10 möhtəşəm cild

 

ADA Universitetinin təşəbbüsü ilə çap olunanAzərbaycanqəzetinin transliterasiya mətni haqqında

 

Yolun yarısı keçildi.

Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin rəsmi mətbu orqanı - "Azərbaycan" qəzetinin ADA Universitetinin təşəbbüsü və dəstəyi ilə həyata keçirilən 20 cildlik transliterasiya mətninin 10 cildi çapdan çıxıb. Bildiyim qədər 11-ci cild çap edilib, 12-ci cild isə artıq mətbəəyə göndərilib. Digər cildlər üzərində intensiv gedir. Amma kitabxanamda hələlik yalnız ilk on kitab var. Odur ki, indilikdə yalnız həmin möhtəşəm cildlər haqqında danışmaq istəyirəm.

Əslində, təqdim olunan yazı daha çox ümumi təəssürat xarakteri daşıyır. Başqa cür ola bilməzdi. Çünki cildlərdə yer alan ictimai-siyasi mövzular, dərc edilən müxtəlif xarakterli məlumatlar o qədər zəngin əhatəli, tarixi-coğrafi baxımdan o qədər geniş miqyaslıdır ki, onların bəziləri haqqında neçə-neçə məqalə, hətta ayrıca araşdırmalar yazmaq mümkündür. "Azərbaycan"ın 443 sayının toplandığı (indiki halda söhbət onların yarısında gedir) cildlər regionda dünyada baş verən mürəkkəb proseslər burulğanında Azərbaycan Cümhuriyyətinin 23 aylıq siyasi, hərbi, iqtisadi, ictimai, mədəni-mənəvi mövcudluq tarixini az qala günbəgün izləməyə, cəmiyyət dövlətçilik həyatının ən müxtəlif sahələrinə işıq salmağa imkan verir. Bu nəşr sayəsində "yoxdan bir ideal rəmzi olan üç rəngli bayraq yaratmaq", onu sivil dünyaya göstərmək qəbul etdirmək, milyonlarla Azərbaycan türkünü bir bayraq altında birləşdirmək uğrunda aparılan uzun çətin mübarizənin əyani surətdə izlənməsi, hətta "görülməsi" mümkün olur.

"Azərbaycan" çoxcildliyinin ilk kitabı 2021-ci ildə, yəni müstəqil milli dövlətimizin bərpasının 30 illiyi ərəfəsində işıq üzü görüb. Əslində zamanında siyasi iradə nümayiş etdirilsəydi, elmi mühit - politoloq, tarixçi filoloqlarımız daha tədbirli, uzaqgörən tərpənsəydilər, bu qiymətli tarixi məxəzləri aşkarlıq kursunun elan olunduğu 1980-ci illərin ikinci yarısında da cəmiyyətə təqdim etmək mümkün idi. Bəlkə belə lazımlı addım zamanında atılsaydı, bir sıra yanlışlıq səhvlərdən qaçmaq imkanı yaranardı. Eləcə , tək sıravi vətəndaşları deyil, ictimai-siyasi dairələri hazırlıqsız yaxalayan Qarabağ münaqişəsinin kökləri səbəbləri haqda əlimizdə daha geniş, obyektiv bilgilər toplanardı. Qarşımızdakı düşməni bütün xəbisliyi fitnəkarlığı ilə görə bilərdik.

