını əhatə etmişdir. Bütün bun­lar hamısı ATƏT-in həmsədrlərinin gözü qarşısında baş verir.

Öy­rə­ni­lən döv­rün araş­dı­rıl­ma­sı gös­tə­rir ki, mil­li hö­ku­mə­tin 1918-1920-ci il­lər­də həm öl­kə­nin da­xi­lin­də və həm də xa­rij­də apar­dı­ğı qə­tiy­yət­li si­ya­sə­tin nə­ti­jə­sin­də o vaxt Yu­xa­rı Qa­ra­bağ­da er­mə­ni terroriz­mi­nin qar­şı­sı alın­mış­dır. Ona gö­rə də ADR hö­ku­mə­ti­nin sər­həd­lə­ri­mi­zi, əzə­li tor­paq­la­rı­mı­zı qo­ru­maq üçün apar­dı­ğı si­ya­sət və təj­rü­bə­nin öy­rə­nil­mə­si bu­gün­kü hə­ya­tı­mız üçün da­ha əhə­miy­yət­li­dir.

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

Azərbaycan dilində

1. Ab­dul­la­yev Ə. Er­mə­nis­ta­nın Azərbaycana qar­şı tə­ja­vüz­kar­lıq si­ya­sə­ti ta­ri­xin­dən. Ba­kı, Elm, 1995, 168 s.

2. Ab­dul­la­yev Ə. Er­mə­nis­ta­nın Azərbaycana qar­şı tə­ja­vüz­kar­lıq si­ya­sə­ti (XIX əs­rin axı­rı - XX əsr). Ba­kı,      Elm, 1998, 322 s.

3. Azərbaycan ar­xi­vi, 1988, № 1-2.

4. Azərbaycan ta­ri­xi sə­nəd­lər və nəşrlər üz­rə. Ba­kı, Elm, 1990, 384 s.

5. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Par­la­ment I. Ba­kı, Azərbaycan nəş­riy­ya­tı, 1998, 976 s.

6. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Par­la­ment II. Ba­kı, Azərbaycan nəş­riy­ya­tı, 1998, 992 s.

7. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (Azərbaycan və rus dil­lə­rin­də).Ba­kı, Azərbaycan nəş­riy­ya­tı, 1998, 336 s.

8. Azərbaycan De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­sı. Ba­kı, Elm,1990.

9. Azərbaycan qəz... (Azərbaycan di­lin­də), 1918,1919,1920.

10. Altstadt O. Dağ­lıq Qa­ra­bağ Azərbaycan SSR-də "ni­faq mər­kə­zi­dir". Od­lar yur­du qəz-, Bakı, 1990.

11. Çə­mən­zə­min­li Y.V.Müs­tə­qil­li­yi­mi­zi is­tə­yi­rik­sə...Ba­kı, Gənclik, 1994, 72 s.