Lakin necə deyərlər, heç olmamaqdan gec olmağı yaxşıdır. Cümhuriyyət irsi daxil olmaqla xalqımızın milli-mənəvi sərvətləri ilə bağlı vacib, xeyirxah layihələrin müəllifi icraçısı kimi tanınan ADA Universiteti "Azərbaycan" qəzetinin tam mətninin ərəb əlifbasından transliterasiyası külliyyat şəklində nəşri məsələsində onilliklərin sükut buzunu qırıb sözdən əmələ keçməklə hamıdan qabağa düşdü. Mühüm ictimai-siyasi milli-mənəvi bir layihənin icrasına təkan verdi. Universitetin rektoru, görkəmli alim diplomat Hafiz Paşayevin təşəbbüsü ilə hələ bir neçə il əvvəl bu istiqamətdə indi artıq konkret nəticələrini gördüyümüz fəaliyyət başlamışdı. Artıq beş ilə yaxındır ki, bütün digər çoxsaylı vəzifələri ilə birlikdə Cümhuriyyətin xalq tarix qarşısında hesabatı sayıla biləcək "Azərbaycan" qəzetinin tam şəkildə latın qrafikasına çevrilməsi nəşri Hafiz müəllimin gündəlik qayğıları sırasına daxildir. Onun nəşrə yazdığı kiçik "Ön söz"də deyilir: "Qəzetin müasir oxucu üçün əlçatan olması tariximizin Cümhuriyyət dövrü kimi zəngin səhifəsinin öyrənilməsi baxımından çox əhəmiyyətlidir. Azərbaycan xalqının tarixi mirasını qorumaq gələcək nəsillərə ötürmək işinə töhfə verməkdən ADA Universiteti qürur duyur".

Həqiqətən qürur duyulası, iftixar ediləsi işdir.

Mütəxəssislər yaxşı bilirlər - ərəb əlifbasından transliterasiya sadəcə mexaniki proses deyil. Böyük təcrübə, yüksək bilik intellekt, haqqında bəhs açılan dövrün tarixinə, proses şəxsiyyətlərinə, dil üslub məsələlərinə bələdlik tələb edən yaradıcı işdir. Bəzən bir sözün, yaxud bir adın düzgün yazılışını tapmaq üçün uzun-uzadı düşünmək, ən müxtəlif versiyaları nəzərdən keçirmək lazım gəlir. Heç yadımdan çıxmır - Cümhuriyyətin bütün parlaqlığı cəlbediciliyi ilə həyatımıza yenicə daxil olmağa başladığı 1990-cı ildə bir nəfər həmkarımla birlikdə diplomat publisist Adil xan Ziyadxanın "Azərbaycan" kitabını əski əlifbadan kirilə çevirib çapa hazırlayırdıq. Mətndə qarşımıza ərəb qrafikası ilə təxminən "sprlşmk" (ərəb əlifbasında sait səsləri ifadə edən hərflər demək olar ki, göstərilmir - V.Q.) şəklində yazılmış bir söz çıxmışdı. Dostum onun "sporlaşmaq" olduğunu iddia edir, mən isə "süpürləşmək" kimi oxuyurdum. Söhbət 1917-1920-ci illərdə beynəlxalq güclərin Azərbaycan, xüsusən Bakı nefti uğrunda mübarizəsindən getdiyi üçün hər iki oxunuş bu ya digər dərəcədə uyğun sayıla bilərdi. Yalnız mətnin bir neçə abzasını məna - məzmun baxımından nəzərdən keçirəndən sonra ikinci versiyaya üstünlük verdik.

Çap texnologiyasının qeyri-mükəmməlliyi, mürəttib korrektor işinin lazımi səviyyədə olmaması da əski mətnlərin transliterasiyanı xeyli çətinləşdirir.

Ərəb əlifbasının dolaşıqlığından, ən kiçik yanlışın da ciddi fikir məna təhriflərinə yol açmasından şikayətlənən böyük Füzuli 500 il əvvəl - hələ hamının gözünün bu əlifbaya uyğunlaşdığı bir vaxtda acı-acı şikayətlənərək yazırdı:

 

Qələm olsun əli ol katibi-bədtəhririn

Ki, fəsadi-qələmi sözümüzü şor eylər.

Gah bir hərf süqutuilə qılar nadiri nar,

Gah bir nöqtə qüsurilə gözü kor eylər.

 

Aydın məsələdir ki, Azərbaycanda ötən əsrin ilk iki onilliyinin qəzet dili hazır klişelərin mövcud olduğu ənənəvi poeziya dilindən müqayisəedilməz dərəcədə çətin mürəkkəb idi. Odur ki, "hərf süqutu" "nöqtə qüsuru" nəticəsində yaranan yanlışlıqlara daha tez-tez təsadüf edilirdi. Hətta bizim günlərdə vəziyyətdən çıxış yolu kimi ərəb əlifbası ilə olan mətnlərdə şəxs, yer, tarixi hadisə s. adlarının oxunuşunda anlaşılmazlıq yaranmasın deyə mətn daxilində bu adlar mötərizə içərisində həm latın hərfləri ilə verilir.

Bunları yazmaqdan məqsədim əsəri ərəb əlifbasından çevirib nəşrə hazırlayan iki nisbətən gənc, amma üzərlərinə yetərincə böyük məsuliyyət yükü götürmüş öhdəsindən şərəflə gəlmiş azərbaycanlı filoloq alimin - Türkiyənin Mərmərə universitetinin keçmiş məzunu - indiki dosenti Mehdi Gəncəli ilə İstanbul universitetin məzunu Azad Ağaoğlunun necə böyük çətinliklərlə üzləşdiklərini göstərməkdir. Qətiyyən mübaliğəyə varmadan deyə bilərəm - onların qısa müddət ərzində gördükləri hər baxımdan həqiqi fədakarlıq nümunəsi, gerçək vətənpərvərlik örnəyidir. Üstəlik hazırlıqsız korrektorun mürəkkəb işin öhdəsindən gələ bilməyəcəyini yaxşı başa düşən Azad Ağaoğlu daha bir fədakarlıq edərək milyonlarla işarədən ibarət nəşrin korrekturasının oxunması vəzifəsini üzərinə götürüb. Mehdi Gəncəlinin yetirmələrinin - Mərmərə universitetinin dil-ədəbiyyat bölümündə təhsil alan tələbə magistrlərin bir qrupunun könüllülük prinsipi əsasında transliterasiya işinə cəlb olunmaları isə, heç şübhəsiz, Türkiyənin elmi dairələrində Azərbaycan Cümhuriyyəti dostlarının, XX əsr Azərbaycan ictimai-siyasi həyatının gələcək tədqiqatçılarının sıralarını genişləndirməyə xidmət edir. Çoxcildliyin elmi redaktoru akademik Teymur Kərimlinin xidməti təqdirəlayiqdir.

20 cildliyi müəyyən mənada həm akademik nəşr kimi qəbul etmək olar. Tək elə onu göstərmək kifayətdir ki, prosesində qəzet mətnində yol verilən ayrı-ayrı yanlışlıqlar islah edilib. Mətndəki çətin başa düşülən ərəb-fars tərkibli söz ifadələrin açıqlaması kvadrat mötərizə içərisində verilib. Qəzetin hər sayından sonra əlavə olunan "Qeyd şərhlər" bölməsindəki izahlar da mətnin səhih düzgün anlaşılmasını, məna təhriflərinin aradan qaldırılmasını təmin edir. Adların orijinala uyğun transliterasiyası, habelə XX yüzilliyin əvvəli ilə müqayisədə meydana çıxmış fərqlərin göstərilməsi diqqətdən yayınmayıb. Hər cildin axırında verilən, şəxs, yer, dövlət, qurum, idarə, təşkilat, şirkət cəmiyyət adlarını ehtiva edən əhatəli "Adlar göstəricisi" məsələyə akademik yanaşmanın  göstəricisi sayıla bilər. Bu həm qəzetdə toxunulan bir sıra məsələlərin tarixi əhatə dairəsini coğrafi genişliyini daha dərindən anlamağa kömək edir, eyni zamanda redaksiya ətrafında toplanan əməkdaşları yaxından tanıdır.

 

***

 

"Azərbaycan" geniş profilli mətbu orqan kimi fəaliyyət göstərirdi. Var qüvvəsi ilə dövlətçilik düşüncəsinin yayılması, istiqlal ideyasının beyinlərdə ürəklərdə yol tapması, xalqın vahid qüvvə kimi dövlətinin ətrafında birləşməsi amalına xidmət edirdi. Leninin yerinə düşən sözləri ilə desəm, təkcə "kollektiv təbliğatçı təşviqatçı deyil, həm kollektiv təşkilatçı" işinin öhdəsindən layiqincə gəlirdi. "Azərbaycan" yalnız hökumətin qanun qərarlarının mətnini, parlament müzakirələrinin stenoqramını, dünyanın aparıcı xəbər agentliklərinin rəsmi materiallarını çap etməklə kifayətlənmirdi. Qəzetin səhifələri Cümhuriyyət qayəsinə tapınan, milli istiqlal ideyasına töhfə vermək istəyən yaradıcı simalar, eləcə sıravi vətəndaşlar üçün açıq idi. Burada rəsmi xronika ilə bir sırada tarixi araşdırmalar, vətənpərvər ruhlu publisist yazılar, hərbi iqtisadi xarakterli təhlillər, siyasi polemika nümunələri, şeirlər, çoxsaylı elanlar (onlardan da mühüm bilgilər almaq mümkündür), hətta felyetonlar da dərc olunurdu.