12. Dağ­lıq Qa­rab­vağ. "Zə­ka qa­lib gə­lə­jək". Sə­nəd­lər və ma­te­rial­lar. Ba­kı, Azər­nəşr, 1989, 464 s.

13. Eloğ­lu S. Zən­gə­zur ha­di­sə­lə­ri. Ba­kı, Azər­nəşr, 1992, 58 s.

14. Göyüşov R. Qarabağın keçmişinə səyahət. Bakı, 1993, 83 s.

15. Er­mə­nis­tan Azərbaycan­lı­la­rı­nın ta­ri­xi joğ­ra­fi­ya­sı. Ba­kı, Gənclik, 1995, 464 s.

16. Ha­jı­bəy­li C. İlk mü­səl­man res­pub­li­ka­sı - Azərbaycan. Ba­kı, 1999.

17. Hə­sə­nov C. Qa­ra­bağ: Kü­rək­çay mü­qa­vi­lə­sin­dən bol­şe­vik oyun­la­rı­na doğ­ru. Bakı, 1991.

18. Hə­sə­nov C. "Ağ lə­kə"lə­rin qa­ra köl­gə­si. Ba­kı, Gənclik, 1991, 200 s.

19. Hə­sə­nov C. Azərbaycan bey­nəl­xalq mü­na­si­bət­lər sis­te­min­də (1918-1920). Ba­kı, Azər­nəşr, 1993, 362 s.

20. Hü­seyn Bay­ka­ra. Azərbaycan is­tiq­lal mü­ba­ri­zə­si ta­ri­xi. Ba­kı, 1992, 280 s.

21. Xə­li­lov X. Qa­ra­ba­ğın elat dün­ya­sı. Ba­kı, Azər­nəşr, 1992, 119 s.

22. İs­gən­də­rov A. 1918-ci il mart qır­ğı­nı­nın ta­rix­şü­nas­lı­ğı. Ba­kı, Mü­tər­cim, 1997, 184 s.

23. Kö­çər­li T. Ta­ri­xi sax­ta­laş­dı­ran­lar əley­hi­nə. Ba­kı, Azərnəşr, 1972.

24. Kö­çər­li T. Qa­ra­bağ: ya­lan və hə­qi­qət. Ba­kı, İr­şad, 1998, 243 s.

25. Kö­çər­li T. Yad­dan çıx­maz Qa­ra­bağ. Nəq­şi Ca­han Nax­çı­van. Ba­kı, Cpr,1998

26. Kən­gər­li Q. Er­mə­ni lob­bi­si... Azərbaycan fa­ciə­si. Ba­kı,Ya­zı­çı,1992, 280 s.

27. Qey­bul­la­yev Q. Qa­ra­bağ. Et­nik və si­ya­si ta­ri­xi­nə dair. Ba­kı, Elm, 1990, 248 s.

28. Qey­bul­la­yev Q. Qədim türklər və Ermənistan. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. 1992, 140 s.

29. Qu­li­yev V. Azərbaycan­da er­mə­ni zül­mü. Ba­kı, 1999, 228 s.

30. Qu­li­yev V. Ağaoğ­lu­lar. Ba­kı, 1997.

31. Qa­ri­bi. Qı­zıl ki­tab. Tif­lis, 1921.

32. Məm­mə­do­va F. Azərbaycanın si­ya­si-ta­ri­xi və ta­ri­xi joğ­ra­fi­ya­sı. Ba­kı, Azər­nəşr, 1993, 262 s.

33. Məm­məd­za­də M. Mil­li Azərbaycan hə­rə­ka­tı. Ba­kı, Azər­nəşr, 1922.

34. Məm­məd­za­də M. Er­mə­ni­lər və İran. Ba­kı, Azər­nəşr, 1993, 42 s.

35. MDA.F. 894, siy. 7, iş 8

36. MDA.F. 894, siy. 10, iş 37

37. MDA.F. 894, siy 10, iş 52

38. MDA.F. 894, siy. 10, iş 58

39. MDA.F. 894, siy. 10, iş 94

40. MDA.F. 894, siy. 10, iş 103

41. MDA.F. 894, siy. 10, iş 147

42. MDA.F. 894, siy. 10, iş 170

43. MDA.F. 970, siy. 1, iş 83

44. MDA.F. 970, siy. 1, iş 142

45. MDA.F. 970, siy. 1, iş 143

46. MDA.F. 970, siy. 1, iş 146

47. MDA.F. 970, siy. 1, iş 152

48. MDA.F. 970, siy. 1, iş 161

49. MDA.F. 970, siy. 1, iş 163

50. MDA.F. 970, siy. 1, iş 200

51. MDA.F. 1054, siy. 1, iş 4-a

52. MDA.F. 1061,siy.1, iş 24

53. MDA.F. 1061,siy.1, iş 28

54. MDA.F. 1061,siy.1, iş 95

55. Mir­zə Camal Qa­ra­ba­ği. Qa­ra­bağ ta­ri­xi. Ba­kı, 1959.

56. Mu­sa­yev İ. Azərbaycanın Nax­çı­van və Zən­gə­zur böl­gə­lə­rin­də si­ya­si və­ziy­yət və xa­ri­ci döv­lət­lə­rin si­ya­sə­ti (1917-1921) Ba­kı, Uni­ver­si­te­tin nəş­riy­ya­tı, 328 s.