Ölkənin mövqe nüfuz baxımından birinci qəzeti ilk türk Cümhuriyyətinin çətin günlərində, həyəcanlı sınaq anlarında xalqı öz dövləti ətrafında sıx birləşdirmək üçün bütün mümkün yollara baş vururdu. Vətəndaşları milli-tarixi kökləri ilə tanış edir, onlara türkçülük, sağlam milliyyətçilik ruhu, döyüşkənlik mübarizlik əhval-ruhiyyəsi aşılayırdı. Ruhdan düşməməyə, taleyinin ən böyük töhfəsini - müstəqil Cümhuriyyətini göz-bəbəyi kimi qorumağa səsləyirdi. Bu baxımdan "Umudvar" təxəllüsü ilə çıxış edən Ömər Faiq Nemanzadənin Denikin ordularının Azərbaycan istiqlalına real təhlükə yaratdığı 1919-cu ilin iyununda yazdığı aşağıdakı ehtiraslı həyəcanlı sətirlər günümüzdə öz keçərliliyini saxlamaqdadır:

"Ey azərbaycanlı! Yaxşı bil ki, üstünə gələn yırtıcı ayılardan daha yırtıcıdır. Vəhşilərdən daha vəhşidir. Ən qəhhar xunrizlərdən daha xunrizdir.

Ey azərbaycanlı! Ey türk! Bil ki, sən zəif olduqca, hər yandan olursa olsun, üstünə hücum mühəqqəqdir!

Ey türk! Gözünü ki, əlindəki neməti-istiqlalı qapmaq istəyirlər.

Ey Azərbaycan! Ey hər kəsin gözü düşən nazənin vətən! Yatma, yatma ki, birdən-birə "ürəyin" üstünə çökmək, hərarəti-həyatiyyəni söndürməyə qəsd edirlər.

Ey cavan türk! Vətənini, onunla bərabər ananı, bacını, balalarını qurtarmaq üçün kimsədən imdad diləmə, saqın aldanıb kimsəyə əl uzatma! Əl uzatma ki, sənin yeganə yardımçın sənsən! Sənin yaşamaya, istiqlala olan inamındır! Sənin millətinə olan məhəbbətindir!

Ey Azərbaycanlılar! Ey böyük şanlı cahangir nəvələri! Başını bir az yuxarı qaldır! Ticarət işini bir az yüngülləşdir, həmiyyətini qeyrətini göstər!

Ey kimsəsiz türk! Qorxma! Həmiyyətinə, mənəviyyatına, imanına nöqsan gətirmə! Sən kimsəsiz olduğun halda daha böyük aslansan! Tək, möhkəm əsaslı təşkilatın (dövlət nəzərdə tutulur - V.Q.) ən güclü silahın olsun. Səndə o iman, o həmiyyət olduqca, həmişə qalibsən!"

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dediyi kimi iki ildən az müddət ərzində Cümhuriyyət "millətə bir az istiqlal hürriyyət dadızdıra", hürr yaşamağın olduğunu öyrədə bilmişdi. Dünənə qədər özlərini sadəcə "müsəlman" sayan azərbaycanlılarda milli qürur tərbiyə etmiş, onlara dövlətçilik vətənpərvərlik hissləri aşılamışdı. Bu işdə ən böyük məsuliyyət payı hakimiyyətin əsas tribunası, səsi sözü olan "Azərbaycan" qəzetinin üzərinə düşürdü. Ona görə Vətənimizin adını daşıyan qəzeti təkcə tarixi mənbə, qaynaq kimi deyil, bu günümüzün gələcəyimizin həmişə qüvvədə olan mühüm sənədlərindən biri kimi yaşatmaq öyrənmək lazımdır.