57. Mu­sa­yev İ. Azərbaycan - Tür­ki­yə iliş­ki­lə­ri (1917-1922). Ba­kı, Uni­ver­si­te­tin nəş­riy­ya­tı, 1998, 153 s.

58. Nə­jə­fov B. Azərbaycan De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­sı. Ba­kı, Bi­lik,1992, 83 s.

59. Nəv­vab M. 1905-1906-jı il­lər­də er­mə­ni mü­səl­man da­va­sı. Ba­kı, Azər­nəşr, 1993, 128 s.

60. Nə­sib­za­də N. Azərbaycan De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­sı. Ba­kı,Elm,1990,112s.

61. Nə­sib­za­də N. Azərbaycanın xa­ri­ci si­ya­sə­ti (1918-1920). Ba­kı, Ay-ul­duz, 1996, 304 s.

62. Nə­sib­za­də N. Bö­lün­müş Azərbaycan, bü­töv Azərbaycan. Ba­kı, Ay-ul­duz, 1997, 245 s.

63. Or­du­ba­di M. Qan­lı il­lər. Ba­kı, 1991, 144 s.

64. Pa­şa­yev A. Kö­çü­rül­mə. Ba­kı, Azər­nəşr, 1995, 40 s.

65. Rə­sul­za­də M. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Ba­kı, Gənclik, 1990.

66. Rə­sul­za­də M. Əs­ri­mi­zin Sə­ya­vu­şu. Ba­kı, Gənclik, 1991, 112 s.

67. Ru­si­ya­nın Van və Ər­zu­rum­da­kı Baş Kon­su­lu Mayev­ski­nin gün­də­li­yi. Ba­kı, Şərq-Qərb, 1994, 39 s.

68. Sul­ta­nov Z. Qa­ra­bağ gün­də­li­yi. Ba­kı, Ya­zı­çı, 1991,119 s.

69. Su­ley­ma­nov M. Azərbaycan or­du­su (1918-1920). Ba­kı, Hər­bi nəşriyyat, 1998, 488 s.

70. Su­ley­ma­nov M. Qaf­qaz is­lam or­du­su və Azərbaycan. Ba­kı, Hər­bi nəşriyyat, 1999, 440 s.

71. Si­ya­si ta­rix. İ his­sə, Ba­kı, 1991.

72. SPİHMDA.F. 276, siy. 2, iş 4

73. SPİHMDA.F. 276, siy. 9, iş 4

74. SPİHMDA.F. 277, siy. 2, iş 40

75. SPİHMDA.F. 277, siy. 2, iş 43

76. Top­çu­ba­şov Ə. Azərbaycanın tə­şək­kü­lü. Azərbaycan EA-nın xə­bər­lə­ri. Ta­rix, fəl­sə­fə və hü­quq işx-, Bakı,     1990.

77. Ya­qub­lu N. Xo­ja­lı qır­ğı­nı. Ba­kı, Azərbaycan nəş­riy­ya­tı,1992, 128 s.

78. Zi­yad­xan­lı A. Azərbaycan. Ba­kı, Azərbaycan nəş­riy­ya­tı, 1993, 176 s.

79. Zey­na­loğ­lu C. Müx­tə­sər Azərbaycan ta­ri­xi. Ba­kı, Azərbaycan Döv­lət Ki­tab Pa­la­ta­sı, 1992, 144 s.

Rus dilində

80. Агамалиева Н., Худиев Р. Азербайджанская Республика. Страницы политической истории 1918-1920. Баку, Сабах, 1994, 96 с.

81. Алиев И.Г. Нагорный Карабах: История. Факты. События. Баку, Элм, 1989, 103 с.

82. Азизбекова П.А. Азербайджанская Демократическая Республика и межнациональные отношения (1919-1920гг.). Известия АН Азербайджана, 1991.

83. Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). Армия. Баку, Издательство Азербайджан, 1998, 440 с.

84. Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920).Законодательные акты. Баку, Издательство Азербайджан, 1998, 424 с.

85. Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). Внешняя политика. Баку, Издательство Азербайджан, 1998, 634 с.

86. Азербайджанская Республика. Документы и материалы 1918-1920 гг. Баку, Элм, 1998, 616 с.

87. Азербайджан газ... (на русском әзыке), 1918, 1919, 1920.

88. Арскиј Р. Кавказ и его значение для Советской России. Петроград, 1921.

89. Аркомед С. Материалы по истории отпадения Закавказье от России. Тифлис, 1923.

90. Асадов С. Миф о «Великой Армении». Баку, 1999, 280с.

91. Асадов С. Мамедов И. Терроризм: причина и следствие. Баку, 2001.

92. Армено-русское отношения I половина XVIII века. II том. Ереван, 1967.

93. Балаев А.Г. Азербайджанское национальное демократическое движение 1917-1920 гг. Баку, Элм, 1990, 95 с.

94. Балаев А.Г. Азербайджанское национальное демократическое движение 1917-1918 гг. Баку, Элм, 1998, 28 с.

95. Боран Б.А. Армения международная дипломатия и СССР. М…, 1928.

96. Бакинский рабочий газ… (на русском языке), 1992, 1993.

97. Барцегян Х. Истина дороже к проблеме Нагорного Карабаха – Артцаха. Ереван, 1989.

98. Бабаева С. Хосров Султанов генерал-губернатор Карабаха. Азербайджан газ., 28 мая 1993.

99. Векилов Р.А. История возникновения Азербайджанской Республики (1918-1920). Баку, 1998.

100. Величко В.Л. Кавказ. Русское дело и международные вопросы. Баку, Элм, 1990, 224 с.

101. Гулиев Дж.Б. Борьба коммунистической партии за осуществление ленинской национальной политики в Азербайджане. Баку, 1970, 706 с.

102. Гулиев Дж.Б. Армянская агрессия; ее истоки, намерения и цели. Бакинский рабочий газ, 7, 8 января, 1992.

103. Гулиев Дж.Б. К истории образования второй республики Азербайджана. Баку, Элм, 1997, 163.

104. Гурко-Кряжин В.А. Английская интервенция 1918-1919 гг. в Закаспии и Закавказье: Историк-марксист журн, 1926.

105. Гурко-Кряжин В.А. Английский вопрос. Баку, 1990, 31 с.

106. Дарабади П.Г. Военные проблемы политической истории Азербайджана в начале ХХ века. Баку, Элм, 1991, 204 с.

107. Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии. Тифлис, Типография Правительства Грузинской Республики, 1919, 514 с.

108. Жорж-де Малевил. Армянская трагедия 1915 года. Баку, Элм, 1990, 124 с.

109. Качазнуни Ов. Дашнакцутян больше ничего делать. Баку, Элм, 1990, 92 с.

110. Конфликт в Нагорном Карабахе. Сборник статей. Баку, Азернешр, 1990, 272 с.

111. К истории образования Нагорно-Карабахской области Азербайджанской СССР (1918-1925). Документы и материалы. Баку, Азернешр,1989,334 с.

112. Лиддел С. Армяно-татарское соглашение наступление мира в Карабахе. (МДА. Ф.894, оп. 10, дело 103).

113. Люялечян Л. Исторический дневник Кафказского фронта генерал Андроника, 1914. Беурут, 1924.