 

***

 

Əlimin altında olanda "Azərbaycan" qəzetinin saylarını gözdən keçirməyi çox sevirəm. Səhifələri vərəqlədikcə xəyalən 100 il əvvələ qayıdıram. Xəbərlərdə haqqında söhbət açılan adamların üzlərini görürəm, səslərini eşidirəm. Onların narahatçılığı həyəcanı ilə yaşayıram. Sevinclərinə şərik oluram, qəmlərini bölüşürəm. Elə bil dövrün hadisələrinin axarına düşürəm, 15 sentyabr zəfərindən sonra rəsmi paytaxt statusu qazanmış Bakının küçə meydanlarında dolaşıram. Parlamentdə, mətbuat sahələrində aparılan üzakirələrin, fikir mübadilələrinin iştirakçısına çevrilirəm. 100 il əvvəl yaşamış gənc bir soydaşım Vətəni, istiqlalı qorumaq üçün əsgərliyə getməkdən qürur duyduğunu deyəndə mən daxilən qürurlanıram. Yüz il əvvəlki bir nəfər halal, qeyrətli məmur haqda oxuyanda belə insanların nədən yalnız keçmişdə qalmasına təəssüflənirəm. O dövrün pislərinin varislərinin, davamçılarının bu gün at oynatmalarından,  hökm vermələrindən, insan talelərini həll etmələrindən kədərlənirəm.

Qəzetin 9 iyun 1919-cu il 199-cu sayında diqqətimi "Rüşvət" adlı bir neçə sətirlik yazı cəlb etdi. Xəbərdə deyilir: "Ticarət Sənaye Nəzarəti müvəkkili Sultanov cənablarına əcnəbi tüccaranından (xarici tacirlərdən) rəsmi bir mövqe tutan şəxs mal gətirməsinə müsaidə qəsdi ilə böyük miqdarda rüşvət təklif etmişdir. Sultanov cənabları bundan dilgir (dilxor) olaraq hərifi qovmuşdur".

Deməli, Cümhuriyyət qısa müddət ərzində rüşvət almağı ləyaqətsizlik sayan məmur yetişdirə bilmişdi. Hökumətin rəsmi orqanı isə belə saf, təmiz adamların əməlinin təqdir etməyi, hamıya nümunə göstərməyi zəruri saymışdı.

Başqa bir xəbər: "Bakıda sükunət edən (yaşayan) Malışev qubernatora bir ərizə verərək məlum etmişdir ki, 4-cü uçastok pristavı Kərimbəyov müavini Axundov kəndi xidmətlərindən (öz vəzifələrindən) sui-istifadə edərək bir çox şikayətçilərdən rüşvət istəyirlər. Qubernator həmin şikayəti təhqiq etmək üçün qalabəyinə (komendanta) göndərmişdir".

Burada mənzərə qanqaraldıcıdır. Təbii ki, Cümhuriyyətlə bağlı idillik, fikirlərdən, hər şeyə hər kəsə heyranlıq düşüncəsindən çox uzağam. Qətiyyən o dövrün məmurlarının hamısının Aydan arı, sudan duru olması qənaətində deyiləm. Amma yenə məmnun qalmağa əsas verən səbəb var: Dünənə qədər velikorus şovinizminin zülmü, təzyiqləri ilə üzləşən Azərbaycan öz dövlətini qurandan sonra humanist demokratik dəyərləri əsas tutub vətəndaşları arasında milli fərq qoymur. Sıravi bir rus sakinin şikayəti qubernatorun diqqətini cəlb edir, iqtidar onun narazılığını hökumət qəzetinin səhifələrinə çıxarmaqdan çəkinmir. "Erməni cümhuriyyətində türklərin vəziyyətinə" həsr olunmuş silsilə məqalələr nifrət, milli ədavət, qisas intiqam hissindən çox uzaqdır.

Bu mənada Cümhuriyyətin təşəkkülü prosesində humanizm, demokratiya, hüquq bərabərliyi, dini azadlıq, insan haqlarına sayğı prinsiplərinin mövcudluğundan, bütün bunların rəsmi dövlət qəzetində dəqiq əksini tapmasından qürur duymamaq olmur. "Azərbaycan" səhifələrində təbliğ edilən ümumbəşəri dəyərlər fikrimcə, hələ cahil orta əsr düşüncəsindən, mağara təfəkküründən uzaqlaşa bilməyən sərsəm erməni təbliğatına ən düzgün kəsərli cavabdır.

 

***

 

Düşünürəm ki, gələcəkdə 20 cildliyin materialları əsasında "Azərbaycan" qəzetinin kitabxanası"nı yaratmaq mümkündür. Nəinki mümkün, deyərdim ki, hətta zəruridir. Belə bir "kitabxana" həm şəxsləri, yəni nəşrin fəal müəlliflərini (məsələn, Üzeyir Hacıbəyli, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Ömər Faiq Nemanzadə, Fərhad Ağazadə, Əliabbas Müznib, Xəlil İbrahim, Adil xan Ziyadxan, Şəfiqə Əfəndizadə, Yusif Camal b.), həm qəzet səhifələrində ardıcıl işıqlandırılan dövlət həyatı ilə sıx bağlı olan mühüm ictimai-siyasi mövzuları (Rusiya, Osmanlı imperatorluğu, İran, Gürcüstan, Ermənistan, Dağıstan Avropa ölkələri ilə əlaqələr, hökumətin Parlamentin fəaliyyəti, hərbi quruculuq, Paris Sülh konfransı, daxili siyasət, iqtisadiyyat, Qarabağ Zəngəzur hadisələri, milli münasibətlər, qaçqınlar problemi, nazirlik idarələrin işi, milli-mənəvi tərbiyə, naqisliklərə qarşı mübarizə s. i.) əhatə edə bilər.

Yeri gəlmişkən, bu istiqamətdə ilk addım artıq atılıb. Anadan olmasının 150 illiyi ərəfəsində görkəmli publisist Ömər Faiq Nemanzadənin "Azərbaycan" qəzetində dərc olunan yazıları, eləcə onun barəsindəki materiallar Mehdi Gəncəlinin tərtibi, mənim ön sözümlə ADA Universiteti tərəfindən ayrıca kitab şəklində nəşr edilib. İndi isə başqa bir Cümhuriyyət xadimi - İrandakı ilk səfirimiz Adil xanın məqalələrdən ibarət kitab üzərində gedir. Gələcəkdə digər fəal müəlliflərin toplularının nəşri nəzərdə tutulub. "Azərbaycan" qəzetinin artıq bütün maraqlanan mütəxəssislərin sərbəst şəkildə istifadə edə bildiyi 20 cildlik külliyyatı dil, tarix, iqtisadiyyat, daxili xarici siyasət, beynəlxalq münasibətlər, milli münasibətlər, dövlət quruculuğu, parlamentarizm s. mövzularda elmi-tədqiqat əsərlərinə, magistrlik doktorluq dissertasiyalarına zəmin olmaqla tariximizin az öyrənilmiş səhifələrinin daha dərindən tədqiqi üçün kifayət qədər geniş imkanlar açır, yeni zəngin materiallar verir.

"Azərbaycan" adlı qəzet yaratmağa ilk dəfə 1893-cü ildə məşhur mətbuat sülaləsinin kiçik nümayəndəsi - Kamal Ünsizadə təşəbbüs göstərmişdi. Lakin görünür, hər şeydən çox nəşrin adından xoflanan Qafqaz Senzura Komitəsi ideyanı necə deyərlər, beşikdəcə boğmuşdu. Aradan milli-mədəni dirçəliş uğrunda mübarizələrlə dolu 25 il keçəndən sonra isə "Azərbaycan" eyni adlı müstəqil dövlətin rəsmi mətbu orqanı kimi nəşrə başlamışdı. Azad ölkənin vətəndaşları bu qəzeti Cümhuriyyətin özü qədər sevir, ona dərdlərinin tərcümanı, sevinclərinin ifadəçisi, haqlarının müdafiəçisi, azadlığına qovuşmuş xalq dövlətlə bağlı həqiqətlərin carçısı kimi baxırdılar. Maraqlı bir detal: müvəqqəti redaktor Üzeyir Hacıbəyli 1919-cu ilin oktyabrında Bakıdan Parisə, Versal sülh konfransının işində iştirak edən qardaşı Ceyhun Hacıbəyliyə göndərdiyi məktubda qəzetin gündən-günə tərəqqi etdiyi, redaksiya binasında təmir aparıldığı, otağına telefon çəkildiyi haqda xəbər verir, əhval-ruhiyyənin yüksəkliyindən, regionu bürümüş xaos iqtisadi çətinliklərə baxmayaraq "Azərbaycan"ın müəlliflərə "qələm haqqı" - yəni qonorar ödəməsindən iftixarla söz açırdı.