114. Маккарти Дж., Маккарти К. Тярки и армяне (руководство по армянскому вопросу). Баку, Азернешр, 1996, 159 с.

115. Минасян О. Внешняя политика Закавказской контрреволюции в первой половине 1918 года. Историк-марксист Кн. VI. М., 1938.

116. Микаелян В., Хуршудян Л. Некоторые вопросы истории Нагорного Карабаха. Вестник общественных наук АН Армянской ССР, 1988.

117. Наджафов Б.И. Лицо врага. История армянского национализма в Закавказье в конце XIX века – начале XX века. ч.I. Баку, Элм, 1993, 392 с.

118. Наджафов Б.И. Лицо врага. История армянского национализма в Закавказье в конце XIX века – начале XX века. ч.I I. Баку, Шярг-гярб, 1994, 336 с.

119. Нагорный Карабах историческая справка. Ереван, 1988.

120. Описание Карабахской провинции, составленное в 1823 году. Тифлис, 1866.

121. Помпеев Ю.К. Кровавый Омут Карабаха. Баку, Азернешр, 1992, 280 с.

122. Победа Советской власти в Закавказье. Тбилиси, 1971, 373 с.

123. Салех бей. Армянство. Баку, Элм, 1994, 440 с.

124. События вокруг НКАО в кривом зеркало фальсификаторов. Сборник материалов. Баку, Элм, 1989, 91 с.

125. События в Нагорном Карабахе. Хроника. Ереван, 1989.

126. Сумбатзаде А.С. Азербайджанская историография XIX-XX веков. Баку, 1987, 316 с.

127. Светоховский Тадеуш. Русский Азербайджан 1905-1920. Хазар жур., 1990.

128. Топчубашов А.М. Дипломатические беседы в Стамбуле (1918-1919). Баку, Эргюн, 1994, 159 с.

129. Токаржевский Е.А. Из истории иностранной интервенции и гражданской войны в Азербайджане. Издательство Академии наук Азербайджанской ССР. Баку, 1957, 332 с.

130. Хейфес С.Я. Закавказье в первую половину 1918 г. и Закавказский сейм. Былое журн, 1923.

131. Хазар журн, (на русском языке). 1990.

132. Шавров Н.Н. Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам. Баку, Элм, 1990, 159 с.

İngilis dilində

133. Alstadt Andrey. The Azer­bai­ca­ni Turks: Power and İden­tity un­der Rus­sian Ru­le. Stan­ford, 1992.

134. Ar­me­nia on the Road of İn­de­pen­den­je. 1918. Ber­ke­ley, Uni­ver­sity of Ca­li­for­nia Press, 1969.

135. Ata­mian S. The Ar­me­nian Com­mu­nity. New York, 1955.

136.  Azer­bai­can: The Seventh Year of Conflijt in Na­gor­no Ka­ra­bakh. New York, 1997.

137. Golths Tho­mas. Azer­bai­ca­nian Diary. New York, Shar­pe, 1998.

138. Cros­sant M. The Ar­me­nian-Azer­bai­ca­nian Conflijt: Cau­ses and İmplijations. Prae­gent, 1998.

139. Gaf­fa­rov T.B. The Ar­me­nian Ter­roizm against the turks. Ba­ku, 2001. 120 p.

140. Ho­van­ni­sian R. Re­pub­lij of Ar­me­nia, Lon­don, 1971.

141. The Ka­ra­bakh Fi­le: Documents and Fajts on the Ques­tion of Moun­tai­nous Ka­ra­bakh, 1918 - 1988. Edi­ted by G. Li­bar­dian. Cambridge, Zor­yan İnstitute, 1989.