Cümhuriyyətlə birlikdə doğulan, ilk sayı Bakının azadlığa qovuşduğu gün (15 sentyabr 1918-ci il) nəşr olunan "Azərbaycan" bolşevik süngüləri altında, Cümhuriyyətlə eyni gündə - 1920-ci ilin 27 aprelində süquta uğradı. Lakin haqq söz ölmür, məşhur ifadədə deyildiyi kimi, əlyazmaları yanmır. Aradan yüz il ötəndən sonra müstəqil dövlətimizin ilk rəsmi sözçüsü küllər altından dirçələn Səməndər quşu tək yenidən həyata qayıtdı. Unutduğumuz, xəbərsiz qaldığımız həqiqətlərin ünvanı olmaq səlahiyyətini, bələdçiliyini öz üzərinə götürdü.

Azərbaycan Cümhuriyyəti barəsində, 1918-1920-ci illərdə ölkəmiz xalqımızın keçdiyi çətin, mürəkkəb tarixi yol haqqında indiyə qədər az yazılmayıb. Amma mənə elə gəlir ki, həmin yazıların ən səmimi, təsirli inandırıcı olanları məhz "Azərbaycan" qəzetinin səhifələrində yer tapıb. Çünki bəzən hətta naşı, sadəlövh görünən sətirlər özündə zamanın möhürünü, günün nəfəsini, canlı şahidlərin hiss-həyəcanını, sevinc qürurunu, ağrı narahatlığını daşıyır.

Bu sehrli tarixi dünyaya baş vurmağa, Şərqdə ilk dəfə Cümhuriyyət quran xalqımızın, insanımızın halını onların özündən eşitməyə, öyrənməyə dəyər. Günümüzü mühüm milli-tarixi sərvətlərindən olan "Azərbaycan" qəzetinin transliterasiya edilmiş nəşri hamının qarşısında belə fürsət açır.

 

***

 

Sonda bir arzumu dilə gətirmək istəyirəm. Vaxtı ilə ərəb əlifbasının islahı, sonda isə ümumiyyətlə bu yazı sistemindən imtina ideyasını ortaya atan Mirzə Fətəli öz-özünə belə bir sual verirdi: "Bəs soruşa bilərlər ki, indiyə qədər təb edilmiş kitabların halı necə olacaq?" Sonra da cavabında yazırdı: "Zamanla müəssisələrimiz yaranacaq, orada bilikli, bacarıqlı insanlarımız o kitabların ən lazımlı olanlarını seçib yeni əlifbaya köçürəcəklər".

Düzdür, indiyə qədər belə müəssisə yaranmasa da, ayrı-ayrı mütəxəssislərin həmiyyəti, təşəbbüsü sayəsində tariximizin çətin dövrlərində "ümmətdən millətə çevrilməyin" binasını qoyan "Əkinçi", "Füyuzat", "Molla Nəsrəddin" kimi nadir milli mətbuat nümunələrinin transliterasiya mətnləri ortaya çıxdı. "Azərbaycan"ın 20 cildlik külliyyatı bu son dərəcə zəruri, faydalı işdə xüsusi mərhələyə çevrilir. Çox istərdim ki, tarixin fasiləsizliyini təmin edən proses yarı yolda dayanmasın, yaxın illərdə transliterasiya edilmiş "Həyat", "İrşad", "Tərəqqi", "Açıq söz" kimi qəzetləri vərəqləmək, oxumaq imkanı yaransın.

 

Sentyabr, Bakı, 2024-cü il

 

Vilayət QULİYEV

 

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 28 sentyabr, №37.- S.8-9.