142. Ka­zim­za­deh F. The Struggle for Transjaujasus (1917 - 1921). New York, 1951.

143. Rieff Da­vid. Ca­se Study in Ethnij St­ri­fe. Fo­reign Af­fairs, 1997, no. 2.

144. Sa­ra­yan Mark. The Ka­ra­bakh Syndrome and Azer­bai­ca­nian po­li­tijs. Prob­lems of the Com­mu­nism. 1990, no. 5.

145. Suny R. The Ba­ku Com­mu­ne, 1917 - 1918. Class and Na­tio­na­lity in the Rus­sian Re­vo­lu­tion. Prin­je­ton, 1972.

146. Swietijhovski Ta­deusz, Brian Col­lins. His­to­ri­jal Dij­tio­nary of Azer­bai­can. Lon­don, 1999.

147. Swietijhovski T. Rus­sia and Azer­bai­can: Bor­der­land in Tran­si­tion, New York, 1955.

Türk dilində

148. Ata­türk il­ki­le­ri ve in­ki­lap ta­ri­hi - 1. Ana­do­lu Uni­ver­si­te­si, 1994, 171 s.

149. Cez­mi Yurdsever. Zey­tun­lu­qun 311 mi­ra­sı... An­ka­ra, 1999, 50 s.

150. Er­dal Li­ter. Er­me­ni kil­se­si ve ter­ror. An­ka­ra, 1999, 170 s.

151. Ke­mal Ta­ran. Er­me­ni id­dia­la­rı tu­tar­sız­dır. İs­tan­bul, 1984.

152. Kaf­kas araş­tır­ma­la­rı İİ. İs­tan­bul, 1996, 170 s.

153. Kaf­kas araş­tır­ma­la­rı İİİ. İs­tan­bul, 1997, 220 s.

154. Kır­zıoq­lu F. Kars ili çer­çi­ve­sin­de er­me­ni me­za­li­mi (1918-1920). An­ka­ra, 1999, 136 s.

155. Meç­bu­re Eroq­lu. Er­me­ni me­se­le­si. An­ka­ra, 1999.

156. Ni­za­met­tin Onk. Azer­bay­jan Ka­ra­bax ta­ri­hi. İs­tan­bul, 1997, 137 s.

157. Nec­det Bil­gi. Er­me­ni teh­ci­ri ve bo­qaz­la­yan kay­ma­ka­mı Meh­med Ke­mal be­yin yar­gı­lan­ma­sı. An­ka­ra, 1999, 234 s.

158. Nül­gün Er­daş. Mil­li mü­ja­de­le do­ne­min­de Kaf­kas Cümhuriyyət­le­ri ile iliş­ki­lər (1917-1921). An­ka­ra, 1994.

159. Şük­rü Qa­ya Se­fe­roq­lu. Mil­li mü­ja­de­le yıl­la­rın­da kürt "türk" er­me­ni iliş­ki­le­ri. İs­tan­bul , 1990.

160. Taş­kı­ran C.Keç­miş­den gü­nü­mü­ze Ka­ra­bax me­se­le­si.An­ka­ra, 1995, 26 s.

161. Yu­sif Zi­ya Bil­di­ri­ci. Ada­na­da er­me­ni­le­rin yap­dı­qı kat­liam­lar ve fran­sız-er­me­ni iliş­ki­le­ri. An­ka­ra, 1999, 238 s.

Çapa imzalanıb 20.11.2006  

Formatı 60x84/16. ç.v. 9,5

Tirajı  1000.

Ofset çap üsulu. Sifariş № 8.

“Nağıl Evi”

mətbəəsində çap olunmuşdur.

Tel: 498-56-38

HƏV­VA MƏM­MƏ­DO­VA

AZƏRBAYCAN XALQ CÜM­HU­RİY­YƏ­Tİ DÖV­RÜN­DƏ

YU­XA­RI QA­RA­BAĞ­DA Sİ­YA­Sİ VƏ­ZİY­YƏT:

ER­MƏ­Nİ TER­RO­RİZMİNİN GÜCLƏNMƏSİ

(1918-1920)